Γυναίκες Μετανάστριες και Δια Βίου Εκπαίδευση.

Transcript

1 Πανεπιστήμιο Αιγαίου Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών Τμήμα Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Φύλο και Νέα Εκπαιδευτικά και Εργασιακά Περιβάλλοντα στην Κοινωνία της Πληροφορίας Θέμα Διπλωματικής εργασίας Γυναίκες Μετανάστριες και Δια Βίου Εκπαίδευση. Εκπαιδευτικές φιλοδοξίες στη χώρα τους και απαξίωση αυτών στη χώρα διαμονής. Η δια βίου εκπαίδευση (σεμινάρια εκμάθησης ελληνικής γλώσσας, προγράμματα κατάρτισης, μαθήματα σε ΚΕΕ, κλπ) ως μέσο / τρόπος διεκδίκησης καλύτερης εργασίας- ζωής. Πανταζάκου Χριστίνα PSEMFYL Επιβλέπουσα καθηγήτρια Λάουρα Αλιπράντη Συνεπιβλέπουσες Μαρία Γκασούκα Χαρά Καραγιαννοπούλου Αύγουστος 2009

2 Περιεχόμενα Περιεχόμενα... 2 Λίστα Εικόνων... 3 Λίστα Πινάκων... 3 Λίστα Διαγραμμάτων... 3 Εισαγωγή... 6 Κεφάλαιο 1: Μετανάστευση στην Ελλάδα Ορισμός μετανάστευσης Κατηγορίες μετανάστευσης Γυναικεία Μετανάστευση στην Ελλάδα Στατιστικά Στοιχεία για μετανάστες/στριες στην Ελλάδα Στατιστικά στοιχεία για μετανάστες/στριες στο Νομό Κορινθίας Επίπεδο Εκπαίδευσης του αλλοδαπού πληθυσμού κατά φύλο (σύνολο Ελλάδας) Κεφάλαιο 2. Εκπαίδευση και Μετανάστες στην Ελλάδα Εκπαίδευση και μετανάστες/στριες στον ελληνικό χώρο Πλαίσιο Δια Βίου Εκπαίδευσης στην Ελλάδα Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Δια Βίου Μάθησης Προγράμματα/ σεμινάρια Δια Βίου Εκπαίδευσης για Μετανάστες Υλοποιηθέντα Εκπαιδευτικά Προγράμματα από τη Γενική Γραμματεία Δια Βίου Μάθησης (ΓΓΔΒΜ) Κεφάλαιο 3: Η εμπειρική διερεύνηση- μεθοδολογία και στόχοι της Έρευνας Το δείγμα και η μέθοδος της έρευνας Το ερευνητικό εργαλείο Η επεξεργασία των δεδομένων Κεφάλαιο 4. Η έρευνα Παρουσίαση των αποτελεσμάτων Δημογραφικά Στοιχεία Επίπεδο Εκπαίδευσης Εργασία Μέρος 1 ο : Μετανάστριες που έχουν παρακολουθήσει σεμινάριο Μέρος 2 ο : Μετανάστριες που δεν έχουν παρακολουθήσει σεμινάριο Συμπεράσματα Βιβλιογραφία Ελληνική Ξενόγλωσση Ιστοσελίδες Παράρτημα Α

3 Λίστα Εικόνων Εικόνα 1: Δειγματοληψία Χιονοστιβάδας Εικόνα 2: Χάρτης Νομού Κορινθίας Λίστα Πινάκων Πίνακας 1: Αλλοδαποί κατά υπηκοότητα και φύλο Πίνακας 2: Η κατανομή των μεταναστών ανά νομό Πίνακας 3: Στοιχεία Μεταναστών ανά φύλο στο Ν. Κορινθίας Πίνακας 4: Αριθμός μεταναστών στο Ν. Κορινθίας Πίνακας 5: Επίπεδο Εκπαίδεσης Μεταναστών/στριων, ανά φύλο Πίνακας 6: Εκπαιδευτικά προγράμματα για κοινωνικά ευάλωτες ομάδες Πίνακας 7: Εκπαιδευτικά Προγράμματα Σχολών Γονέων Πίνακας 8: Αυτόνομα προγράμματα Εκμάθηση της Ελληνικής Γλώσσας ως Δεύτερης σε Εργαζόμενους/ες Μετανάστες/ στριες Πίνακας 9: Αριθμός Μεταναστων/στριων ανά δομή της Γενικής Γραμματείας Δια Βίου Μάθησης Πίνακας 10: Απόψεις Μεταναστριών για στάση των άλλων μετά την παρακολούθηση κάποιου σεμιναρίου Λίστα Διαγραμμάτων Διάγραμμα 1: Φύλο Μεταναστών/στριων ανά υπηκοότητα Διάγραμμα 2: Φύλο Μεταναστών/στριων από τη Βουλγαρία Διάγραμμα 3: Φύλο Μεταναστών/στριων από τη Ρωσία Διάγραμμα 4: Φύλο Μεταναστών/στριων από Φιλιππίνες Διάγραμμα 5: Φύλο Μεταναστών/στριων από την Ουκρανία Διάγραμμα 6: Αριθμός Μεταναστών/στριων ανά φύλο στο Ν. Κορινθίας Διάγραμμα 7: Αριθμός Μεταναστών ανά Δήμο, Ν. Κορινθίας Διάγραμμα 8: Επίπεδο Εκπαίδευση μεταναστών ανά φύλο Διάγραμμα 9: Ηλικία Ερωτώμενης Διάγραμμα 10: Οικογενειακή Κατάσταση Ερωτώμενης Διάγραμμα 11: Αριθμός Παιδιών Διάγραμμα 12: Ηλικία Παιδιών Διάγραμμα 13: Χώρα Κατοικίας Παιδιών

4 Διάγραμμα 14: Χώρα Καταγωγής Ερωτώμενης Διάγραμμα 15: Έτη Παραμονής Μεταναστριών στην Ελλάδα Διάγραμμα 16: Έτη Παραμονής στην Ελλάδα (2) Διάγραμμα 17: Χώρα Καταγωγής Συζύγου Διάγραμμα 18: Επίπεδο Εκπαίδευσης Ερωτώμενης Διάγραμμα 19: Επίπεδο Εκπαίδευσης Συζύγου Διάγραμμα 20: Εργασία στη Χώρα Καταγωγής Διάγραμμα 21: Εργασία στη Χώρα Καταγωγής (2) Διάγραμμα 22: Λόγοι Εγκατάστασης στην Ελλάδα Διάγραμμα 23: Ποιοι τις βοήθησαν κατά την άφιξή τους στην Ελλάδα Διάγραμμα 24: Προσδοκίες σχετικά με την Απασχόληση Διάγραμμα 25: Προσδοκίες σχετικά με την Απασχόληση (2) Διάγραμμα 26: Εργασία στην Ελλάδα Διάγραμμα 27: Εργασία στην Ελλάδα (2) Διάγραμμα 28: Φοίτηση σε ελληνικό σχολείο Διάγραμμα 29: Γνώσεις Ελληνικών - Ομιλία Διάγραμμα 30: Γνώσεις Ελληνικών - Γραφή Διάγραμμα 31: Γνώσεις Ελληνικών - Ανάγνωση Διάγραμμα 32: Εκμάθηση Ελληνικών Διάγραμμα 33: Παρακολούθηση Σεμιναρίου Διάγραμμα 34: Είδος Σεμιναρίου Διάγραμμα 35: Επίπεδο Σεμιναρίου Ελληνομάθειας Διάγραμμα 36: Πιστοποίηση γνώσης Ελληνικών Διάγραμμα 37: Φορέας Διοργάνωσης Σεμιναρίου Διάγραμμα 38: Λόγοι παρακολούθησης σεμιναρίου Διάγραμμα 39: Τομείς στους οποίους θα τις βοηθήσει το σεμινάριο Διάγραμμα 40: Χρησιμότητα σεμιναρίου Διάγραμμα 41: Τομείς χρησιμότητας σεμιναρίου Διάγραμμα 42: Παρακολούθηση άλλου σεμιναρίου Διάγραμμα 43: Λόγοι παρακολούθησης άλλου σεμιναρίου Διάγραμμα 44: Καλύτερη αντιμετώπιση στην εργασία μετά το πέρας του σεμιναρίου Διάγραμμα 45: Καλύτερη αντιμετώπιση από την οικογένεια μετά το πέρας του σεμιναρίου 74 Διάγραμμα 46: Καλύτερη αντιμετώπιση από τις παρέες μετά το πέρας του σεμιναρίου Διάγραμμα 47: Καλύτερη αντιμετώπιση από τους/ τις Ελληνες/ δες μετά το πέρας του σεμιναρίου Διάγραμμα 48: Δυσκολίες κατά την παρακολούθηση σεμιναρίων Διάγραμμα 49: Πρόθεση παρακολούθησης σεμιναρίου Διάγραμμα 50: Γνώση ύπαρξης σεμιναρίων δια βίου εκπαίδευσης για μετανάστες

5 Διάγραμμα 51: Λόγοι πρόθεσης παρακολούθησης σεμιναρίου Διάγραμμα 52: Τομείς στους οποίους θα βοηθήσει ένα σεμινάριο Διάγραμμα 53: Λόγοι μη πρόθεσης παρακολούθησης σεμιναρίου Διάγραμμα 54: Καλύτερη αντιμετώπιση στην εργασία μετά την παρακολούθηση ενός σεμιναρίου Διάγραμμα 55: Καλύτερη αντιμετώπιση από την οικογένεια μετά την παρακολούθηση ενός σεμιναρίου Διάγραμμα 56: Καλύτερη αντιμετώπιση από τις παρέες μετά την παρακολούθηση ενός σεμιναρίου Διάγραμμα 57: Καλύτερη αντιμετώπιση από τους/ τις Έλληνες/ίδες μετά την παρακολούθηση ενός σεμιναρίου Διάγραμμα 58: Πρόθεση επιστροφής στη χώρα καταγωγής τους

6 Εισαγωγή Η Ελλάδα από χώρα αποστολής μεταναστών, μετασχηματίστηκε σε χώρα υποδοχής μεταναστών, από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 με αρχές της δεκαετίας του 1990, αποτελώντας μία από τις νέες ζώνες μετανάστευσης. Γεωγραφικοί, ιστορικοί, οικονομικοί και πολιτισμικοί παράγοντες κατέστησαν την Ελλάδα ως προτιμώμενη χώρα προορισμού για πολλούς μετανάστες, οι οποίοι εγκατέλειψαν οριστικά ή προσωρινά τη χώρα καταγωγής τους και αποφάσισαν να εγκατασταθούν σε άλλες περιοχές. Ο κυριότερος λόγος εγκατάστασης αλλοδαπών στη χώρα μας, είναι εκείνος της εύρεσης εργασίας. Η δια βίου εκπαίδευση των μεταναστριών που διαμένουν στη χώρα μας αποτελεί μια διάσταση του φαινομένου της μετανάστευσης, που δεν έχει ακόμη μελετηθεί ή ερευνηθεί αρκετά. Πιθανό λόγο αποτελεί το γεγονός ότι για τις μετανάστριες αποτελεί προτεραιότητα η εύρεση εργασίας, κυρίως για βιοποριστικούς λόγους, αλλά και για την απόκτηση της δυνατότητας ανανέωσης της άδειας παραμονής (για την έκδοση ή την ανανέωση της οποίας τα ένσημα παίζουν καθοριστικό ρόλο). Οι εκπαιδευτικές φιλοδοξίες τοποθετούνται έτσι αυτομάτως σε δεύτερη μοίρα και πολλές φορές δεν πραγματοποιούνται ποτέ, με αποτέλεσμα το πεδίο έρευνας στο συγκεκριμένο θέμα να είναι περιορισμένο. Από την άλλη, τα προγράμματα κατάρτισης που απευθύνονται σε μετανάστες/ στριες (π.χ. προγράμματα απόκτησης πιστοποιητικών γλωσσομάθειας) αποτελούν σχετικά πρόσφατη εξέλιξη. Στην εργασία αυτή θα γίνει μια προσπάθεια διερεύνησης του τρόπου με τον οποίο οι μετανάστριες που διαβιούν στην Ελλάδα, προσλαμβάνουν τη δια βίου εκπαίδευση και αν υπάρχει συσχέτιση της δια βίου εκπαίδευσης με την προσπάθεια διεκδίκησης καλύτερης ζωής. Πιο συγκεκριμένα, στην εργασία αυτή θα παρουσιαστούν αρχικά (στο κεφάλαιο 1) κάποια θεωρητικά στοιχεία για τη μετανάστευση στην Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα, θα γίνει μια προσπάθεια ορισμού της έννοιας της μετανάστευσης και παρουσίαση κάποιων από τους πιο διαδεδομένους ορισμούς. Στη συνέχεια, θα γίνει μια σύντομη αναφορά στις κατηγορίες της μετανάστευσης και έπειτα, στη γυναικεία μετανάστευση στην Ελλάδα. Εκεί θα γίνει μια σύντομη παρουσίαση της γυναικείας μετανάστευσης που αποτελεί νέα εξέλιξη στην ιστορία της μετανάστευσης, καθώς περισσότερες γυναίκες μεταναστεύουν αυτόνομα σε σύγκριση με το παρελθόν, όπου μετανάστευαν ως εξαρτώμενες από τους συζύγους τους. Η εξέλιξη αυτή αναφέρεται ως «θηλυκοποίηση της μετανάστευσης». Ακολουθούν κάποια στατιστικά στοιχεία για το φύλο των μεταναστών/στριών ανά χώρα προέλευσης, που μένουν Ελλάδα και παρουσιάζονται σχηματικά οι χώρες με τις περισσότερες γυναίκες μετανάστριες. Στη συνέχεια γίνεται μια αναφορά στα εκπαιδευτικά πρότυπα που αφορούν μετανάστες/στριες και 6

7 εφαρμόζονται στη χώρα μας. Ακολουθούν στατιστικά στοιχεία, τόσο για τους/τις μετανάστες/στριες στην Ελλάδα, όσο και στο Νομό Κορινθίας, όπου θα λάβει χώρα η έρευνα. Στο τέλος του 1 ου κεφαλαίου παρουσιάζεται το επίπεδο εκπαίδευσης των μεταναστών/στριων ανά φύλο. Στο κεφάλαιο 2 γίνεται μια σύντομη παρουσίαση του πλαισίου της Δια Βίου Εκπαίδευσης στην Ελλάδα, καθώς και του Ευρωπαϊκού Πλαισίου της Δια Βίου Μάθησης. Ακολουθεί μια σύντομη περιγραφή των προγραμμάτων/ σεμιναρίων της δια βίου εκπαίδευσης (στόχος, διάρκεια, προϋποθέσεις συμμετοχής, κλπ.) που υλοποιούνται από το Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων και απευθύνονται σε μετανάστες/στριες. Το κεφάλαιο αυτό κλείνει με τα υλοποιηθέντα προγράμματα δια βίου εκπαίδευσης στη χώρα μας. Στο κεφάλαιο 3 παρουσιάζεται η μεθοδολογία της έρευνας, παρατίθενται οι στόχοι και τα ερωτήματα που θα διερευνηθούν στο πλαίσιο της εμπειρικής έρευνας, το δείγμα, τα ερευνητικά εργαλεία αλλά και ο τρόπος επεξεργασίας των δεδομένων της επιτόπιας έρευνας. Στο 4 ο κεφάλαιο, ακολουθεί η παρουσίαση της έρευνας, ξεκινώντας με τα δημογραφικά στοιχεία και το επίπεδο εκπαίδευσης των μεταναστριών του δείγματος. Έπονται στοιχεία που αφορούν την εργασία των μεταναστριών και τις προσδοκίες τους σχετικά με την απασχόληση. Μετά ακολουθούν πληροφορίες σχετικά με το επίπεδο γνώσης των ελληνικών και στη συνέχεια παρουσιάζονται τα δυο επιμέρους μέρη της έρευνας, το 1ο μέρος που αναφέρεται σε μετανάστριες που έχουν παρακολουθήσει κάποιο σεμινάριο δια βίου εκπαίδευσης στη χώρα μας, και το 2 ο μέρος που αφορά τις μετανάστριες που δεν έχουν παρακολουθήσει κάποιο σεμινάριο στη χώρα μας. Τέλος, ακολουθούν τα συμπεράσματα της έρευνας, όπως αναδείχθηκαν με βάση τα δεδομένα της εμπειρικής διερεύνησης. 7

8 Κεφάλαιο 1: Μετανάστευση στην Ελλάδα 1.1 Ορισμός μετανάστευσης Ο όρος μετανάστης/στρια έχει αποδοθεί με διαφορετικούς τρόπους, ενώ οι επιχειρούμενες ερμηνείες συχνά συγκρούονται μεταξύ τους. Η εννοιολογική σημασία του όρου διαφοροποιείται μέσα στο χώρο και στο χρόνο, καθώς και ανάμεσα σε διαφορετικά ερμηνευτικά πλαίσια. Ο ορισμός της διεθνούς μετανάστευσης βασίζεται σε δύο είδη κριτηρίων: α) περιγραφικά (π.χ. φύλο, χώρα καταγωγής, κλπ) και β) αναλυτικά (π.χ. παράγοντες, λόγοι μετανάστευση, κλπ.). Παραδοσιακά, πάντως, γίνεται διάκριση της μετανάστευσης για πολιτικούς και για οικονομικούς λόγους. Εξάλλου, οι ορισμοί του μετανάστη σε κάθε χώρα διατυπώνονται σε σχέση με τις ιδιαιτερότητες της μεταναστευτικής ιστορίας, τα χρησιμοποιούμενα συστήματα συλλογής δημογραφικών δεδομένων και τους στόχους της μεταναστευτικής πολιτικής που εφαρμόζει 1. Συχνά συγχέονται οι έννοιες «μετανάστες», «πρόσφυγες» και «αιτούντες άσυλο», με τον πρώτο όρο να αποτελεί πολλές φορές όρο «ομπρέλα», ο οποίος περιλαμβάνει και τις υπόλοιπες κατηγορίες. Στο σημείο αυτό, θεωρείται σκόπιμο να γίνει ο διαχωρισμός μεταξύ των εννοιών αιτούντες άσυλο, πρόσφυγες και μετανάστες. Σύμφωνα με τον Λιανό, οι όροι εννοιολογούνται ως ακολούθως 2 : 1. «Οι αιτούντες άσυλο είναι άνθρωποι που έχουν καταθέσει αίτηση για άσυλο στη χώρα υποδοχής και αναμένουν την έγκρισή της. Είναι άτομα που εγκατέλειψαν τη χώρα τους λόγω πολιτικών ή ιδεολογικών πεποιθήσεων και που η επιστροφή τους σε αυτές εγκυμονεί κινδύνους για την ακεραιότητά τους εξαιτίας της φυλετικής τους ταυτότητας ή πολιτικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων. Σύμφωνα με τη νομοθεσία, δεν έχουν το δικαίωμα εργασίας εκτός αν αποκτήσουν και την αντίστοιχη άδεια. 2. Πρόσφυγες: είναι αυτοί που έχουν λάβει πολιτικό άσυλο και τους χορηγείται άδεια αορίστου παραμονής στη χώρα με πλήρη εργασιακά δικαιώματα. 3. Μετανάστες: Υπήκοοι κρατών εκτός ΕΕ που έχουν εισέλθει νόμιμα ή παράνομα στην Ελλάδα ή άλλες χώρες της ΕΕ με σκοπό την εγκατάσταση και την ανεύρεση προσωρινής ή μόνιμης εργασίας. Όσον αφορά την Ελλάδα οι μετανάστες μπορούν να ταξινομηθούν σε 3 κατηγορίες: 1 Kofman E., Phizacklea A., Raghuram P. & Sales R. (2000), Gender and International Migration in Europe: Employment, Welfare and Politics. London: Routledge 2 Λιανός Θ., (2003), «Σύγχρονη μετανάστευση στην Ελλάδα: Οικονομική διερεύνηση», ΚΕΠΕ Μελέτες Νο. 51, Αθήνα 8

9 i. επαναπατρισμένους έλληνες και έλληνες της διασποράς καθώς και παλιννοστούντες. Ο αριθμός των ποντίων που επαναπατρίστηκαν την δεκαετία υπολογίζεται στους 80,000 ενώ στις αρχές του 1999 ο αριθμός αυτός έφτασε στις 150,000. ii. Μετανάστες με άδεια εργασίας, άτομα δηλαδή από άλλες χώρες που αναγκάζονται λόγω δουλειάς να μεταναστεύσουν στη χώρα μας (πχ στελέχη πολυεθνικών). Ο αριθμός υπολογίζεται στις iii. Παράνομοι μετανάστες κυρίως από βαλκανικές χώρες και την πρώην Σοβιετική Ένωση. iv. Ξένοι εργαζόμενοι (foreign workers): αναφερόμαστε σε αυτούς που εργάζονται στον αγροτικό ή τουριστικό τομέα σε εποχιακή βάση με άδεια εργασίας όμως. Ιδιαίτερα τη δεκαετία του 1970 η κατηγορία αυτή ήταν ιδιαίτερα πολυπληθής στον βιομηχανικό τομέα με αντίστοιχη όμως μείωση κατά τη δεκαετία του 80.» Ο Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) προτείνει έναν άλλον διαχωρισμό, που περιλαμβάνει περισσότερο λεπτομερείς τύπους μετανάστευσης 3 : 1. Μετανάστευση για λόγους εκπαίδευσης: Αυτός ο τύπος συμπεριλαμβάνεται γιατί τελικά το κίνητρό τους καταλήγει να είναι οικονομικό και περιλαμβάνει τους σπουδαστές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης αλλά και αντίστοιχο ακαδημαϊκό προσωπικό που κινούνται προς χώρες με παρόμοια ή ανώτερα επίπεδα εκπαίδευσης σε σχέση με τη χώρα προέλευσής τους. 2. Μετανάστευση για κατάρτιση: περιλαμβάνει τους επαγγελματίες εκείνους που περνούν ένα σχετικό διάστημα σε κάποια χώρα προκειμένου να εξοικειωθούν με τις σύγχρονες τεχνολογίες ή άλλα ειδικευμένα προϊόντα. 3. Μετανάστευση για επαγγελματικούς λόγους: εδώ περιλαμβάνονται άτομα που ταξιδεύουν για λόγους απασχόλησης. 4. «Φιλοξενούμενοι εργάτες» (contract migration): το είδος αυτό μετανάστευσης εμφανίζεται όταν αναγνωρίζεται η ανειδίκευτη ή ημι-ειδικευμένη εργασία για λόγους απασχόλησης σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. 5. Μετανάστευση για μόνιμη τακτοποίηση (settlement migration): ο τύπος αυτός αναφέρεται στα άτομα που πηγαίνουν σε μία χώρα με σκοπό τη μόνιμη κατοικία. 6. Παράνομη μετανάστευση: Το φαινόμενο της μετανάστευσης τις τελευταίες δεκαετίες έχει πάρει ιδιαίτερες διαστάσεις, προσδίδοντάς του το χαρακτήρα ενός «νέου στοιχήματος» στο οποίο οι σύγχρονες κοινωνίες καλούνται να ανταποκριθούν και να 3 OECD, (2006): Trends in international Migration, Paris 9

10 ισορροπήσουν ανάμεσα στην επιτυχή αξιοποίηση αυτής της δυναμικής και στην πρόληψη πιθανών προβλημάτων που γεννά τούτη η συνύπαρξη. Η απάντηση στο θεμελιώδες ερώτημα σχετικά με τον ορισμό του μετανάστη διαφέρει μεταξύ των χωρών. Υπάρχουν δυο διαφορετικοί ορισμοί για την περιγραφή του φαινομένου, οι οποίοι σε μεγάλο βαθμό χαρακτηρίζουν και την εκάστοτε μεταναστευτική πολιτική. Σύμφωνα με την πρώτη περίπτωση, ως μετανάστης χαρακτηρίζεται αυτός που είναι γεννημένος στην αλλοδαπή (foreign born) και πλέον κατοικεί και δραστηριοποιείται στη χώρα υποδοχής, ενώ στη δεύτερη περίπτωση ως μετανάστης χαρακτηρίζεται αυτός που είναι αλλοδαπός (foreigner) και ενδεχομένως έχει γεννηθεί στη χώρα υποδοχής, αλλά δεν έχει αποκτήσει την υπηκοότητα, ορισμός που χρησιμοποιεί η Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία. Η διαφοροποίηση αυτή ως προς τον ορισμό προσδιορίζεται σημαντικά από τις δυο πολιτικές που έχουν επικρατήσει διεθνώς σχετικά με την απόκτηση υπηκοότητας σε μια χώρα. Ειδικότερα, η πρώτη πολιτική απόκτησης της υπηκοότητας στηρίζεται στον τόπο γέννησης του ατόμου (by birth jus soli), σύμφωνα με την οποία, εάν κάποιο άτομο γεννηθεί στη χώρα υποδοχής, αποκτά και την υπηκοότητα της χώρας αυτής, με αποτέλεσμα ως μετανάστης να χαρακτηρίζεται αυτός που δεν έχει γεννηθεί στη χώρα υποδοχής (foreign born) 4. Ενώ η δεύτερη πολιτική απόκτησης της υπηκοότητας βασίζεται στην καταγωγή του ατόμου (by blood jus sanguinis), σύμφωνα με την οποία από τη στιγμή που ο αλλοδαπός δεν έχει κοινή καταγωγή και παράδοση, δεν αποκτά την υπηκοότητα της χώρας υποδοχής και παραμένει ως αλλοδαπός (foreigner) στη χώρα υποδοχής, όπου δραστηριοποιείται, ασχέτως εάν έχει γεννηθεί σ αυτήν 5. Στην ελληνική περίπτωση ισχύει μια πολιτική jus sanguinis όσον αφορά τους «εθνικούς μετανάστες» δηλαδή τους ομογενείς και τους παλιννοστούντες κυρίως από την Αλβανία και τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Οι ομογενείς ή όσοι ισχυρίζονται ότι είναι ελληνικής καταγωγής δεν έχουν δικαιώματα με βάση το Σύνταγμα, αλλά τυγχάνουν προνομιακής μεταχείρισης, σύμφωνα με πολιτικές αποφάσεις 6. Αρχικά, επετράπη η παραμονή στη χώρα χωρίς έγγραφη τεκμηρίωση αυτών που ισχυρίζονται πως έχουν ελληνική καταγωγή και στη συνέχεια θεσπίστηκε μια ιδιαίτερη διαδικασία παροχής υπηκοότητας για 4 Η πολιτική απόκτησης υπηκοότητας με βάση τον τόπο γέννησης (jus soli) επικρατεί κυρίως σε χώρες, των οποίων η εθνοτική σύσταση στηρίχθηκε στις μεταναστευτικές ροές, όπως οι Η.Π.Α., η Αυστραλία, ο Καναδάς κ.ά. 5 Η πολιτική απόκτησης υπηκοότητας με βάση την καταγωγή (jus sanguinis) επικρατεί κυρίως σε παραδοσιακές χώρες, των οποίων η σύσταση στηρίχθηκε στην εθνική ταυτότητα του πληθυσμού (έθνη-κράτη), όπως η Γερμανία κ.ά. 6 Kasimis C., Kassimi C., (2004), «A History on Migration, Migration Information Source, Migration Policy Institute», 10

11 τους ομογενείς και επαναπατρισθέντες Έλληνες 7. Αυτή η διαφοροποιημένη μεταχείριση των μεταναστών δημιουργεί μεγάλο πρόβλημα όσον αφορά τη συνολική εικόνα του φαινομένου και τη συγκέντρωση ποσοτικών δεδομένων. Συγκεκριμένα, λόγω της jus sanguinis πολιτικής, οι μετανάστες που έχουν ελληνική καταγωγή, παραμένουν χωρίς έγγραφη τεκμηρίωση στη χώρα και στην πράξη έκαναν πολύ δύσκολη τη διάκρισή τους από τους μετανάστες που διαμένουν παράνομα. Σ αυτούς, περίπου άτομα, χορηγήθηκε, συχνά με ελλιπή αποδεικτικά στοιχεία, υπηκοότητα. 1.2 Κατηγορίες μετανάστευσης Οι βασικές κατηγορίες μετανάστευσης είναι: 1. Η προσωρινή μετανάστευση για εργασία, στην οποία συμπεριλαμβάνονται οι εργαζόμενοι που μετανάστευσαν για λόγους εργασίας και σκοπεύουν να επιστρέψουν στη χώρα καταγωγής τους, αλλά και οι εποχιακοί εργάτες 8 για διάστημα συνήθως μεταξύ 3 και 12 μηνών. 2. Η προσωρινή μετανάστευση για εκπαιδευτικούς λόγους, στην οποία συμπεριλαμβάνονται κυρίως φοιτητές. 3. Η προσωρινή παροχή προστασίας στους αιτούντες άσυλο και στους πρόσφυγες, των οποίων η μετανάστευση είναι επιβεβλημένη για ανθρωπιστικούς λόγους. 4. Η μόνιμη μετανάστευση, η οποία είναι η εξέλιξη της προσωρινής μετανάστευσης και περιλαμβάνει επίσης τις περιπτώσεις επανένωσης οικογενειών και επαναπατρισμού για διάστημα μεγαλύτερο των 12 μηνών 9. Οι παραπάνω κατηγορίες χωρίζονται σε επιμέρους υποκατηγορίες, φτάνοντας - σύμφωνα με τον Parker - στις είκοσι δύο κατηγορίες μετανάστευσης 10. Ο μεγάλος αριθμός διαφορετικών τύπων μετανάστευσης και η ευκολία, με την οποία κάποιος μετανάστης μπορεί 7 Το 1990 με κοινή Υπουργική απόφαση των Υπουργείων Εθν. Άμυνας και Εσωτερικών επετράπη στους μετανάστες, οι οποίοι ισχυρίζονται πως έχουν ελληνική καταγωγή, να παραμείνουν στη χώρα χωρίς έγγραφη τεκμηρίωση. Το 1993 ο Ν. 2130/1993 προσδιόρισε την έννοια των «επαναπατρισθέντων Ελλήνων» και θέσπισε μια γρήγορη διαδικασία παροχής υπηκοότητας στους αιτούντες. Ο Νόμος αυτός συμπληρώθηκε από το Ν. 2790/2000 και την Υπουργική απόφαση 4864/8/8γ/2000, σύμφωνα με τα οποία καθορίστηκαν ειδικά προνόμια και ειδική διαδικασία ταχείας παροχής υπηκοότητας στους ομογενείς από χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης (Γεωργία κ.ά.) 8 Σύμφωνα με τον Salt (2000), στην κατηγορία της προσωρινής μετανάστευσης μπορούν να συμπεριληφθούν οι τουρίστες και όσοι ταξιδεύουν για επαγγελματικούς λόγους, διότι συντελούν στη δημιουργία ενός παγκόσμιου δικτύου μετακίνησης, το οποίο διευκολύνει σημαντικά τη μεταναστευτική ροή. 9 Salt J., (2000), «Current trends in international migration in Europe», Council of Europe, CDMG 31, Strasbourg, pp Parker J., (2005), «International migration data collection», Global Commission on International Migration(GCIM: New York, pp

12 να μετακινηθεί από κατηγορία σε κατηγορία, μας επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι το φαινόμενο της μετανάστευσης έχει μια ιδιαίτερη δυναμική και περιλαμβάνει διαφορετικούς τύπους ανθρώπων και κινήτρων, διαφορετικούς ρόλους και μεθόδους ένταξης στις κοινωνίες υποδοχής, αλλά και ότι επηρεάζεται από διαφορετικούς φορείς και θεσμούς 11. Εκτός από την ασυμβατότητα της μεταναστευτικής ορολογίας μεταξύ των χωρών, ένα ακόμα αίτιο που δυσκολεύει την εκτίμηση του μεγέθους των μεταναστών και των μεταναστευτικών ροών σε κάθε χώρα είναι η παράνομη μετανάστευση 12. Οι αρχές κάθε χώρας αντιμετωπίζουν σημαντικό πρόβλημα εντοπισμού και καταγραφής των μεταναστών που διαμένουν παράνομα στη χώρα, με αποτέλεσμα τα στατιστικά δεδομένα που συγκεντρώνονται από τους αρμόδιους φορείς να μην ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, γεγονός που με τη σειρά του δημιουργεί προβλήματα συγκρισιμότητας των στατιστικών δεδομένων της μετανάστευσης. Σύμφωνα με την UNHCR (Ύπατη Αρμοστεία του Ο.Η.Ε. για του πρόσφυγες), ως παράνομος ή μη κανονικός μετανάστης (irregular migrant) χαρακτηρίζεται το άτομο, το οποίο εισήλθε και διαμένει στη χώρα χωρίς να διαθέτει τα νόμιμα έγγραφα μετανάστευσης (undocumented arrivals) 13. Τα ποσοτικά δεδομένα που αφορούν τους παράνομους μετανάστες αποτελούν εκτιμήσεις των Αστυνομικών Αρχών κάθε χώρας, οι οποίες βασίζονται κυρίως σε συλλήψεις και απελάσεις μεταναστών και συνήθως υπολείπονται σημαντικά των πραγματικών μεγεθών παράνομης μετανάστευσης. Η απόκλιση μεταξύ των εκτιμήσεων και της πραγματικής κατάστασης οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην απροθυμία των κυβερνήσεων των περισσότερων χωρών να εντοπίσουν, να προσδιορίσουν ως παράνομους και να απελάσουν τους αλλοδαπούς που δεν μπορούν νόμιμα να διαμένουν στη χώρα υποδοχής 14. Η αδυναμία αυτή των κυβερνήσεων να αντιμετωπίσουν το συγκεκριμένο πρόβλημα και συχνά η άρνηση παραδοχής του προβλήματος μεταφράζεται σε εκτιμήσεις που υπολείπονται της πραγματικής κατάστασης, οι οποίες με τη σειρά τους επιφέρουν δυσκολίες όσον αφορά τη συγκρισιμότητα και την ανάλυση των στατιστικών δεδομένων. Στην περίπτωση της Ελλάδας, ο αριθμός των παράνομων μεταναστών αποτελεί ένα σημαντικό ποσοστό του συνόλου των μεταναστών που δραστηριοποιούνται στη χώρα. Η ελλιπής και δύσκολη φύλαξη των συνόρων της χώρας, λόγω της μεγάλης σε έκταση χερσαίας και θαλάσσιας συνοριακής γραμμής, αλλά και η αναποτελεσματική «εθνική» μεταναστευτική 11 Salt J., (2000), «Current trends in international migration in Europe», Council of Europe, CDMG 31, Strasbourg, pp Η παράνομη μετανάστευση συνδέεται άμεσα με την παράνομη εργασία (ανασφάλιστη εργασία) και με τη γυναικεία εργασία. Σύμφωνα με τον Salt (Salt J. 2000), γυναίκες, οι οποίες εργάζονται σε παράνομες εργασίες και σε εργασίες παροχής υπηρεσιών, κρύβονται από τους εργοδότες τους σε ιδιωτικά καταλύματα, με αποτέλεσμα να είναι εξαιρετικά δύσκολος ο εντοπισμός και η καταγραφή τους. 13 Parker J., (2005), «International migration data collection», Global Commission on International Migration (GCIM: New York, pp Salt J., (2000), «Current trends in international migration in Europe», Council of Europe, CDMG 31, Strasbourg, pp.-5 12

13 πολιτική (jus sanguinis πολιτική) επιτρέπουν να ευδοκιμήσει και να ενισχυθεί το φαινόμενο της παράνομης μετανάστευσης. Ο συνολικός αριθμός των μεταναστών στην Ελλάδα για το 2004 υπολογίζεται στο ανθρώπους (10,3% επί του συνολικού πληθυσμού), από τους οποίους, σύμφωνα με συντηρητικούς υπολογισμούς των παράνομων μεταναστών, άνθρωποι διαμένουν παράνομα στη χώρα Γυναικεία Μετανάστευση στην Ελλάδα Μέχρι πρόσφατα, οι γυναίκες δεν αποτελούσαν μέρος του δημόσιου λόγου, αλλά και της διερεύνησης του μεταναστευτικού φαινομένου. Οι πρόσφατες εξελίξεις σχετικά με τις πληθυσμιακές μετακινήσεις και τη γυναίκα μετανάστρια θέτουν νέα ζητήματα στη συζήτηση για τη μετανάστευση και παράλληλα αναδεικνύουν τη διπλή ανισότητα που υφίστανται οι μετανάστριες ως γυναίκες και ως αλλοδαπές 16. Η θέση των γυναικών μεταναστριών στις σύγχρονες μετακινήσεις γίνεται πιο σύνθετη και διαφοροποιείται συγκριτικά με παλαιότερα. Μέχρι τη δεκαετία του 80, ο μόνος τύπος μετανάστευσης που συνδεόταν με τις γυναίκες ήταν αυτός της οικογενειακής επανένωσης, δηλαδή των γυναικών που μετανάστευαν για οικονομικούς λόγους. Κατά την τελευταία εικοσαετία, εμφανίζεται η τάση για αυτόνομη μετανάστευση των γυναικών 17. Η καινοτομία, ωστόσο, εντοπίζεται στους οικονομικούς ρόλους που αναλαμβάνουν οι γυναίκες μετανάστριες κατά τη διάρκεια της μεταναστευτικής διαδικασίας. Όλο και περισσότερες γυναίκες μεταναστεύουν μόνες τους ως αρχηγοί νοικοκυριών και οικονομικά ενεργά υποκείμενα, ενώ λιγότερες σε σχέση με το παρελθόν μεταναστεύουν ως εξαρτώμενες από τους συζύγους τους 18. Η νέα αυτή εξέλιξη της διεθνούς μετανάστευσης σε σχέση με τη συμμετοχή των γυναικών έχει καταγραφεί στη βιβλιογραφία με τον όρο «θηλυκοποίηση της μετανάστευσης» 19. Ο όρος αυτός υποδηλώνει περισσότερο την ποιοτική παρά την ποσοτική διαφορά της σημερινής μετανάστευσης των γυναικών σε σχέση με εκείνη του παρελθόντος, δηλαδή την αυξητική τάση της συμμετοχής των γυναικών στα μεταναστευτικά ρεύματα ως 15 Baldwin-Edwards, M., (2004), «Albanian Emigration and the Greek Labour Market: Economic Symbiosis and Social Ambiguity», South-East Europe Review, Vol.1, p Η Γυναικεία Μετανάστευση στην Ελλάδα, τα ευρήματα της Πανελλήνιας Έρευνας του ΚΕΘΙ, (2007), Αθήνα 17 Η Γυναικεία Μετανάστευση στην Ελλάδα, τα ευρήματα της Πανελλήνιας Έρευνας του ΚΕΘΙ, (2007), Αθήνα 18 Ramirez C., Dominguez M.G., Morais J.M., (2005), Crossing Borders: Remittances, Gender and Development, Santo Domingo: INSTRAW 19 Castles S. & Miller M. J. (1998), the Age of Migration: International Population Movements in the Modern World, New York: The Guilford Press. 13

14 αυτόνομων μεταναστών, παρά ως εξαρτημένων ατόμων που συνοδεύουν άνδρες μετανάστες 20. Οι Karakatsanis και Swarts 21 ισχυρίζονται πως η αυτόνομη μετανάστευση των γυναικών διαφαίνεται και στην περίπτωση των μεταναστευτικών ροών προς την Ελλάδα, τη χώρα με τη μεγαλύτερη αναλογία γυναικών μεταναστριών στην Ευρώπη. Τα μεταναστευτικά ρεύματα στην Ελλάδα διαφέρουν ως προς τη σύνθεση και το φύλο. Αυτόνομη γυναικεία μετανάστευση όπως ήδη αναφέρθηκε, εμφανίζεται περισσότερο σε ορισμένες εθνικότητες και λιγότερο ή και καθόλου σε άλλες. Αυτό οφείλεται στις σημαντικές διαφορές ως προς τις σχέσεις και ταυτότητες φύλου στις χώρες προέλευσης των μεταναστών 22. Όπως δείχνουν τα στατιστικά δεδομένα, σύμφωνα με την Κασιμάτη 23, οι γυναίκες μετανάστριες από ορισμένες χώρες, υπερτερούν αριθμητικά των αντρών. Τέτοιες χώρες αποστολής γυναικών μεταναστριών είναι η Ουκρανία, όπου το 80% των μεταναστών είναι γυναίκες, η Μολδαβία με 74%, η Γεωργία με 64% και η Βουλγαρία με 58% γυναίκες μετανάστριες, δημιουργώντας σοβαρές συνέπειες στην οικογενειακή ζωή και συνοχή των μεταναστριών. Η γυναικεία μετανάστευση ανταποκρίνεται στην αυξημένη ζήτηση που εμφανίζουν χωρές που βρίσκονται σε υψηλό επίπεδο οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης σε θέσεις εργασίας του χώρου του ιδιωτικού νοικοκυριού, οι οποίες αφορούν την καθαριότητα του σπιτιού και την φροντίδα των ηλικιωμένων, ασθενών και μικρών παιδιών. Είναι αυξημένη δηλαδή, η ζήτηση για οικιακές βοηθούς, κι αυτήν την ζήτηση δεν μπορεί να ικανοποιήσει η εντόπια αγορά εργασίας, καθώς δείχνει απροθυμία για την κάλυψη τέτοιων επαγγελματικών ρόλων. Παρά τις ανάγκες, ωστόσο, που έχει η ελληνική κοινωνία για τέτοιες θέσεις εργασίας, δεν διευκολύνεται η έλευση των μεταναστών, ούτε ενισχύονται τα δικαιώματά τους τόσο στον εργασιακό χώρο όσο και γενικότερα, αλλά, αντίθετα, διαιωνίζεται το καθεστώς της προσωπικότητας και ανασφάλειάς τους 24. Το χώρο αυτό, της φροντίδας, κάλυπταν και συνεχίζουν να καλύπτουν κατά ένα μεγάλο ποσοστό οι Ελλήνίδες, οι οποίες εργάζονται άτυπα τόσο στην φροντίδα του σπιτιού (οικιακές εργασίες), όσο και στην φροντίδα των παιδιών και των ηλιωμένων μελών της 20 Τσίγκανου Ι., Τζωρτζοπούλου Μ. & Ζαραφωνίτου Χ. (2001), Φύλο και Κοινωνικά Αποκλεισμένες Ομάδες: Μελέτη Βιβλιογραφικής Επισκόπησης, Αθήνα: ΚΕΘΙ 21 Karakatsanis N. & Swarts J. (2003), Migrant Women, Domestic Work and the Sex Trade in Greece A snapshot of Migrant Policy in the Making, στο: Tastsoglou Ε. & Maratou-Alipranti L. (eds), Gender and International Migration: Focus on Greece, The Greek Review of Social Research, A / , σ Κ. Κασιμάτη, Λ. Μουσούρου, (2007) «Φύλο και Μετανάστευση», Τόμος Ι «Θεωρητικές αναφορές και εμπειρική διερεύνηση», ΚΕΚΜΟΚΟΠ, Αθήνα, Gutenberg, σ Κασιμάτη Κ. (2003), «Γυναικεία Μετανάστευση από Αλβανία και Πολωνία: Απασχολήσεις και Διαφορετικότητα», στο Κ. Κασιμάτη (επιμ.), Πολιτικές Μετανάστευσης και Στρατηγικές Ένταξης. ΚΕΚΜΟΚΟΠ, Αθήνα, Gutenberg, σς Κ. Κασιμάτη, Λ. Μουσούρου, (2007) «Φύλο και Μετανάστευση», Τόμος Ι «Θεωρητικές αναφορές και εμπειρική διερεύνηση», ΚΕΚΜΟΚΟΠ, Αθήνα, Gutenberg, σ

15 οικογένειας. Παρά τις προσπάθειες που γίνονται τα τελευταία χρόνια, η εργασία αυτή συνεχίζει να είναι άτυπη και μη αμειβόμενη, «εγκλωβίζοντας» τις γυναίκες στο χώρο του σπιτιού και ελαχιστοποιώντας τις δυνατότητες για εργασία εκτός αυτού. Στα μεγάλα αστικά κέντρα κυρίως, όπου οι ευκαιρίες για εργασία εκτός σπιτιού είναι περισσότερες, πολλές γυναίκες βγαίνουν στην αγορά εργασίας, αφήνωντας ένα κενό, αυτό της άτυπης εργασίας «εντός» σπιτιού, το οποίο έρχεται να καλυφθεί από τις γυναίκες μετάστριες που φτάνουν στη χώρα μας. Όπως υποστηρίζει και ο Ψημμένος 25, οι μετανάστριες εργάζονται στις χώρες υποδοχής ως επί το πλείστον σε προσωπικές-οικιακές εργασίες και αντικαθιστούν το έλλειμμα του κράτους πρόνοιας που υπάρχει στην Ευρώπη και την Αμερική με την ανάπτυξη της γυναικείας μισθωτής απασχόλησης και τη γενίκευση σχεδόν του μοντέλου της διπλής σταδιοδρομίας. Η οικιακή βοήθεια που οι μετανάστριες προσφέρουν με την ανάπτυξη σήμερα μιας παγκόσμιας «βιομηχανίας» υπηρεσιών αντικαθιστά, λοιπόν, το κοινωνικό έλλειμμα της παραδοσιακής νοικοκυράς, ενώ οι υπηρετικοί-παραδοσιακοί ρόλοι στους οποίους απασχολούνται, επηρεάζουν, όπως επισημαίνεται σε σχετική μελέτη, τις συνθήκες ζωής των μεταναστριών. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται, ανά φύλο, οι πολυπληθέστερες ομάδες μεταναστών/στριων που ζουν στη χώρα μας. Παρατηρούμε ότι οι περισσότεροι/ες μετανάστες/στριες έρχονται από την Αλβανία, σε ποσοστό μάλιστα πολύ υψηλό, που ξεπερνά το ήμισυ του συνολικού αριθμού των μεταναστών που ζουν στη χώρα μας. 25 Βλ. Ψημμένος Ι. (2006), Η κοινωνική διάσταση της εργασίας των μεταναστριών οικιακών βοηθών: αιτίες ανάπτυξης και συνθήκες απασχόλησης, στο: Μπάγκαβος Χρ., Παπαδοπούλου Δ. (επιμ.), (2006), ό.π., σσ Κοfman E. et al. (2000), ό.π. 15

16 Πίνακας 1: Αλλοδαποί κατά υπηκοότητα και φύλο Παρουσίαση των 13 πολυπληθέστερων ομάδων αλλοδαπών (>10.000) % επί του συνόλου % επί του συνόλου % επί του συνόλου Υπηκοότητα Σύνολο του μεταναστευτικού Άνδρες του μεταναστευτικού % ανά υπηκοότητα Γυναίκες του μεταναστευτικού % ανά υπηκοότητα πληθυσμού πληθυσμού πληθυσμού Αλβανία , ,88 58, ,18 41,30 Βουλγαρία , ,34 39, ,12 60,44 Γεωργία , ,37 43, ,76 56,99 Ρουμανία , ,00 56, ,75 43,41 Ηνωμένες Πολιτείες , ,12 48, ,69 51,46 Ρωσική Ομοσπονδία , ,58 37, ,17 62,67 Κύπρος , ,99 47, ,64 52,46 16

17 % επί του συνόλου % επί του συνόλου % επί του συνόλου Υπηκοότητα Σύνολο του μεταναστευτικού Άνδρες του μεταναστευτικού % ανά υπηκοότητα Γυναίκες του μεταναστευτικού % ανά υπηκοότητα πληθυσμού πληθυσμού πληθυσμού Ουκρανία , ,80 24, ,96 75,46 Ηνωμένο Βασίλειο , ,27 39, ,29 60,07 Πολωνία , ,41 45, ,01 54,20 Γερμανία , ,14 40, ,04 59,80 Πακιστάν , ,56 95, ,14 4,28 Φιλιππίνες , ,37 23, ,43 76,40 Άλλη Υπηκοότητα , ,17 55, ,82 44,95 17

18 % επί του συνόλου % επί του συνόλου % επί του συνόλου Υπηκοότητα Σύνολο του μεταναστευτικού Άνδρες του μεταναστευτικού % ανά υπηκοότητα Γυναίκες του μεταναστευτικού % ανά υπηκοότητα πληθυσμού πληθυσμού πληθυσμού Σύνολο , ,00 54, ,00 45,48 Πηγή: Απογραφή ΕΣΥΕ

19 Διάγραμμα 1: Φύλο Μεταναστών/στριων ανά υπηκοότητα Φύλο Μεταναστών ανά Υπηκοότητα Αλβανία Βουλγαρία Γεωργία Ρουμανία Ηνωμένες Πολιτείες Ρωσική Ομοσπονδία Κύπρος Ουκρανία Ηνωμένο Βασίλειο Πηγή: Απογραφή ΕΣΥΕ 2001 Πολωνία Γερμανία Πακισταν Φιλιππίνες Άλλη Υπηκοότητα Άνδρες Γυναίκες Στο Διάγραμμα 1, παρουσιάζεται μια απεικόνιση του πίνακα, δείχνοντας σχηματικά την ανά φύλο κατανομή των μεταναστών, ανά χώρα καταγωγής. Μελετώντας τόσο τον πίνακα 1, όσο και το διάγραμμα 1, μπορεί κανείς να παρατηρήσει τις διαφορές ανά φύλο, ανάλογα με τη χώρα καταγωγής. Έτσι, χώρες όπως η Βουλγαρία, η Ρωσική Ομοσπονδία, οι Φιλιππίνες, αλλά και η Ουκρανία (Διαγράμματα 2, 3, 4, και 5 αντίστοιχα) παρουσιάζουν μεγάλα ποσοστά γυναικών μεταναστών στη χώρα μας, με τη μεγαλύτερη διαφορά να προέρχεται από τις Φιλιππίνες, όπου το 76% των μεταναστών/ στριών είναι γυναίκες. Μεγαλύτερο αριθμό γυναικών μεταναστριών παρουσιάζουν και άλλες χώρες (σε μικρότερα ποσοστά όμως) όπως η Γεωργία, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Κύπρος, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Πολωνία και η Γερμανία. Αντίθετα, άλλες χώρες όπως το Πακιστάν, παρουσιάζουν πολύ μεγάλο αριθμό ανδρών μεταναστών (95,7%) σε σχέση με τις γυναίκες μετανάστριες από την ίδια χώρα. Πιο συγκεκριμένα, όπως βλέπουμε και στο παρακάτω διάγραμμα, οι γυναίκες μετανάστριες από την Βουλγαρία αποτελούν το 60% του συνόλου των μεταναστών/στριων αυτής της εθνικότητας, που βρίσκονται στη χώρα μας. 19

20 Διάγραμμα 2: Φύλο Μεταναστών/στριων από τη Βουλγαρία Βουλγαρία 60% 40% Άνδρες Γυναίκες Πηγή: Απογραφή ΕΣΥΕ 2001 Οι μετανάστριες από τη Ρωσία αποτελούν το 63% του συνόλου των μεταναστών/στριών από αυτή τη χώρα, που διαβιούν στη χώρα μας. Διάγραμμα 3: Φύλο Μεταναστών/στριων από τη Ρωσία Ρωσική Ομοσπονδία 37% 63% Άνδρες Γυναίκες Πηγή: Απογραφή ΕΣΥΕ 2001 Όπως προαναφέρθηκε και νωρίτερα, πολύ μεγάλη συγκέντρωση γυναικείου αλλοδαπού πληθυσμού στη χώρα μας, εμφανίζεται να έχουν οι Φιλιππίνες (με ποσοστό 76%). 20

21 Διάγραμμα 4: Φύλο Μεταναστών/στριων από Φιλιππίνες Φιλιππίνες 24% Άνδρες Γυναίκες 76% Πηγή: Απογραφή ΕΣΥΕ 2001 Τέλος, πολύ μεγάλος είναι και ο αριθμός των γυναικών μεταναστριών από Ουκρανία που μένουν στη χώρα μας, σε σχέση με τους άντρες μετανάστες από τη συγκεκριμένη χώρα. Διάγραμμα 5: Φύλο Μεταναστών/στριων από την Ουκρανία Ουκρανία 25% Άνδρες Γυναίκες 75% Πηγή: Απογραφή ΕΣΥΕ

22 1.4 Στατιστικά Στοιχεία για μετανάστες/στριες στην Ελλάδα Είναι γνωστό ότι δεν υπάρχουν σαφή στατιστικά στοιχεία για τους μετανάστες που διαμένουν στη χώρα μας, καθώς υπάρχει ένας πολύ μεγάλος αριθμός μεταναστών που διαμένουν παράνομα στη χώρα μας και επομένως δεν είναι δυνατόν να καταγραφούν. Από την άλλη, διαφορετικές υπηρεσίες δίνουν διαφορετικά νούμερα ή κάνουν διαφορετικές εκτιμήσεις για τον αριθμό των μεταναστών που ζουν στην Ελλάδα, καθώς επεξεργάζονται διαφορετικά στοιχεία. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας (ΕΣΥΕ) από την Απογραφή του 2001, το μεγαλύτερο ποσοστό μεταναστευτικού πληθυσμού είναι συγκεντρωμένο στα δυο μεγάλα αστικά κέντρα (Πίνακας 2). Συγκεκριμένα, στην Αττική κατοικεί το 46,9% του μεταναστευτικού πληθυσμού και στο Νομό Θεσσαλονίκης διαμένει το 8,6%, ενώ σημαντικός αριθμός μεταναστών συγκεντρώνεται σε τουριστικές περιοχές, όπως η Κρήτη (5,6%) και τα Δωδεκάνησα (2,3%), αλλά και σε αγροτικές περιοχές της Θεσσαλίας (4,5%). Συγκρίνοντας το μέγεθος του μεταναστευτικού πληθυσμού με το σύνολο του πληθυσμού σε κάθε Νομό, παρατηρούμε πως, εκτός του λεκανοπεδίου της Αττικής, στις περισσότερες τουριστικές περιοχές, όπως η Κρήτη (9%), τα Δωδεκάνησα (9,9%), οι Κυκλάδες (10,3%), η Χαλκιδική (8,4%), η Κεφαλονιά (9,5%) και η Ζάκυνθος (13,5%) το ποσοστό των μεταναστών επί του πληθυσμού της περιοχής είναι μεγαλύτερο του αντίστοιχου ποσοστού για το συνολικό πληθυσμό της χώρας (7%). Αυτό εξηγείται από την κατάσταση στην αγορά εργασίας και κατ' επέκταση από το αναπτυξιακό δυναμικό της περιοχής. Προφανώς ο αγροτικός, ο κατασκευαστικός / οικοδομικός και ο τουριστικός τομέας οικονομικής δραστηριότητας προσφέρουν θέσεις απασχόλησης που καταλαμβάνονται από το αλλοδαπό εργατικό δυναμικό. Στο Ν. Κορινθίας, το ποσοστό των μεταναστών στο συνολικό πληθυσμό του νομού είναι 9,10%, ενώ στο συνολικό μεταναστευτικό πληθυσμό της χώρας είναι 1,7%, καταλαμβάνοντας την 9 η θέση στις προτιμήσεις διαμονής των μεταναστών. 22

23 Πίνακας 2: Η κατανομή των μεταναστών ανά νομό Ποσοστό Ποσοστό Συνολικός Πληθυσμός μεταναστών μεταναστών του Νομός πληθυσμός μεταναστών στον νομού στο νομού νομού συνολικό συνολικό πληθυσμό μεταναστευτικό του νομού πληθυσμό Αθηνών ,50% 35.0% Θεσσαλονίκης ,50% 8.6% Αν. Αττικής ,80% 5.4% Πειραιώς ,50% 5.0% Αχαΐας ,90% 2.3% Δωδεκανήσου ,90% 2.3% Ηρακλείου % 2.2% Λάρισας % 1.78% Κορινθίας ,10% 1.7% Μεσσηνίας ,90% 1.7% Μαγνησίας ,50% 1.68% Φθιώτιδος ,40% 1.6% Χανίων ,80% 1.6% Βοιωτίας ,90% 1.6% Δυτ. Αττικής ,40% 1.5% Ηλείας ,20% 1.5% Ευβοίας ,40% 1.4% Κυκλάδων ,30% 1.4% Κέρκυρας ,80% 1.2% Αργολίδος ,20% 1.2% 23

24 Ποσοστό Ποσοστό Συνολικός Πληθυσμός μεταναστών μεταναστών του Νομός πληθυσμός μεταναστών στον νομού στο νομού νομού συνολικό συνολικό πληθυσμό μεταναστευτικό του νομού πληθυσμό Καβάλας ,10% 1.1% Χαλκιδικής ,40% 1.1% Ιωαννίνων % 1.07% Λακωνίας ,50% 1.06% Αιτωλοακαρνανίας ,30% 0.9% Ρεθύμνης ,90% 0.9% Λασιθίου ,50% 0.9% Πέλλας ,60% 0.84% Πιερίας ,10% 0.83% Λέσβου ,10% 0.7% Ζακύνθου ,50% 0.6% Ημαθίας ,40% 0.6% Σερρών ,30% 0.6% Αρκαδίας % 0.5% Κεφαλληνίας ,50% 0.4% Κοζάνης ,40% 0.46% Πρεβέζης ,90% 0.44% Κιλκίς ,90% 0.43% Τρικάλων ,40% 0.4% Φωκίδος ,40% 0.38% Θεσπρωτίας % 0.34% Δράμας ,60% 0.34% 24

25 Ποσοστό Ποσοστό Συνολικός Πληθυσμός μεταναστών μεταναστών του Νομός πληθυσμός μεταναστών στον νομού στο νομού νομού συνολικό συνολικό πληθυσμό μεταναστευτικό του νομού πληθυσμό Καρδίτσας ,10% 0.34% Χίου ,90% 0.32% Φλωρίνης ,40% 0.3% Σάμου ,20% 0.28% Καστοριάς ,20% 0.28% Άρτας ,80% 0.27% Έβρου ,40% 0.26% Ξάνθης ,80% 0.23% Ροδόπης ,50% 0.21% Λευκάδος % 0.2% Γρεβενών ,70% 0.13% Ευρυτανίας % 0.08% Άγιο Όρος ,10% 0.05% Πηγή: Απογραφή ΕΣΥΕ Στατιστικά στοιχεία για μετανάστες/στριες στο Νομό Κορινθίας Συγκεκριμένα, για το Ν. Κορινθίας, η ΕΣΥΕ δίνει διαφορετικά στοιχεία για τους μετανάστες που διαμένουν στο νομό. Στον πίνακα 3, παρουσιάζονται στοιχεία του 2005 για την εθνικότητα και το φύλο των μεταναστών που μένουν στο Ν. Κορινθίας. 25

26 Πίνακας 3: Στοιχεία Μεταναστών ανά φύλο στο Ν. Κορινθίας Εθνικότητα Γυναίκες Άντρες Αγνώστου Φύλου Σύνολο Τσεχία Εσθονία Λετονία Λιθουανία Ουγγαρία Πολωνία Σλοβακία Αλβανία Βουλγαρία Ρουμανία Λευκορωσία Μολδαβία Ρωσία Ουκρανία Βοσνία Ερζεγοβίνη ΦΥΡΟΜ Σερβία Μαυροβούνιο Τουρκία Καμερούν Αίγυπτος Τυνησία Νότια Αφρική Γκάνα Κούβα Δημ. Δομίνικου Ελ Σαλβαδόρ Καναδάς ΗΠΑ

27 Εθνικότητα Γυναίκες Άντρες Αγνώστου Φύλου Σύνολο Βραζιλία Κολομβία Εκουαδόρ Κίνα Ιαπωνία Ινδονησία Μαλαισία Φιλιππίνες Ταϊλάνδη Μπαγκλαντές Ινδία Καζακστάν Πακιστάν Ουζμπεκιστάν Αρμενία Γεωργία Ιράκ Ισραήλ Ιορδανία Συρία Σύνολο Πηγή: Ε.Σ.Υ.Ε Ο μεγαλύτερος αριθμός μεταναστών/στριων, στο Νομό προέρχεται από την Αλβανία (σε ποσοστό 68%), όπως φαίνεται και στο διάγραμμα 6, όπως είναι λογικό, αφού οι μετανάστες από την Αλβανία αποτελούν την πολυπληθέστερη ομάδα μεταναστών στη χώρα μας (βλέπε πίνακα 1). Ακολουθεί η Ρουμανία ως χώρα καταγωγής των μεταναστών/στριων σε ποσοστό 7% και η Βουλγαρία με 5%. Δηλαδή, το 80% των μεταναστών του δήμου προέρχεται από Βαλκανικές χώρες. Επίσης, οι άνδρες υπερτερούν σε αριθμό των γυναικών ενώ υπάρχουν και 216 άτομα των οποίων δεν διευκρινίζεται το φύλο. Από τον παρακάτω πίνακα, μπορούμε επίσης να παρατηρήσουμε και το «φύλο» των μεταναστών ανά χώρα. 27

28 Βλέπουμε ότι οι περισσότεροι μετανάστες/στριες από χώρες της πρώην Σιοβετικής Ένωσης (Ουκρανία, Μολδαβία, Ρωσία, κλπ) είναι γυναίκες, ενώ οι περισσότεροι μετανάστες από χώρες της Ασίας (Ινδία, Πακιστάν, κλπ) είναι άντρες. Διάγραμμα 6: Αριθμός Μεταναστών/στριων ανά φύλο στο Ν. Κορινθίας Αριθμός Μεταναστών ανά φύλο Ν. Κορινθίας Τσεχία Λετονία Ουγγαρία Εσθονία Λιθουανία Πολωνία Ρωσία 1% Μολδαβία 3% Σερβία Μαυροβούνιο 1% Ουκρανία 5% Ινδία 4% Πακιστάν 1% Γεωργία 1% Πολωνία 1% Σλοβακία Βουλγαρία Λευκορωσία Ρωσία Βοσνία Ερζεγοβίνη Σερβία Μαυροβούνιο Καμερούν Αλβανία Ρουμανία Μολδαβία Ουκρανία ΦΥΡΟΜ Τουρκία Αίγυπτος Ρουμανία 7% Τυνησία Γκάνα Νότια Αφ ρική Κούβα Δημ. Δομίνικου Ελ Σαβαδόρ Καναδάς ΗΠΑ Βραζιλία Κολομβία Βουλγαρία 5% Εκουαδόρ Ιαπωνία Κίνα Ινδονησία Μαλαισία Φιλιππίνες Αλβανία 68% Ταϊλάνδη Ινδία Πακιστάν Μπαγκλαντές Καζακστάν Ουζμπεκιστάν Πηγή: ΕΣΥΕ 2005 Α ί Γ ί Στον παρακάτω πίνακα, βλέπουμε επίσης στοιχεία για τους Μετανάστες που μένουν στο Ν. Κορινθίας, ανά δήμο. Τα στοιχεία προέρχονται από την Απογραφή της ΕΣΥΕ το 2001 και το σύνολο των μεταναστών του Νομού διαφέρει κατά πολύ με το σύνολο που παρουσιάζεται στον παραπάνω πίνακα (πίνακα 3). Σύμφωνα λοιπόν με την Απογραφή του 2001, οι μετανάστες που μένουν στο νομό είναι και αποτελούν το 9,16% του πληθυσμού του Νομού, ποσοστό αρκετά μεγάλο. Οι περισσότεροι μετανάστες, σε απόλυτο αριθμό, μένουν στην πρωτεύουσα του Νομού, στην Κόρινθο (3.177), ακολουθεί ο Δήμος Άσσου-Λεχαίου με 1884 μετανάστες, ο Δήμος Λουτρακίου με 1669 και ο Δήμος Σικυωνίων με 1634 μετανάστες. Αν δούμε όμως τα ποσοστά σε αναλογία με τον πραγματικό πληθυσμό του κάθε Δήμου, παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των μεταναστών σε σχέση με τον πραγματικό πληθυσμό βρίσκεται στο Δήμο Άσσου- Λεχαίου (19,13%), όπου περίπου 2 στους 10 κατοίκους είναι μετανάστες/στριες. Ακολουθεί ο Δήμος Σολυγείας με ποσοστό 12,1% και ο Δήμος Λουτρακίου με 10,1%. 28

29 Πίνακας 4: Αριθμός μεταναστών στο Ν. Κορινθίας Πραγματικός Αριθμός Ποσοστό μεταναστών Δήμος Πληθυσμός Μεταναστών επί του πραγματικού πληθυσμού % Δήμος Κορινθίων ,69% Δήμος Αγίων Θεοδώρων ,21% Δήμος Άσσου Λεχαίου ,13% Δήμος Βέλου ,51% Δήμος Βόχας ,06% Δήμος Ευρωστίνης ,53% Δήμος Λουτρακίου ,10% Δήμος Νεμέας ,67% Δήμος Ξυλοκάστρου ,61% Δήμος Σαρωνικού ,91% Δήμος Σικυωνίων ,40% Δήμος Σολυγείας ,01% Δήμος Στυμφαλίας ,37% Δήμος Τενέας ,45% Δήμος Φενεού ,65% Σύνολο ,16% Πηγή: Απογραφή ΕΣΥΕ

30 Στο παρακάτω διάγραμμα φαίνεται ο πραγματικός πληθυσμός και ο αριθμός των μεταναστών κάθε Δήμου. Διάγραμμα 7: Αριθμός Μεταναστών ανά Δήμο, Ν. Κορινθίας Πηγή: Απογραφή ΕΣΥΕ Επίπεδο Εκπαίδευσης του αλλοδαπού πληθυσμού κατά φύλο (σύνολο Ελλάδας) Ο παρακάτω πίνακας δείχνει το επίπεδο εκπαίδευσης των μεταναστών, ανά φύλο. Παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των μεταναστών/στριων (87,4%) έχει αποκτήσει απολυτήριο τριτάξιας Μέσης Εκπαίδευσης ως ανώτερο πτυχίο (πήγε σχολείο μέχρι το γυμνάσιο ή διέκοψε νωρίτερα). Αυτό που είναι σημαντικό να αναφερθεί επίσης είναι ότι οι γυναίκες εμφανίζουν υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης από τους άνδρες αλλοδαπούς, γιατί οι περισσότερες ανήκουν στην κατηγορία των αποφοίτων τόσο της τριτοβάθμιας όσο και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Πίνακας 5: Επίπεδο Εκπαίδεσης Μεταναστών/στριων, ανά φύλο Επίπεδο Εκπαίδευσης Αλλοδαποί (Ν=) Αλλοδαποί (%) Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Μεταπτυχιακός τίτλος ή Διδακτορικό ,6% 0,7% 0,6% Πτυχίο Ανώτατων ,2% 5,8% 8,8% 30

31 Επίπεδο Εκπαίδευσης Αλλοδαποί (Ν=) Αλλοδαποί (%) Σχολών Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Πτυχίο Ανώτερης Τεχνικής και Επαγγελματικής Εκπαίδευσης Πτυχιούχοι Μεταδευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ,1% 1,6% 2,7% ,7% 2,0% 3,5% Απολυτήριο Εκπαίδευσης Μέσης ,3% 24,5% 28,4% Πτυχιούχοι ΤΕΛ και ΤΕΣ Απολυτήριο τριτάξιας Μέσης Εκπαίδευσης ,0% 3,5% 2,4% ,8% 18,1% 15,2% Απολυτήριο Δημοτικού ,9% 24,3% 19,0% Φοιτούν στο Δημοτικό ,4% 7,2% 7,7% Εγκατέλειψαν το δημοτικό και δε γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση ,0% 12,3% 11,6% Σύνολο ,0% 100,0% 100,0% Πηγή: Απογραφή ΕΣΥΕ 2001 Ο παραπάνω πίνακας απεικονίζεται σχηματικά και στο παρακάτω διάγραμμα. 31

32 Διάγραμμα 8: Επίπεδο Εκπαίδευση μεταναστών ανά φύλο Πηγή: Απογραφή ΕΣΥΕ

33 Κεφάλαιο 2. Εκπαίδευση και Μετανάστες στην Ελλάδα 2.1 Εκπαίδευση και μετανάστες/στριες στον ελληνικό χώρο Τα πρότυπα στην εκπαίδευση 26 όσον αφορά τους/τις μετανάστες/ στριες, είναι το αφομοιωτικό, το πρότυπο της ενσωμάτωσης, το πολυπολιτισμικό και το αντιρατσιστικό. Το «αφομοιωτικό» πρότυπο συνδέεται αποκλειστικά με την παρακολούθηση του επίσημου σχολείου της χώρας υποδοχής και την εγκατάλειψη της μητρικής γλώσσας όπως και κάθε άλλου στοιχείου που αφορά τον πολιτισμό της χώρας καταγωγής, με στόχο την ταχύτερη αφομοίωση του στην κοινωνία υποδοχής και την επίτευξη της ισότητας των ευκαιριών. Το πρότυπο ενσωμάτωσης υιοθετεί ως προτεραιότητα την παρακολούθηση του επίσημου σχολείου της χώρας υποδοχής αλλά και τη διγλωσσία μέσα από εθελούσια παρακολούθηση μαθημάτων στη μητρική γλώσσα 27. Το πολυπολιτισμικό πρότυπο βασίζεται στην εκπαίδευση της μητρικής γλώσσας με στόχο τη διατήρηση διαφορετικών πολιτισμικών στοιχείων σε μια πλουραλιστική κοινωνία. Τέλος, το αντιρατσιστικό πρότυπο βασίζεται σε προγράμματα ευαισθητοποίησης και ίση συμμετοχή των μαθητών και εκπαιδευτικών από τις εθελοντικές μειονότητες καθώς και ισοδύναμες σχολικές επιτυχίες. Όταν η Ελλάδα από χώρα αποστολής μεταναστών έγινε χώρα υποδοχής μεταναστών, το θεσμικό πλαίσιο ήταν ανεπαρκές, τόσο για την αναγνώριση ή μη των μεταναστών, όσο και από πλευράς εκπαίδευσης. Δεν προβλεπόταν καμία είδους ρύθμιση για την ένταξη και ενσωμάτωση των παιδιών των μεταναστών στο σχολικό περιβάλλον. Έτσι, χρησιμοποιήθηκε η νομοθεσία που είχε θεσπιστεί για τα παιδιά των ελλήνων μεταναστών, δηλαδή τα τμήματα ένταξης και τα φροντιστηριακά τμήματα. Όσον αφορά τους ενήλικες μετανάστες, στην Ελλάδα ακολουθήθηκε η πολιτική της ενσωμάτωσης, μέσω των σεμιναρίων εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας, όπως θα δούμε παρακάτω. 26 Παλαιολόγου Ν. και Ευαγγέλου Ο. (2003), Διαπολιτισμική Παιδαγωγική. Εκπαιδευτικές, Διδακτικές και Ψυχολογικές Προσεγγίσεις. Αθήνα: Ατραπός, σελ Hanf, T. Education in cultural lug: the case of Germany International Journal of Education Research, 35, (2001), pp

34 2.2 Πλαίσιο Δια Βίου Εκπαίδευσης στην Ελλάδα Το νομοσχέδιο «Συστηματοποίηση της δια βίου μάθησης και άλλες διατάξεις» καθιερώνει το πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί η δια βίου εκπαίδευση και κατάρτιση στη χώρα μας. Συγκεκριμένα ορίζει τα παρακάτω: Οι φορείς παροχής δια βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης είναι: Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων Νομαρχιακές Επιτροπές Λαϊκής Επιμόρφωσης Σχολές Γονέων Ινστιτούτα δια βίου εκπαίδευσης Ινστιτούτα Επαγγελματικής Κατάρτισης Κέντρα Επαγγελματικής Κατάρτισης Οι φορείς αυτοί παρέχουν υπηρεσίες Δια Βίου Εκπαίδευσης με σκοπό την απόκτηση ή τη βελτίωση γενικών και επιστημονικών γνώσεων, δεξιοτήτων και ικανοτήτων τόσο για τη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας όσο και για την πρόσβαση στην απασχόληση και υπηρεσίες Δια Βίου Κατάρτισης με σκοπό την ένταξη, επανένταξη, επαγγελματική κινητικότητα στην αγορά εργασίας, τη διασφάλιση της εργασίας, την επαγγελματική ανέλιξη και την προσωπική ανάπτυξη. 2.3 Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Δια Βίου Μάθησης Μέχρι το 2010 όλες οι χώρες μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης πρέπει να εκπληρώσουν τους στόχους του Συμβούλιου της Λισσαβόνας. Στο πλαίσιο αυτό, οι εθνικές στρατηγικές για τη Δια Βίου Μάθηση (ΔΒΜ) συγκλίνουν στους βασικούς στόχους της ΔΒΜ που είναι: η ενεργός συμμετοχή του πολίτη, η προσωπική ολοκλήρωση, η κοινωνική ένταξη και η απασχολησιμότητα. 34