WZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

Transcript

1 WZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI FĐZĐKA-MATEMATĐKA FAKUL`TETĐ UMUMIY FIZIKA KAFEDRASI Fizikava astronomiyani wqitish metodikasi mutaxassisligining 4 V kurs talabasi Turaeva Umidaning BITIRUV MALAKAVIY ISHI TEMA : Quyosh va Oy tutilish mavzusini оqitish Đlmiy rahbar f-m.i.d. dots. A.Kamalov Kafedra mudiri f-m.i.d. dots. A.Kamalov Nukus 2015 y.

2 MAZMUNĐ KĐRĐSh 1. I-bob Akademik litsey va kasb-xunar ta`lim tizimlarida astronomiya kursini o qitishning maqsadi va vazifasi. XULOSA FOYDALANGAN ADABIYOTLAR 2

3 KIRISH Ishning dolzarbligi: O zbekiston Respublikasi prezidenti I.Karimovning mamlakatimizning madaniyatini progressivlashtirilishi borasidagi ishlari natiyjasida vatandoshimiz Muxammad Taragay Ulug`bekning Dunyo tan olgan ilmiy meroslari mamlakatimizda chuqur o rganilmoqda. Ulug`bek O rta Osiyodagi barcha millatlarning O zbekston xalqining buyuk siymosi. U astronomiyaning rivojlanishiga yuqori hissa qoshgan buyuk ilim egasi. Ulug`bek O rta Osiyoda Abu Rayxon Muhammad Ibn Ahmad Al Beruniyning va Umar Ibn Ibragim Al-Hayyamidan keyingi astronomiyani va matematikani rivojlantiruvchilarning biri. Ulug`bekning boshchiligida XIV asrda Samarqand shahriga yaqin erda observatoriya qurildi. Bu observatoriyada olib borilgan kuzatish ishlarining natiyjalari «Ziji Kuraganiy» astronomiya jadvalini yaratdi. Bu jadval «Ulug`bekning yulduzlar jadvali» deb nomlanib, butun dunyoga tanildi. Ulug`bekning astronomiya sohasidagi ilmiy mexnatlarining biri uning Ziji hisoblanadi. Bu asari observatoriyada o tkazilgan kuzatishlar oqibatida tuzilgan jadvallardan iborat. Кeyingi yillarda tabiiy ilmiy tsikldagi ko`pgina fanlarni o`qitishda o`ziga xos kamchiliklar mavjudligi sezilib boshladi.maktablar,akademik litsey va kasb hunar kollejlarida,oliy ta`lim tizimida astronomiya faniga ajratiladigan o`quv soatlari borgan sari qisqarmoqda. Hatto maktablarda astronomiya fani alohida fan sifatida o`tilmay boshladi. Faqat astronomik bilimlar u erlarda fizika va astronomiyadan integrallashgan kurslardagina bayon qilinmoqda. Bularning barchasi o`quvchilarning astronomiya faniga qiziqishlarini keskin pasayishiga olib keladi. Bu holatni nafaqat bizni mamlakatimiz,balki Rossiya, Amerika va hatto g arbiy evropa mamlakatlarida ham kuzatish mumkin. Astronomiya va fizika fanlarini integrallab o`qitish borasidagi birinchi qadamlar kelajakda o`zining qanday maxsulini berishini faqat kelajak ko`rsatadi. Bunda assosiy dolzarb vazifa sifatida fizikaning mos bo`limlarida astronomik 3

4 bilimlar berish uchun materiallar tanlash va uni talabalarga samarali etkazish mas`uliyati turadi. Shu sababdan o`quvchilarning astronomik bilimlarga qiziqishini orttirish va ularda bu bilimlar orqali ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish muammosining o`zi dolzarb hisoblanadi. Tadqiqot ob`ekti va predmeti: uzluksiz ta`lim tizimida astronomiya o`qitish jarayoni. astronomiya fanini o`qitish metodikasi. Ishning maqsadi va vazifalari: astronomiya fanini zamonaviy komp yuter texnologiyalar va internet axborot vositalardan foydalanish asosida o`qitish metodikasini ishlab chiqish. -zamonaviy ta`lim tizimida astronomiya o`qitish muammolarini tadqiq qilish; psixolo-pedagogik va ilmiy metodik adabiyotlarni analiz qilish asosisda turli ta`lim bosqichlarida astronomik bilimlarni kiritish imkoniyatini aniqlash; -metodik adabiyotlarni analiz qilish asosida astronomiya fanini o`rganish va o`quvchilar qiziqishini orttirishda komp yuter texnologiyalar va internet axborot vositalardan foydalanish metodikasini ishlab chiqish; -ishlab chiqilgan metodikaning samaradorligini tajribada tekshirib chiqish. 4

5 I-bob Akademik litsey va kasb-xunar ta`lim tizimlarida astronomiya kursini o qitishning maqsadi va vazifasi Osmon jismlarini o'rganishda, astronomiya fani, o'z oldiga yechilishi talab etiladigan quyidagi uchta asosiy vazifani qo'yadi deb qarash mumkin: 1) osmon jismlarining fazoda ko'rinma holat va harakatlarini, so'ngra bu ma'lumotlar asosida ularning harakatlarini o'rganish, ulargacha boigan masofalar, o'lchamlari, massalari va shakllarini aniqlash; 2) osmon jismlarining kimyoviy tarkibi ichki va sirtiga tegishli fizik sharoitni (temperatura, zichlik, bosim va boshqa shu kabi fizik kattaliklarni) aniqlash; 3) osmon jismlari va sistemalarining kelib chiqishi, evolyutsiyasi va kelajak taqdirini o'rganish. Astronomiyaning birinchi vazifasiga tegishli masalalar juda qadimdan o'rganiladi. Ayniqsa, osmon mexanikasining asosiy qonunlari Kepler va Nyuton tomonidan ochilgandan so'ng bu sohada katta yutuqlarga erishildi. Osmon jismlarining fizik tabiatlarini tadqiq etish esa nisbatan qisqa davr ichida amalga oshirildi, asosan oxirgi bir necha o'n yillar mobaynida bu sohada bir necha yangi metodlar va quvvatli jihozlarning ishga tushirilishi evaziga muhim va salmoqli natijalar qo'lga kiritildi. Astronomiya kursini o qitishdan maqsad talabalarda, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, ularni koinot ob ektlari, hodisalari to g risidagi ilmiy tasavvurlar, osmon jismlari va ular sistemalarining fizik tabiatlari haqidagi bilim va tushunchalar bilan qurollantirishni, astronomiyaning jamiyat uchun nazariy va amaliy ahamiyatlari bilan tanishtirish xaqida fenomenologik bilim, ko nikma va malaka shakllantirishdir. Astronomiya kursi vazifasi talabalarga osmon jismlari va ularning tizimlari kechadigan barcha jarayon va hodisalarning fizik mohiyatlarini ilmiy talqin etish, orbital manevrlar, orbita parametrlarini o zgartirish, jumladan orbitani burishning fizik asoslari, astrofizik asboblar, ular yordamida bajariladigan tekshirishlarni va astronomik tekshirish usullarini qo llash kabi vazifalarni o rgatishdan iborat. 5

6 Astronomiya kursi o quvchilarning fizika, matematika, geografiya va boshqa fanlardan olgan bilimlari majmuasiga tayanadi. Astronomiya fanini o rganishga quyidagi asosiy vazifalar qo yiladi: -o quvchilarga astronomiya asoslari bo yicha bilimlar tizimini berish va bu bilimlarning amaliy axamiyatini ko rsatish; -o quvchilarda keng dunyoqarashni shakllantirishga yordam berish; -fan-texnika taraqqiyotini jadal rivojlantirishda astronomiyaning axamiyatini ko rsatish; -o quvchilarni milliy istiqlol, vatanga va ona zaminga muxabbat ruxida tarbiyalash. Yuqoridagi masalalarni xal qilish ikki xil yo l bilan amalga oshiriladi: a) kuzatishlar va tajribalardan olingan asosiy natijalarni bildirish orkali; b) olingan natijalarning o zaro bog`lanishini aniqlash va fan asosida bu bog`lanishlarning sababini tushuntirish orqali. Ilmiy tadqiqotlar (emperik, eksperimental va nazariy) metodlarining moxiyatini, ularning amaliy faoliyat bilan bog`lanishini tushuntirib borish va butun astronomiya kursi materiallari asosida ularning dunyoqarashini shakllantirib borish kerak. Yuqorida sanab o tilgan masalalar astronomiya kursining mazmunini va tuzilish printsipini belgilab beradi. Astrofizika maktab astronomiya kursining asosini tashkil qiladi va o quvchilar dunyoqarashini shakllantirishda muxim omil bo lib xizmat qiladi. Ko pchilik kishilar maktabni tugatgach, sferik va amaliy astronomiya masalalari, ya`ni uning matematika, geodeziya, geografiya, navigatsiya, kartografiya, xarbiy-amaliy va xokazo masalalari bilan ish ko rishlariga tug`ri keladi. Shu sababli maktabda sferik astronomiya asoslarini faqat saqlab qolish bilan chegaralanmay, balki unga e`tiborni yanada kuchaytirish kerakki, toki ish faoliyatlari amaliy astronomiya bilan bog`liq bo lgan maktab bitiruvchilari u xaqda boshlang`ich tushunchalarga ega bo lsinlar. 6

7 Sferik astronomiya, astronomiyaning o ziga xos alifbosi xisoblanadi. Osmonda ko rinadigan xodisalarni tushuntirish va ularning xaqiqiqiy moxiyatini ochib berish astronomiya kursining birinchi galdagi vazifalaridan xisoblanadi. O quvchilarni shu maqsad bilan planetariyga olib borish, real yulduzlar osmonini kuzatishning o rnini xech narsa bosa olmaydi. Agar o qituvchi shu xildagi proredevtik kuzatishlarni XI sinf o quvchilari bilan tashkil etsa yana xam foydali bo ladi. O zlari osmonni kuzatgan o quvchilar uning kinematikasini yaxshi anglaydilar va ko rinma taassurotlardan fazoviy tasavvurlarga oson o tadilar. Koinot haqidagi xaqiqiy fanning rivojlanish yo li ko rinma tasavvurlardan xaqiqiysiga o tish muammosining xal qilinishidan boshlanadi. Astronomiyaning barcha boshqa fanlardan farq qiluvchi xarakterli xususiyati xam ana shundadir. Olam fazoda osmon jismlarini bir-biridan ajratib turuvchi ulkan oraliqlarni kishi ko z oldiga keltirish uchun birinchi navbatda, ular orasidagi chiziqli masofani bilishga tug`ri keladi. Biroq osmonda yoritkichlarning faqat nisbiy burchak masofalarini o lchash mumkin. Osmon jismlarining bir-biridan chiziqli uzoqliklari, ularning chiziqli o lchamlari, tangentsial tezliklari va boshqa ko p ma`lumotlar, ularning burchakli o lchamlariga ko ra xisoblanadi. Astronomiya darsligi va dasturining birinchi-bo limi sferik astronomiya ga oid zaruriy materiallarni o z ichiga oladi. Sferik astronomiya deganda, ko pincha faqat osmon sferasi yordamida yoritkichlarning xolati va xarakatini yoritishgina emas (garchi bu o rinli bo lsada), balki bu bilimlarni amalda tadbiq etish(olamning tomonlari bo yicha orientir olish, yoritgichlarni kuzatish asosida geografik koordinatalarini aniqlash, anik vaqt xizmati paralaktik siljishlar va shu kabilar) xam tushuniladi. Agar aniq ta`riflash zarur bo lsa, sferik astronomiya faqat osmon yoritkichlarining ko rinma xolatlarini aniqlashning matematik nazariyasini beradi. Uning kuzatishda qo llanilishi esa garchi aslida astronomiya ning amalda qo llanilishi juda keng bo lsada amaliy astronomiya degan nom bilan yuritiladi. Astronomiya kursida sferik va amaliy astronomiya oddiy osmon xodisalarini o rganish va ularning axamiyatini tushuntirish bilan nixoyasiga 7

8 etadi. Astronomiya ham barcha tabiat fanlari kabi, aniq xodisalar majmuini bilishga asta-sekin yaqinlashib boradi. Bunday yaqinlashish darajasi asrlar davomida turlicha bo lib kelgan va xozir xam astronomiya o qitish jarayoni shunday bo lib qolishi mumkin. Astronomiya kursidagi murakkabliklarga yana bir misol: yulduzlar xaritasi yordamida kechki kuzatishlarni boshlash maqsadida baxorgi teng kunlik nuqtasi tushunchasi ekliptikaga beriladigan ta`rifdan oldin kiritilmog`i lozim. Bordi-yu xaritadagi koordinata turining moxiyati va yulduzlarning o zi bilan o quvchilarni Quyoshning ekliptika bo ylab xarakatining bayonidan keyin tanishtirilsa maqsadga muvofiq bo lmaydi. Chunki, ishga rasmiy yondashishda uning biror-bir qiyinchilik tug`dirishi mukarrar bo lib, astronomiya kursida bu masalalar faqat bir martagina uchramaydi. Gap shundaki, astronomiya da xamma narsa xam deduktiv yoki mantiqiy ketma-ketlik asosida keltirib chiqarilmaydi. Unda xar doim xaqiqatga yaqinlashishning turli darajalarini aks qilgan tavsiflash elementi bo lgan va bo ladi. Astronomiya kursi - bu predmetni o rganish uchun ajratilgan soatlar soni va o quvchilarning tayyorgarlik darajalari bilan aniqlanadigan yaqinlashish bosqichlaridan biridir. 8

9 1.2. Astronomiya kursini o qitishning asosiy xususiyatlari. Astronomiya o'qitish jarayonini tashkil etish bilan birga Astronomiya o'qitishning o'ziga xos ruhiy xususiyatlarini ham hisobga olish zarur. Ular hammadan avval predmetning mazmunibilan belgilanadi. O'rganilayotgan obyektlarning mohiyatiga kirib borish o'quvchilardan abstraktlash, ideal modellarni qurish, bir ko'rinishdagi abstraksiyalashdan boshqasiga o'tish va boshqa shu singari hayoliy amallarni (operatsiyalarni) bajarishni talab etadi. Bularning hammasi fizik ilmiy fikrlashni ifodalaydi, hamma hayoliy operatsiyalar o'qish jarayonida shakllanadi va yoshning ortishi bilan rivojlanib boradi. Astronomiya o'qitish jarayonining ikkinchi o'ziga xos ruhiy xususiyati quyidagilardan iborat: Astronomiya o'qitishda ko'proq modellardan va turli ko'rinishdagi belgilardan foydalaniladi va o'quvchilardan belgili tasvirlardan real obyektlarga va aksincha, teskari-real obyektlarni idrok qilishdan ideal tuzishga va ularning belgili tasvirlariga o'tishni amalga oshirish talab etiladi. Astronomiya o'qitish jarayonining o'ziga xos uchinchi xususiyati tajribalar ko'rsatishdan foydalanish, o'quvchilarning kuzatishlarini tashkil qilish, ularning amaliy ishlarni mustaqil bajarish bilan bog'liq yuqori hissiyotliligidir. Astronomiya kursi uni o qitishning quyidagi xususiyatlarini belgilaydi: 1. Astronomiyani astronomik xodisalarni kuzatishlardan ajralgan fan sifatida tasavvur qilish mumkin emas. Shunga ko ra o kituvchi raxbarligida olib boriladigan kuzatishlar maktab astronomiya kursining ajralmas qismi xisoblanadi, o qitishda ko rsatmalilik esa aloxida axamiyatga ega. 2. Butun kurs davomida, kirish qismidan to yakunlovchi bo limlarga kadar o quvchilarga ko rinma va xaqiqiy xodisalarning farqini tushuntirib borish zarur. 3. Astronomiya kursida o quv materiallarini osmon ob`ektlarining anik gruppalari (Quyosh sistemasining jismlari, Quyosh, yulduzlar va xokazo ob`ektlar) bo yicha sinflarga ajratish ayrim xususiyatlari kelgusi bo limlarda ochiladigan xodisa va tushunchalarni o rganish zarurligiga olib keladi. 9

10 4. Astronomiya moddiy dunyo ob`ektlarini ularning rivojlanishini xisobga olgan xolda o rganadi, shuning uchun xam kursning yakuniy maqsadi o quvchilarda xozirgi zamon astrofizik ma`lumotlariga mos keladiganrivojlanayotgan Koinot haqidagi tushunchalarni shakllan tirishdan iboratdir. 5. Astronomiya kursi o quvchilarga Koinot haqidagi eng zamonaviy tushunchalarni ma`lum kilib, ularni keyinchalik mustakkil bilim olishlarida yordam beradigan asosiy g`oyalar bilan tanishtiradi va bu bilan ilmiy axborotlarning ulkan okimida ularga yo l ko rsatadi. Asosiy g`oyalarga o quvchilar e`tiborini jalb qilish yana shuning uchun xam zarurki, mazkur g`oyalar, ilmiy informatsiyalar kabi tez o zgarmaydi. Shuningdek, Quyoshni o rganib bo lgach, yulduzlarni o rganishga o tish maksadga muvofikdir. Chunki Quyosh bizga eng yaqin yulduz. Shuning uchun xam u boshqa yulduzlarga nisbatan eng yaxshi o rganilgan. Quyoshning ko p xususiyatlari yulduzlar uchun tipik xisoblanadi. Muximi shundaki, Quyosh va yulduzlarning fizik tabiati xaqida gapirayotib, biz qaynoq plizma, magnit maydonlari, moddaning turli-tuman zichliklari va xossalari xamda spektral analizning turlicha va keng qo llanishlari bilan bog`lik bo lgan yangi tushunchalar bilan tanishamiz. Agar Quyosh mavzusi yulduzlar mavzusidan aloxida o kilsa, ular haqidagi tushunchalarning aynanligi qo ldan chikarilib, bu tushunchalarga endi ko nikkan o quvchilarning dikkati qattiq jismlar bilan bog`lik boshqa tushunchalar bilan chalg`ib ketadi. Birok, Er va kometalarga bag`ishlangan xikoyatlarda eslatiladigan Quyoshdan kelayotgan elektr zaryadli zarrachalar (Quyosh shamoli) o quvchilar tomonidan oson o zlashtirilib, Quyosh fizikasi masalalarini Er va kometalardan so ng darxol o rganishni talab etmaydi. Quyosh va Er xodisalarining (atmosfera va magnitosferada kuzatiladigan) o zaro bog`likligini xar ikkala jism bilan yaxshi tanishmay turib, tug`ri tushunish mumkin emas. Shu bilan birga bir-biridan keskin farq qiluvchi bu jismlarning fizik tabiatlarini bir vaqtda o rganish xam mushkul. Darslikda iloji boricha, o quvchi esda koldirishi mumkin va lozim bo lgan ma`lumotlar keltirilgan. Ularni takrorlashni osonlashtirish uchun darslikning 10

11 oxirida muxim kattaliklarning kiymatlari jadval ko rinishida berilgan, Shuningdek, kitobda o kituvchiga yordam tarikasida darslikka ilova kilingan barcha masalalarning echimi keltirilgan. Bundan tashkari, ko pgina maktab astronomik masalalarning echimi bir necha masalalar to plamida berilgan. Qator masalalarni echishda va yulduzlar osmonini kuzatishlarda «Maktab astronomik kalendari»dan foydalanish katta yordam beradi. Astronomiyaning kosmonavtika, radioastronomiya va boshqa bo limlari jadal rivojlanayotganligi tufayli xech bir darslik yangiliklarni kuvib etib ulgurmaydi. Fan erishayotgan yangiliklarni o quvchilarning o zlari kuzatib borishlari lozim, bunda ularga «Xalk ta`limi», «Fizika v shkole», «Zemlya i Vselennaya», shuningdek «Astronomicheskiy kalendar`» kabi metodik, ilmiy ommabop jurnallar yordam beradi. O qituvchilarning vazifasi kursning asosiy xususiyatlarini xisobga olgani xolda o quvchilar tomonidan o tkaziladigan mustaqil kuzatishlardan keng foydalanib, o rganiladigan xodisalarning sabablari va o zaro bog`lanishlarini ketma-ket tushuntirmog`i va turli yo llar bo yicha o quvchilar oladigan ma`lumotlarni doimo tartibga va tushirib bormog`i lozim. Masalan: Butun Olam tortishish qonuni Đsaak N`yuton jismlarning kosmik fazodagi harakatini butun olam tortishish qonuni yordamida tushuntira oldi. N`yuton uz nazariyasiga Oy va planetalar harakatining kwp yillik tadqiqotlari natijasida keldi. N`yuton tomonidan 1687 yilda kashf etilgan - Butun Olam tortishishi qonuni bizga fizika kursidan ma`lum: F = G m m 2 r bu erda m 1 - va m 2 - ixtiyoriy ikki jismning massasini, r- ular orasidagi masofani ifodalaydi, G - gravitatsion doimiylik ( G = 6,67 10 Н м / кг )

12 1-rasm. Butun Olam tortishishi qonuni Bu qonun shuningdek sferik simmetrik jismlar (markazlari orasidagi masofa ularning radiuslari summasidan katta holatlarda) uchun haqiqiy hisoblanadi, agar taxminan olsak wlchamlariga nisbatan orasidagi masofa katta bwlgan xar qanday jismlar uchun xam twg`ri keladi. M massali jismdan r masofada joylashgan m massali jismning oladigan F m M r tezlanishi a = = G ifodasi bilan aniqlanadi. 2 Yakka holatda Er maydonidagi erkin tushish tezlanishi g = G. Bunda 2 Er massasi bwlib uning qiymati 5,97*10 24 kg. r- uning markazigacha masofa. Er sirti yaqinida erkin tushish tezlanishi g = 9,8 m/s 2 qiymatiga teng. Er sharining haqiqiy sferik shaklda emasligi va uning aylanishi og`irlik kuchining ekvatorda va polyuslarda bir hil bwlmasligina olib keladi. Erkin tushish tezlanishini Er sharining har qil kengliklari uchun g = 9,78 (1 + 0,0053 sin φ) formulasi yordamida hisoblash mumkin, bunda φ aniqlanayotgan nuqta kengligi. Agar Erni bir jinsli shar deb qabul etsak, og`irlik kuchi markazgacha masofaga proportsional ravishda kamayadi: M r M - 12

13 Erning ulchamlari Oy va Quyoshgacha masofalarga nisbatan cheksiz kichik bwlmaganligi uchun, Oy va Quyosh tortishishlari Ernig har qil nuqtalarida har qil bwladi. Erning diametri Oygacha bwlgan masofaga nisbatan sezilarlicha katta bwlganidan Erning Oydan turli masofada yotuvchi birlik massalariga Oy turli kattalikdagi kuchlar bilan ta`sir qiladi. Natijada, Er absolyut qattiq jism bwlmaganidan uning turli qismlariga Oyning ta`siri turlicha bwlib, er sirtida kwtarilish va pasayish deb ataluvchi hodisaning sodir bwlishiga sabab bwladi. Er sirtining kwtarilish va pasayish hodisasi Quyosh ta`sirida ham kuzatiladi, biroq bu kwtarilish va pasayishlar, Quyoshning uzoqligi tufayli, Oy ta`sirida bwladigan kwtarilish va pasayishlarga nisbatan sezilarli darajada kam bwladi. Kwtarilish va pasayish hodisasi ayniqsa okean suvlarining kwtarilish va pasayishi yaqqol seziladi. Okean suvlari sathi balandliklarining wzgarib turishi sistemali hodisa bwlib, uning sathi taxminan 6,2 soat kwtariladi va keyingi 6,2 soat vaqt davomida pasayadi, swngra yana kwtarilish boshlanadi. Okean suvi sathining bu xilda davriy ravishda kwtarilib va pasayib turishi ma`lum meridian uchun Oyning kul`minatsiyada bwlishiga bog`liq bwladi. Shu meridianda yotib, Oy zenitda bwladigan joyda kwtarilish kattaligi maksimum bwladi. Bu joydan 90 narida yotuvchi nuqtalarda esa, pasayish maksimal qiymatga erishadi. Ma`lum bir joyda Oyning zenitdan ikki marta ketma-ket wtishi uchun ketgan vaqt oraligi (yoki Oyning ikki marta ketma-ket kul`minatsiyasida bwlish uchun ketgan vaqt) 24 h 52 m ekanligidan, shu joyda maksimal kwtarilish ham xuddi shunday davr bilan bwladi. Bu davrning wrtacha er sutkasidan 52 minutga ortiq bwlishiga sabab - Oyning Er atrofida Er aylanishi ywnalishi bilan bir xil ywnalishda aylanishidir. 13

14 2-rasm. Sizigiy va kvadratur kwtarilishlar Quyosh Erdan, Oyga nisbatan juda uzoq masofada bwlgani sababli, Quyosh kwtarish kuchining kattaligi, Oynikiga nisbatan 2,2 marta kichik bwladi. Shuning uchun ham Quyoshning Er sirtini kwtarishi, alohida sezilarli darajada kuzatilmaydi. Er sirtining kwtarilishi eng katta qiymatga twlinoy va yangioy fazalarida ya`ni sizigiy holatlarida erishadi (2-rasm). Chunki Oyning bu vaziyatlarida uning kwtarish kuchi Quyoshning kwtarish kuchi bilan bir xil ywnalishda bwlib qwshiladi. Oyning birinchi va oxirgi choraklarida esa aksincha, bu ikki osmon jismining kwtarish kuchlari bir-biriga tik ywnalib (kvadratur holatida), er sirtining kwtarilishi minimal qiymat oladi. Er g`arbdan sharqqa tomon aylanganidan, er sirtida maksimal kwtarilish twlqini sharqdan g`arbga tomon qarab siljiydi. Bu siljish esa wz navbatida, Er aylanishiga tormozlovchi kuch sifatida ta`sir qiladi. Har yuz yildan Er sutkasi davomiyligi 0,002 sekundga ortadi. Đkki milliard yil oldin Er sutkasining uzunligi bor ywq 10 soatni tashkil etgan, lekin wzoq kelajakda u bir oyga teng bwlishi mumkin. Butun Olam tortilish qonuni klassik mexanika doirasida wrinlidir. Kichik masofalarda (plank uzunligi atrofida) bu qonun buziladi. 14

15 II. BAP 2.1. Quyosh va Oy tutilishi Oy Yerning tabiiy yo ldoshi bo lib, uning atrofida 27,32 sutkalik davr bilan aylanadi. Bu davr Oyning siderik davri yoki yulduz davri deb yuritiladi. Oyning Yer atrofida aylanish yo nalishi, yulduzlarning ko rinma aylanishiga qaramaqarshi bo lib, u g arbdan sharqqa (ya ni Yerning o z o qi atrofida aylanish yo nalishi bilan bir xil yo nalishda) harakat qiladi. Oyning o z orbitasi bo ylab harakat tezligi 1,02 km/c ni tashkil qilib, yulduzlarga nisbatan har sutkada taxminan 13 gradus siljib boradi. Oy orbitasining tekisligi, Yerning Quyosh atrofida aylanish yo li (ekliptika) tekisligi bilan 5 9 ni tashkil qiladi. Qizig i shundaki, Oy o z o qi atrofida ham 27,32 sutkalik davr bilan aylanadi. Oyning o z o qi atrofida va Yer atrofida aylanish davrlari o zaro teng bo lganidan Oy, Yerdan qaraganda, har doim bir tomoni bilan ko rinadi. Oy, Yer atrofida aylanayotganda, Quyosh nurlarini qaytarishi natijasida bizga ko rinadi. Bu ko rinish ayni o sha paytda Oyning Quyoshga nisbatan qanday joylashishiga ko ra turlicha bo ladi. Oy fazalarining almashinishi, uning Yer va Quyoshga nisbatan vaziyatiga bog liqligi 5-rasmda keltirilgan. Chizmada Quyosh nurlari chap tomondan parallel dasta ko rinishida tushayotganda, Oy boshida bu hol astronomik yangioy deb yuritiladi, to linoy paytida hamda birinchi va oxirgi chorak fazalarida, Oyning Yer atrofidagi vaziyatlari, raqamlar bilan ko rsatilgan. Chizma tepasida esa, Oyning raqamlar bilan ko rsatilgan holatlarida, Yerdan qaraganda, uning qanday ko rinishlarda bo lishi aks ettirilgan. Binobarin Quyosh tutilishi uchun, yangioy paytida, Quyosh markazi Oy tugunlarining ixtiyoriy biridan 16 0,5 kichik yoy masofada bo lishi shart ekan. Quyosh markazi tugundan chap tomonda ham tugundan 16 0,5 kichik yoy masofada bo lganda ham (yangioy paytida albatta) Quyosh tutilishi mumkinligini inobatga olsak, Quyosh tugunlar atrofida joylashgan 33 0 (16,5x2) uzunlikdagi yoyni o tayotgandagina uning tutilishi mumkin ekanligi bo ylab har kuni o rtacha 59 siljishini hisobga olsak, u 33 0 li «xavfli zona»ni 34 kunda o tishi ma lum bo ladi. 15

16 Oyning sinodik davri 29,5 kunligini va 34 kundan kichikligini e tibrga olsak, bu davrda (34 kun ichida) kamida bir marta, bo lmasa ikki marta yangioy bo lishini, binobarin kamida bir marta, bo lmasa ikki marta Quyosh tutilishini ko rish mumkinligi aniq bo ladi. Oy tugunlari ikkitaligini e tiborga olsak, bir yilda kamida ikki marta, ko pi bilan besh marta ko rish mumkin. Bir yilda beshta Quyosh tutilishi bo lishi uchun birinchi to tilish 1 yanvardan ko p o tmasdan ro y berishi, ikkinchisi esa keyingi Yangi oyda ro y berib uchinchi va to rtinchilari yarim yil o tishidan biroz oldin, beshinchisi esa, birinchisidan 354 kun o tgach (bu davrda 12 sinoidik yoy o tadi) dekabrning oxirlarida ro y beradi. Quyoshning tutilishida uch samoviy jism: Oy, Er va Quyosh ishtirok etadi. Ma`lumki, Oy Er atrofida aylanadi, Er esa wz navbatida twxtovsiz Quyosh atrofidagi orbita bwylab harakat qiladi. Shunday qilib, vaqtivaqti bilan Oy Er va uni yoritadigan Kuyosh wrtasiga tushib qoladi. Shu holatda Quyosh tutilishi degan hodisa rwy beradi. Euyosh faqat yangi oy chiqqan kezlar tutiladi, chunki ayni shu vaqtda Oy Erning Quyoshga qaragan tomonida joylashgan bwladi. Agar Oyning orbitasi ham Erning orbitasi jrylashgan tekislikda bwlganida edi, Quyosh har yangi oy chiqqan kez tutilar edi. Biroq Oy Er atrofidagi 29,5 kunlik harakati vaqtida, 16

17 odatda, Er bilan Quyosh wrtasidagi twg`ri chiziqni chetlab wtadi. Munajjimlar Quyosh tutilishi boshlanishini va u qancha davom etishini oldindan sekund- sekundigacha aniq aytib bera oladilar. Shuningdek, ular oldindan bu tutilish twla, qisman yoki halqasimon bwlishini ham ayta olishadi. Agar Oy Quyoshni butunlay twsib quysa, bu twla tutilish deyiladi. Ammo Er bilan Oy wrtasidagi masofa doimo bir xil bwlmaydi va u kwpincha juda uzots bwladi. Bu esa Quyosh tutilishiga hamisha ham imkon beravermaydi. Shunda Oyning qora gardishi butun Quyoshni twsib qwyadi, biroq uning aylanasi bwylab ingichka halqa kwrinib turadi. Bu Quyoshning haltsasimon tutilishini bildiradi. Oyning Quyosh yuzasini qisman twsib qwyishi qisman tutilish deyiladi. Quyosh har yili kamida ikki marta tutiladi. Ularning soni beshtagacha ham etishi mumkin. Er sharining ma`lum bir qismida Quyoshning twla tutilishini har yilda bir marta kuzatish mumkin. Shuning uchun munaj-jimlar butun Er yuzi bwylab Quyoshning twla tutilishi ortidan «quvib» yurishadi. Quyoshning oy gardishi bilan tusilishi natijasida sodir bwladigai hodisa. Oy wz harakati davomida Er bilann Quyosh orasidan wtayotib, ma`lum paytlarda Quyosh yuzasiin twsib qwyadi va Oy soyasi Erniig ma`lum hududiga tushadi. Wsha joyda Quyoshning twla tutilishi kuzatiladi va atrof qorong`ilashadi. Qolgan joylarda tutilish qisman kuzatiladi. Bir yilda 2 tadan 5 tagacha Quyosh tutilishi bwlishi mumkin. Erning Quyosh atrofidagi va Oyning Er atrofidagi harakatlari chwzinchoq orbitalar bwylab bwlgani sababli ular orasidagi masofa doimo wzgarib turadi. Natijada Quyosh va Oyning kwrinma dioametri doim uzgarib turadi. Quyosh tutulishi paytida Oyning kurinma diametri Quyoshnikidan etarlicha katta bwlsa, twla tutilish sodir bwladi va unipg maksimal fazasi uzoqroq (7.5 min.dan oshmaydi) bwladi. Oy gardishi Kuyosh gardishidan kichik bwlsa. U Kuyosh yuzasini butunlay twsa olmaydi va bu paytda u osmonda ingichka yorug` halqa (xalqasimon tutilish) tarzida kuzatiladi. Oy wz orbitasi bwylab sekundiga 1 km tezlik bilan harakatlangani uchun oy soyasi ham taxminan shunday tezlik bilan harakatlanadi, Lekin soya 17

18 wz wqi agrofida aylanib turgap Erga tushadi. Er aylanishining ywpalishi ham ma`lum bwlgan. Bu saros deb atalib. U 18 yil 11 kun 8 soatga teng. Er yuzining ma`lum joyida twla Quyosh tutilishi kamdan-kam takrorlanmaydigan hodisa wrta hisobda 300 yilda bir marta kuzatilishi mumkin. Shu yilning 20 martida Ajiniyoziy nomidagi Nukus Davlat pedagogika instituti talabalari Meade LX-90 teleskopiga wrnatilgan maxsus ekran orqali Quyoshning qisman tutilishini kuzatdilar. Barcha xohlovchilar kuzatuvda ishtirok etib, Quyosh tutilishining rivojlanishini tomosha qilishdi. Teleskop NDPĐ qoshidagi yangi ilmiy-wquv observatoriyasiga wrnatish uchun mwljallangan. Hozirgi vaqtda teleskopni pavil`onga joylashtirish ishlari tugallanmoqda. Bu observatoriya qurilishining boshlanishi Respublika oliy wquv yurtlari ilmiy-wquv observatoriyalari tarmog`ini barpo etishning yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. 18

19 Nablyudenie zatmeniya v Nukuse, Nukusskiy pedagogicheskiy institut im. Ajiniyaza (NGPĐ) Astronomiya institutida ilmiy loyihalar bilan bir qatorda umumta`limiy loyihalar ham bajariladi. Umumta`lim loyihalarning asosiy vazifasi astronomiyani ommalashtirish shuningdek, astronomiya bwlimiga ega wquv yurtlariga amaliy yordam kwrsatish hisoblanadi. Astronomiya institut. Respublika oliy woquv yurtlari bilan hamkorlikda Andijon Davlat universiteti, Samarqand Davlat universiteti, Wozbekiston Milliy universiteti, Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika universiteti va Qarshi Davlat universitetlari uchun ilmiy-wquv observatoriyalarni qurib, oliy wquv yurtlari qoshida barpo etilgan kuzatuv bazalari fizika-matematika bwlimi talabalariga astronomiya va optikadan laboratoriya mashg`ulotlarini bajarish, maktab, liney va kollej wquvchilari uchun ilmiy ommabop ma`ruzalar wqish, teleskopdagi kuzatishlardan foydalanib yangi laboratoriya ishlarini yaratish imkonini beradi. Fizika-matematika ywnalishi talabalari bevosita astronomik texnika va teleskoplar bilan tanishishlari, shuningdek kuzatishlar wtkazishlari va olingan natijalardan foydalanib wzlarining bitiruv malakaviy ishlarini yozishlari mumkin. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, instrumentlarning imkoniyatidan twla foydalanish, nafaqat amaliy wquv mashg`ulotlarini bajarishi, balki ilmiy tadqiqot ishlarini bajarish imkonini ham beradi. 19

20 2015 yilning 20 martidagi Quyosh tutilishi haqida yilning 20 martida, ya`ni juma kuni Oy soyasi wzining shimoliy yarim shardagi ywlini bosib wtadi. Tutilish Atlantika okianining sharqiy Kanada sohili va Grenlandiyaning shimoliy atrofida keng yoy chiqgan holda boshlanib, sayyoramizning shimoliy geografik qutbidan uncha uzoqda bwlmagan shimoliy muz okeanida tugadi. Birinchi ikki suratning chapdagisida tutilishning batafsil animatsiyasi keltirilgan. Erning kunduzgi tomonida yarimsoya kulrang soha bilan belgilangan. Twla fazasining kwrinish sohasi Er sirtida qora rang bilan belgilangan. Wngdagi chetgi suratda tutilishning kwrinish sohasi keltirilgan. Yashil chiziqlar bilan oy yarimsoyasining chegaralari belgilangan, yulduzchalar eng katta tutilish nuqtalariga mos keladi. Tutilishning eng yaxshi kwrinish sohasi shimoliy yarim sharning qutib atrofi va wrta kengliklari twg`ri keladi. Quyoshning twla tutilishini Atlantika okeaning shimolida va Arktikada kuzatish mumkin. Tutilishning twla fazasini kuzatishning yagona joyi Farer orollarining quruqliklari va Shpitsbergenda bwladi. Tutilish twla fazasining maksimal davomiyligi 2 minut 47 sekundni tashkil qiladi. Tutilishning qisman fazasi Evropada, Rossiyaning g`arbiy qismida, Wrta Osiyoda, Yaqin Sharqda, shuningdek qisman shimoliy Afrikada kwrindi. Evropa kosmik agentligining Proba-2 deb nomlangan ikkinchi ywldoshi Quyosh tutilishini kosmosdan video tasmaga oldi. Kosmik apparat Quyoshni ul`trabinafsha nurda kuzatib, tadqiqotchilarga noyob yulduzlar kwrinishini taqdim etdi. 20

21 Erdan Oygacha masofa 2015 yilning 20 martida km ni, Oy soyasining wrtacha uzunligi esa km ni tashkil etdi. Bunda Oyning kwrinma diametri Quyosh diskining kwrinma diametridan 1,0445 marta katta bwldi Quyosh va Oy tutilishi mavzusini o qitishda komp`yuter texnologiyasidan poydolonish Quyosh va Oy tutilishi mavzusini o tishda didaktik materiallarning qo llanilishi. Dars ishlanmasi Dars mavzusi : Quyosh va Oy tutilishi Dars vaqti : 80 minut 21

22 Dars rejasi Dars bosqichlari Minut 1 Tashkiliy qism 5 2 Manaviy ma rifiy qism 5 3 Yangi mavzu bayoni 55 O tilgan mavzuni 4 mustaxkamlash uchun 10 savol javoblar 5 Uyga vazifa berish 5 Darsning usuli : Ma ruza suhbat Darsning maqsadi : a) Ta limiy maqsad : Talabalarga yangi mavzuni to liq tushuntirib berish. b) Tarbiyaviy maqsadi : Talabalarni barkamol avlod ruhida tarbiyalash. Dars davomida talabalarga ahloqiy manaviy elementlarini singdirish s) Rivojlantiruvchi : Talabarlarga yangi bilim berish Dars materiallari va jihozlari 1. Al va KXK lari uchun fizika kitobi (1-qism) 2. Doska, bo r 3. Darsga tegishli bo lgan plakatlar (2) va slaydlar (1) tarqatma materiallar namoyishi 4. Kompyuter proyektor, kodoskop, elektron darslik. Asosiy tushuncha va atamalar. I. Tashkiliy qism : 1. Salomlashish 2. Davomatni aniqlash 3. Manaviy va ma rifiy qism. 22

23 II.O tgan darsni mustaxkamlash Yangi mavzu bayoni : Reja : 1. Oy, Er va Quyosh. 2. Erning Quyosh atrofidagi va Oyning Er atrofidagi harakatlari. 3. Quyosh tutilishini kuzatish. Oy Yerning tabiiy yo ldoshi bo lib, uning atrofida 27,32 sutkalik davr bilan aylanadi. Bu davr Oyning siderik davri yoki yulduz davri deb yuritiladi. Oyning Yer atrofida aylanish yo nalishi, yulduzlarning ko rinma aylanishiga qaramaqarshi bo lib, u g arbdan sharqqa (ya ni Yerning o z o qi atrofida aylanish yo nalishi bilan bir xil yo nalishda) harakat qiladi. Oyning o z orbitasi bo ylab harakat tezligi 1,02 km/c ni tashkil qilib, yulduzlarga nisbatan har sutkada taxminan 13 gradus siljib boradi. Oy orbitasining tekisligi, Yerning Quyosh atrofida aylanish yo li (ekliptika) tekisligi bilan 5 9 ni tashkil qiladi. Qizig i shundaki, Oy o z o qi atrofida ham 27,32 sutkalik davr bilan aylanadi. Oyning o z o qi atrofida va Yer atrofida aylanish davrlari o zaro teng bo lganidan Oy, Yerdan qaraganda, har doim bir tomoni bilan ko rinadi. Oy, Yer atrofida aylanayotganda, Quyosh nurlarini qaytarishi natijasida bizga ko rinadi. Bu ko rinish ayni o sha paytda Oyning Quyoshga nisbatan qanday joylashishiga ko ra turlicha bo ladi. Oy fazalarining almashinishi, uning Yer va Quyoshga nisbatan vaziyatiga bog liqligi 5-rasmda keltirilgan. Chizmada Quyosh nurlari chap tomondan parallel dasta ko rinishida tushayotganda, Oy boshida bu hol astronomik yangioy deb yuritiladi, to linoy paytida hamda birinchi va oxirgi chorak fazalarida, Oyning Yer atrofidagi vaziyatlari, raqamlar bilan ko rsatilgan. Chizma tepasida esa, Oyning raqamlar bilan ko rsatilgan holatlarida, Yerdan qaraganda, uning qanday ko rinishlarda bo lishi aks ettirilgan. Chizmadan ko rinishicha, Quyosh har doim Oyning yarim sferasini yoritadi, Biroq uning bu yoritilgan yarim sferasi, Yerdan butunlay ko rinmasligi (oy 23

24 boshida 1-holatda) yoki to la ko rinishi (to lin oyda 5-holatda) yoki qisman ko rinishi (boshqa holatlarda) mumkin ekan. Quyosh tutilishi va uning shartlari Quyosh va oy tutilishlari tabiatning g aroyib hodisalaridan bo lib, qadimda kishilarda kuchli vahima tug dirgan. Bunday xodisalarning ro y berishi sabablari bugun yaxshi o rganilgan. Shu tufayli olimlar, bundan bir necha yil keyingi bo ladigan tutilishlarning vaqtlarini ham aniq aytib bera oladilar. Quyoshning oy bilan bog lanish xodisasi Quyosh tutilishi deyilib, bu hodisa 6 rasmda keltirilgan jumladagi kabi ruy beradi. Chizmadan ko rinishcha, Yer sirtiga soya yarim soya tushadi. Agar Yerdagi kuzatuvchi, Oy soyasining Yerda hosil qilgan doirasi (uning deametri 271 kmgacha boradi) ichida bo lsa, u Quyoshni oy bilan to la bekilgan holda, ya ni Quyosh to la tiutilayotgan holda kuradi. Bordiyu kuzatuvchi, yarim soya chegarasida turgan bo lsa u Quyoshning qisman tutilayotganini, (ya ni Oy, Quyoshning bir qismini bekitib o tayotganini) ko radi. Oy orbitasi ellips bo lib, u Yerdan eng kata uzoqlashganda km, eng yaqinlashganda esa km masofda bo ladi. Agar Quyosh tutilishi Oy Yerga eng uzoq masofadaligida ro y bersa, u hosil qilgan soyaning uchi yergacha yetib kelmaydi. Bunday holda oy soyasi konusi o qi yaqinida joylashgan Yerdagi kuzatuvchi Quyoshning halqasimon tutilishini, ya ni Tim qora oy diski atrofida ravshan halqani ko ramiz. Oy, Yer atrofida, g arbdan sharqqa tomon aylanayotgani va Yer ham o z o qi atrofida aylanayotgani sababli Oyning yerga tushgan soyasi ham Yer sirti bo ylab g arbdan sharqqa tomon seki nasta siljib borib, eng o rtacha 200 km, uzunligi birnecha ming kilometrik tasma chizadi. Yarimsoyaning «chizgan» tasmasi esa soyaning ikki tomonida joylashadi. Quyosh tutilishi, uning g arb tomonidan boshlanadi, chunki g arbdan sharqqa tomon harakatlanayotgan Oy, dastlab Quyoshni g arb tomoni bilan uchrashadi. Shundan so ng Quyoshning «yoyilayotgan» qismi ortib borib, u Oy Bilan to la bekilganda, Quyosh butunlay ko rinmay qoladi (agar kuzatuvchining joyi Yerda soya ichiga to g ri kelsa). Quyoshning to la tutilish fazasi atigi bir 24

25 necha minutda (maksimum yetti minut) davom etib so ngra Oy qora diski Quyosh diskidan chiqib sharqqa siljiy boshlaydi va Quyoshni to la ozod qilguncha yana bir soatcha vaqt ketadi. Endi Quyosh tutilishining sharqdagi ustida to xtaylik. Yuqorida bayon qilinganidek ko rinishicha, Quyosh tutilishining muhim shartlaridan biri Oy Quyoshni bekitib o tayotgan paytda yangioy fazasida bo lishidir. Biroq har yangioyda Quyoshning tutilmasligi, Quyosh tutilishi ruy berishi uchun bu shart yetarli emasligi bildiriladi. Anashu muhim shartni aniqlashga harakat qilamiz. Avvalo shuni aytish kerakki, har yangioyda Quyosh tutilmasligining sababi. Oy orbitasi tekisligining ekliptika tekisligi bilan ustma-ust tushmasligidir. Ular orasidagi burchak, eslatilganidek, ni tashkil etadi. Shuning uchun yangioy paytida Oy ekliptika tekisligidan kattagina burchak masofada bo lib, Quyoshni yo ustidan yoostidan bekitmagan holda utib ketadi. Bundan yangioy paytida Quyosh tutilishi uchun Oy o z tugunlari (Oy orbitasining ekliptika tekisligi bilan kesishgan nuqtalari) yaqinida, ya ni ekliptikaga yaqin yoy masofada bo lishi zarurligi ayon bo ladi. Endi, yangioy Quyosh markazida Oy tugunlarining ixtiyoriy biridan qanday minimal yoy masofada bo lganda Quyosh tutilishining ruy berishi mumkinligini aniqlaylik. Buning uchun Quyosh, Yer va Oy markazlari (mos ravishda S, T va L nuqtalar) bir tekislikda rasmdagidek joylashgan deb faraz qilaylik (7 rasmda) ekliptika esa, rasm joylashgan varaq tekisligiga perpendikulyar tekislikda yotsin. U holda, agar <LTS=θ burchak bu burchak Oyning ekliptika kenglamasidir (rasmdagi) kґrinishdan ozgina bґlsada kichraysa, Yerning O nuqtasidagi kґzatuvchi qisman Quyosh tutilishiga guvoh bґladi. Unda θ burchakning kattaligini hisoblashga kirishamiz, u qґydagi uchta qґydagi uchta yiіindisidan iborat bґladi. Θ=<LTL +<STS Rasmdan kґrinishicha <LTL =ρ- Oyning kґrinma radiusini: <STS=ρ θ Quyoshning kґrinma radiusini, <L TL =<TL O-TS O bґlib <TL O=ρ c Oyning gorizantal 25

26 parallaksini; <TS O=ρ θ - Quyoshning gorizantal parallaksini ifodalaydi. Binobarin Θ burchak: θ=ρ c +ρ Θ +ρ c -ρ Θ Agar tenglikning ung tomonidagi kattaliklar o rtacha qiymatlaridan foydalansak, ya ni ρ s =15,5; ρ θ =16, 3; ρ c =57, 0; ρ θ =8, 8 ekanini e tiborga olsak u holda θ=88,7 bo ladi. Bundan ko rinishicha, qisman bo lsada Quyosh tutilishi uchun oyning epliktikal tenglamasi 88, 7dan kichik bo lishi lozimligi ma lum bo ladi. Topilgan θ ning qiymatiga ko ra oyning L ekliptikal uzunlamasini LS to g ri burchakli sferik uchburchakdan topaylik. tg ϑ Sin = tgi θ=88,7; i= Oy orbitasi tekisligining epliktika tekisligiga og maligidan L=16, 0 5 chiqadi. Binobarin Quyosh tutilishi uchun, yangioy paytida, Quyosh markazi Oy tugunlarining ixtiyoriy biridan 16 0,5 kichik yoy masofada bo lishi shart ekan. Quyosh markazi tugundan chap tomonda ham tugundan 16 0,5 kichik yoy masofada bo lganda ham (yangioy paytida albatta) Quyosh tutilishi mumkinligini inobatga olsak, Quyosh tugunlar atrofida joylashgan 33 0 (16,5x2) uzunlikdagi yoyni o tayotgandagina uning tutilishi mumkin ekanligi bo ylab har kuni o rtacha 59 siljishini hisobga olsak, u 33 0 li «xavfli zona»ni 34 kunda o tishi ma lum bo ladi. Oyning sinodik davri 29,5 kunligini va 34 kundan kichikligini e tibrga olsak, bu davrda (34 kun ichida) kamida bir marta, bo lmasa ikki marta yangioy bo lishini, binobarin kamida bir marta, bo lmasa ikki marta Quyosh tutilishini ko rish mumkinligi aniq bo ladi. Oy tugunlari ikkitaligini e tiborga olsak, bir yilda kamida ikki marta, ko pi bilan besh marta ko rish mumkin. 26

27 Bir yilda beshta Quyosh tutilishi bo lishi uchun birinchi to tilish 1 yanvardan ko p o tmasdan ro y berishi, ikkinchisi esa keyingi Yangi oyda ro y berib uchinchi va to rtinchilari yarim yil o tishidan biroz oldin, beshinchisi esa, birinchisidan 354 kun o tgach (bu davrda 12 sinoidik yoy o tadi) dekabrning oxirlarida ro y beradi. Oy tutilishi va uning shartlari Oy Yerning atrofida aylanayotib, ba zan Quyoshni bizdan to sib o tadi (36- rasm). Bunday hol Quyosh tutilishi deyiladi. Bu har doim astronomik yangioy holatida ro y beradi. Bunda Yerdagi kuzatuvchi Oyning soyasi ichida qolsa, u Quyoshni bir necha daqiqa butunlay kurmaydi, ya ni Quyosh to la tutiladi. Agar Yerdagi kuzatuvchi yarim soyaning ichida qolsa, unda u Quyoshning bir qismini to silgan holda ko radi, ya ni Quyosh qisman tutilayotgan bo ladi. Quyosh tutilishi ro y berishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi lozim: 1) Oy yangioy fazasida bo lishi shart. 2) Yangioy paytida Quyosh markazi Oy tugunlarining biridan 16,5 dan kichik burchak masofada bo lishi shart (Oy tugunlari deb, Oy orbitasi va ekliptikaning kesishgan nuqtalariga aytiladi. Oy Yerning atrofida aylanayotib, ba zan Yerning soyasi orqali o tadi. Bunday hodisa Oy tutilishi deyiladi (37- rasm). Agar bunda Oy Yerning soyasi ichidan o tsa, unda to la tutiladi. Bordiyu yarim soya ichidan o tsa, u holda uni yarim soyali tutilish deyiladi. Oy tutilayotganda, u har doim to linoy fazasida bo ladi. Erning ma lum bir joyida, Quyosh tutilishiga nisbatan Oy tutilishi ko proq kuzatiladi. Chunki Quyosh tutilishlari, Yerning Oy soyasi tushgan va uncha katta bo lmagan maydonidagina kuzatiladi. Oy tutilishi esa, Yerning Quyoshga qaramaqarshi yarim sharining hamma qismida ko rinadi. Oy tutilishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi lozim: 1) Oy-to linoy fazasida bo lishi shart; 2) To linoy paytida Quyosh markazi Oy tugunlarining biridan 10,6 dan kichik yoy masofada bo lishi shart. 27

28 7-rasm 8-rasm Quyosh va Oy tutilishi mavzusini mustahkamlash Venn diagrammasi usulini qo llash Astronomiya fani rang-barang tabiat hodisalarini o zida mujassamlashtirgan qiziqarli fandir. Lekin yuqori sinf(kurs)larga o tgan sari mavzular murakkablashib boraveradi. Natijada ko pchilik o quvchilar fanni o zlashtirishga qiynaladilar. Kuzatishlar, mavzuni tushunmagan o quvchilarning aksariyati o qituvchiga savol bilan murojaat qilmasligini ko rsatadi. Agar o quvchi yangi darsning o zida mavzuning tushunmagan qismi bo yicha o qituvchiga savol berib, mavzuni mustahkamlab olsa, u keyingi mavzularni tushunishga ham qiynalmaydi. Shuni inobatga olgan holda har bir pedagog o tayotgan darsini mustahkamlashga katta e tibor berishi, o quvchilar fikrini eshitishi kerak. Bu maqsadda darsda yangi pedagogok texnologiyalarni qo llash yaxshi natija beradi. Hozirgi kunda dunyoning ko plab rivojlangan mamlakatlarida o quvchilarning qiziqishi, ilmiy ijodkorligini oshiruvchi, shu bilan bir qatorda ta lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi yangi pedagogik texnologiyalarni qo llash bo yicha katta tajriba to plangan. Shu tajriba asosini 28

29 interfaol metodlar tashkil etib, ulardan biri Venn diagrammasi strategiyasi metodidir. Ushbu metod o quvchilarda mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv, ayrim qismlar negizida mavzuning umumiy mohiyatini o zlashtirish ko nikmalarini hosil qilishda qo llanilib, strategiya kichik guruhlarni shakllantirish asosida sxema bo yicha amalga oshiriladi. Yozuv taxtasi o zaro teng to rt (mavzuga moslab) bo laklarga ajratiladi va har bir bo lakka sxema chiziladi: Strategiya o quvchilar tomonidan o zlashtirilgan yaqin nazariy bilimlar, ma lumotlar yoki dalillarni qiyosiy tahlil etishga yordam beradi. Ushbu strategiyadan muayyan bo lim yoki boblar bo yicha yakuniy darslarni tashkil etishda foydalanish yanada samaralidir. Strategiyani qo llash bosqichlari quyidagilardan iborat: 1.Auditoriya o quvchilari to rt guruhga bo linadi. Yozuv taxtasiga topshiriqni bajarish mohiyatini aks ettiruvchi sxema chiziladi. 2.Har bir guruhga o zlashtirilayotgan mavzu yuzasidan alohida topshiriq beriladi. 3.Topshiriqlar bajarilgach, guruh a zolari orasidan liderlar tanlanadi. 4.Liderlar guruh a zolari tomonidan bildirilgan fikrlarni umumlashtirib, yozuv taxtasida aks etgan diagrammani to ldiradilar. «Quyosh va Oy tutilishi» mavzusini o tishda mavzuni mustahkamlash uchun yuqoridagi metodni qo llashni ko rib chiqsak. Dastlab o qituvchi yangi mavzuni bayon qiladi: 29

30 Mavzuni mustahkamlash, o quvchilarning mavzuni qanchalik o zlashtirganliklarini bilish maqsadida auditoriya o quvchilari 4 guruhga bo linadi. Guruhlarga quyidagi 6-rasmdagi sxemada aks etgan savollar tarqatiladi I guruh II guruh 30

31 2 1 3 III guruh IV guruh 31

32 Ushbu diagrammalarni to ldirish uchun guruhlarga 10 daqiqiqa vaqt beriladi. Belgilangan vaqt tugagach har bir guruh berilgan savollarga javob beradilar. Bunda guruhning har bir a zosi o z fikrini aytadi. Har bir guruh savolga javob berayotganda o quvchining xato va kamchiliklarini boshqa o quvchilarga murojaat qilib to ldirilishi o qituvchi tomonidan taklif etiladi. Shundan so ng o qituvchi yakuniy xulosani aytadi. Ushbu loyiha yakunlangach faol o quvchilar rag batlantiriladi. Bu metodni dars jarayoniga qo llashda quyidagi natijalarga erishish mumkin: 1.O quvchilar fizik tushunchalarni taqqoslash, bir-biridan farqlashni o rganadilar. O xshash fizik hodisalar o rtasidagi bog liqlikni organish, fizik jismlarning umumiy jihatlarini topish orqali kichik fizik kashfiyotlarga yo l ochiladi. Fanga ijodiy yondashish paydo bo ladi. 2.O quvchi ham tinglaydi, ham gapiradi, savoliga javob oladi va baholanadi. Yangi mavzu o qituvchi emas, o quvchilar hamkorligida mustahkamlanadi. 32

33 3.O quvchining mavzuning qaysi qismini mustahkamlay olmagani yaqqol bilinadi va shu darsni o zida muammo bartaraf etiladi. V.Yakunlash a) Uyga vazifa berish b) Baholash 33

34 Xulosa. Astronomiya insonning praktik talablari asosida yuzaga kelgan va ular bilan birgalikda rivojlangan eng qadimiy ilimlarning biri. Sodda astronomik ma`lumotlar bundan minglagan yil oldin Vavilonda, Misrda, Xitoyda ma`lum bo lgan. Bu erlarning xalqlari vaqtni o lchash va gorizontning taraflari bo yicha sohalarini aniqlash uchun qollanilgan. Astronomiya kursini o qitishdan maqsad talabalarda, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, ularni koinot ob ektlari, hodisalari to g risidagi ilmiy tasavvurlar, osmon jismlari va ular sistemalarining fizik tabiatlari haqidagi bilim va tushunchalar bilan qurollantirishni, astronomiyaning jamiyat uchun nazariy va amaliy ahamiyatlari bilan tanishtirish xaqida fenomenologik bilim, ko nikma va malaka shakllantirishdir. Talabalarga osmon jismlari va ularning tizimlari kechadigan barcha jarayon va hodisalarning fizik mohiyatlarini ilmiy talqin etish, orbital manevrlar, orbita parametrlarini o zgartirish, jumladan orbitani burishning fizik asoslari, astrofizik asboblar, ular yordamida bajariladigan tekshirishlarni va astronomik tekshirish usullarini qo llash kabi vazifalarni o rgatishdan iborat. Astronomiyaning o qitilishida astronomik kuzatishlar, qator elektron plakatlar, tarqatma materiallar, elektron darsliklar va qo llanmalar, Internet ma lumotlari, lokal tarmoqdagi turli o quv, ilmiy bilimni nazorat qilish bo yicha ma lumotlar jamlamasidan foydalaniladi. 34

35 Foydalanilgan adabiyotlar. 1. B.A.Vorontsov-Vel`yalinov Astronomiya darslik. Toshkent. O kituvchi. 1990y. 2. Mamadazimov M. Astronomiya, AL va KHKlari uchun darslik, O qituvchi, 2004 y. 3. Mamadazimov M. Astronomiya, O rta umumta lim maktablari uchun o quv qullanma, O qituvchi, 2004 y. 4. Mirsalimova G. «Umumiy astronomidan laboratoriya ishlari» T. O qituvchi 1981 y. 5. Mamadazimov M. Umumiy astronomiya kursi (ma ruzalar matni). TDPU, 2000 y. Elektron ta lim resurslari 1. www. tdpu. uz 2. www. pedagog. uz 3. www. Ziyonet. uz 4. www. edu. uz 5. tdpu-intranet. Ped 6. www. astronet. ru 35