ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Innsbruck: Council of European Municipalities and Regions, 2006,

Transcript

1 «Διαμόρφωση πολιτικών ισότητας των φύλων σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Ο σχεδιασμός και η εφαρμογή αποκεντρωμένων προγραμμάτων ισότητας των φύλων: προκλήσεις δυνατότητες εμπόδια» Μιλτιάδης Σταμπουλής Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Εγνατία 156, Τ.Θ. 1591, , Θεσσαλονίκη ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ισότητα των φύλων αποτελεί διεθνώς θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα και αντικείμενο δραστηριοποίησης διεθνών οργανισμών και χωρών, ενώ διατρέχει οριζόντια, ως γνωστικό αντικείμενο, πολλούς επιστημονικούς κλάδους. Όμως, παρά την εφαρμογή διεθνών και εθνικών δημόσιων πολιτικών και ανάπτυξης τεχνογνωσίας καταπολέμησης έμφυλων διακρίσεων, οι γυναίκες και οι άνδρες διαπιστώνεται ότι βιώνουν διακρίσεις εις βάρος τους λόγω φύλου και άνισες συνθήκες σε όλους τους τομείς. Επιπλέον, η τρέχουσα οικονομική συγκυρία προκαλεί αποδόμηση πολλών επιτευγμάτων των πολιτικών ισότητας, λόγω του γεγονότος ότι οι γυναίκες υπερτερούν σε όλες τις ευάλωτες κοινωνικά ομάδες. Οι πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ισότητα των φύλων αποτελούν βασικό της στόχο με διττή κατεύθυνση συνδυασμού ειδικών θετικών διακρίσεων για τις γυναίκες και ενσωμάτωσης της διάστασης της ισότητας ευκαιριών σε όλες τις κοινωνικές και κατά επέκταση τις εθνικές πολιτικές (gender mainstreaming). Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη περιφερειακές και τοπικές ιδιαιτερότητες στην Ευρωπαϊκή Ένωση θεσπίστηκε ο Ευρωπαϊκός Χάρτης για την Ισότητα των Φύλων στις Τοπικές Κοινωνίες που προτρέπει τις περιφερειακές και τοπικές αρχές στην ανάληψη Προγραμμάτων Δράσης για την Ισότητα με στόχους, προτεραιότητες, μέτρα, διαθέσιμους πόρους και χρονοδιαγράμματα εφαρμογής. Στο παρόν άρθρο, λαμβάνοντας υπόψη το παραπάνω πλαίσιο, καθώς και το σύνολο της εθνικής πολιτικής για την ισότητα των φύλων, εξετάζονται οι προϋποθέσεις σχεδιασμού και εφαρμογής περιφερειακών και τοπικών προγραμμάτων ισότητας των φύλων, πιλοτικά στις Περιφέρειες Κεντρικής Μακεδονίας και Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, καθώς και στο Δήμο Θεσσαλονίκης, δηλαδή σε βαθμίδες διακυβέρνησης που παράγουν επιμέρους πολιτικές στο πλαίσιο της περιφερειακής ανάπτυξης. Επίσης, αξιολογούνται μεθοδολογίες και εργαλεία που αποσκοπούν στην αποτελεσματική ένταξη της ισότητας των φύλων στις πολιτικές των ως άνω φορέων, ενώ αποτιμώνται τα αποτελέσματα πιλοτικών εφαρμογών τόσο στην εσωτερική δομή τους, όσο και στην παροχή υπηρεσιών προς τους πολίτες. Λέξεις κλειδιά: Περιφερειακή πολιτική, πολιτικές ισότητας των φύλων, μεταρρυθμίσεις, δημόσια διοίκηση, αξιολόγηση πολιτικών 1

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ισότητα των φύλων παρά την επίσημη αναγνώρισή της ως θεμελιώδες δικαίωμα δεν αποτελεί ακόμη πραγματικότητα στην καθημερινή ζωή. Μάλιστα στη σύγχρονη συγκυρία και στις ραγδαίες ανακατατάξεις τις οποίες έχει επιφέρει η οικονομική κρίση στον κοινωνικό ιστό της χώρας, η ουσιαστική ισότητα των φύλων συνιστά κρίσιμο παράγοντα της οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής συνοχής αλλά και προαπαιτούμενο κάθε πεδίου δημόσιας πολιτικής. Ως εκ τούτου, η επίτευξη της ουσιαστικής ισότητας των φύλων είναι απαραίτητη όχι μόνο ώστε να αποτελεί ένα «ορατό» πεδίο στρατηγικής στόχευσης που θα διατρέχει οριζόντια όλες τις δημόσιες πολιτικές, αλλά θα πρέπει επίσης να προωθείται από τους «ασκούντες/ούσες πολιτική» σε όλα τα επίπεδα της δημόσιας ζωής, διασφαλίζοντας κατά αυτόν τον τρόπο, ότι οι γυναίκες δεν αποτελούν εκείνη την πληθυσμιακή ομάδα, η οποία συνεχίζει να υστερεί στον τομέα της απασχόλησης, της κοινωνικής πρόνοιας, της ανάπτυξης και της συμμετοχής της στα κέντρα λήψης αποφάσεων. Παράλληλα, οι τοπικές και περιφερειακές αρχές αποτελούν το καταλληλότερο δυνατό πεδίο για την καταπολέμηση των ανισοτήτων και την προώθηση μίας πραγματικά ισόνομης κοινωνίας, καθώς έχουν τη δυνατότητα «αξιοποιώντας τις αρμοδιότητές τους και σε συνεργασία με ολόκληρο το φάσμα των τοπικών φορέων να αναλαμβάνουν συγκεκριμένες δράσεις υπέρ της ισότητας των φύλων». Επίσης, οι τοπικές και περιφερειακές αρχές επιβάλλεται «να λαμβάνουν πλήρως υπόψη τη διάσταση του φύλου στις πολιτικές τους, στην οργάνωσή τους και στις πρακτικές τους» 1. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικός ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης καθώς αποτελεί βασικό φορέα άσκησης πολιτικής και παροχής υπηρεσιών στο πλαίσιο της περιφερειακής ανάπτυξης και της κοινωνικής ενδυνάμωσης και για το λόγο αυτό δρα καταλυτικά στην προώθηση της ισότητας των φύλων. Εξάλλου, η Τοπική Αυτοδιοίκηση έχει ήδη σημαντική εμπειρία στην προώθηση της ισότητας των φύλων στον τομέα της απασχόλησης και της επαγγελματικής κατάρτισης γυναικών, στη δημιουργία κέντρων φύλαξης και δημιουργικής απασχόλησης παιδιών, καθώς και στην πληροφόρηση γυναικών και γενικότερα στην υποστήριξη δομών ισότητας. Παράλληλα όμως, και επειδή προκύπτουν συνεχώς νέες απαιτήσεις στο κοινωνικοπολιτικό και οικονομικό γίγνεσθαι, η εμπειρία αυτή από μόνη της δεν είναι αρκετή. Υπάρχει μεγάλη ανάγκη για τη συστηματοποίηση των παρεμβάσεων υπέρ των γυναικών σε τοπικό επίπεδο, την ένταξη της διάστασης του φύλου σε όλες τις τοπικές δημόσιες πολιτικές καθώς και για τη δημιουργία των απαραίτητων μηχανισμών που θα καλύπτουν τη βιωσιμότητα των πολιτικών μακροπρόθεσμα αλλά και τη συνεχή παροχή συναφών υπηρεσιών. Αυτό που πρέπει να γίνει αντιληπτό είναι ότι οι πολιτικές για την ισότητα των φύλων συνιστούν όχι μόνο εργαλεία ενίσχυσης της οικονομικής ανάπτυξης, της ανταγωνιστικότητας και της κοινωνικής συνοχής, αλλά αποτελούν αυτοτελή μοχλό ισχυρής οικονομικής και κοινωνικής παρέμβασης λόγω και της οριζόντιας διάστασής τους. 1 Council of European Municipalities and Regions, The Charter for Equality of Women and Men in Local Life. Innsbruck: Council of European Municipalities and Regions, 2006, 2

3 1. Η ευρωπαϊκή πολιτική για την ισότητα των φύλων σε περιφερειακό/τοπικό επίπεδο Στη διάρκεια των 60 σχεδόν χρόνων λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης καταγράφεται μια διαδρομή των ευρωπαϊκών πολιτικών για την ισότητα των φύλων, από τον αρχικό στόχο της ίσης αμοιβής για ίση εργασία στη Συνθήκη της Ρώμης (1957) μέχρι τη στροφή προς την πολιτική ισότητας για όλους, στην οποία το φύλο αντιμετωπίζεται ως πηγή διάκρισης από κοινού με τη φυλετική καταγωγή, την αναπηρία και τις σεξουαλικές προτιμήσεις. Στη διάρκεια αυτής της πεντηκονταετίας, η ευρωπαϊκή πολιτική κατεύθυνση για την ισότητα των φύλων εξελίχθηκε σημαντικά ως προς τους στόχους, τις διαδικασίες και τα εργαλεία σε συνάρτηση με τις εκάστοτε πολιτικές προτεραιότητες και ανάλογα με το είδος των επιτρεπόμενων παρεμβάσεων της ΕΕ στις εθνικές πολιτικές 2. Πιο συγκεκριμένα, η ισότητα μεταξύ των φύλων αποτελεί θεμελιώδη αρχή του Κοινοτικού Δικαίου - αφού οι σχετικές διατάξεις κατατάχθηκαν στις κοινωνικές διατάξεις των Συνθηκών (άρθρο 119 της Συνθήκης της Ρώµης και άρθρο 141 των Συνθήκης του Άµστερνταµ) - αλλά και καθήκον και στόχο της Κοινότητας η οποία επιβάλλει την προαγωγή της σε όλα τα κράτη - μέλη. Ως εκ τούτου, οι πολιτικές για την ισότητα των φύλων αποτελούσαν ανέκαθεν έναν τομέα δημόσιων πολιτικών στον οποίο καταγράφονταν ένας ιδιαίτερα δυναμικός χαρακτήρας της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη συνέργειά της με τις εθνικές κυβερνήσεις. Τις τελευταίες δεκαετίες, οι ευρωπαϊκές πολιτικές θέτουν σε προτεραιότητα την προώθηση της ισότητας των φύλων και προτάσσουν την αναγκαιότητα ένταξης της διάστασης του φύλου στο σύνολο των δραστηριοτήτων και δράσεων που σχεδιάζονται και υλοποιούνται σε όλα τα επίπεδα πολιτικής (gender mainstreaming). Αν και η ΕΕ επί είκοσι και πλέον έτη επιχειρεί να εντάξει την οπτική ή διάσταση του φύλου σε όλες τις δημόσιες πολιτικές και τα επιμέρους συναφή πεδία, με βάση πρόσφατες κριτικές αναλύσεις 3, αλλά και σύμφωνα με σχετικές επίσημες παραδοχές 4 και εκθέσεις προόδου 5, η αρχική δέσμευση δεν έχει οδηγήσει σε μια συνεκτική και αποτελεσματική εφαρμογή του gender mainstreaming και κυρίως στην κατοχύρωση της ισότητας των φύλων στην πράξη. Όπως χαρακτηριστικά, έχει επισημανθεί: «Παρότι η Ευρωπαϊκή Ένωση διαθέτει σημαντικό αριθμό νομοθετικών πράξεων που προάγουν τη συμμόρφωση προς την αρχή της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών σε τομείς όπως η απασχόληση και η πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες, διαδοχικές ετήσιες εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με την "ισότητα μεταξύ 2 Στρατηγάκη, Μ. (επιμ.)., Πολιτικές Ισότητας των φύλων. Ευρωπαϊκές κατευθύνσεις και Εθνικές πολιτικές, Gutenberg - Αθήνα:, Βλ.ενδεικτικά: Emilie M. Hafner-Burton and Mark A. Pollack (2009), Mainstreaming gender in the European Union: Getting the incentives right, Comparative European Politics, Vol. 7, 1, ; Jill Rubery, Damian Grimshaw, Colette Fagaεn, Hugo Figueiredo and Mark Smith (2003), Gender equality still on the European agenda but for how long? Industrial Relations Journal 34:5; Jill Rubery (2002), Gender mainstreaming and gender equality in the EU: the impact of the EU employment strategy, Industrial Relations Journal, 33:5. 4 Συμπεράσματα του Συμβουλίου της 7ης Μαρτίου 2011 σχετικά με το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για την Ισότητα των Φύλων ( ) 2011/C 155/02. 5 European Commission (2012), Progress on equality between women and men in Accompanying the document. Report from the Commission to the European Parliament, the Council, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions Report on the application of the EU Charter of Fundamental Rights {COM(2012) 169 final} {SWD(2012) 84 final} Brussels, SWD(2012) 85 final, text at: 3

4 γυναικών και ανδρών"... έχουν δείξει ότι ο ρυθμός με τον οποίο συντελείται η πρόοδος είναι αργός και ότι δεν έχει επιτευχθεί ακόμη στην πράξη η ισότητα των φύλων.» Τα τελευταία χρόνια, η παγκόσμια οικονομική κρίση και οι ευρύτερες συνέπειές της, ιδιαίτερα η αύξηση της ανεργίας και της εργασιακής επισφάλειας, καταδεικνύουν την ανάγκη προσήλωσης στη θεμελιώδη αρχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης για ίση μεταχείριση, καθιστώντας επιτακτικότερη την απαίτηση για συνεχή ενίσχυση της δράσης των κρατώνμελών προς την κατεύθυνση αυτή. Στο πλαίσιο αυτό, το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης υιοθέτησε το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για Ισότητα των Φύλων επαναλαμβάνοντας τη δέσμευσή του για εκπλήρωση των στόχων που έθεσε η Ευρωπαϊκή Ένωση σε σχέση με την εξάλειψη του χάσματος που υπάρχει ανάμεσα στα δύο φύλα στους τομείς της απασχόλησης, της εκπαίδευσης και της κοινωνικής ένταξης, αλλά και αναφορικά με τη διασφάλιση της εναρμόνισης του επαγγελματικού και του ιδιωτικού βίου και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών, έτσι ώστε να διασφαλίζεται η πλήρης απόλαυση όλων των ατομικών τους δικαιωμάτων. Ενθαρρύνοντας, δε, την ενεργό δράση από μέρους των κρατών μελών της Ένωσης, το Συμβούλιο πρότεινε συγκεκριμένα μέτρα για τον κάθε ένα από τους πιο πάνω τομείς τονίζοντας ότι το περιεχόμενο του Συμφώνου θα πρέπει να ληφθεί υπόψη και κατά τη δράση των κρατών στο πλαίσιο της εφαρμογής της στρατηγικής «Ευρώπη 2020». Τα μέτρα αυτά αφορούν στο σχεδιασμό πολιτικών και τη λήψη αποφάσεων, την πρόσβαση σε πόρους, τον καθορισμό διαδικασιών / πρακτικών, και τη μεθοδολογία που θα εφαρμόζεται για την υλοποίησή τους, καθώς και την παρακολούθηση και την αξιολόγηση των ενεργειών που θα λαμβάνονται στην κατεύθυνση αυτή. Ο ορθολογικός στρατηγικός σχεδιασμός των παραπάνω μέτρων για την προώθηση της ισότητας των φύλων συναρτώνται, όπως και σε κάθε περίπτωση άσκηση κοινωνικής πολιτικής της Ε.Ε., με τη συνεκτίμηση των μακρο- και μεσοπρόθεσμων διαδράσεων μεταξύ επιμέρους πολιτικών που συχνά αναδιατάσσουν έμμεσα αλλά αισθητά το κέντρο βάρους ανάμεσα στο κεντρικό κράτος και τις υποεθνικές αρχές 7. Η αποκεντρωτική τάση συνδέεται κατά πρώτο λόγο με την γενική αρχή της επικουρικότητας ως αναζήτηση του πλέον εγγύτερου προς τον πολίτη επιπέδου άσκησης πολιτικής 8. Επιπλέον, πέρα από τις προόδους ωρίμανσης, της ενθάρρυνσης για τη συμφωνημένη μεταξύ των κρατών-μελών αξιοποίηση του τοπικού επιπέδου στο πλαίσιο των διαδοχικών γύρων ανοικτής μεθόδου συντονισμού των πολιτικών κοινωνικής προστασίας και απασχόλησης, πρέπει να επισημανθεί και η αυξανόμενη επιρροή των ευρωπαϊκών τοπικών διοικήσεων στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, μέσω θεσμών (π.χ. η Επιτροπή των Περιφερειών), αλλά και της άσκησης πίεσης μέσω δι-ευρωπαϊκών ομοσπονδιών και δικτύων των εθνικών αυτοδιοικήσεων (π.χ. το Συμβούλιο των Ευρωπαϊκών Δήμων και Περιφερειών ή το Δίκτυο EUROCITIES). Στο πλαίσιο αυτό, το Συμβούλιο των Δήμων και Περιφερειών της Ευρώπης, αναγνωρίζοντας τον καθοριστικό ρόλο των Τοπικών και Περιφερειακών Αρχών στην Η Σύνοδος του Συμβουλίου Απασχόληση Κοινωνική Πολιτική, Υγεία και Καταναλωτές, 7 Μαρτίου Ferrera, M, The Boundaries of Welfare. European Integration and the New Spatial Politics of Social Protection, Οξφόρδη, du Granrut C.-M, Europe, le temps des regions, Παρίσι,

5 προώθηση της Ισότητας των Φύλων, κατάρτισε το Μάιο του 2006 την «Ευρωπαϊκή Χάρτα για την Ισότητα των Φύλων στις Τοπικές Κοινωνίες». Ο Χάρτης αυτός απευθύνεται στις τοπικές και περιφερειακές αρχές της Ευρώπης, οι οποίες καλούνται να τον υπογράψουν 9, να αναλάβουν δημόσια επίσημη δέσμευση υπέρ της αρχής της ισότητας των φύλων και να υλοποιήσουν, εντός της επικράτειας τους, τις δεσμεύσεις που διατυπώνονται στο Χάρτη. Για την υλοποίηση των δεσμεύσεων κάθε υπογράφουσα αρχή αναλαμβάνει να καταρτίσει ένα Πρόγραμμα Δράσης για την Ισότητα, στο οποίο καθορίζονται οι προτεραιότητες, οι ενάργειες και τα μέσα για το σκοπό αυτό. Η Ευρωπαϊκή Χάρτα για την Ισότητα των Φύλων στις τοπικές κοινωνίες, περιλαμβάνει τριάντα (30) Άρθρα. Ειδικότερα, στη Χάρτα διακρίνονται οι εξής άξονες: Ο πολιτικός ρόλος των τοπικών και περιφερειακών αρχών. Ο ρόλος των τοπικών και περιφερειακών αρχών ως εργοδότη. Οι τοπικές και περιφερειακές αρχές ως αντιπρόσωποι υπηρεσιών. Οι τοπικές και περιφερειακές αρχές ως πάροχοι υπηρεσιών. Οι τοπικές και περιφερειακές αρχές ως υπεύθυνοι σχεδιασμού και κανονιστικοί παράγοντες. Κάθε τοπικός αυτοδιοικητικός οργανισμός από τις 1278 σε ολόκληρη την Ευρώπη που υπέγραψαν το Χάρτη αναγνωρίζει ως βασικές τις εξής αρχές: 1. Η ισότητα των φύλων συνιστά θεμελιώδες δικαίωμα. 2. Για τη διασφάλιση της ισότητας των φύλλων, πρέπει να αντιμετωπίζεται το ζήτημα των πολλαπλών διακρίσεων και αποκλεισμών. 3. Η ισόρροπη συμμετοχή ανδρών και γυναικών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για μία δημοκρατική κοινωνία. 4. Η εξάλειψη των στερεοτύπων των φύλων είναι αποφασιστικής σημασίας για την επίτευξη της ισότητας των φύλων. 5. Η ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου σε όλες τις δραστηριότητες της τοπικής και περιφερειακής διακυβέρνησης είναι απαραίτητη για την προώθηση της ισότητας των φύλων. 6. Κατάλληλα υποστηριζόμενα σχέδια και προγράμματα δράσεων αποτελούν απαραίτητα εργαλεία για την προώθηση της ισότητας των φύλων. Κάθε αυτοδιοικητική αρχή που υπογράφει το Χάρτη έχει επίσης την υποχρέωση να καταρτίσει με ευρείες διαβουλεύσεις το αργότερο σε δύο χρόνια το δικό της Πρόγραμμα Δράσης για την Ισότητα που θα ορίζει τους στόχους και τις προτεραιότητες, τα μέτρα που θα εφαρμόσει, τους πόρους που θα διαθέσει και τις προθεσμίες εφαρμογής. Η εφαρμογή του Προγράμματος πρέπει να αξιολογείται τακτικά στη βάση της αναθεώρησής του. Επιπλέον, κάθε υπογράφουσα αρχή αναλαμβάνει να αναπτύξει σχέσεις με όλα τα όργανα και τους φορείς στην επικράτειά της, προκειμένου να προωθήσει την επίτευξη πραγματικής ισότητας στην πράξη. Εξαιρετικά ενδιαφέρον σημείο αυτής της «Χάρτας» αποτελεί η πρόσκληση στις τοπικές Αρχές, μεταξύ άλλων, να «ενσωματώσουν τη διάσταση του φύλου σε όλες τις δραστηριότητες της τοπικής και περιφερειακής διακυβέρνησης», να προβούν δηλαδή αν 9 Η Ευρωπαϊκή Χάρτα για την Ισότητα των Φύλων στις Τοπικές Κοινωνίες έχει υπογραφεί από 11 Περιφέρειες της Ελλάδας και 126 Δήμους οι οποίοι βρίσκονται στη φάση υλοποίησης των συμβατικών υποχρεώσεών τους με τη συνεργασία της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων του Υπουργείου Εσωτερικών. 5

6 είναι αναγκαίο, σε ειδική μέριμνα για το κάθε φύλο. Αυτό ανατρέπει τη για πολλούς επικρατούσα άποψη, ότι η ισότητα των δύο φύλων επιβάλλει ενιαίες δράσεις και για τα δύο φύλα. Όπως ξεκάθαρα η Χάρτα διευκρινίζει, είναι αναγκαίο και ρεαλιστικό να αντιμετωπιστεί η υφιστάμενη κατάσταση, με τα πλείστα κρούσματα ανισότητας, λαμβάνοντας ειδική μέριμνα γι' αυτούς που πλήττονται, ώστε να υποστηριχθεί και να αναβαθμιστεί η κοινωνική τους στάση και θέση. 2. Η εθνική πολιτική για την ισότητα των φύλων Στην Ελλάδα η διαμόρφωση του θεσμικού πλαισίου για την ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών ξεκίνησε τη δεκαετία του 1980 με αφετηρία το Σύνταγμα του 1975 που κατοχυρώνει την αρχή της ισότητας. Σήμερα, περιλαμβάνει μια σειρά σημαντικών νόμων που αφορούν σε πολλούς τομείς (απασχόληση, ίση αμοιβή και ίση μεταχείριση, παιδεία, υγεία και κοινωνική ασφάλιση, οικογένεια, γονική μέριμνα, μητρότητα, ίση συμμετοχή, βία, εμπορία ανθρώπων κ.α) και οριοθετούν το πλαίσιο των πολιτικών ισότητας στην Ελλάδα. Η ανάπτυξη του νομικού πλαισίου για την ισότητα των φύλων στην Ελλάδα συνοδεύθηκε από τη δημιουργία αρμόδιων θεσμικών οργάνων. Αρμόδια δημόσια υπηρεσία για την προώθηση και πραγματοποίηση της νομικής και ουσιαστικής ισότητας ανδρών και γυναικών σε όλους τους τομείς (πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό, πολιτιστικό) είναι η Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων (Γ.Γ.Ι.Φ) που συστάθηκε το 1985 και υπάγεται σήμερα στο Υπουργείο Εσωτερικών, Αποκέντρωσης & Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης. Το 2000, στο πλαίσιο των κατευθύνσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Διεθνών Οργανισμών για την ένταξη της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές (mainstreaming) συστήνεται η Διυπουργική Επιτροπή για την Ισότητα των δύο Φύλων με σκοπό το συντονισμό του κυβερνητικού έργου κατά την επεξεργασία, παρακολούθηση και αποτίμηση πολιτικών και δράσεων για τις γυναίκες σε κεντρικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Την ίδια χρονιά, θεσμοθετήθηκαν και οι 13 Περιφερειακές Επιτροπές Ισότητας για την προώθηση των πολιτικών ισότητας σε περιφερειακό επίπεδο. Λίγο αργότερα, το 2002, τέθηκε σε ισχύ η Ειδική Μόνιμη Κοινοβουλευτική Επιτροπή Ισότητας και Δικαιωμάτων του Ανθρώπου με αντικείμενο τη μελέτη, έρευνα και εισήγηση προτάσεων με σκοπό την εφαρμογή της αρχής της ισότητας των φύλων στο σύνολο των κοινωνικών θεσμών. Το 2006 θεσμοθετείται η Εθνική Επιτροπή για την Ισότητα μεταξύ Γυναικών και Ανδρών, με στόχο να λειτουργήσει ως μόνιμο βήμα διαλόγου του κυβερνητικού μηχανισμού με αντιπροσωπευτικές οργανώσεις και ΜΚΟ, για τη διαμόρφωση και παρακολούθηση των σχετικών πολιτικών. Τέλος, το 2008, με τη σύσταση του Κύκλου Ισότητας των Φύλων, ο Συνήγορος του Πολίτη ορίζεται ως φορέας παρακολούθησης και προώθησης της εφαρμογής της αρχής των ίσων ευκαιριών και της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα, όσον αφορά στην πρόσβαση στην απασχόληση, την επαγγελματική εκπαίδευση και ανέλιξη, τους όρους και τις συνθήκες εργασίας συμπεριλαμβανομένης της αμοιβής και τα επαγγελματικά συστήματα κοινωνικής ασφάλισης. 6

7 2.1 Η ένταξη της διάστασης του φύλου στις δράσεις των Ο.Τ.Α Ένα κομβικό ερώτημα για την κατανόηση της ποιότητας σχεδιασμού των κοινωνικών πολιτικών σε τοπικό επίπεδο είναι το πώς εντάσσονται οι Ο.Τ.Α στην ευρύτερη «αλυσίδα κοινωνικής πολιτικής» (policy chain). Ως αλυσίδα πολιτικής νοείται το ανατροφοδοτούμενο σύστημα που συντίθεται από το σύνολο των παρεμβάσεων στρατηγικού και επιχειρησιακού σχεδιασμού, τομεακής εξειδίκευσης και χωρικής προσαρμογής, υλοποίησης, ελέγχου και αξιολόγησης κάθε μορφής δημόσιας δράσης από φορείς που εντάσσονται σε διαδοχικά διοικητικά επίπεδα από το ευρύτερο στο τοπικότερο. Ο διαρκώς διευρυνόμενος ρόλος των Ο.Τ.Α συμπεριέλαβε, κυρίως από τη δεκαετία του 90 και μετά, και το πεδίο της κοινωνικής πολιτικής. Η επέκταση αυτή προέκυψε από συγκλίνουσες τάσεις τόσο σε κεντρικό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Οι φορείς Τοπικής Αυτοδιοίκησης, όντας εξ ορισμού εγγύτερα στο επίπεδο ανάδυσης και άρα δυνητικά βέλτιστου χειρισμού των απτών προβλημάτων κοινωνικής φύσεως (οικογένεια, γειτονιά κ.λπ.), βρίσκονται σε πιο πλεονεκτική θέση μεταξύ των εν γένει φορέων δημόσιας δράσης για την άσκηση πολιτικής στο κοινωνικό πεδίο. Εξ αιτίας του έντονα ανθρωποκεντρικού χαρακτήρα των πολιτικών αυτών η τοπική αυτοδιοίκηση επεδίωξε την ανάληψη αντίστοιχων ευθυνών, συμβατών και με τη διαπροσωπική φύση των πολιτικών σχέσεων στο τοπικό επίπεδο 10. Δεδομένου, λοιπόν, ότι η Τοπική Αυτοδιοίκηση συνιστά το αποφασιστικό επίπεδο διακυβέρνησης που βρίσκεται εγγύτερα στους/στις πολίτες/ισσες και το επίπεδο όπου λαμβάνονται αποφάσεις για τις πλέον απτές όψεις της καθημερινής ζωής (όπως η στέγαση, η ασφάλεια, οι δημόσιες συγκοινωνίες, η εργασία, η υγεία κ.λπ.), έχει βαρύνουσα σημασία η κατοχύρωση της ισότητας των φύλων και η λήψη μέτρων τόσο για την άρση της υπο - εκπροσώπησης των γυναικών σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο στα αντίστοιχα κέντρα λήψης αποφάσεων, όσο και για τη θεσμοθέτηση και έμπρακτη κατοχύρωση της διάστασης του φύλου, αλλά και των θετικών δράσεων όπου αυτό απαιτείται. Το τοπικό επίπεδο της διακυβέρνησης μπορεί να συμβάλλει, ώστε να γίνει πιο αντιληπτή η έμφυλη έννοια στη θεώρηση της δημοκρατίας 11, μιας και η Τοπική Αυτοδιοίκηση αποτελεί προνομιακό χώρο πολιτικής συμμετοχής, «ως εξουσία εγγύτερη στον πολίτη» και άρα πιο προσβάσιμη σε ομάδες της τοπικής κοινωνίας. Επιπλέον, μέσα από μια σωστά σχεδιασμένη δέσμη ενεργειών μπορούν να συμβάλλουν στην προώθηση μιας πραγματικά ισόνομης και ισότιμης συμμετοχής όλων των πολιτών στην ανάπτυξη και την πρόοδο της κοινωνίας, αξιοποιώντας τις αρμοδιότητές τους και σε συνεργασία με ολόκληρο το φάσμα των τοπικών φορέων, αλλά και σε συντονισμό με την εθνική-κεντρική διακυβέρνηση, να αναλάβουν συγκεκριμένες δράσεις υπέρ της ισότητας των φύλων και της ένταξης της διάστασης του φύλου σε όλες τις περιφερειακές και τοπικές δημόσιες πολιτικές. Επιπλέον, γίνεται όλο και περισσότερο αποδεκτό ότι το κύριο βάρος της οικονομικής ανασυγκρότησης της χώρας θα ξεκινήσει από τις Περιφέρειες και τους Δήμους, και για το λόγο αυτό είναι απαραίτητο ιδιαίτερα για τις Περιφέρειες να αποτελέσουν: α) σημείο αναφοράς οικονομικής και κοινωνικής προόδου, β) πολιτικό ενδιάμεσο μεταξύ κεντρικής διοίκησης και Τοπικής Αυτοδιοίκησης, αλλά και 10 Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης, Κοινωνική Πολιτική και Τοπική Αυτοδιοίκηση, Αθήνα, Κυριακίδου, Μ., Η πολιτικοποίηση της ψυχής, Μεταίχμιο,

8 γ) φορέα διάχυσης των περιφερειακών και τοπικών πολιτικών τόσο προς την κεντρική κυβέρνηση όσο και μεταξύ των δύο βαθμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Έτσι, οι Ο.Τ.Α αναδεικνύονται ουσιαστικά ως κομβικά πεδία πολιτικής παρέμβασης και εξειδίκευσης πολιτικών όσον αφορά στην ουσιαστική ισότητα των φύλων με διττό στόχο: οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, αλλά και πολιτισμική ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών. Στο πλαίσιο αυτό, η έννοια της ουσιαστικής ισότητας των φύλων γίνεται όχι απλά αντιληπτή αλλά κατανοείται βαθύτερα και έτσι αναδεικνύεται σε προνομιακό χώρο άσκησης δημόσιας πολιτικής καθώς αποτελεί την «εγγύτερη μορφή εξουσίας στον πολίτη» και άρα πιο προσβάσιμη σε ομάδες της τοπικής κοινωνίας. Από την άλλη η αυξημένη συμμετοχή των γυναικών στα κέντρα λήψης αποφάσεων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης σε σχέση με τα εθνικά κέντρα, όπως επισημαίνεται σε σχετικές έρευνες και μελέτες, δεν σημαίνει ότι, η λειτουργία αποκεντρωμένων θεσμών από μόνη της κινητοποιεί αυτόματα τις περιθωριοποιημένες πολιτικά ομάδες ούτε είναι αρκετή για να ενθαρρύνει τη γυναικεία συμμετοχή τους στα τοπικά κέντρα λήψης αποφάσεων. Ως εκ τούτου κρίνεται αναγκαία η επανεξέταση των διαδικασιών διακυβέρνησης στο τοπικό επίπεδο και η δυνατότητα ένταξης της διάστασης του φύλου στις παραπάνω διαδικασίες. Η ένταξη αυτή μπορεί να οδηγήσει στον εμπλουτισμό της έννοιας «από τη βάση συμμετοχή» αλλά και στη δημιουργία συμμετοχικών θεσμών στο τοπικό επίπεδο όχι μόνο για τις γυναίκες αλλά και για περισσότερες ομάδες που απαρτίζουν την τοπική κοινότητα. Μπορεί επίσης να συμβάλλει στη σταδιακή εξάλειψη των ανισοτήτων του φύλου μέσω της διαχείρισης τοπικών πόρων και υποδομών καθώς και παρεχόμενων υπηρεσιών. Τέλος, συμβάλει στην ίδια την οργάνωση του Ο.Τ.Α, στην οργάνωση της εργασίας, στη διαμόρφωση εργασιακών σχέσεων, στο σχεδιασμό της μισθολογικής πολιτικής, στη βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών και την επαγγελματική εξέλιξη των εργαζομένων. Όπως αναφέρεται από ομάδα ειδικών του Συμβουλίου της Ευρώπης, κάθε απόφαση που λαμβάνεται είναι πιθανό να έχει διαφορετικές επιπτώσεις στους εκπροσώπους του κάθε φύλου και άρα η ολοκληρωμένη προσέγγιση 12, προϋποθέτει ότι οι γυναίκες συμμετέχουν σε όλα τα επίπεδα και τους τομείς καθώς και στη χάραξη και διαμόρφωση των πολιτικών σχεδιασμών. Στην περίπτωση της Ελλάδας έχει διαπιστωθεί ότι, παρά τις καλές πρακτικές που εντοπίζονται στον χώρο της διοίκησης και τοπικής αυτοδιοίκησης 13, υφίσταται χάσμα μεταξύ θεσμικού πλαισίου και εφαρμογής πολιτικών με την οπτική του φύλου, ιδιαιτέρως σε τοπικό/περιφερειακό επίπεδο. Στην περίπτωση της τοπικής αυτοδιοίκησης, το γεγονός αυτό αιτιολογείται σε σημαντικό βαθμό και συναρτάται με το ότι ο Νόμος 3852/ 2010 για τη «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης - 12 Ο όρος «ολοκληρωμένη προσέγγιση» αναφέρεται στην (επαν)οργάνωση, στη βελτίωση, στην ανάπτυξη και στην αξιολόγηση των διαδικασιών, λήψης αποφάσεων έτσι ώστε μια προοπτική ισότητας των φύλων να ενσωματώνεται σε όλους τους τομείς και σε όλα τα επίπεδα από τους παράγοντες εκείνους, οι οποίοι σε ένα γενικότερο πλαίσιο δράσης συμμετέχουν ενεργά στη χάραξη και τη διαμόρφωση των σχεδιασμών» 13 Βλέπε για παράδειγμα Γκερμότση Β., Σακελλαρίου Ε. (2009), Οδηγός Καλών Πρακτικών Εφαρμογής της Ένταξης της Διάστασης του Φύλου (Gender Mainstreaming) στη δημόσια διοίκηση. Συντονισμός & επιμέλεια Μ.Χ. Παπαγιαννοπούλου. Εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου: Implementing gender mainstreaming through training in the Greek Public Administration/ Progress ( ), Γενική Γραμματεία Ισότητας. Αθήνα: ΚΕΘΙ, καθώς και Project VS2006/0322 Taking Gender Equality to local Communities Good Practices for Gender Equality. Partly funded by the European Community Framework Programme Community Framework Strategy on Gender Equality ( ) όπου καταγράφονται καλές πρακτικές από την εφαρμογή gender mainstreaming σε τοπικό επίπεδο στο πεδίο των πολιτικών απασχόλησης και της εξισορρόπησης εργασιακής και προσωπικής/ οικογενειακής ζωής. 8

9 Πρόγραμμα Καλλικράτης», ψηφίστηκε σχετικά πρόσφατα, θεσπίζοντας θεμελιώδεις μεταρρυθμίσεις στις διοικητικές δομές του δημόσιου τομέα και παρέχοντας σημαντικές νέες αρμοδιότητες και ευθύνες στην αυτοδιοίκηση, ιδιαιτέρως στον τομέα των κοινωνικών παροχών. Αρμοδιότητες και ευθύνες οι οποίες σε αρκετές περιπτώσεις συνιστούν νέα ή πρωτόγνωρα πεδία δράσης και παρέμβασης της τοπικής/ περιφερειακής αυτοδιοίκησης, καθώς και πεδία στα οποία δεν υπάρχει σχετική εμπειρία, ιδιαιτέρως σε ό,τι αφορά στην ένταξη της οπτικής του φύλου, η οποία στα σύγχρονα δεδομένα αποτελεί στόχο, αλλά και εργαλείο, των δημόσιων πολιτικών για την κατοχύρωση της ισότητας των φύλων και στο τοπικό επίπεδο διακυβέρνησης. Στο σύνολο της η Τοπική Αυτοδιοίκηση έχει ήδη εμπειρία στην προώθηση της ισότητας των φύλων στον τομέα της απασχόλησης και της επαγγελματικής κατάρτισης γυναικών και στη δημιουργία κέντρων φύλαξης και δημιουργικής απασχόλησης παιδιών που προέρχεται από τη συμμετοχή και την εμπλοκή της σε αναπτυξιακά προγράμματα προηγούμενων προγραμματικών περιόδων. Για να μπορεί όμως να ανταπεξέλθει στις αυξημένες αρμοδιότητες που έχει αποκτήσει, υλοποιήθηκαν δράσεις υποστήριξης των υπηρεσιών και δημιουργήθηκαν εργαλεία όπως ο Οδηγός Εφαρμογής του Πρότυπου Συστήματος Ένταξης της Ισότητας των Φύλων (ΣΕΙΦ) σε όλες τις δημόσιες πολιτικές (κεντρικές, περιφερειακές, τοπικές), ο οποίος αποτελεί ένα εύχρηστο μεθοδολογικό εργαλείο που προσαρμόζεται κάθε φορά στις ανάγκες του αντίστοιχου επιπέδου διοίκησης και παρέχει τρόπους και οδηγίες ώστε κατά το σχεδιασμό, την εφαρμογή και την αξιολόγηση των πολιτικών, να λαμβάνονται υπόψη όλες οι απαραίτητες παράμετροι για την επιτυχή ενσωμάτωσή τους και την εφαρμογή πρακτικών που θα αποσκοπούν στην ουσιαστική ισότητα των φύλων. 2.2 Η σημασία της ένταξης των πολιτικών ισότητας των φύλων στις Περιφέρειες Στη διακυβέρνηση της χώρας, οι 13 αιρετές Περιφέρειες είναι αυτοδιοικούμενα νομικά πρόσωπα με ένα ευρύ φάσμα αρμοδιοτήτων από το σχεδιασμό, προγραμματισμό, συντονισμό και εφαρμογή πολιτικών για την οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη της γεωγραφικής τους περιοχής μέχρι επί μέρους καθήκοντα της κεντρικής διοίκησης που τους έχουν ανατεθεί. Οι Περιφέρειες, ως δεύτερος βαθμός Αυτοδιοίκησης με κύρια αρμοδιότητα το σχεδιασμό και την υλοποίηση του σχεδίου Περιφερειακής Ανάπτυξης στους τομείς Προγραμματισμού και Ανάπτυξης, Γεωργίας Κτηνοτροφίας Αλιείας, Φυσικών Πόρων- Ενέργειας-Βιομηχανίας, Απασχόλησης, Εμπορίου-Τουρισμού, Μεταφορών-Επικοινωνιών Έργων-Χωροταξίας-Περιβάλλοντος, Υγείας, Παιδείας Πολιτισμού-Αθλητισμού, Πολιτικής Προστασίας και Διοικητικής Μέριμνας, έχουν κρίσιμο ρόλο στην πολιτική για την ισότητα των φύλων. Η ένταξη της ισότητας των φύλων σε όλα τα στάδια σχεδιασμού υλοποίησης και αξιολόγησης του Περιφερειακού Σχεδίου Ανάπτυξης, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων με γνώμονα την αειφόρο και βιώσιμη ανάπτυξη της Περιφέρειας. Οι Περιφερειακές Αυτοδιοικήσεις είναι αυτές που αναλαμβάνουν την ευθύνη για το σχεδιασμό και την άσκηση μιας ολοκληρωμένης αναπτυξιακής πολιτικής για την περιοχή τους, η οποία θα αξιοποιεί τα τοπικά και περιφερειακά πλεονεκτήματα. Οι Περιφερειακές Αυτοδιοικήσεις είναι, επίσης, αυτές που θα σχεδιάσουν και θα αναπτύξουν 9

10 τις επιμέρους τομεακές πολιτικές του στρατηγικού σχεδιασμού, ενώ όλες οι τοπικές ανάγκες θα ικανοποιούνται από τα τοπικά όργανα και θεσμούς. Η εφαρμογής της «Νέας αρχιτεκτονικής της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Πρόγραμμα Καλλικράτης» (ν.3852/2010,φεκ 87/Α/ ), προβλέπει την ανασύσταση και ανασυγκρότηση των Περιφερειακών Επιτροπών Ισότητας των Φύλων (Π.ΕΠ.ΙΣ) με στόχο την υποστήριξη για την ένταξη του κριτηρίου ισότητας στις πολιτικές των Περιφερειακών Αυτοδιοικήσεων. Οι νέες Π.ΕΠ.ΙΣ, συγκροτούνται με την απόφαση και συμμετοχή του/της οικείου Περιφερειάρχη και εκπροσώπου του περιφερειακού συμβουλίου, των δήμων της περιφέρειας, των γυναικείων οργανώσεων και της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων. Οι Π.ΕΠ.ΙΣ, μεριμνούν και υποστηρίζουν την ένταξη της ισότητας των φύλων στην αναπτυξιακή πολιτική της περιφέρειας, εισηγούνται μέτρα για την προώθηση της ουσιαστικής ισότητας των φύλων σε όλους τους τομείς, εισηγούνται έργα για ένταξη τους στις ΣΑΕΠ, καθώς και σχετικές δράσεις ενημέρωσης και πληροφόρησης πολιτών, και συνεργάζονται με το Συμβουλευτικό Κέντρο της Γ.Γ.Ι.Φ στην Περιφέρεια καθώς και άλλους φορείς της κοινωνίας των πολιτών. Όπως διαφαίνεται από τον ιδρυτικό τους νόμο, οι Π.ΕΠ.ΙΣ, είναι όργανα που εξειδικεύουν την κεντρική πολιτική για την ισότητα στην ανάλογη Περιφέρεια. Ως τέτοια λειτούργησαν και κατά την προηγούμενη προγραμματική περίοδο. Η ένταξη όμως της διάστασης του φύλου στο σύνολο των πολιτικών που σχεδιάζονται και υλοποιούνται στην κάθε Περιφέρεια, και ειδικότερα σε όλα τα στάδια του σχεδιασμού, υλοποίησης και αξιολόγησης του Περιφερειακού σχεδίου ανάπτυξης είναι μια πολύπλοκη διαδικασία που απαιτεί τον επαναπροσδιορισμό και την αναθεώρηση των διαδικασιών που ισχύουν, την κινητοποίηση των μηχανισμών και τη χρήση ειδικών εργαλείων και μεθόδων. 2.3 Η σημασία της ένταξης της ισότητας των φύλων στους Δήμους Οι Δήμοι αποτελούν τη βαθμίδα διακυβέρνησης που βρίσκεται εγγύτερα στον/στην πολίτη και ως εκ τούτου αποτελούν το καταλληλότερο δυνατό πεδίο για την καταπολέμηση της διαιώνισης και της αναπαραγωγής ανισοτήτων, και την προώθηση μιας πραγματικά δημοκρατικής κοινωνίας. Στο πλαίσιο αυτό, οι Δήμοι μπορούν αξιοποιώντας τις αρμοδιότητές τους και σε συνεργασία με ολόκληρο το φάσμα των τοπικών φορέων και των γυναικείων οργανώσεων, να αναλαμβάνουν συγκεκριμένες δράσεις υπέρ της ισότητας των φύλων. Ήδη, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 75 του Κώδικα Δήμων και Κοινοτήτων οι Δήμοι είναι αρμόδιοι για την εφαρμογή πολιτικών ή τη συμμετοχή σε δράσεις και Προγράμματα, που στοχεύουν στη μέριμνα, στην υποστήριξη και τη φροντίδα ευπαθών κοινωνικών ομάδων με έμφαση στη συμβουλευτική στήριξη των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας, που αποτελεί άλλωστε βασικό στόχο της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων στο πλαίσιο της πρόληψης και την καταπολέμησης όλων των μορφών έμφυλης βίας. Εξάλλου, η Τοπική Αυτοδιοίκηση έχει ήδη εμπειρία στην προώθηση της ισότητας των φύλων στον τομέα της απασχόλησης και επαγγελματικής κατάρτισης γυναικών, στη δημιουργία κέντρων φύλαξης και δημιουργικής απασχόλησης παιδιών, καθώς και στην πληροφόρηση γυναικών ή γενικότερα στην υποστήριξη δομών ισότητας. Η εμπειρία αυτή ανέδειξε την ανάγκη συστηματοποίησης των παρεμβάσεων υπέρ των γυναικών σε τοπικό 10

11 επίπεδο, την ένταξη της ισότητας των φύλων σε όλες τις πολιτικές του Δήμου με τη δημιουργία υπηρεσιακών μονάδων για την ισότητα των φύλων στους νέους οργανισμούς των Δήμων που θα καλύπτει τη βιωσιμότητα των πολιτικών και την παροχή συναφών υπηρεσιών. Η εφαρμογή του Καλλικράτη, προβλέπει τη δημιουργία Υπηρεσιακής Μονάδας Άσκησης Κοινωνικής Πολιτικής και Πολιτικών Ισότητας των Φύλων στους νέους οργανισμούς των Δήμων, η οποία έχει διττό ρόλο: α) συμβουλευτικό, προς όλους τους/τις κατοίκους του Δήμου, με έμφαση στις γυναίκες, και β) συντονιστικό, προς το εσωτερικό του Δήμου (υπηρεσίες και δομές του φορέα) μέσα από την ένταξη της διάστασης του φύλου (gender mainstreaming) στις τοπικές πολιτικές. Οι μονάδες αυτές, σύμφωνα με τον Οδηγό Προσαρμογής των Πρότυπων Σχεδίων Οργανισμών Εσωτερικής Υπηρεσίας των νέων Δήμων της Ελληνικής Εταιρίας Τοπικής Ανάπτυξης & Αυτοδιοίκησης (Ε.Ε.Τ.Α.Α.) φροντίζουν για: τη λήψη μέτρων για την πρόληψη και καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και των παιδιών, την ανάπτυξη δράσεων για την καταπολέμηση των κοινωνικών στερεοτύπων με βάση το φύλο, την ανάπτυξη ειδικών προγραμμάτων για κοινωνικά ευπαθείς ομάδες και ιδιαίτερα των γυναικών που υφίστανται πολλαπλές διακρίσεις, την ανάπτυξη δράσεων για την αύξηση της συμμετοχής των γυναικών στην απασχόληση, τη λήψη μέτρων για την εναρμόνιση επαγγελματικών και οικογενειακών υποχρεώσεων, την ανάπτυξη δράσεων για την κοινωνική και πολιτική συμμετοχή των γυναικών και την προώθησή τους στα κέντρα λήψης αποφάσεων 14. Επιπλέον, το νέο θεσμικό πλαίσιο, (Πρόγραμμα «Καλλικράτης»), προβλέπει τη δυνατότητα συγκρότησης Δημοτικής Επιτροπής Ισότητας των Φύλων. Στην Επιτροπή αυτή συμμετέχουν αιρετοί/ές, στελέχη της Υπηρεσιακής Μονάδας Πολιτικών Ισότητας των Φύλων του Δήμου ή του Ν.Π.Δ.Δ, καθώς και εμπειρογνώμονες σε θέματα ένταξης της διάστασης του φύλου στις τοπικές πολιτικές και εκπρόσωποι γυναικείων οργανώσεων της περιοχής 15. Στην Επιτροπή αυτή συμμετέχουν αιρετοί/ές, στελέχη της Υπηρεσιακής Μονάδας Πολιτικών Ισότητας των Φύλων του Δήμου ή του Ν.Π.Δ.Δ, καθώς και εμπειρογνώμονες σε θέματα ένταξης της διάστασης του φύλου στις τοπικές πολιτικές και εκπρόσωποι γυναικείων οργανώσεων της περιοχής. Ενδεικτικά οι αρμοδιότητες της Δημοτικής Επιτροπής Ισότητας αφορούν στα εξής: Εισήγηση προτάσεων στο Δημοτικό Συμβούλιο, καθώς και προώθηση, με κάθε πρόσφορο μέσο σε επίπεδο Δήμου του γενικότερου στόχου για την επίτευξη της ουσιαστικής ισότητας των φύλων σε όλους τους τομείς. 14 Υπουργείο Εσωτερικών, Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων., Οδηγός εφαρμογής του πρότυπου Συστήματος Ένταξης Της Ισότητας Των Φυλών (ΣΕΙΦ) στις πολιτικές των δήμων, Αθήνα, Υπουργείο Εσωτερικών, Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων., Οδηγός εφαρμογής του πρότυπου Συστήματος Ένταξης Της Ισότητας Των Φυλών (ΣΕΙΦ) στις πολιτικές των δήμων, Αθήνα,

12 Ευαισθητοποίηση/ενημέρωση και πληροφόρηση των κατοίκων στο ζήτημα της ισότητας με διοργάνωση εκδηλώσεων, ελεύθερων συζητήσεων, συνεδρίων, σεμιναρίων, επιμορφωτικών προγραμμάτων και μέτρων δράσης. Εντοπισμός και προσπάθεια εξεύρεσης και προώθησης λύσεων των προβλημάτων που προκύπτουν σε τοπικό επίπεδο από κρίσεις που γίνονται σε βάρος του ενός φύλου στον τομέα της εργασίας, της παιδείας, της εκπαίδευσης, των οικογενειακών σχέσεων, της υγείας, της κοινωνικής ασφάλισης. Επιδίωξη ανάπτυξης μόνιμης και στενής συνεργασίας με την Περιφερειακή Επιτροπή Ισότητας, τους ΟΤΑ του Νομού, τις τοπικές συνδικαλιστικές και συνεταιριστικές οργανώσεις, τους μαζικούς φορείς και τις Μ.Κ.Ο 16. Ως εκ τούτου, η σύσταση υπηρεσιακής μονάδας για τις πολιτικές ισότητας των φύλων σε επίπεδο Δήμου, επιτρέπει την ανάπτυξη των εκάστοτε δημοτικών πολιτικών και προγραμμάτων γύρω από ένα κομβικό σημείο, το οποίο μπορεί να λειτουργήσει ταυτόχρονα ως πόλος συντονισμού, πληροφόρησης, ενημέρωσης και δικτύωσης, αφενός καλύπτοντας ευρύτερες περιοχές, προγράμματα, συναρμόδιους φορείς και γυναικείες οργανώσεις, και αφετέρου επιτρέποντας την αποτελεσματική διασύνδεσή τους. 3. Ο σχεδιασμός και η εφαρμογή περιφερειακών και τοπικών προγραμμάτων ισότητας των φύλων Πιλοτικές Εφαρμογές σε ΟΤΑ της Ελλάδας 3.1 Το πλαίσιο των περιφερειακών και τοπικών προγραμμάτων ισότητας των φύλων στην Ελλάδα Όσον αφορά στις πολιτικές για την ισότητα των φύλων, τις τελευταίες δεκαετίες οι ευρωπαϊκές, αλλά και εθνικές πολιτικές θέτουν σε προτεραιότητα την προώθηση της ισότητας των φύλων και προτάσσουν την αναγκαιότητα ένταξης της διάστασης του φύλου στο σύνολο των δραστηριοτήτων και δράσεων που σχεδιάζονται και υλοποιούνται σε όλα τα επίπεδα πολιτικής (gender-mainstreaming). Στο πλαίσιο αυτό, οι Δήμοι και οι Περιφέρειες καλούνται πλέον να συμβάλλουν στην προώθηση της ισότητας, εκπονώντας Σχέδια Δράσης για την Ένταξη της Ισότητας των Φύλων. Η Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων (Γ.Γ.Ι.Φ), επιδιώκοντας την υποστήριξη των Δήμων και των Περιφερειών στην προσπάθεια ενδυνάμωσης των γυναικών και επίτευξης της ισότητας των φύλων, στο πλαίσιο του «Εθνικού Προγράμματος για την Ουσιαστική Ισότητα των Φύλων » έχει σχεδιάσει συγκεκριμένες δράσεις για τους Δήμους και τις Περιφέρειες. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η Γ.Γ.Ι.Φ έχει εκπονήσει τον Οδηγό Εφαρμογής της Ευρωπαϊκής Χάρτας για την Ισότητα των Φύλων στις Τοπικές Κοινωνίες. Όπως ήδη έχει αναφερθεί, εκπονήθηκε η «Ευρωπαϊκή Χάρτα για την Ισότητα των Φύλων στις τοπικές κοινωνίες» από το Συμβούλιο Δήμων και Περιφερειών της Ευρώπης (CEMR) σε συνεργασία με φορείς από διάφορες χώρες (από την Ελλάδα συμμετείχε η Κεντρική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Ελλάδας-ΚΕΔΚΕ), με στόχο οι Δήμοι και οι 16 Υπουργείο Εσωτερικών, Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων., Οδηγός εφαρμογής του πρότυπου Συστήματος Ένταξης Της Ισότητας Των Φυλών (ΣΕΙΦ) στις πολιτικές των δήμων, Αθήνα,

13 Περιφέρειες να αναλάβουν δέσμευση για την ένταξη της διάστασης του φύλου στις πολιτικές τους. Ειδικότερα η Χάρτα αποτελεί συνέχεια της «Πόλης της Ισότητας», η οποία συνιστά εργαλείο με στόχο την απεικόνιση του ιδανικού πορτρέτου μιας πόλης που λαμβάνει υπόψη την ισότητα των φύλων σε όλες τις πολιτικές της. Η Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων είχε προωθήσει την υπογραφή της «Ευρωπαϊκής Χάρτας για την Ισότητα των Φύλων στις τοπικές κοινωνίες» από 155 Δημάρχους και 13 Περιφερειάρχες, οι οποίοι ανέλαβαν δημόσια δέσμευση για την υλοποίηση σχετικών πολιτικών 17. Η υποστήριξη των Περιφερειών και των Δήμων, ώστε να εντάξουν ουσιαστικά και ενεργά πολιτικές ισότητας των φύλων στο πρόγραμμά τους και στις δράσεις τους, με συστηματικό και οργανωμένο τρόπο αποτέλεσε το αντικείμενο του Υποέργου 2: «Εξειδίκευση του πρότυπου Συστήματος Ένταξης της Ισότητας των Φύλων ανά φορέα πολιτικής, καθώς και πιλοτική ανάπτυξη και εφαρμογή Τομεακών, Περιφερειακών και Τοπικών Προγραμμάτων Ισότητας των Φύλων» του Έργου: «Δημιουργία μεθοδολογιών και εργαλείων ένταξης παρακολούθησης και ελέγχου της διάστασης της ισότητας των φύλων σε όλες τις δημόσιες πολιτικές» που υλοποίησε η Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων. Στόχος του υποέργου που υλοποιήθηκε από επιλεγμένους αναδόχους αποτέλεσε η δημιουργία σχετικών μεθοδολογιών και εργαλείων, όπως επίσης και η ανάπτυξη ενεργειών, η εφαρμογή και η αξιολόγησή τους, με σκοπό την αποτελεσματικότερη ένταξη της ισότητας των φύλων στις πολιτικές (gender mainstreaming) της Περιφερειακής και Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Όλοι οι ανάδοχοι σύμβουλοι κλήθηκαν να εξειδικεύσουν το πρότυπο Συστήματος Ένταξης της Ισότητας των Φύλων (Σ.Ε.Ι.Φ) για κάθε μία από τις επτά (7) αποκεντρωμένες Περιφέρειες της χώρας και για τους 15 μεγαλύτερους πληθυσμιακά δήμους, ώστε να υποστηριχθεί η ανάπτυξη και πιλοτική εφαρμογή Περιφερειακών/Τοπικών Προγραμμάτων Ισότητας των Φύλων. Κατά την εξειδίκευση του πρότυπου Σ.Ε.Ι.Φ, ο κάθε ανάδοχος Σύμβουλος κλήθηκε να οριοθετήσει και να τεκμηριώσει τις προτεραιότητες των προτεινόμενων παρεμβάσεων ουσιαστικής ένταξης του gender mainstreaming στις πολιτικές και δράσεις των αποκεντρωμένων Περιφερειών και των 15 δήμων, δίνοντας έμφαση: στην εκτίμηση των απαιτούμενων ανθρωπίνων και υλικών πόρων, στον προσδιορισμό των προϋποθέσεων επιτυχίας, στην κατάρτιση του χρονοδιαγράμματος εφαρμογής του προτύπου Σ.Ε.Ι.Φ, στην ανάλυση του απαιτούμενου προϋπολογισμού, στην κατάρτιση των δεικτών παρακολούθησης και αξιολόγησης της εφαρμογής του προτύπου. Η διαδικασία ανάπτυξης των προτεινόμενων παρεμβάσεων στηρίχθηκε στη μεθοδολογία που περιγράφεται στους Οδηγούς Εφαρμογής του Πρότυπου Σ.Ε.Ι.Φ της Γ.Γ.Ι.Φ, καθώς και στο υποστηρικτικό υλικό και τις μελέτες που έχει σχεδιάσει η Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων στο πλαίσιο των δράσεών της για την ουσιαστική προώθηση της ισότητας των φύλων στη χώρα μας. Ο προσδιορισμός και η εξειδίκευση των 17 Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων, Απολογιστική Έκθεση: Νοέμβριος Ιούνιος 2012, Αθήνα,

14 προτεινόμενων παρεμβάσεων αναπτύχθηκαν με βάση τις ειδικότερες εξωτερικές και εσωτερικές συνθήκες σε κάθε Περιφέρεια και Δήμο, στα Περιφερειακά Σχέδια που έχουν καταρτίσει και στις προτεραιότητες των Σχεδίων αυτών, στη δομή και τη λειτουργία των οργανισμών των Περιφερειών και των Δήμων, καθώς και στις ειδικότερες πολιτικές τους για την ισότητα των φύλων. Στο πλαίσιο του παρόντος άρθρου θα παρουσιαστούν συνοπτικά οι προτεινόμενες παρεμβάσεις έτσι όπως προέκυψαν κατά την εξειδίκευση του Σ.Ε.Ι.Φ για τις Περιφέρειες Κεντρικής Μακεδονίας, και Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης, καθώς και του Δήμου Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο της προκήρυξης της Γ.Γ.Ι.Φ για το έργο «Εξειδίκευση του πρότυπου Συστήματος Ένταξης της Ισότητας των Φύλων (Σ.Ε.Ι.Φ) ανά φορέα πολιτικής, καθώς και πιλοτική ανάπτυξη και εφαρμογή Περιφερειακών και Τοπικών Προγραμμάτων Ισότητας των Φύλων» στο πλαίσιο του Υποέργου 2 «Εξειδίκευση του πρότυπου Συστήματος Ένταξης της Ισότητας των Φύλων ανά φορέα πολιτικής, καθώς και πιλοτική ανάπτυξη και εφαρμογή Τομεακών, Περιφερειακών και Τοπικών Προγραμμάτων Ισότητας των Φύλων» της Κατηγορίας Πράξης «Προαγωγή της ενσωμάτωσης (gender mainstreaming) της ισότητας των φύλων στις δημόσιες πολιτικές» του Έργου: «Δημιουργία Μεθοδολογιών και Εργαλείων Ένταξης Παρακολούθησης και Ελέγχου της Διάστασης της Ισότητας των Φύλων σε όλες τις Δημόσιες Πολιτικές». Η μεθοδολογία εξειδίκευσης του Σ.Ε.Ι.Φ στην οποία στηρίχθηκε ο Σύμβουλος συνίσταντο σε μια διττή προσέγγιση που αφορούσε καταρχήν στο εσωτερικό περιβάλλον κάθε οργανισμού (στελέχη, διάρθρωση, συναφείς επιτροπές ή υπηρεσίες και διοικητικές ρυθμίσεις του οργανισμού καθεαυτού, νοοτροπία και κουλτούρα, κ.λπ.), καθώς και στο εξωτερικό περιβάλλον του οργανισμού (παρεχόμενες υπηρεσίες μέσω του οργανισμού και των επιμέρους υπηρεσιών του στο πλαίσιο των ισχυουσών ρυθμίσεων και τρόπων λειτουργίας). Επιπλέον, ελήφθησαν υπόψη οι ιδιαιτερότητες του κάθε Ο.Τ.Α νοώντας τις χωρικές/γεωγραφικές και πληθυσμιακές διαφορές, καθώς και η δυνατότητα διαχείρισης πόρων-κονδυλίων, μέσω και της Ε.Ε. Η ένταξη της διάστασης του φύλου, σύμφωνα με τα παραπάνω, στο πλαίσιο των πολιτικών της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, προσεγγίστηκε στα ακόλουθα τρία (3) επίπεδα: 1. Συμμετοχή και εκπροσώπηση των γυναικών στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων σε τοπικό / περιφερειακό επίπεδο 2. Σχεδιασμός και υλοποίηση πολιτικών και τοπικών δράσεων, έτσι όπως αποτυπώνονται στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα, στο Ετήσιο Πρόγραμμα Δράσης του Δήμου ή της κάθε Περιφέρειας και στον ετήσιο προϋπολογισμό των εν λόγω φορέων. 3. Οργάνωση και λειτουργία των υπηρεσιών των Δήμων και των νομικών τους προσώπων. Τα μεθοδολογικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν είναι η έρευνα γραφείου και η πρωτογενής έρευνα καθώς και η συλλογή ποιοτικών στοιχείων μέσω δομημένων συνεντεύξεων, βάσει ερωτηματολογίων. Ειδικότερα, η ομάδα έργου προέβη σε έρευνα και συστηματική συλλογή και επεξεργασία στοιχείων για την καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης αναφορικά με: α) τη δομή και τη λειτουργία του Δήμου Θεσσαλονίκης, των Περιφερειών Κεντρικής Μακεδονίας και Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, με έμφαση: 14

15 στο γενικό θεσμικό / κανονιστικό πλαίσιο του οργανισμού, στο ειδικό θεσμικό / κανονιστικό πλαίσιο για την ισότητα των φύλων στις εμπλεκόμενες υπηρεσίες σε δράσεις για την ισότητα των φύλων στα εποπτευόμενα νομικά πρόσωπα, Μ.Κ.Ο και γυναικείες οργανώσεις που προωθούν την ισότητα των φύλων. β) τους / τις υπαλλήλους-στελέχη, εκπροσώπους εποπτευόμενων φορέων που εμπλέκονται στις δράσεις που υλοποιούν ο Δήμος και οι Περιφέρειες αναφοράς, και γ) με τις προϋπάρχουσες και υφιστάμενες πολιτικές, παρεμβάσεις και μέτρα που έχουν υλοποιηθεί ανά πεδίο πολιτικής σε θέματα ισότητας των φύλων, και αφορούν στις υπηρεσίες που παρέχονται στους πολίτες, με έμφαση: στην εφαρμογή καλών πρακτικών ως προς τα θέματα ένταξης της διάστασης του φύλου στη διοίκηση, την οργανωτική δομή ανά Περιφέρεια και Δήμο, στην ύπαρξη εξειδικευμένων πολιτικών που προωθούν την ισότητα των φύλων, στην παρουσίαση δράσεων που έχουν αποτυπωθεί στα Επιχειρησιακά Σχέδια των Δήμων και Περιφερειών, με στόχο τον προγραμματισμό στοχευμένων και συγκεκριμένων ενεργειών για την αποτελεσματική ένταξη της οπτικής του φύλου. Η αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης των εν λόγω ΟΤΑ περιλάμβανε: Τη συλλογή δεδομένων, στατιστικών στοιχείων και δεικτών για τη θέση των ανδρών και των γυναικών, ώστε να αναλυθεί η υφιστάμενη κατάσταση σχετικά με την ισότητα των φύλων στη διοικητική περιοχή εμβέλειας του κάθε Ο.Τ.Α. Τη χρήση ερωτηματολογίων ή ερευνών για την απόκτηση ποιοτικών στοιχείων Την καταγραφή των υφιστάμενων πολιτικών, παρεμβάσεων και προγραμμάτων που προωθούν την ισότητα των φύλων Τους μηχανισμούς υλοποίησης και φορείς ή γυναικείες οργανώσεις που υλοποιούν πολιτικές και Προγράμματα που προωθούν την ισότητα των φύλων Την ανάλυση των συλλεχθέντων στοιχείων με προσδιορισμό των διαφορών μεταξύ των φύλων. Επιδιώχθηκε η περιγραφή και η ανάλυση των στοιχείων να ακολουθήσει τη γενική περιγραφή της εικόνας του Δήμου ή των Περιφερειών (δημογραφική απεικόνιση, τάσεις απασχόλησης, τάσεις ανεργίας, τάσεις εξέλιξης της κοινωνικής σύνθεσης, ανάλυση του εκπαιδευτικού επιπέδου), καθώς και του εσωτερικού περιβάλλοντος του Δήμου Θεσσαλονίκης, των Περιφερειών Κεντρικής Μακεδονίας και Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, καθώς και των Νομικών τους προσώπων, αναδεικνύοντας τις έμφυλες ανισότητες. Η καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης περιλάμβανε επίσης την αποτύπωση του ανθρώπινου δυναμικού του Δήμου Θεσσαλονίκης, των Περιφερειών Κεντρικής Μακεδονίας και Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης και την καταγραφή της θέσης των εργαζομένων γυναικών σε αυτές. Στην προσπάθεια αυτή ενεπλάκησαν αιρετές εκπρόσωποι των οργανισμών αναφοράς αλλά και υπηρεσιακά στελέχη. Στη συνέχεια η ομάδα έργου προέβη σε επεξεργασία των αποτελεσμάτων που προέκυψαν από τις αντίστοιχες έρευνες και καταγραφές, προκειμένου να διαμορφωθεί ολοκληρωμένη εικόνα για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν στην εσωτερική λειτουργία τους ο Δήμος Θεσσαλονίκης και οι Περιφέρειες Κεντρικής Μακεδονίας και Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης αλλά και τις ανάγκες τους, σε ότι αφορά τη λήψη των μέτρων για την προώθηση της ισότητας των φύλων. 15

16 Τέλος, με στόχο στην εύρεση και παρουσίαση καλών πρακτικών, η ομάδα έργου προέβη σε αναζήτηση πληροφοριών και αποτελεσμάτων επιτυχημένων παρεμβάσεων και δράσεων σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, με έμφαση τόσο σε πολιτικό και μακροοικονομικό, όσο και σε επιχειρηματικό (μικροοικονομικό) επίπεδο. Οι καλές πρακτικές θα πρέπει να θεωρηθούν όχι ως μία επιτυχημένη ενέργεια σε ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο αλλά ως μία σειρά πιθανών / δυνατών παρεμβάσεων, μικρών και μεγάλων που συμβάλλουν στην αποτελεσματικότερη ένταξη της διάστασης του φύλου στις αρχές τοπικής αυτοδιοίκησης της χώρας. Η εύρεση των καλών πρακτικών βασίστηκε στη διερεύνηση της Ευρωπαϊκής και διεθνούς εμπειρίας, και συνίσταται σε αναφορές παραδειγμάτων καλών πρακτικών που έχουν περιγραφεί από το Συμβούλιο της Ευρώπης, τον Ο.Η.Ε. και την Ε.Ε., λαμβάνοντας υπόψη τη δυνατότητα ενσωμάτωσης συγκεκριμένων πολιτικών στην Ελλάδα. 3.2 Μελέτες περίπτωσης: Στρατηγική και πεδία παρέμβασης ανά άξονα στρατηγικής στις Περιφέρειες Κεντρικής Μακεδονίας και Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης, καθώς και στο Δήμο Θεσσαλονίκης Στρατηγικός στόχος των Προγραμμάτων Ισότητας Φύλων στις Περιφέρειες Κεντρικής Μακεδονίας και Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης, καθώς και στο Δήμο Θεσσαλονίκης είναι η ενίσχυση των μηχανισμών και των δομών και η ένταξη της διάστασης του φύλου στις δημόσιες αναπτυξιακές και κοινωνικές πολιτικές σε περιφερειακό/τοπικό αντίστοιχα επίπεδο. Στο πλαίσιο του στρατηγικού αυτού στόχου διακρίνονται οι κάτωθι δύο γενικοί στόχοι: Η ενίσχυση/ βελτίωση της τεχνογνωσίας και αποτελεσματικότητας των υπηρεσιών και δομών που εμπλέκονται στις πολιτικές ισότητας των φύλων, καθώς και των μηχανισμών συντονισμού και συνεργασίας μεταξύ υπηρεσιών και οργανισμών σχεδιασμού και υλοποίησης δημόσιων πολιτικών και πολιτικών ισότητας των φύλων σε περιφερειακό/τοπικό επίπεδο. Η αποτελεσματική ένταξη της διάστασης του φύλου σε όλους τους τομείς και τις αναπτυξιακές και κοινωνικές πολιτικές του ΟΤΑ αναφοράς, καθώς και η ενίσχυση των δράσεων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ως προς την εξάλειψη των ανισοτήτων ανάλογα με το φύλο και την προώθηση της ισόρροπης συμμετοχής γυναικών και ανδρών σε όλους τους τομείς της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Τα θεματικά πεδία παρέμβασης των Προγραμμάτων Ισότητας των Φύλων στις Περιφέρειες Κεντρικής Μακεδονίας, και Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης, καθώς και στο Δήμο Θεσσαλονίκης αφορούν στα ακόλουθα: Περιβάλλον και ποιότητα ζωής Κοινωνική πολιτική, υγεία, εκπαίδευση, δια βίου μάθηση, πολιτισμός και αθλητισμός Οικονομία και απασχόληση Βελτίωση της διοικητικής ικανότητας της Περιφέρειας Στο πλαίσιο προώθησης της ισότητας των φύλων σε καθένα από τα προαναφερόμενα θεματικά πεδία παρέμβασης προτάθηκαν οι εξής άξονες στρατηγικής και αντίστοιχες παρεμβάσεις όπως παρουσιάζονται στη συνέχεια. 16