Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε τα αποσπάσματα: «Ὁμοίως ἡ τοῦ

Transcript

1 ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ Γ ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΥΡΙΑΚΗ 23 / 4 / ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ: ΕΝΝΕΑ (9) ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε τα αποσπάσματα: «Ὁμοίως ἡ τοῦ ἵππου ἀρετὴ τὸ ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσει» και «καὶ διὰ ταῦτ' οὖν τῆς μὲν κακίας καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαι». «Όμοια του αλόγου η αρετή και το άλογο κάνει αξιόλογο και ικανό να τρέχει και να μεταφέρει τον αναβάτη και να μείνει (να αντιμετωπίσει) τους εχθρούς. Αν λοιπόν αυτό για όλα τα πράγματα έτσι συμβαίνει, και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να είναι η έξη, χάρη στην οποία ο άνθρωπος γίνεται καλός και χάρη στην οποία σωστά το έργο του θα επιτελεί». «γι αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη, ενώ της αρετής, (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί με έναν μόνο τρόπο (μπορεί να γίνουμε), με πολλούς τρόπους όμως κακοί. Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο, η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς, η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος. Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες, που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής, ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμη επειδή άλλες (από τις κακίες) παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις, ενώ η αρετή το μέσο και βρίσκει και επιλέγει. Β1. Στο χωρίο «Ῥητέον οὖν ὅτι πᾶσα ἀρετή τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσει» ο Αριστοτέλης επισημαίνοντας τις λειτουργίες που επιτελεί η αρετή σε οποιοδήποτε φυσικό ή τεχνητό δημιούργημα επιχειρεί να δώσει έναν πρώτο ορισμό της ηθικής αρετής. Αφού βρείτε τον ορισμό που συνάγεται βάσει αυτών, να καταγράψετε τη συλλογιστική πορεία με την οποία καταλήγει στη διατύπωσή του. Ο Αριστοτέλης σε αυτή την ενότητα διερευνά τι είδους ἕξις είναι η ηθική αρετή («ποία τις»), ποια είναι δηλαδή η ειδοποιός διαφορά της έναντι των έξεων εκείνων που συνιστούν μορφές φαυλότητας, ηθικής μειονεξίας. Στην προσπάθειά του αυτή, ο φιλόσοφος εντοπίζει αρχικά τις δύο βασικές λειτουργίες που η ἀρετή επιτελεί σε οποιοδήποτε φυσικό ή τεχνητό ΤΕΛΟΣ 1ΗΣ ΑΠΟ 9 ΣΕΛΙΔΕΣ

2 ΑΡΧΗ 2ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ δημιούργημα. Έτσι υποστηρίζει ότι η αρετή οποιουδήποτε φυσικού ή τεχνητού δημιουργήματος οδηγεί αυτό το ίδιο το ον στην ολοκλήρωση, στην τελείωσή του («αὐτὸ τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖ») και το καθιστά ικανό να επιτελέσει με άρτιο τρόπο το έργο, τη δραστηριότητα εκείνη για την οποία η φύση ή ο κατασκευαστής του το έχει προορίσει («τὸ ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσιν»). Αυτά τα δύο στοιχεία διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες έξεις. Ο Αριστοτέλης οικοδομεί τη σκέψη του γύρω από την αντίληψη ότι η φύση έχει φιλοδωρήσει τον άνθρωπο με κάποιες δυνάμει ιδιότητες, αφού ἡ φύσις οὐδὲν μάτην ποιεῖ. Όταν το κάθε ον επιτελέσει το έργο του, τότε φτάνει στο τέλος του. Χαρακτηριστική είναι η χρήση του ρήματος ἀποτελεῖ, που προσδιορίζει την ουσία της αρετής, την έννοια του τέλους. Κάθε φυσικό ον από τη στιγμή που γεννιέται, ανεξάρτητα από τη θέλησή του, αυξάνεται, κινείται και οδηγείται στον τελικό του στόχο. Τα έργα τέχνης των ανθρώπων όμως μένουν αμετάβλητα, δεν τείνουν πουθενά. Στη φύση η κινοῦσα αἰτία είναι η εσωτερική δύναμη που ο φιλόσοφος ονομάζει εντελέχεια. Προκειμένου να καταστήσει εύληπτη και σαφή την παραπάνω θέση του, αλλά και για να γίνουν εναργέστερα τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες έξεις και ο συσχετισμός της με άψυχα και έμψυχα, ο Αριστοτέλης καταφεύγει, κατά την προσφιλή του συνήθεια, σε απλά παραδείγματα από την καθημερινή εμπειρία: ένα από τα όργανα του σώματος (οφθαλμός) και ένα από τα ζώα (άλογο). Στηρίζοντας την αποδεικτική διαδικασία στην επαγωγή, από τα ειδικά στα γενικά, επισημαίνει ότι η «ἀρετὴ» του οφθαλμού είναι η ιδιότητα εκείνη που και το ίδιο το όργανο καθιστά τέλειο, απολύτως υγιές («σπουδαῖον») και ταυτόχρονα του επιτρέπει να επιτελέσει με άρτιο τρόπο την αποστολή του (την όραση των αισθητών πραγμάτων). Αντίστοιχα, η αρετή του ίππου είναι η ιδιότητα εκείνη που και το ίδιο το ζώο το οδηγεί στην ολοκλήρωσή του («ἡ τοῦ ἵππου ἀρετὴ ἵππον τε σπουδαῖον ποιεῖ»), αλλά και του παρέχει τη δυνατότητα να εκτελεί με απόλυτη επιτυχία το έργο που η φύση του έχει αναθέσει (διάσχιση μεγάλων αποστάσεων, συμμετοχή σε ιππικούς αγώνες, μεταφορά αναβάτη, αντοχή στις πολεμικές αναμετρήσεις). Με το πολυσύνδετο σχήμα τέ, καὶ καὶ υποδηλώνεται η πολλαπλότητα του πολύτιμου έργου του. Έχοντας πλέον δείξει με την παράθεση των παραδειγμάτων τις βασικές λειτουργίες που η «ἀρετὴ» επιτελεί σε οποιοδήποτε φυσικό ή τεχνητό δημιούργημα, ο Αριστοτέλης οδηγείται με παραγωγικό τρόπο στη διαπίστωση ότι «καὶ ἡ τοῦ ἀνθρώπου ἀρετὴ εἴη ἂν ἡ ἕξις ἀφ' ἧς ἀγαθὸς ἄνθρωπος γίνεται καὶ ἀφ' ἧς εὖ τὸ ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσει», δηλαδή ότι η ανθρώπινη αρετή είναι μία ἕξις που και τον ίδιο τον άνθρωπο τον καθιστά ενάρετο (τον οδηγεί στην τελείωσή του), ηθικά ολοκληρωμένο, αλλά και του παρέχει τη δυνατότητα να πραγματώσει με επιτυχία τον τελικό σκοπό της ύπαρξής του που η φύση του έχει αναθέσει, δηλαδή την κατάκτηση της ευδαιμονίας. Η χρήση εδώ του επιθέτου ἀγαθὸς δεν έχει μόνο ηθική, αλλά και αξιολογική σημασία. Σημαίνει καλός, ηθικός, ενάρετος αλλά και σπουδαίος ή αξιόλογος. Η λέξη ἕξις φανερώνει ότι ο φιλόσοφος αναφέρεται στις ηθικές αρετές, που αποκτώνται με συνεχή άσκηση και γίνονται συνήθειες και όχι στις διανοητικές αρετές. Εδώ μάλιστα η έννοια της έξης χρησιμοποιείται με περιληπτική σημασία, αφού υποδηλώνει τη συνήθεια. Καταλήγει λοιπόν στο συμπέρασμα ότι όσα συμβαίνουν σε όλα ΤΕΛΟΣ 2ΗΣ ΑΠΟ 9 ΣΕΛΙΔΕΣ

3 ΑΡΧΗ 3ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ τα φυσικά όντα συμβαίνουν και στον άνθρωπο. Και ο άνθρωπος δηλαδή έχει εκ φύσεως κάποιες ιδιότητες που κινούν την ψυχή και επαναλαμβανόμενες δημιουργούν έξεις. Αυτές με τη σειρά τους, ως μόνιμες και σταθερές ψυχικές διαθέσεις θα τον στρέψουν στην επιτέλεση του φυσικού του προορισμού, που δεν είναι άλλος από τη βίωση και την πραγμάτωση της αρετής, στην ολοκλήρωση και την τελείωσή του. Αξιοσημείωτος ακόμη, είναι και ο τρόπος με τον οποίο ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση του για την ηθική αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο. Χρησιμοποιεί δηλαδή έναν υποθετικό συλλογισμό («Εἰ δὴ τοῦτ ἐπὶ πάντων οὕτως ἔχει») που δηλώνει προϋπόθεση, και δυνητική ευκτική («εἴη ἂν»), η οποία δηλώνει κάτι το δυνατό, το ενδεχόμενο και όχι κάτι το απολύτως βέβαιο και πραγματικό, όπως η οριστική. Η χρήση των συγκεκριμένων εκφραστικών μέσων αποκαλύπτει σημαντικές πτυχές της προσωπικότητας του φιλοσόφου και συγκεκριμένα την αντιδογματική και απροκατάληπτη σκέψη του, αλλά και την πρόθεσή του να μην αποφαίνεται αφοριστικά και απόλυτα για οποιοδήποτε ζήτημα, πριν το διερευνήσει εκτενώς και ενδελεχώς. Β2. Ο Αριστοτέλης αφού προσδιόρισε το προσεχές γένος της αρετής καταλήγει σε έναν ολοκληρωμένο ορισμό παρουσιάζοντας και την ειδοποιό διαφορά της. Αφού παραθέσετε τον τελικό ορισμό της ηθικής αρετής που δίνεται από τον φιλόσοφο, να βρείτε και να αναλύσετε τα νέα στοιχεία που τον συμπληρώνουν. Ο Αριστοτέλης, αφού έχει ορίσει την ηθική αρετή ως «ἕξιν» κατά το γένος, δίνει πλέον έναν πλήρη ορισμό για αυτήν, που διακρίνεται για την καθαρότητα και τη σαφήνεια των στοιχείων που τη συνθέτουν και τη χαρακτηρίζουν. Στο απόσπασμα «Ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική τὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαι» καταλήγει ότι η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο. Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου. Στο χωρίο του κειμένου «ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρὸς ἡμᾶς» προσδιορίζεται η ειδοποιός διαφορά της (η μετοχή συνάπτεται στον όρο «ἕξις» και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής): δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη, αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η «πρὸς ἡμᾶς». Η μεσότητα βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες, από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής, ενώ η άλλη στην πλευρά της έλλειψης. Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει, το οποίο είναι το μέσον και το σωστό. Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις, ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει, δηλαδή τη μεσότητα. Τα νέα στοιχεία που συμπληρώνουν τον ορισμό του είναι τα εξής: «ἕξις προαιρετική»: η ηθική αρετή είναι μόνιμη ιδιότητα του χαρακτήρα ενός ανθρώπου, που έχει διαμορφωθεί εκούσια και αυτοπροαίρετα και όχι ακούσια ή καταναγκαστικά. Η προαίρεση είναι ένας όρος της αριστοτελικής φιλοσοφίας που σχετίζεται με την ελευθερία της βούλησης του ανθρώπου και σημαίνει την ελεύθερη επιλογή που συνοδεύεται από το μέγεθος της ΤΕΛΟΣ 3ΗΣ ΑΠΟ 9 ΣΕΛΙΔΕΣ

4 ΑΡΧΗ 4ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ προσωπικής ευθύνης, γι αυτό χρειάζεται τόλμη και δύναμη. Είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση, που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση, για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να φτάσει στο μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες, δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη. Την ευθύνη για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού, τότε η αρετή δε θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο. Η κατάκτηση της ηθικής αρετής λοιπόν, για τον Αριστοτέλη αποτελεί μια προσωπική, συνειδητή και αυτόβουλη επιλογή. Μια πρώτη μνεία στην έννοια της «προαιρέσεως», κατά τη διαδικασία ορισμού της ηθικής αρετής, είχε γίνει από τον φιλόσοφο στην 7η ενότητα. Εκεί, αναφερόμενος στη σχέση της υποκειμενικής μεσότητας με τις ανθρώπινες «τέχνες» ή «επιστήμες», είχε τονίσει ότι ο κάθε ειδικός στον τομέα δράσης του αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη και επιζητά τη μεσότητα, την οποία επιλέγει με τη θέλησή του («αἱρεῖται»). Μάλιστα, σε ένα άλλο σημείο των Ἠθικῶν Νικομαχείων ο Αριστοτέλης είχε καθορίσει τις παραμέτρους κάτω από τις οποίες μια ανθρώπινη πράξη θα μπορούσε να θεωρηθεί «ἀγαθή». Μία από αυτές ήταν και το στοιχείο της προσωπικής επιλογής. Συγκεκριμένα, είχε υποστηρίξει ότι μια πράξη θεωρείται ενάρετη όταν τελείται συνειδητά, αυτοπροαίρετα, με σταθερότητα και συνέπεια (1105a 31: «πρῶτον μὲν ἐὰν εἰδώς, ἔπειτ ἐὰν προαιρούμενος, καὶ προαιρούμενος δι αὐτά, τὸ δὲ τρίτον ἐὰν καὶ βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως ἔχων πράττῃ»). Ένα άλλο στοιχείο είναι το «ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν»: Κατά τον Αριστοτέλη, η «μέση», δηλαδή η ορθή συμπεριφορά, μπορεί να διαφοροποιείται από περίσταση σε περίσταση, αλλά πάντα καθορίζεται με βάση τη λογική («λόγῳ»), και μάλιστα με τη λογική του «φρονίμου», του διανοητικά και ηθικά ολοκληρωμένου ανθρώπου, που συγκεντρώνει στο πρόσωπό του όλες τις επιμέρους αρετές και αποτελεί πρότυπο προς μίμηση για τους υπόλοιπους. Πρέπει να επισημανθεί ότι το κριτήριο του «ὀρθοῦ λόγου» εισάγεται στο σημείο αυτό από τον Αριστοτέλη, προκειμένου να δείξει ότι ο προσδιορισμός της «πρὸς ἡμᾶς» μεσότητας δεν έχει καθαρά υποκειμενικό και αυθαίρετο χαρακτήρα και επομένως ότι ο ίδιος δεν ευαγγελίζεται μια ελαστική, εύκαμπτη ηθική, που διαμορφώνεται ανάλογα με τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις του κάθε ατόμου αλλά ότι υπάρχουν κάποιες σταθερές, κοινά αποδεκτές, αρχές για τον καθορισμό της. Γι αυτό ο Αριστοτέλης προσθέτει ότι ο προσδιορισμός αυτός γίνεται με αντικειμενικά κριτήρια: τὸν ὀρθὸν λόγον, την ανθρώπινη λογική και μάλιστα όχι τη λογική οποιουδήποτε ανθρώπου αλλά του φρονίμου, που κατέχει τη «φρόνησιν», μια από τις πέντε διανοητικές αρετές η οποία έχει συνάφεια με τις ηθικές αρχές και είναι θεωρητική γνώση, αλλά κυρίως ηθική γνώση και πρακτική σοφία. Είναι δύναμη σύμφωνη με την αλήθεια και καθιστά τον άνθρωπο ικανό να εκδηλώσει σωστά την πρακτική του δραστηριότητα. Η φρόνηση επομένως συνδέεται με το λόγο και αν υπάρχει αυτή, υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές. Όταν υπάρχει η φρόνηση, γράφει αλλού ο Αριστοτέλης, όλες οι αρετές θα υπάρξουν. Οι διάφορες αρετές δείχνουν πώς αντιδρά ο φρόνιμος στις διάφορες περιστάσεις αν λείψει μια αρετή, αποδιοργανώνεται το όλον. Έτσι ο ηθικά σπουδαῖος αποτελεί μέτρο σύγκρισης για τους άλλους. Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός ΤΕΛΟΣ 4ΗΣ ΑΠΟ 9 ΣΕΛΙΔΕΣ

5 ΑΡΧΗ 5ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ που θα καθορίσει με τη λογική του το «δέον», τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία. Το περιεχόμενο, όμως, της έννοιας «φρόνιμος» και «δέον» δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια. Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή, η κοινωνία, τα πρότυπα των ανθρώπων, στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται. Με αυτά τα νέα στοιχεία ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει τον ορισμό του για την ηθική αρετή που αποτελεί το μέσο για την απόκτηση της ευδαιμονίας. Β3. Στο πρωτότυπο κείμενο ο Αριστοτέλης καταλήγοντας για τη αρετή υποστηρίζει: «ἡ ἀρετή ἐστι ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν». Λαμβάνοντας υπόψη το μεταφρασμένο απόσπασμα που ακολουθεί να αναφερθείτε στην έννοια και στη λειτουργία του «λόγου» όπως παρουσιάζεται στα δύο αποσπάσματα. Ποιες βασικές θέσεις του φιλοσόφου πιστεύετε ότι καταδεικνύονται με αυτή την αναφορά; Ἀριστοτέλους Πολιτικά Α 2, Είναι, νομίζω, φανερό γιατί ο άνθρωπος είναι πολιτικὸν ζῷον περισσότερο απ ό,τι οι μέλισσες ή τα άλλα αγελαία ζώα: Όπως έχουμε ήδη πει πολλές φορές, η φύση δεν κάνει τίποτα δίχως λόγο και χωρίς αιτία. Ας προσέξουμε ύστερ απ αυτό ότι ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που είναι εφοδιασμένο με την ικανότητα του λόγου. Η απλή φωνή δεν εκφράζει, ως γνωστόν, παρά μόνο τη λύπη και την ευχαρίστηση γι' αυτό και υπάρχει σε όλα τα ζώα η φύση τους έδωσε, πράγματι, όλη κι όλη αυτή την ικανότητα, να αντιλαμβάνονται το δυσάρεστο και το ευχάριστο και αυτά να τα κάνουν φανερά το ένα στο άλλο του λόγου όμως ο προορισμός είναι να κάνει φανερό τι είναι ωφέλιμο και τι βλαβερό και, άρα, τι είναι δίκαιο και τι άδικο αυτό είναι, πράγματι, που ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα: μονάχα αυτός αντιλαμβάνεται το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο και όλα τα άλλα παρόμοια πράγματα και, φυσικά, η συμμετοχή σε όλα αυτά είναι που κάνει την οικογένεια και την πόλη. Στο πρωτότυπο απόσπασμα ο Αριστοτέλης δίνοντας τον τελικό ορισμό της ηθικής αρετής αναφέρεται στη λειτουργία του λόγου. Με τον όρο λόγος ο φιλόσοφος εννοεί την ανθρώπινη λογική, τον ορθό λόγο που τον ανάγει σε καθοριστικό στοιχείο της έννοιας της μεσότητας και έτσι εξασφαλίζει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα. Ο λόγος φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή, αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις. Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος, που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες. Άρα, ο λόγος βοηθά το νόμο να τελειοποιεί το έργο του. Στο μεταφρασμένο απόσπασμα αναφέρεται ότι το στοιχείο εκείνο που διαφοροποιεί ριζικά τις συμβιωτικές κοινότητες των ανθρώπων από τις αντίστοιχες των υπόλοιπων έμβιων όντων είναι το είδος και η ποιότητα της επικοινωνίας που αναπτύσσεται ανάμεσα στα μέλη τους: η φύσις, η οποία, κατά τον Σταγειρίτη φιλόσοφο, δεν κάνει τίποτα άσκοπα, χωρίς κάποιον λόγο ή αιτία, έχει εξοπλίσει τα περισσότερα έμβια όντα με φωνήν, τους έχει δώσει δηλαδή τη δυνατότητα να επικοινωνούν μεταξύ τους εκπέμποντας άναρθρους ήχους ΤΕΛΟΣ 5ΗΣ ΑΠΟ 9 ΣΕΛΙΔΕΣ

6 ΑΡΧΗ 6ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ή κραυγές. Τον άνθρωπο όμως, και μόνο αυτόν από όλα τα ζωικά είδη, τον έχει προικίσει με λόγον, με τη δυνατότητα σκέψης (ενδιάθετος λόγος) και ομιλίας (έναρθρος λόγος), κάτι που σημαίνει ότι τον πρόοριζε για την πραγμάτωση άλλου, ανώτερου σκοπού από ό,τι τα υπόλοιπα έμβια όντα. Αναλυτικότερα, χάρη στη φωνὴν τα υπόλοιπα ζώα έχουν τη δυνατότητα να εξωτερικεύουν ό,τι αισθάνονται, να αποκαλύπτουν τον εσωτερικό τους κόσμο, ενημερώνοντας το ένα το άλλο για την κατάσταση στην οποία βρίσκονται, για τους κινδύνους που ενδεχομένως τους απειλούν, για τις βιολογικές και βιοτικές ανάγκες που χρειάζεται να ικανοποιήσουν. Η ιδιότητα της φωνῆς συμβάλλει και αυτή από την πλευρά της στην εξασφάλιση της επιβίωσης, στην πραγμάτωση του ζῆν, που αποτελεί και τον καθορισμένο από τη φύση τελικό σκοπό (τέλος) της ύπαρξής τους. Ο λόγος, που αποτελεί αποκλειστικό γνώρισμα του ανθρώπινου είδους, παρέχει και αυτός τη δυνατότητα έκφρασης συναισθημάτων (ευχάριστο δυσάρεστο), και μάλιστα σε συνθετότερη μορφή από ό,τι η φωνή. Επιτελεί, όμως, και μια πρόσθετη, ανώτερης ποιότητας, λειτουργία, καθώς επιτρέπει στον άνθρωπο να διατυπώνει αξιολογικές κρίσεις για καθετί που υπάρχει ή συμβαίνει γύρω του, στο φυσικό περιβάλλον, αλλά και για οποιοδήποτε ζήτημα, βιοτικό, πνευματικό, κοινωνικό ή ηθικό, αφορά στη συμβίωσή του με τους ομοίους του (ωφέλιμο βλαβερό, καλό κακό, δίκαιο άδικο). Ο άνθρωπος δηλαδή έχει, χάρη στον λόγον, τη δυνατότητα να εξωτερικεύει τις ψυχικές του διαθέσεις, να εκφράζει, όπως και τα άλογα όντα, βιώματα υποκειμενικά, όμως ταυτόχρονα έχει την ικανότητα να συλλαμβάνει νοητικά τον κόσμο που τον περιβάλλει, να κατανοεί και να ερμηνεύει το πλέγμα των διαπροσωπικών και κοινωνικών σχέσεων που αναπτύσσει με τους άλλους ανθρώπους στο πλαίσιο της κοινής τους διαβίωσης, και όλα αυτά να τα αποτιμά με ποικίλους τρόπους, αισθητικά, χρηστικά ή ηθικά («ὁ δὲ λόγος ἐπὶ τῷ δηλοῦν ἐστι τὸ συμφέρον καὶ τὸ βλαβερόν, ὥστε καὶ τὸ δίκαιον καὶ τὸ ἄδικον τοῦτο γὰρ πρὸς τὰ ἄλλα ζῷα τοῖς ἀνθρώποις ἴδιον, τὸ μόνον ἀγαθοῦ καὶ κακοῦ καὶ δικαίου καὶ ἀδίκου καὶ τῶν ἄλλων αἴσθησιν ἔχειν»). Από τις παραπάνω επισημάνσεις γίνεται αντιληπτό ότι ο άνθρωπος είναι το μοναδικό έμβιο ον που έχει την έμφυτη ικανότητα να προσλαμβάνει με τη διάνοιά του ηθικές έννοιες και να καθορίζει από κοινού με τους συνανθρώπους του το περιεχόμενό τους μέσω του διαλόγου, που προϋποθέτει λόγο και αντίλογο, διαρκή αντιπαράθεση απόψεων. Οι συγκεκριμένες έννοιες καταδεικνύουν τη βασική θέση της τελεολογίας του Αριστοτέλη, αφού «οὐθὲν μάτην ἡ φύσις ποιεῖ» και την κοινωνική διάσταση της αρετής, αφού αντιπροσωπεύουν αξίες του συλλογικού, δηλαδή του κοινωνικού ή πολιτικού βίου και αποκτούν νόημα μόνο μέσω της συνύπαρξης, της συμβίωσης με άλλους ανθρώπους. Είναι προφανές ότι οι ηθικές αρετές αφορούν σε κάθε περίπτωση τη συμπεριφορά μας, τη στάση μας απέναντι στους άλλους στο πλαίσιο μιας συλλογικής διαβίωσης. Υπό την έννοια αυτή, ο άνθρωπος αποκαλείται από τον Αριστοτέλη ως το πολιτικότερο από όλα τα αγελαία ζώα (πολιτικὸν ὁ ἄνθρωπος ζῷον πάσης μελίττης καὶ παντὸς ἀγελαίου ζῴου μᾶλλον). Β4α. Να αντιστοιχίσετε τα ονόματα που δίνονται στην Α στήλη με τις φράσεις που ανήκουν στον καθένα στη Β στήλη (δύο ονόματα από την Α στήλη περισσεύουν). ΤΕΛΟΣ 6ΗΣ ΑΠΟ 9 ΣΕΛΙΔΕΣ

7 ΑΡΧΗ 7ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ Αριστοτέλης Ηράκλειτος Δημόκριτος Σωκράτης Πλάτωνας «ὅσιον προτιμᾶν τὴν ἀλήθειαν». «ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων» «εὐδαιμονίη ψυχῆς καὶ κακοδαιμονίη» εἰς ὃ αὐτοῦ ἡ φύσις ἐπιτηδειοτάτη πεφυκυῖα εἴη» «ἀγεωμέτρητος μηδεὶς εἰσίτω». Β4β. Ποια επίδραση είχε η απουσία του Πλάτωνα και το περιβάλλον της Ακαδημίας γενικά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη; Σχολικό βιβλίο σελίδες : «Τον Πλάτωνα πάντως ο Αριστοτέλης δεν τον βρήκε τότε στην Αθήνα ο μεγάλος δάσκαλος είχε πριν από λίγο αναχωρήσει για τη Σικελία ήταν το δεύτερο από τα τρία ταξίδια που επιχείρησε στην περιοχή εκείνη του ελληνισμού κυνηγώντας το όνειρό του, να δει, με τη βοήθεια των ισχυρών φίλων που είχε εκεί, να παίρνουν ζωή οι πολιτικές του ιδέες και διδασκαλίες. Να ήταν άραγε η απουσία του Πλάτωνα από την Αθήνα τον καιρό που έφτασε εκεί νεαρός σπουδαστής ο Αριστοτέλης ένα γεγονός με αποφασιστική σημασία για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Σταγειρίτη; Δεν δυσκολεύεται κανείς να απαντήσει καταφατικά στο ερώτημα αυτό, κυρίως μάλιστα όταν λάβει υπόψη του ότι η Ακαδημία δεν ήταν απλώς μια σχολή, μια από τις πολλές που υπήρχαν τότε στην Αθήνα. Η σημασία της Ακαδημίας βρίσκεται ακριβώς στο γεγονός ότι ήταν το σημείο συνάντησης σημαντικών λογίων της εποχής, που διατηρώντας και μέσα στο πλαίσιο της Ακαδημίας ο καθένας τη δική του προσωπικότητα, το δικό του επιστημονικό "πιστεύω", προωθούσαν όλοι μαζί την επιστημονική έρευνα παίρνοντας ο ένας από τον άλλο χρήσιμες παρορμήσεις και επιδρώντας θετικά ο ένας στον άλλον». Β5α. ῥητέον: αφού αναφέρετε από ποιο ρήμα προέρχεται το συγκεκριμένο ρηματικό επίθετο, να βρείτε λέξεις του πρωτότυπου κειμένου από τους οποίες παράγονται τα παρακάτω ρηματικά επίθετα (γράψτε τουλάχιστον μία): οἰστέον, σκεπτέον, μεθεκτέον, ἀφαιρετέος. ῥητέον: ρήμα λέγω οἰστέον: ἐνεγκεῖν σκεπτέον: σκοποῦ μεθεκτέον: ἕξις ἀφαιρετέος: αἱρεῖσθαι ΤΕΛΟΣ 7ΗΣ ΑΠΟ 9 ΣΕΛΙΔΕΣ

8 ΑΡΧΗ 8ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ Β5β. Να γράψετε ένα αντώνυμο των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά, στον ίδιο γραμματικό τύπο: τοὺς πολεμίους, φανερόν, πολλαχῶς, φρόνιμος, κακιῶν. τοὺς πολεμίους: φίλους φανερόν: κρυπτὸν πολλαχῶς: μοναχῶς φρόνιμος: ἄφρων κακιῶν: ἀρετῶν ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Γ1. Να μεταφράσετε το κείμενο που σας δίνεται. Μάθαμε, λοιπόν, με λεπτομέρειες και άλλη επινόηση αυτού (του Κύρου) σε σχέση με την έκταση της επικράτειάς του, χάρη στην οποία (επινόηση) γρήγορα πληροφορούνταν πώς ήταν τα πράγματα και στις πιο απομακρυσμένες περιοχές. Γιατί αφού εξέτασε πόσο δρόμο θα μπορούσε να διανύσει το άλογο σε μια ημέρα αν κάλπαζε ώστε να αντέχει, έκανε ιπποστάσια που απείχαν τόση απόσταση μεταξύ τους και άλογα σε αυτά τοποθέτησε και αυτούς που τα φροντίζουν, και στον καθένα από τους τόπους τοποθέτησε έναν άνδρα ως αρμόδιο για να παραλαμβάνει και να παραδίδει τα μεταφερόμενα γράμματα και να υποδέχεται τα κουρασμένα άλογα και τους ανθρώπους και να στέλνει άλλους ξεκούραστους λένε μάλιστα ότι μερικές φορές αυτή η πορεία δεν σταματούσε ούτε τη νύκτα, αλλά ότι τον ημερήσιο αγγελιαφόρο διαδεχόταν ο νυκτερινός. Κι επειδή αυτά έτσι γίνονταν κάποιοι ισχυρίζονται ότι διανύουν αυτή την πορεία γρηγορότερα από τους γερανούς αν όμως λένε ψέματα γι αυτό, βέβαια ότι από τις ανθρώπινες πορείες στη στεριά αυτή είναι η γρηγορότερη, αυτό είναι προφανές. Γ2. Για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου να γράψετε τον τύπο που σας ζητείται: ὁδόν: την κλητική ενικού αριθμού: (ὦ) ὁδὲ ἱππῶνας: τη δοτική πληθυντικού αριθμού: τοῖς ἱππῶσι(ν) νεαλεῖς: τη γενική ενικού αριθμού στο θηλυκό γένος: τῆς νεαλοῦς θᾶττον: τον ίδιο τύπο στον υπερθετικό βαθμό: τάχιστα αὕτη: τον ίδιο τύπο στον άλλο αριθμό: αὗται ἐλαυνόμενος: το γ ενικό πρόσωπο οριστικής μέλλοντα στην ενεργητική φωνή: ἐλᾷ ΤΕΛΟΣ 8ΗΣ ΑΠΟ 9 ΣΕΛΙΔΕΣ

9 ΑΡΧΗ 9ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ τὰ φερόμενα: τον ίδιο τύπο στον παθητικό αόριστο: τὰ ἐνεχθέντα παραδιδόναι : το β πληθυντικό πρόσωπο υποτακτικής αορίστου β στην ίδια φωνή: παραδῶτε φασί: το α ενικό πρόσωπο ευκτικής του ίδιου χρόνου: φαίην ψεύδονται: το β ενικό πρόσωπο προστακτικής παρακειμένου: ἔψευσο Γ3.α) Να χαρακτηρίσετε συντακτικά τους παρακάτω όρους: τῆς ἡμέρας, παραδέχεσθαι, νεαλεῖς, τῶν γεράνων. τῆς ἡμέρας: απρόθετη γενική που λειτουργεί επιρρηματικά και δηλώνει χρόνο από το καθανύτοι παραδέχεσθαι: απαρέμφατο της αναφοράς από το ἐπιτήδειον νεαλεῖς: επιρρηματικό κατηγορούμενο του τρόπου στο ἄλλους μέσω του πέμπειν τῶν γεράνων: ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός, γενική συγκριτική από το θᾶττον Γ3.β) «ἐλαυνόμενος»: Να αναγνωριστεί το είδος της μετοχής (μονάδα 1) και να αναλυθεί σε δευτερεύουσα πρόταση αιτιολογώντας την εκφορά της πρότασης που σχηματίζεται (μονάδες 2). ἐλαυνόμενος: επιρρηματική υποθετική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο ἵππος του ρήματος ἄν καθανύτοι. Αναλύεται σε δευτερεύουσα επιρρηματική υποθετική πρόταση: εἰ ἐλαύνοιτο. Σχηματίζεται λανθάνων υποθετικός λόγος. Αφού η απόδοση είναι το ρήμα της πρότασης ἄν καθανύτοι, δηλαδή δυνητική ευκτική, ο υποθετικός λόγος δηλώνει την απλή σκέψη του λέγοντος, γι αυτό και η μετοχή αναλύθηκε με τον σύνδεσμο εἰ και ευκτική στο χρόνο της μετοχής (ενεστώτα). Γ3.γ) ἔστι δ ὅτε οὐδὲ τὰς νύκτας φασὶν ἵστασθαι ταύτην τὴν πορείαν, ἀλλὰ τῷ ἡμερινῷ ἀγγέλῳ τὸν νυκτερινὸν διαδέχεσθαι: να μετατραπεί ο πλάγιος λόγος στον ευθύ λόγο. ἔστι δ ὅτε οὐδὲ τὰς νύκτας ἵσταται αὕτη ἡ πορεία, ἀλλὰ τῷ ἡμερινῷ ἀγγέλῳ ὁ νυκτερινὸς διαδέχεται. ΤΕΛΟΣ 9ΗΣ ΑΠΟ 9 ΣΕΛΙΔΕΣ