Τα έργα αποκατάστασης των ναών. ναού του Σωτήρος στο Αλεποχώρι Αττικής. και του Ευαγγελισµού στην Ορµύλια Θεόφιλος & Γεώργιος Κουφόπουλος

Transcript

1 Τα έργα αποκατάστασης των ναών του Σωτήρος στο Αλεποχώρι Αττικής και του Ευαγγελισµού στην Ορµύλια Θεόφιλος & Γεώργιος Κουφόπουλος Αντικείµενο της σηµερινής παρουσίασης είναι το έργο αποκαταστάσεως του ναού του Σωτήρος στο Αλεποχώρι Αττικής. Πριν αρχίσω θα ήθελα να ευχαριστήσω τους διοργανωτές, την τοπική επιτροπή Χίου και την Ελληνική Εταιρεία για την πρόσκληση µας στη διηµερίδα. Αποτελεί µεγάλη τιµή για εµάς και αναγνώριση για την προσπάθεια που καταβάλλουµε όλα αυτά τα χρόνια που ασχολούµαστε µε τις αποκαταστάσεις και αναστηλώσεις µνηµείων. Η Μονή Μεταµορφώσεως Σωτήρος βρίσκεται σε πευκόφυτη πλαγιά στη θέση Άνω Αλεποχώρι Μεγαρίδος. Πρόκειται για ένα εξαιρετικής σηµασίας µνηµείο της µεσαιωνικής και νεώτερης ιστορίας της Αττικής, καθώς διασώζει όχι µόνο το ιδιαίτερα ενδιαφέρον βυζαντινό καθολικό της αλλά πράγµα εξαιρετικά σπάνιο και τα νεώτερα µοναστηριακά της κτίσµατα χωρίς µεταγενέστερες επεµβάσεις και αλλοιώσεις. Το µικρό οικοδοµικό συγκρότηµα της Μονής περιλαµβάνει το Καθολικό, µικρών διαστάσεων σταυρεπίστεγο ναό µε τοιχογραφίες του τρίτου τέταρτου του 13 ου αιώνα και τα µοναστηριακά κτίσµατα. Κατά το σεισµό του 1981 το, από χρόνια εγκαταλελειµµένο, συγκρότηµα έπαθε σοβαρές καταστροφές, καθώς όλα τα κτήριά του κατέρρευσαν εν µέρει. Στους επόµενους µήνες κατασκευάσθηκε µε φροντίδα και δαπάνη της Ελληνικής Εταιρείας προσωρινό στέγαστρο για την προστασία του ερειπωµένου καθολικού. Το 1987 εκπονήθηκε από τη σπουδάστρια του Τµήµατος Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ Αναστασία Καµπόλη διπλωµατική εργασία, η οποία περιελάµβανε πλήρη πρόταση συντηρήσεως και αποκαταστάσεως του µνηµειακού συνόλου. Κατά τη δεκαετία του 1990 έγιναν από την Αρχαιολογική Υπηρεσία διάφορες µελέτες αποκαταστάσεως τµηµάτων του συγκροτήµατος, µε βάση τις οποίες εγκρίθηκε από τη ΑΒΜΜ η εκτέλεση επειγουσών εργασιών στη Μονή.

2 Το καλοκαίρι του 2004 αρχίσαµε το έργο της αποκατάστασης του Καθολικού της Μονής υπό την Εποπτεία της 1 ης ΕΒΑ, µε χρηµατοδότηση του Ιδρύµατος Α. Γ. Λεβέντη, µε µέριµνα του Συµβουλίου Αρχιτεκτονικής Κληρονοµιάς της Ελληνικής Εταιρείας, µε την επίβλεψη του Γραφείου Αρχιτεκτονικών Μελετών Στ. Μαµαλούκος Α. Καµπόλη - Μαµαλούκου & Συνεργάτες και του Π. Κουφόπουλου, µε τη συνεργασία του αρχαιολόγου Γ. Πάλλη και το συνεργείο του Συντηρητή Αρχαιοτήτων Μ. Κρασαγάκη. Το µνηµείο παρουσίαζε περιορισµένες σχετικά αλλοιώσεις από νεότερες επεµβάσεις αλλά παρουσίαζε σοβαρές ζηµιές από το σεισµό του Εκτεταµένες ρηγµατώσεις στην τοιχοποιία και στους θόλους και µερική κατάρρευση της θολοδοµίας. Κάναµε προληπτικά µια πρόχειρη περίδεση του ναού µε συρµατόσκοινα. Αυτή ήταν η εικόνα που συναντήσαµε στο εσωτερικό του ναού. Συλλέχτηκαν σπαράγµατα τοιχογραφιών, καταγράφηκαν και φυλάχτηκαν σε container που είχαµε στο χώρο του εργοταξίου και στη συνέχεια αποµακρύνθηκαν οι λίθοι και τα µπάζα από το εσωτερικό του ναού. Έγινε υποστύλωση του θόλου διότι ήταν ετοιµόρροπος αλλά και για να εργαστούµε µε ασφάλεια τόσο εµείς όσο και οι συντηρητές. Αµέσως µετά οι συντηρητές πραγµατοποίησαν ένα πρώτο καθαρισµό και στερέωση των τοιχογραφιών που βρισκόταν στη θέση τους. Μετά το τέλος των επειγουσών εργασιών των συντηρητών ξεκινήσαµε τις εργασίες αναστήλωσης. Σε πρώτη φάση ασχοληθήκαµε µε εργασίες στερέωσης του ναού, υψοµετρικά περίπου µέχρι και τη γένεση των τόξων. Καθαιρέθηκαν προσεχτικά τα επιχρίσµατα για να αποκαλυφτούν καλύτερα οι ρηγµατώσεις και οι φθορές της τοιχοποιίας. Αποµακρύνθηκαν τα κεραµίδια από τις στέγες και καθαιρέθηκε το νεότερο καµπαναριό. Αρχικά οι ρηγµατώσεις εξωτερικά και εσωτερικά του ναού σφραγίστηκαν µε ειδικής σύστασης κονίαµα. Στη συνέχεια ενεµατώθηκαν µε ειδικής σύστασης ασβεστένεµα. Τοποθετήθηκε νέο καλύτερο σύστηµα περίδεσης του ναού µε ντίζες και µια σταθερή µεταλλική κατασκευή στην κόγχη του ιερού για να µπορούν να πραγµατοποιηθούν οι εργασίες µε µεγαλύτερη ασφάλεια. Πραγµατοποιήθηκε διάτρηση κατά µήκος των τοιχοποιιών µε ειδικό αδαµαντοφόρο µη κρουστικό µηχάνηµα για την τοποθέτηση συστήµατος

3 ανοξείδωτων ελκυστήρων περιµετρικά του ναού στο ύψος της γένεσης των τόξων. Επίσης έγιναν διατρήµατα σε άλλα δύο επίπεδα χαµηλότερα κατά µήκος του ναού, για την τοποθέτηση ελκυστήρων µικρότερης διατοµής οι οποίοι σύρραψαν τις ρηγµατώσεις των τοιχοποιιών. Εσωτερικά πραγµατοποιήθηκαν εγκάρσια διατρήµατα για την τοποθέτηση ελκυστήρων στις γενέσεις των τόξων. Σε αυτήν την περίπτωση οι διατρήσεις της τοιχοποιίας ήταν πιο δύσκολες λόγω της υπάρξεως τοιχογραφιών. Αποφασίστηκαν σε συνεργασία µε την 1 η ΕΒΑ και τους επιβλέποντες, οι ακριβείς θέσεις των διατρήσεων για τις µικρότερες τυχόν φθορές. Και όταν λέµε φθορές εννοούµε το σηµείο ακριβώς που θα περάσει ο ελκυστήρας, η διάµετρος του τρυπανιού (Φ30 χιλ.) και τίποτα παραπάνω. Κόβουµε µε νυστέρι την τοιχογραφία στην διάµετρο του τρυπανιού και κατά τη διάτρηση η οποία είναι αδιατάραχτη, δεν χάνουµε ούτε κοµµατάκι τοιχογραφίας. Επίσης εδώ µας δυσκόλεψε η υποστύλωση του θόλου, για την τοποθέτηση του µηχανήµατος, την οποία τροποποιήσαµε σε µικρό βαθµό για να µπορέσουµε να συνεχίσουµε. Ακολούθησαν καθαρισµοί της τοιχοποιίας εξωτερικά µε ελεγχόµενες υδροβολές και υδροαµµοβολές µε πολύ ψιλή άµµο. Πραγµατοποιήθηκε αρµολόγηση των τοιχοποιιών µε ειδικής σύστασης και χρωµατισµού κονίαµα. Τα παλαιά αρµολογήµατα σε ένα µεγάλο βαθµό στην ανατολική και στις πλάγιες όψεις διατηρήθηκαν. Τοποθετήθηκαν οι ελκυστήρες, αρκετοί από τους οποίους δεν είναι ορατοί διότι το έλασµα που τους συγκρατεί τοποθετήθηκε µέσα στην τοιχοποιία χωρίς µεγάλη φθορά. Ένα κοµµάτι λίθου, από το διάσπαρτο υλικό, που έφερε τµήµα τοιχογραφίας βρήκε τη θέση του στη γένεση του κατεστραµµένου θόλου και τοποθετήθηκε µε τη βοήθεια οπλισµού από τιτάνιο. Αφού ολοκληρώθηκαν οι στερεωτικές εργασίες στις τοιχοποιίες του ναού ξεκινήσαµε την ανάταξη του υποστυλωµένου θόλου. Για να µπορέσουµε να ξεκινήσουµε την ανάταξη έπρεπε να αναρτηθεί ο όγκος της τοιχοποιίας που βρίσκεται στα δεξιά του τόξου. Κατασκευάσαµε µία γέφυρα και µε ένα σύστηµα µε δύο γρύλους ανυψώναµε τον όγκο κάποια εκατοστά και στην συνέχεια ανυψώναµε σιγά-σιγά τα τµήµατα του θόλου. Αυτή η διαδικασία επαναλαµβανόταν συνέχεια καθ όλη την διάρκεια της ανάταξης.

4 Όταν ο όγκος της τοιχοποιίας που αναρτήθηκε έφτασε στο επιθυµητό ύψος, εφαρµόσαµε µια πλάγια δύναµη για να κολλήσει στην αρχική του θέση. Για να µπορέσουν να πραγµατοποιηθούν οι µικροµετακινήσεις των τµηµάτων του θόλου αφαιρούσαµε συνέχεια µε τη βοήθεια ηλεκτρικής σκούπας και αέρα µε πίεση µικρούς λίθους και µπάζα τα οποία λειτουργούσαν σαν σφήνες ανάµεσα στα κενά εµποδίζοντας τα τµήµατα να κινηθούν και να ενώσουν. Ο θόλος ήταν κρακελαρισµένος σε κάποια σηµεία τα οποία ανυψώναµε κοµµάτικοµµάτι. Όταν φέραµε τον θόλο σε ικανοποιητική διάταξη στερεώσαµε τα τµήµατα και τους λίθους µε κονιάµατα και έγιναν µικροενεµατώσεις για τα σηµεία που δεν µπορούσε να φτάσει το κονίαµα σύνδεσης. Μετά την ανάταξη του τόξου ασχοληθήκαµε µε την ανακατασκευή της κατεστραµµένης θολοδοµίας. Με τη βοήθεια φωτογραφικού υλικού το οποίο είχε δηµιουργηθεί για το βιβλίο της αείµνηστης Ντούλας Μουρίκη, εκτυπώθηκαν φωτογραφίες µε τις τοιχογραφίες από το γραφείο του επιβλέποντα µηχανικού κ. Στ. Μαµαλούκου. Οι φωτογραφίες τυπώθηκαν µε ανεστραµµένο είδωλο σε κλίµακα 1 προς 1 και τοποθετήθηκαν µε οδηγό σωζόµενων τοιχογραφιών πάνω στο καλούπι. Αφού ταυτοποιήσαµε λίθους και µικρά τµήµατα του θόλου µε τοιχογραφίες, στις φωτογραφίες, τα τοποθετήσαµε και κτίσθηκαν πάνω στο καλούπι του θόλου στη σωστή τους θέση. Τοποθετήθηκε µια διαφανής ζελατίνα πάνω στις φωτογραφίες για την προστασία τους αλλά και για να κρατήσει την υγρασία του το κονίαµα ανακατασκευής του θόλου. Πρώτα τοποθετήσαµε τους γωνιακούς λίθους αφού καταλήξαµε στη σωστή τους διάταξη. Μετά τοποθετήσαµε τους υπόλοιπους λίθους που έφεραν τοιχογραφίες και στην συνέχεια κλείσαµε τον θόλο µε λίθους που είχαµε συλλέξει στα χαλάσµατα από το εσωτερικό του ναού. Ένας µεγάλος όγκος τµήµατος της τοιχοποιίας ο οποίος έφερε µεγάλο τµήµα τοιχογραφίας ανυψώθηκε µε παλάγκο και τοποθετήθηκε στην αρχική του θέση. Τη θέση του µπορούσαµε να την προσδιορίσουµε από τις τοιχογραφίες. Ήµασταν όµως τυχεροί διότι κατά την τοποθέτηση το κοµµάτι αυτό «φίλησε» ακριβώς µε την υπόλοιπη τοιχοποιία και βρήκε την ακριβή του θέση. Εδώ φαίνεται η σειρά των εργασιών στο συγκεκριµένο τµήµα της τοιχοποιίας µετά την ανύψωση του. Τοποθέτηση του στην ακριβή του θέση. Στερέωση του και συµπλήρωµα της τοιχοποιίας.

5 Καθαρισµός επιχρισµάτων, τοποθέτηση καλουπιού για την ανακατασκευή του θόλου. Καθαρισµός από ασβεστώµατα, αρµολόγηση, τοποθέτηση φύλλου µολυβιού για να διαχωρίζονται και να φαίνονται τα τµήµατα της τοιχοποιίας µετά την επέµβαση. Ακολούθησαν η ανακατασκευή του κεντρικού θόλου, η δηµιουργία ρύσεων µε ασβεστοκονίαµα και οι στεγανώσεις. Πραγµατοποιήθηκε ανακεράµωση µε τα παλαιά υπάρχοντα βυζαντινά κεραµίδια τα οποία είχαν καθαριστεί και έγινε συµπλήρωση µε νέα χειροποίητα κεραµίδια τα οποία κατασκευάστηκαν ακριβώς ίδια µε τα παλιά. Ο σταυρός, ο οποίος είχε σπάσει µε την κατάρρευση της θολοδοµίας, συγκολλήθηκε µε τη βοήθεια ανοξείδωτων οπλισµών και οπλισµών τιτανίου. Κάποια σηµεία τα οποία απαιτούσαν µεγαλύτερη προσοχή καθαρίστηκαν µε νυστέρι και όχι φυσικά µε υδροβολές για να µην προκληθούν φθορές. Κατασκευάστηκε διάφραγµα, για την συµπλήρωση του παλαιού, από κονίαµα περίπου ιδίου χρωµατισµού µε το πώρινο παλαιό διάφραγµα. Οι όψεις και η κεράµωση ψεκάστηκαν µε υλικό προστασίας της κατηγορίας των σιλανίων. Το Τέµπλο που είχε καταρρεύσει πλήρως ανατάχθηκε, συναρµολογήθηκε και στερεώθηκε όπως ακριβώς ήτανε, µε τους λίθους στην αρχική τους θέση. Τοποθετήθηκαν µάρµαρα στο εσωτερικό του ναού αφού αποµακρύνθηκαν τα νεότερα πλακίδια. Συντηρήθηκε το παλαιό παράθυρο. Κατασκευάστηκε νέα θύρα σύµφωνα µε τις οδηγίες της επιβλέψεως. Το εσωτερικό του ναού πριν και µετά τις αναστηλωτικές εργασίες και τις εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών. Απόψεις από το εσωτερικό του ναού. Μπορούµε να διακρίνουµε µια γραµµή από φύλλο µολυβιού που έχει τοποθετηθεί για να διαχωρίζει τα νέα τµήµατα της θολοδοµίας και της τοιχοποιίας από τα παλαιά. Στην κόγχη του ιερού στην στέγη η επέµβαση ήταν µικρή. Οι στρωτήρες και κάποιοι καλυπτήρες δεν πειράχτηκαν. Πιθανότατα βρίσκονται στην θέση τους από την ανέγερση του ναού. Κάποια µικρά κενά στερεώθηκαν µε αρµολογήµατα και µικροενέµατα. Συµπληρώσαµε τους υπόλοιπους καλυπτήρες µε παλιούς και κρατήσαµε την αυθεντικότητα της κεράµωσης της κόγχης του

6 ιερού. Η πεζούλα περιµετρικά του ναού επισκευάστηκε και τοποθετήθηκαν χειροποίητα κεραµικά πλακίδια όµοια µε τα παλιά. Το αποτέλεσµα αυτό δεν είναι δουλειά µόνο δική µας. Είναι µια συλλογική προσπάθεια πολλών µερών. Εµείς ουσιαστικά ήµασταν ο τελευταίος τροχός της αµάξης που πραγµατοποιήσαµε τις ιδέες και τις προτάσεις των µελετητών και τις προσπάθειες πολλών ανθρώπων επί πολλά έτη. Θα ήθελα να ευχαριστήσω την Ελληνική εταιρεία για την εµπιστοσύνη που µας έδειξε αναθέτοντας µας το δύσκολο αυτό έργο. Τον Στ. Μαµαλούκο και την Αν. Καµπόλη-Μαµαλούκου µελετητές και επιβλέποντες για την πολύ µεγάλη βοήθεια τους, τον Π. Κουφόπουλο για τις συµβουλές του και την πολύτιµη βοήθεια του στην ανάταξη του τόξου. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τις υπηρεσίες και τους συντηρητές για την άψογη συνεργασία τους καθώς και όλους όσους βοήθησαν µε τον δικό τους τρόπο σε αυτήν την προσπάθεια.