Κλείδα κριτηρίου αξιολόγησης στα Αρχαία Ελληνικά κατεύθυνσης Γ Λυκείου. Πλάτωνος Πρωταγόρας 321 b6 322 a Πλάτωνος Πρωταγόρας 319 e 320 b

Transcript

1 Ούλοφ Πάλμε & Επάφου & Χρυσίππου 1 Ζωγράφου, Θεοδάμαντος 2 Ζωγράφου, Φανερωμένης 13 Χολαργός, Κλείδα κριτηρίου αξιολόγησης στα Αρχαία Ελληνικά κατεύθυνσης Γ Λυκείου 321 b6 322 a 319 e 320 b Β1α. «ἔντεχνον σοφίαν»: σελ. 78 σχολικού βιβλίου. I. Το επίθετο «ἔντεχνος» υποδηλώνει αυτόν που είναι μέσα στα όρια της τέχνης, τον έμπειρο, τον επιδέξιο. II. Αρχικά η έννοια της σοφίας έχει κυρίως να κάνει με τη δεξιότητα και την εμπειρία σε κάποια τέχνη, την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τη μεταλλουργία, την ιατρική, κ.τ.λ. Επομένως, στη φράση «ἔντεχνος σοφία» η λέξη «σοφία» υποδηλώνει τη σοφία που εμπεριέχει την τέχνη, που συμπορεύεται με την τέχνη, τις τεχνικές γνώσεις. Ο Πρωταγόρας με τον επιθετικό προσδιορισμό αποσαφηνίζει ότι εννοεί αυτού του είδους τη σοφία και όχι αυτή που συνδέουμε με τη γνώση των επιστημών και τη φιλοσοφία, δηλαδή τις θεωρητικές γνώσεις. Ως προς τις καλές τέχνες, η έντεχνη σοφία δεν σχετίζεται: με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου, αλλά με την αναγκαιότητα χρήσης τεχνικών γνώσεων και εργαλείων για τη δημιουργία κάποιων από αυτά (πχ. Αρχιτεκτονική, γλυπτική). Πρόκειται στην ουσία για μια τεχνογνωσία, έναν συνδυασμό πνευματικής και τεχνολογικής δραστηριότητας. σοφία τέχνη της Αθηνάς ἔντεχνος σοφία του Ηφαίστου Ειδικότερα, η τεχνογνωσία συνδέεται με τις τεχνικές δεξιότητες και την κατασκευαστική ικανότητα του ανθρώπου. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση να προβεί σε επινοήσεις και εφαρμογές σωτήριες για τη ζωή του. να αποδεσμευθεί σταδιακά από τις αλυσίδες της βιολογικής νομοτέλειας. να προ-νοεί για τις επόμενες στιγμές της ζωής του. Συνδεδεμένη με τη διαδικασία της εργασίας είναι η διαδικασία κατασκευής και επινόησης, καλλιέργειας και αγωγής. Ειδικότερα συνδέεται με: την ανάπτυξη τεχνικών δεξιοτήτων την οργάνωση της εργασίας ως κατασκευαστικής διαδικασίας π.χ. σπιτιών, όπλων, εργαλείων την επινόηση συμβολικών συστημάτων επικοινωνίας και αντιμετώπισης καθημερινών αναγκών πχ. γλώσσα, γραφή, αρίθμηση την καλλιέργεια πχ. γης, τεχνών και καλών τεχνών την αγωγή Όμως, η συνολική διαδικασία γίνεται συγχρόνως και τρόπος αγωγής της φύσης του ανθρώπου, τρόπος εξέλιξης και διαμόρφωσής του. 1/7

2 Ούλοφ Πάλμε & Επάφου & Χρυσίππου 1 Ζωγράφου, Θεοδάμαντος 2 Ζωγράφου, Φανερωμένης 13 Χολαργός, Περιέρχεται στη θέση να ελέγξει τα πάθη του, να τιθασεύσει το ένστικτο και να οργανώσει τις άμυνες του εαυτού του στον αγώνα επιβίωσης. «ἔμπυρον τέχνην»: Η φωτιά, το πῦρ, εύλογα τοποθετείται στη βάση όλων των έως τότε τεχνολογικών κατακτήσεων, καθώς είναι: απαραίτητο συμπλήρωμα της έντεχνης σοφίας. η πρώτη μεγάλη πηγή ενέργειας που έμαθε να μεταχειρίζεται ο άνθρωπος. αναγκαία συνθήκη για να οδηγηθεί ο άνθρωπος στα υψηλά τεχνικά επιτεύγματα και να αντισταθμίσει με αυτά τη φυσική αδυναμία του. Η «ἔμπυρος τέχνη» είναι η πρακτική εφαρμογή των τεχνικών γνώσεων κυρίως με τη χρήση της φωτιάς. Εκφράζει την εφαρμοσμένη, την κατασκευαστική εκδήλωση της ανθρώπινης δραστηριότητας. Πολλά υλικά, όπως τα μέταλλα, μπορούν να γίνουν αντικείμενο κατεργασίας με τη χρήση της φωτιάς. Τηρουμένων των αναλογιών, ο Πρωταγόρας περιγράφει την τεχνολογία. Εννοούμε, βέβαια, μια τεχνολογία προσαρμοσμένη στα μέσα και τις δυνατότητες της εποχής. Μονάδες 4 Β1β. Ο άνθρωπος γίνεται δημιουργός και κατασκευαστής (homo faber) χάρη: A. αφενός στην έντεχνη σοφία B. αφετέρου στη φωτιά Ιστορικά, το σημείο αυτό του μύθου παρουσιάζει διπλή σπουδαιότητα: A. Ο μεγάλος σοφιστής, που ήταν και ο βασικότερος εκπρόσωπος του ελληνικού διαφωτισμού: αναδεικνύει την κατασκευαστική ικανότητα του ανθρώπου ως στοιχείο υπεροχής του έναντι των άλλων έμβιων όντων. Διαφοροποιείται από την επικρατούσα τάση στους κλασικούς χρόνους να υποτιμώνται οι τεχνικές επιδόσεις και οι χειρωνακτικές εργασίες. δεν στρέφει την ανθρώπινη νόηση σε ομιχλώδεις ενατενίσεις, αλλά την κατευθύνει όπου ζει και δραστηριοποιείται ο άνθρωπος. Εμμέσως, πλην σαφώς, γνώση για τον Πρωταγόρα είναι η γνώση της αντικειμενικής πραγματικότητας. B. Ο άνθρωπος, από τη δική του πλευρά, επεμβαίνει στην πραγματικότητα, παλεύει μαζί της, τη σημαδεύει με τον δυναμισμό της παρουσίας του και τη μεταμορφώνει με την πρακτική δραστηριότητα του. Χωρίς αυτό βέβαια να αναφέρεται ρητά στον μύθο του Πρωταγόρα, η «επιστημονική» γνώση προεκτείνεται στις τεχνικές εφαρμογές και αξιοποιείται από αυτές. Αρχικά, μόνος από το ζωικό βασίλειο «θεούς ἐνόμισε», πίστεψε δηλαδή στην ύπαρξη υπερφυσικών δυνάμεων και έπειτα λάτρεψε τους θεούς ιδρύοντας βωμούς και αγάλματα θεών στην προσπάθειά του να τους παραστήσει. Η δεύτερη κατάκτηση του ανθρώπου χάρη στην «έντεχνη σοφία» και τη φωτιά είναι η μεγάλη κατάκτηση της γλώσσας, με την οποία επικοινώνησε και εξέφρασε τις σκέψεις του. 2/7

3 Ούλοφ Πάλμε & Επάφου & Χρυσίππου 1 Ζωγράφου, Θεοδάμαντος 2 Ζωγράφου, Φανερωμένης 13 Χολαργός, Β2. Β3. Τελευταία πολιτιστική κατάκτηση που κάλυψε κυρίως τις βιοτικές ανάγκες του ανθρώπου είναι η δημιουργία κατοικίας με κατάλληλο εξοπλισμό για μια άνετη διαβίωση. Όλα αυτά τα κατορθώματα του ανθρώπου εντάσσονται σε ένα καθαυτό προ-ηθικό στάδιο της πολιτισμικής ανέλιξής του. Μονάδες 6 Τα δώρα του Προμηθέα συνετέλεσαν στο να αποκτήσει ο άνθρωπος «τὴν περὶ τὸν βίον σοφίαν». Χρήσιμες δηλαδή γνώσεις που αναπληρώνουν τη φυσική αδυναμία του ανθρώπου στον κόσμο. Ο Πρωταγόρας, όμως, στο σημείο αυτό της αφήγησης θεωρεί σκόπιμο να αναφέρει ότι ο Προμηθέας: δεν μπόρεσε να δώσει στους ανθρώπους την πολιτική τέχνη, το υψηλότερο και καλύτερο δώρο, φυλαγμένο από τον ίδιο τον Δία. με την πράξη κλοπής περιορίστηκε στο δώρο της τεχνογνωσίας, ευεργετικό βέβαια, αλλά κατώτερο. Γίνεται σαφές ότι η πολιτική τέχνη: είναι ανώτερη κατάκτηση, η οποία στον μύθο χαρακτηρίζει την κοινότητα των θεών και όχι των ανθρώπων. αποτελεί στοιχείο εξουσίας του Δία απέναντι στους άλλους θεούς και τον κόσμο. Η παρουσίασή τους ως δώρων των θεών και όχι ως ανακαλύψεων του ανθρώπου μπορεί να θεωρηθεί και ως ένδειξη σεβασμού προς αυτούς και προσπάθεια αποφυγής ύβρης εκ μέρους των ανθρώπων. Ιδιαίτερης σημασίας είναι η άποψη που αποδίδεται στον Πρωταγόρα ότι στην προϊστορία του ανθρώπινου γένους: προηγήθηκε η κατάκτηση τεχνικής πρόσφορης για τον βιοπορισμό του. ακολούθησε η κατάκτηση της πολιτικής τέχνης. Άρα η κατάκτηση της τεχνικής από τον άνθρωπο, που χαρακτηρίζεται σαν τιτανική πράξη κλοπής: συνέβη σε μια πρώιμη φάση, προκοινωνική. δείχνει τις τότε δυνατότητες του ανθρώπινου πνεύματος. Αντίθετα, η πολιτική: ήταν ακόμη απρόσιτη σχεδόν στο ανθρώπινο πνεύμα. κατακτήθηκε σε μεταγενέστερη στιγμή της ιστορίας του ανθρώπου και αφού είχαν διαμορφωθεί οι κατάλληλες συνθήκες. Αποδεικτέα θέση: οι πιο σοφοί και άριστοι των πολιτών μας δεν μπορούν να μεταβιβάσουν την πολιτική αρετή που έχουν οι ίδιοι σε άλλους. Προέρχεται από τον ιδιωτικό βίο των Αθηναίων. Μεταπηδά δηλαδή από τον χώρο της πολιτικής σε αυτόν της ηθικής. Πολλοί αξιόλογοι άνθρωποι δεν μπόρεσαν με τη διδασκαλία να βελτιώσουν τα παιδιά τους ή τους συγγενείς τους. Παραθέτει δύο εμπειρικά παραδείγματα: ο Περικλής δεν μπόρεσε να μεταδώσει την αρετή που ο ίδιος κατείχε στους γιους του. ο Αρίφρων δεν μπόρεσε να μεταδώσει την πολιτική αρετή στον Κλεινία. Συμπέρασμα: η πολιτική αρετή δεν είναι διδακτή. 3/7

4 Ούλοφ Πάλμε & Επάφου & Χρυσίππου 1 Ζωγράφου, Θεοδάμαντος 2 Ζωγράφου, Φανερωμένης 13 Χολαργός, Επισήμανση: το δεύτερο συμπέρασμα σχετίζεται όχι μόνο με τη δεύτερη αποδεικτέα θέση, αλλά και με την πρώτη αποδεικτέα θέση. Στην πραγματικότητα η θέση είναι μία, ότι δηλαδή η αρετή δεν διδάσκεται, και παρουσιάζεται σαν σε σχήμα «ένα με δύο» (ἓν διὰ δυοῖν). Η αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας εξαρτάται τόσο από τη μεταδοτικότητα του δασκάλου όσο και από τη δεκτικότητα των μαθητών. Το ότι οι γιοι του Περικλή δεν μπόρεσαν να διδαχθούν την πολιτική αρετή, μπορεί να σημαίνει: είτε ότι ο Περικλής δεν είχε την ικανότητα να τους μεταδώσει τις αρετές του. O σπουδαίος πολιτικός άνδρας δεν είναι κατ' ανάγκη καλός δάσκαλος της αρετής. Ευρυμάθεια και διδακτική ικανότητα δεν συνυπάρχουν υποχρεωτικά στο ίδιο πρόσωπο. είτε ότι οι γιοι του ήταν ανεπίδεκτοι μαθήσεως. Ενδέχεται η φύση να μην τους προίκισε με τις ανάλογες ικανότητες. Διαφαίνεται ο παιδαγωγικός προβληματισμός του φιλοσόφου σχετικά με τη σημασία του μαθητή ως ιδιαίτερης και μοναδικής ατομικότητας στη διαδικασία μάθησης και διαμόρφωσής του. Η διδασκαλία δεν μπορεί να αγνοεί την «ἰδίαν φύσιν» του μαθητή, αλλά να την προϋποθέτει λογικά και να την οδηγεί σε μια πορεία γνώσης που γίνεται συγχρόνως πορεία αυτογνωσίας και αυτοϋπέρβασης με σκοπό την κατάκτηση της αρετής και της ευδαιμονίας. Σε κάθε περίπτωση, όμως, δεν αποδεικνύεται ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται. Ο Σωκράτης προσδίδει διαφορετικό περιεχόμενο στον όρο «πολιτική αρετή» και διαφορετικό ο Πρωταγόρας. Αυτό θα γίνει επίσης εμφανές στην 7 η ενότητα, όπου ο Πρωταγόρας προσπαθεί να αντικρούσει αυτό το επιχείρημα του Σωκράτη. Ο Πρωταγόρας εννοεί όλες εκείνες τις αρετές που πρέπει να διαθέτει κάποιος για να λειτουργεί αποτελεσματικά ως πολίτης. Ο Σωκράτης εννοεί την τέχνη «τοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεως». Εννοεί την αρετή ως ενιαία ολότητα που είναι σύμφυτη με τη γνώση και όχι άθροισμα επιμέρους αρετών στο οποίο ο καθένας μπορεί να συμμετάσχει όπως νομίζει. Δεν διαχωρίζει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικών ηγετών από την πολιτική αρετή των απλών πολιτών. Το γεγονός, όμως, ότι οι γιοι του Περικλή δεν έφτασαν τις ικανότητες του πατέρα τους και δεν έγιναν μεγάλοι πολιτικοί δεν σημαίνει ότι ήταν διεφθαρμένοι και δεν διέθεταν την πολιτική αρετή ως πολίτες. Με το παράδειγμα του Κλεινία ο Σωκράτης: προβαίνει σε μία ατελή επαγωγή με γενίκευση. Ο Κλεινίας αποτελούσε μια ειδική περίπτωση μαθητή ανεπίδεκτου μαθήσεως. Αντιπροσωπεύει, επομένως, μια εξαίρεση στον κανόνα, στην οποία δεν μπορούμε να βασιστούμε για να συναγάγουμε γενικά και ασφαλή συμπεράσματα. έχει μετατοπιστεί από την πολιτική στην ηθική. Δεν αναφέρεται στη διδασκαλία της πολιτικής τέχνης. Αντίθετα αναφέρεται στη διάπλαση του χαρακτήρα του νεαρού, στην ηθική του διαπαιδαγώγηση. 4/7

5 Ούλοφ Πάλμε & Επάφου & Χρυσίππου 1 Ζωγράφου, Θεοδάμαντος 2 Ζωγράφου, Φανερωμένης 13 Χολαργός, Β4. Όπως λέει και πάλι ο Αριστοτέλης (Μετὰ τὰ φυσικά, 1078 b 27 κ.εξ.), ο δρόμος που λογικά ακολούθησε ο Σωκράτης για να αναζητήσει ακριβώς την απόλυτη ουσία των ηθικών εννοιών, ήταν η επαγωγική μέθοδος (οι ἐπακτικοὶ λόγοι), με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών (το ὁρίζεσθαι καθόλου). Ξεκινώντας δηλαδή από παραδείγματα, συνήθως παρμένα από την καθημερινή ζωή και εμπειρία, προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων, που να ξεπερνούν την εμπειρία και να φθάνουν σε μια απόλυτη γνώση του θέματος. Και η διαδικασία αυτή είχε επιτυχία όταν προέκυπτε τελικά ένας απόλυτος ορισμός, δηλαδή μια απόλυτη γνώση, για την αλήθεια του καλού και του κακού, της αδικίας και του δικαίου, της ομορφιάς και της ασχήμιας, της σωφροσύνης και της άνοιας, του θάρρους και της δειλίας, της ορθής διακυβέρνησης και της δεσποτείας. Β5. πολυμήχανος μελωδικός οδόστρωμα εύχρηστος επίφοβος κοινόβιο λαθροκυνηγός προμήθεια κόσμημα σύνδεσμος ἀμήχανον ἐμμελῶς ἄστρωτον χρήσαιτο, χρησίμην φοβεραὶ βίου, κοινόν ἔλαθεν, λαθὼν Προμηθεῖ, Προμηθεὺς ἀκόσμητον ἀνυπόδητον 5/7

6 Ούλοφ Πάλμε & Επάφου & Χρυσίππου 1 Ζωγράφου, Θεοδάμαντος 2 Ζωγράφου, Φανερωμένης 13 Χολαργός, Ἡμῖν δὲ καλῶς, εἴπερ ποτέ, ἔχει ἀμφοτέροις ἡ ξυναλλαγή, πρίν τι ἀνήκεστον διὰ μέσου γενόμενον ἡμᾶς καταλαβεῖν, Αδίδακτο κείμενο Θουκυδίδου Ξυγγραφὴ 4.20 ἐν ᾧ ἀνάγκη ἀίδιον ὑμῖν ἔχθραν καὶ ἰδίαν πρὸς τῇ κοινῇ ἔχειν, ὑμᾶς δὲ στερηθῆναι ὧν νῦν προκαλούμεθα. Ἔτι δ ὄντων ἀκρίτων καὶ ὑμῖν μὲν δόξης καὶ ἡμετέρας φιλίας προσγιγνομένης, ἡμῖν δὲ πρὸ αἰσχροῦ τινὸς ξυμφορᾶς μετρίως κατατιθεμένης διαλλαγῶμεν, καὶ αὐτοί τε ἀντὶ πολέμου εἰρήνην ἑλώμεθα καὶ τοῖς ἄλλοις Ἕλλησιν ἀνάπαυσιν κακῶν ποιήσωμεν οἳ καὶ ἐν τούτῳ ὑμᾶς αἰτιωτέρους ἡγήσονται. Περισσότερο από κάθε άλλη φορά συμφέρει και τους δύο μας η συνδιαλλαγή, πριν κάποιο ανεπανόρθωτο κακό αφού γίνει στο μεταξύ μας βρει με το οποίο είναι αναπόφευκτο άσβεστο προσωπικό μίσος προς εσάς εκτός από την μεταξύ μας αντίθεση να αποκτήσουμε, και εσείς να στερηθείτε όσα σας προτείνουμε τώρα. Όσο ακόμη τα πράγματα δεν έχουν κριθεί και σε εσάς δόξα και η φιλία μας προσφέρεται, και σε εμάς πριν (πάθουμε) κάτι ατιμωτικό διευθετείται η συμφορά με τρόπο υποφερτό, ας συμφιλιωθούμε και οι ίδιοι αντί του πολέμου ας επιλέξουμε την ειρήνη και στους άλλους Έλληνες ας φέρουμε ανάπαυλα στις συμφορές αυτοί και σε αυτό εσάς θα θεωρήσουν περισσότερο υπεύθυνους. Μονάδες 20 Γ2. ἰδιαιτάτην/ἰδωτάτην ἐστέρησθε ἃ προκαλούμεθα προσγενοῦ αἴσχιον μετριώτερον κατάθου διαλλαγείημεν/εῖμεν ἀναπαύσει 6/7

7 Ούλοφ Πάλμε & Επάφου & Χρυσίππου 1 Ζωγράφου, Θεοδάμαντος 2 Ζωγράφου, Φανερωμένης 13 Χολαργός, Γ3. α. ὑμῖν ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός, δοτική αντικειμενική στο ἔχθραν. πρὸς τῇ κοινῇ εμπρόθετος προσδιορισμός ως επιρρηματικός προσδιορισμός της προσθήκης στο ἔχειν. στερηθῆναι υποκείμενο της απρόσωπης έκφρασης ἀνάγκη (ἐστὶν). αὐτοί ομοιόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός, κατηγορηματικός προσδιορισμός στο εννοούμενο ὑμεῖς. Ἕλλησιν δοτική προσωπική χαριστική στο ποιήσωμεν. αἰτιωτέρους κατηγορούμενο στο ὑμᾶς μέσω του εννοούμενου εἶναι. (Μονάδες 6) β. - οἱ Λακεδαιμόνιοι παρῄνουν ἔτι ὄντων ἀκρίτων καὶ ἐκείνοις/ἀθηναίοις (1 μονάδα) μὲν δόξης καὶ σφετέρας/αὐτῶν (1 μονάδα) φιλίας προσγιγνομένης, αὐτοῖς (1 μονάδα) δὲ πρὸ αἰσχροῦ τινὸς ξυμφορᾶς μετρίως κατατιθεμένης διαλλαγῆναι (1 μονάδα). (Μονάδες 4) 7/7