Δημοκρατία και Απολυταρχικά Καθεστώτα. Δρ. Κωνσταντίνος Αδαμίδης

Transcript

1 Δημοκρατία και Απολυταρχικά Καθεστώτα Δρ. Κωνσταντίνος Αδαμίδης

2 Δημοκρατία Κατά τα τελευταία 25 χρόνια του 20 ου αιώνα ο αριθμός των δημοκρατιών εκτινάχθηκε από λιγότερες των 40 σε περισσότερες των 80.

3 Δημοκρατία Τυπολογία για την κατανόηση των μορφών δημοκρατίας που έχουν εφαρμοστεί κατά καιρούς:

4 Άμεση δημοκρατία -Η ιδεατή δημοκρατία αποτελεί μορφή αυτοκυβέρνησης, στην οποία μετέχουν όλοι οι ενήλικοι πολίτες και διαμορφώνουν τις συλλογικές αποφάσεις μέσα σε ένα περιβάλλον ισότητας και ανοιχτής διαβούλευσης. -Στην άμεση δημοκρατία, κράτος και κοινωνία γίνονται ένα. -Κοιτίδα της, η αρχαία Αθήνα ( π.χ.).

5 Άμεση δημοκρατία Όλοι οι πολίτες είχαν τη δυνατότητα συμμετοχής στις συνελεύσεις της Εκκλησίας του Δήμου, να υπηρετούν στη Βουλή των Πεντακοσίων και να ασκούν δικαστικά καθήκοντα.

6 Άμεση δημοκρατία -Εκκλησία του δήμου: κυρίαρχος θεσμός, πολύωρες και έντονες συνελεύσεις, δεν περιοριζόταν από κανονισμούς, κυριαρχούσαν οι ρήτορες (δημαγωγοί). -Βουλή των Πεντακοσίων: διοικητικές λειτουργίες της πόλης. Πολίτες άνω των 30, θητεία ενός έτους διά κλήρωσης. Το 1/3 των Αθηναίων πολιτών είχε βάσιμες ελπίδες ότι θα μπορούσε κάποτε να επιλεγεί. -Νομικό σύστημα: σώματα ενόρκων αποτελούμενα από εκατοντάδες ανθρώπους μελετούσαν αγωγές που υποβάλλονταν από πολίτες κατά όσων θεωρούσαν ότι ενεργούσαν ενάντια στα συμφέροντα της πόλεως.

7 Άμεση δημοκρατία Ελαττώματα αθηναϊκής δημοκρατίας: Περιορισμένα πολιτικά δικαιώματα. Η πλειοψηφία των πολιτών συνήθως απείχε από τις συνελεύσεις, ακόμα και μετά τη θέσπιση κανονισμού καταβολής μισθού. Χρονοβόρα, δαπανηρή, πολύπλοκη μέθοδος διακυβέρνησης. Αναποτελεσματικότητα λόγω έλλειψης γραφειοκρατικού μηχανισμού.

8 Διαβουλευτική δημοκρατία -Θεωρητική ιδέα η οποία έχει αντίκρισμα κυρίως στα πλαίσια της ακαδημαϊκής κοινότητας. -Jürgen Habermas: η δημοκρατική νομιμοποίηση απορρέει από την ελεύθερη, δημόσια και ορθολογική διαβούλευση στην οποία συμμετέχουν ικανοί πολίτες σε ανοιχτό και ισότιμο πλαίσιο. -Η προσδοκία είναι ότι αυτές οι συνθήκες θα εμφυσήσουν στους πολίτες την πολιτική αρετή, την οποία επιδιώκει εν μέρει με επιτυχίαη Εκκλησία του Δήμου.

9 Διαβουλευτική δημοκρατία -Ελάχιστοι υποστηρικτές της διαβουλευτικής δημοκρατίας έχουν διατυπώσει συγκεκριμένη πρόταση για τις θεσμικές διευθετήσεις που μπορούν να διασφαλίσουν τους στόχους τους. -Το σκεπτικό της κινείται μάλλον προς την κατεύθυνση της εφαρμογής σε μικρές ομάδες (π.χ. πανεπιστημιακά σεμινάρια, κοινοτικά συμβούλια κ.α.). -Σε έναν κόσμο μεγάλων κρατών, τέτοιου τύπου φιλοδοξίες φαντάζουν ουτοπικές.

10 Αντιπροσωπευτική δημοκρατία -Οι σύγχρονες δημοκρατίες είναι αντιπροσωπευτικές. Το δημοκρατικό ιδεώδες δεν αφορά πλέον την αυτοκυβέρνηση, αλλά την αιρετή διακυβέρνηση, με ελάχιστη αναφορά στην αρχαία παράδοση. -Διακυβέρνηση δι αντιπροσώπων:

11 Αντιπροσωπευτική δημοκρατία Βασικοί λόγοι επικράτησης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας αντί της άμεσης δημοκρατίας στις μέρες μας: Πολύ μεγαλύτερα τα σύγχρονα κράτη (στην Αθήνα του 5 ου αι. π.χ. οι κάτοικοι δεν ξεπερνούσαν τις 40,000). Τα δικαιώματα του πολίτη επεκτάθηκαν στη συντριπτική πλειοψηφία του ενήλικου πληθυσμού, δεν ανήκουν πλέον μόνο σε μια περιορισμένη ελίτ. -Η δυνατότητα προσαρμογής σε διαφορετικά μεγέθη αποτελεί ένα από τα βασικά πλεονεκτήματα των αντιπροσωπευτικών θεσμών. Εξ ου και η επικράτησή τους σε όλα τα δημοκρατικά κράτη του σύγχρονου κόσμου. Δεν υπάρχει ανώτατο ή κατώτατο όριο πληθυσμού (δημοκρατίες είναι τόσο η Μάλτα, όσο και η Ινδία).

12 Αντιπροσωπευτική δημοκρατία Πιθανά πλεονεκτήματα Κατάλληλη για πολιτείες όλων των μεγεθών. Όχι αυθαίρετα κριτήρια επιλογής αντιπροσώπων-κυβερνητών (π.χ. «άριστοι», «άνδρες» κ.λ.π). Συμβατή με θεμελιώδεις αρχές, όπως της ελευθερίας της έκφρασης, τα πολιτικά δικαιώματα (εκλέγειν και εκλέγεσθαι). Συμβατή με τις επικρατούσες θεωρήσεις περί δικαίου. Πιθανά μειονεκτήματα Κριτήρια επιλογής (τελικά μπορούμε να απαλλαγούμε από αυτά; Ποιοι είναι οι πιο κατάλληλοι και πώς τους επιλέγουμε;) Επιρροή ΜΜΕ και εικόνας («φαίνεσθαι») στην αποκρυστάλλωση των πολιτικών απόψεων των πολιτών (πολιτικό μάρκετιγκ). «Ποιος θα μας φυλάει από τους φύλακες;». Υπερεξουσίες σε αιρετούς άρχοντες, (κυρίως στις ανελεύθερες δημοκρατίες, αλλά και σε προεδρικά συστήματα). Εκλογική αποχή-έλλειψη νομιμοποίησης.

13 Φιλελεύθερη και ανελεύθερη δημοκρατία -Η εξάπλωση της δημοκρατίας σε όλο τον κόσμο δημιουργεί την ανάγκη δημιουργίας μιας πρόσθετης διχοτόμου, αυτής που διακρίνει ανάμεσα σε φιλελεύθερες και ανελεύθερες δημοκρατίες. ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ -Η φιλελεύθερη δημοκρατία αποτελεί ένα συμβιβασμό: επιδιώκει να συνδυάσει την εξουσία των δημοκρατικών κυβερνήσεων με το στοιχείο της επιβολής περιορισμών στο πεδίο της δράσης τους. -Στόχος η εξασφάλιση της ατομικής ελευθερίας, στην οποία εντάσσεται και η ελευθερία από τις αυθαίρετες πράξεις της ίδιας της κυβέρνησης. Έτσι ο πληθυσμός προστατεύεται από τους κυβερνώντες και οι μειονότητες από τον κίνδυνο της τυραννίας της πλειοψηφίας.

14 Φιλελεύθερη και ανελεύθερη δημοκρατία -Κράτος δικαίου: όλοι οι πολίτες περιλαμβανομένων των αιρετών αρχόντων και θεσμών- υπόκεινται και είναι υπόλογοι στους νόμους του κράτους, οι οποίοι εφαρμόζονται και επιβάλλονται με δίκαιο τρόπο. -Ταυτόχρονα, το δικαίωμα στην ελευθερία του λόγου και του συνέρχεσθαι επιτρέπει τον σχηματισμό πολιτικών απόψεων και την έκφρασή τους μέσω πολιτικών κομμάτων.

15 Φιλελεύθερη και ανελεύθερη δημοκρατία ΑΝΕΛΕΥΘΕΡΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ -Με την κατάρρευση των κομμουνιστικών και στρατιωτικών καθεστώτων (τέλη 20 ου αιώνα) η ανελεύθερη δημοκρατία (γνωστή και ως εκλογική δημοκρατία ή ημιδημοκρατία) έγινε η πιο διαδεδομένη και αναγνωρίσιμη μορφή διακυβέρνησης. 125 χώρες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως τέτοιες (Freedom House, 2015). -Ο εκλεγμένος ηγέτης ενδιαφέρεται ελάχιστα για τα ατομικά δικαιώματα, τουλάχιστον όταν αυτά αφορούν τους πολιτικούς του αντιπάλους. -Η απροκάλυπτη εκλογική νοθεία αποφεύγεται, ωστόσο το περιεχόμενο της δημοκρατίας εξαντλείται στις ίδιες τις εκλογές. Το δε εκλογικό αποτέλεσμα καθορίζεται από την επιρροή που ασκεί ο ηγέτης στα ΜΜΕ και τη δυνατότητά του να χρησιμοποιεί τους μηχανισμούς του κράτους για ίδιον πολιτικό όφελος.

16 Φιλελεύθερη και ανελεύθερη δημοκρατία -Ενώ η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι ένα σύστημα στο οποίο «τα κόμματα κινδυνεύουν να χάσουν τις εκλογές», η ανελεύθερη δημοκρατία γνωρίζει αλλαγή στη διακυβέρνηση είτε λόγω συνταγματικών περιορισμών είτε λόγω παραίτησης του ηγέτη. -Ο ανελεύθερος χαρακτήρας της αποκαλύπτεται μετά τις εκλογές: η ανελεύθερη δημοκρατία εξουσιοδοτεί, αλλά σε αντίθεση με τη φιλελεύθερη δημοκρατία- δεν περιορίζει την εξουσία. -Βασίζεται στον ισχυρό ηγέτη και όχι σε ισχυρούς θεσμούς. Ο τελευταίος, αντί να ενεργεί ως αντιπρόσωπος, ενεργεί ως «σωτήρας».

17 Ανελεύθερη δημοκρατία -Ο προσωποπαγής χαρακτήρας των ανελεύθερων δημοκρατιών δημιουργεί την εντύπωση ότι μακροπρόθεσμα θα ήταν ασταθείς. Εν τούτοις, η πραγματικότητα διδάσκει ότι έχουν εδραιωθεί σε αρκετές χώρες, προσφέροντας ένα σταθερό μοντέλο διακυβέρνησης κοινωνιών της μετα-κομμουνιστικής και μετα-αποικιακής εποχής. -Όταν αποχωρεί ένας ηγέτης το επόμενο καθεστώς μπορεί να μην είναι μια φιλελεύθερη δημοκρατία, αλλά η έλευση ενός άλλου ηγέτη που θα διατηρήσει το ίδιο μοντέλο, ή θα το καταστήσει ακόμη πιο ανελεύθερο.

18 Ανελεύθερη δημοκρατία -Η ανελεύθερη δημοκρατία αποτελεί ένα σιωπηρό, σταθερό συμβιβασμό ανάμεσα στις εγχώριες ελίτ και στους διεθνείς οργανισμούς. -Αποτελεί συχνά ικανό όρο ώστε η άρχουσα ελίτ να πληροί τις προϋποθέσεις χορήγησης βοήθειας από την Παγκόσμια Τράπεζα ή το ΔΝΤ. Συχνά η ύπαρξη ανόθευτης δημοκρατίας λειτουργεί ως προπέτασμα καπνού για να τεθούν σε προτεραιότητα οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις που απαιτούνται σε προσφάτως ανεξαρτητοποιηθέντα κράτη. -Φαίνεται ότι διαψεύδοντας τον ιδεαλισμό των δυτικών- η ανελεύθερη δημοκρατία δεν είναι απλώς ένας σταθμός πριν την επικράτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας.

19 Απολυταρχική εξουσία -Η μη δημοκρατική διακυβέρνηση υπήρξε το κυρίαρχο πρότυπο πολιτικής οργάνωσης στο μεγαλύτερο διάστημα της ανθρώπινης ιστορίας. -Εννέα από τις 45 μεγαλύτερες πληθυσμιακά χώρες στον κόσμο εξακολουθούν να κυβερνώνται από απολυταρχικά καθεστώτα. Αρκετά από αυτά τα κράτη έχουν νεανικούς και ακμαίους πληθυσμούς και αποτελούν ισχυρές δυνάμεις στη διεθνή πολιτική. -Μη δημοκρατικές χώρες ελέγχουν το μεγαλύτερο μέρος των παγκοσμίων αποθεμάτων πετρελαίου, ενώ εμφανίζουν υψηλά ποσοστά στρατιωτικών δαπανών, διαφθοράς και κατά συνέπεια- πολιτικής αστάθειας.

20 Απολυταρχική εξουσία

21 Απολυταρχική εξουσία

22 Η φύση της απολυταρχικής εξουσίας -Απολυταρχική εξουσία: ευρεία κατηγορία στην οποία εντάσσεται κάθε είδος μη δημοκρατικού καθεστώτος. Ορισμένοι συγγραφείς χρησιμοποιούν τον όρο για να διακρίνουν τα απολυταρχικά καθεστώτα από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, τα οποία επιδιώκουν να διεισδύσουν στην κοινωνία και να τη μεταμορφώσουν. -Οι περισσότερες μη δημοκρατικές χώρες είναι απολυταρχικές και όχι ολοκληρωτικές, υπό την έννοια ότι οι ηγέτες δεν επιδιώκουν την ένταξη των μαζών στην πολιτική, αλλά το αντίθετο. Οι απλοί άνθρωποι δεν διατρέχουν συνήθως κίνδυνο να ακούσουν το κτύπημα στην εξώπορτά τους, αρκεί να μένουν μακριά από την πολιτική.

23 Η φύση της απολυταρχικής εξουσίας -Κατά κανόνα η κυβέρνηση δε συγκεντρώνεται στα χέρια ενός κυρίαρχου ηγέτη, αλλά μιας ηγετικής ομάδας (π.χ. η «μικρή χούντα», το Συμβούλιο των Θεματοφυλάκων κ.α.). -Η συνταγματική τάξη (εάν υπάρχει) είναι επισφαλής, οι ηγέτες είναι υπεράνω του νόμου και συχνά συγκαλούνται στρατιωτικά ή άλλου είδους ειδικά δικαστήρια για ευαίσθητες υποθέσεις. -Τα πολιτικά δικαιώματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα, ενώ η έλλειψη ισχυρού συνταγματικού πολιτισμού οδηγεί στην υποβάθμιση ή κακομεταχείριση μειονοτήτων, αλλοδαπών και άλλων ειδικών ομάδων.

24 Η φύση της απολυταρχικής εξουσίας -Με εξαίρεση τις κληρονομικές μοναρχίες (που συχνά έχουν ψηλό βαθμό νομιμοποίησης) η απουσία ξεκάθαρου μηχανισμού διαδοχής αποτελεί την κύρια αδυναμία των απολυταρχικών καθεστώτων, αλλά και την κινητήριο δύναμη της πολιτικής ζωής. -Ως εκ τούτου, οι απολυταρχικοί ηγέτες συχνά εκφυλίζονται σε απόλυτους δικτάτορες με σκοπό τη διατήρηση της εξουσίας τους, ενώ κινδυνεύουν ανά πάσα στιγμή να ανατραπούν από ανερχόμενους ανταγωνιστές.

25 Η φύση της απολυταρχικής εξουσίας Παράδειγμα/συζήτηση: Η απολυταρχική διάσταση της σύγχρονης τουρκικής ηγεσίας. Σε ποιο βαθμό η διακυβέρνηση Ερντογάν ενέχει απολυταρχικά στοιχεία;

26 Βασικοί άξονες της διακυβέρνησης του ΑΚΡ και του Ερντογάν Επιστροφή του παρελθόντος μεγαλείου της Τουρκίας. Επιστροφή των πολιτικά περιθωριοποιηθέντων πιστών Μουσουλμάνων. Η δημιουργία ενός ομοιογενούς έθνους ( millet ), στον πυρήνα του οποίου να βρίσκεται το Ισλάμ όχι απλώς ως θρησκεία, αλλά ως «πολιτισμός». Θεοποίηση των εκλογών και του κόμματος, το οποίο ορίζει τα όρια της δημοκρατίας ως ο αδιαμφισβήτητος εκφραστής της κρίσιμης πλειοψηφίας.

27 Η φύση της απολυταρχικής εξουσίας -Στα απολυταρχικά καθεστώτα οι ηγέτες βασίζονται στον έλεγχο τριών κρίσιμων παραγόντων: Του στρατού (θολή η διάκριση μεταξύ στρατιωτικής και πολιτικής σφαίρας). Των πελατειακών σχέσεων (δίκτυα πολιτικής πελατείας που υπερβαίνουν τη διάκριση μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας). Των ΜΜΕ (ευνοϊκή κάλυψη, λογοκρισία).

28 Μορφές απολυταρχικής εξουσίας