Περίληψη : Χρονολόγηση. Γεωγραφικός εντοπισμός IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Transcript

1 Περίληψη : Στο κάτω δυτικό παρεκκλήσιο του συγκροτήματος του Αγίου Σάββα στην Τραπεζούντα σώζονταν δύο στρώματα τοιχογραφιών που αντιστοιχούσαν σε δύο περιόδους διακόσμησης. Το πρώτο στρώμα κάλυπτε τους τοίχους και την οροφή του παρεκκλησίου, ενώ κατάλοιπα του δεύτερου είχαν εντοπισθεί μόνο στον ανατολικό τοίχο, βόρεια της αψίδας. Και από αυτά τα σημεία, όμως, το δεύτερο στρώμα τοιχογράφησης, που είχε χρονολογηθεί στο 17ο αιώνα, απομακρύνθηκε κατά μέγιστο μέρος ώστε να αποκαλύψει το πρώτο στρώμα, το οποίο είχε χρονολογηθεί στην Υστεροβυζαντινή περίοδο και θεωρούνταν ανώτερης ποιότητας. Χρονολόγηση α στρώμα: 13ος-15ος αι. β στρώμα: 17ος αι. Γεωγραφικός εντοπισμός Τραπεζούντα, όρος Μίνθριον 1. Το κάτω δυτικό παρεκκλήσιο γενικά Στα λαξευτά στο βράχο παρεκκλήσια του συγκροτήματος του Αγίου Σάββα στη βόρεια πλαγιά του όρους Μίνθριον σώζεται αποσπασματικά ο ζωγραφικός διάκοσμος. Οι τοιχογραφίες αυτές είναι σημαντικές για τη μελέτη της τέχνης της Υστεροβυζαντινής περιόδου στη Μικρά Ασία, όπου σώζονται ελάχιστα παραδείγματα μνημειακής ζωγραφικής από την περίοδο εκείνη. Τα παρεκκλήσια του Αγίου Σάββα δεν είναι πλέον προσβάσιμα. Πληροφορίες για τα εικονογραφικά τους προγράμματα και την τεχνοτροπία των τοιχογραφιών αντλούμε από τις περιγραφές των G. Millet και D. Talbot Rice καθώς και από τη μελέτη του M. Restle. 1 Το κάτω δυτικό παρεκκλήσιο του μοναστικού συγκροτήματος του Αγίου Σάββα παρουσιάζει ιδιαιτερότητες ως προς την αρχιτεκτονική του. Το παρεκκλήσιο, που λαξεύτηκε μέσα σε φυσικό βράχο, προεκτείνεται προς τα ανατολικά και επικοινωνεί με ένα μικρότερο παρεκκλήσιο με αψίδα, που σύμφωνα με τον M. Restle 2 θα πρέπει να λειτουργούσε ως ταφικό, ενώ στο δυτικό τοίχο του κυρίως παρεκκλησίου ανοίγεται θύρα που οδηγεί σε ένα δεύτερο διαμέρισμα, που πιθανότατα χρησιμοποιούνταν ως κελί. 3 Στο κάτω δυτικό παρεκκλήσιο σώζονταν αποσπασματικά τοιχογραφίες από δύο στρώματα ζωγραφικού διακόσμου. Το πρώτο στρώμα κάλυπτε τους τοίχους και την οροφή του παρεκκλησίου ενώ από το δεύτερο σώζονταν τμήματα μόνο στον ανατολικό τοίχο, βόρεια της αψίδας. Επιγραφές που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε ασφαλή χρονολόγηση των φάσεων διακόσμησης του παρεκκλησιού δεν έχουν σωθεί. Με τεχνοτροπικά, λοιπόν, κριτήρια ο D. Talbot Rice 4 χρονολόγησε τις τοιχογραφίες του πρώτου στρώματος στο 15ο αιώνα ενώ ο Μ. Restle 5 στο β' μισό του 13ου αιώνα. Το δεύτερο στρώμα τοποθετήθηκε χρονικά στο 17ο αιώνα. Το μικρότερο παρεκκλήσιο στα ανατολικά διατηρούσε επίσης αποσπασματικά, και με φθορές ιδίως στο ανατολικό του άκρο, τοιχογραφίες, που χρονολογήθηκαν από τον D. Talbot Rice στα τέλη του 15ου-αρχές 16ου αιώνα, 6 ενώ το διαμέρισμα που ανοιγόταν στον δυτικό τοίχο τού κυρίως παρεκκλησίου ήταν ακόσμητο. 2. Εικονογραφικό πρόγραμμα Δημιουργήθηκε στις 27/9/2017 Σελίδα 1/6

2 2.1. Το κυρίως παρεκκλήσιο Στο κυρίως παρεκκλήσιο, στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας παριστανόταν η σκηνή της Δέησης, με τον Χριστό μετωπικό σε προτομή στο κέντρο, πλαισιωμένο από τις μορφές του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και του αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή, που αντικαθιστά, εδώ, τη μορφή της Παναγίας. Η σύνθεση της Δέησης στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού συνδέεται συχνά, αλλά όχι απαραιτήτως, με εικονογραφικά προγράμματα ταφικών παρεκκλησίων, και απαντά συχνά σε ναούς της Τραπεζούντας, αλλά και της Καππαδοκίας και της Γεωργίας, ενώ συναντάται και στον ελλαδικό χώρο, στην Κρήτη, στη Μάνη, στη Ρόδο και στη Νάξο. 7 Στο συγκρότημα του Αγίου Σάββα το θέμα εμφανίζεται και στις αψίδες των άλλων δύο παρεκκλησίων, του άνω δυτικού και του ανατολικού. Παρότι όμως έχει προταθεί ότι οι χώροι αυτοί ίσως είχαν αρχικά λαξευτεί για ταφική χρήση, 8 δεν μπορούμε με βεβαιότητα να αποδώσουμε το εικονογραφικό πρόγραμμα της αψίδας τους σε μια τέτοια χρήση. Στους ναούς της Τραπεζούντας εμφανίζεται ενίοτε μια παραλλαγή του θέματος της Δέησης, στην οποία η Παναγία, όπως εδώ, ή συχνότερα ο Πρόδρομος αντικαθίστανται από τη μορφή ενός άλλου αγίου σύμφωνα με τον D. Talbot Rice η μορφή αυτή είναι κατά κανόνα ο τιμώμενος άγιος, στον οποίο έχει αφιερωθεί ο ναός. 9 Στον ημικύλινδρο της αψίδας, μπροστά από τη λαξευμένη Αγία Τράπεζα, εικονιζόταν μέσα σε ορθογώνιο πλαίσιο ολόσωμη η μορφή της Παναγίας, που πλαισιωνόταν από τον Μέγα Βασίλειο στα δεξιά και τους αγίους Ιωάννη Χρυσόστομο και Ιγνάτιο στα αριστερά. Οι ιεράρχες εικονίζονταν επίσης ολόσωμοι και μέσα σε ορθογώνια πλαίσια. Στα βόρεια της αψίδας, η κόγχη της Πρόθεσης που ανοιγόταν στον ανατολικό τοίχο καταλαμβανόταν από παράσταση της Άκρας Ταπείνωσης. Πίσω από την προτομή του Χριστού διακρινόταν η επιγραφή: Ι(ησους) Χ(ριστός) β(ασιλεύ)ς τ(ης) Δόξης. Στον ανατολικό τοίχο της κόγχης της Πρόθεσης σωζόταν το κεφάλι ενός αγίου. Στο τμήμα του ανατολικού τοίχου νότια της αψίδας και στο νότιο τοίχο του παρεκκλησιού δεν υπάρχουν κατάλοιπα ζωγραφικού διακόσμου εκτός από την ολόσωμη μορφή ενός αταύτιστου αγίου στο δυτικό άκρο του νότιου τοίχου. Στον ανατολικό τοίχο βόρεια της αψίδας εικονίζονταν ολόσωμες μορφές αγίων, οι οποίες ανήκαν σε δύο διαφορετικά εικονογραφικά στρώματα και ανάγονταν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Το δεύτερο στρώμα ζωγραφικής απομακρύνθηκε, εξαιτίας των φθορών που είχε υποστεί, αποκαλύπτοντας τις τοιχογραφίες του προγενέστερου στρώματος, που ήταν και καλύτερης ποιότητας. Από το δεύτερο στρώμα τοιχογράφησης σώζονταν τρεις ολόσωμες μορφές αγίων, ενώ από το πρώτο στρώμα διακρίνονταν δύο μορφές. Αυτή που βρισκόταν νοτιότερα κρατούσε στο αριστερό χέρι ανεπτυγμένο ειλητό με επιγραφή και ύψωνε το δεξί σε ευλογία, ενώ από τη δεύτερη μορφή σώζονταν μόνο το κεφάλι και οι ώμοι. Πάνω από τις μορφές των αγίων υπήρχαν μετάλλια με τις μορφές της Θεοτόκου, του Χριστού, και του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, τα οποία ανήκαν στο δεύτερο στρώμα τοιχογράφησης στο σημείο αυτό το πρώτο στρώμα δεν είχε αποκαλυφθεί, εξαιτίας του σκληρού κονιάματος. Στο βόρειο τοίχο υπήρχε μια απεικόνιση σε μικρή κλίμακα του Χριστού να ευλογεί. Στην καμάρα της εισόδου του παρεκκλησιού διακρίνονταν ίχνη δύο ακόμα μεταλλίων. Στο κέντρο του δυτικού τοίχου ανοιγόταν η θύρα που οδηγούσε στο διαμέρισμα το οποίο λειτουργούσε ενδεχομένως ως κελί. Στο τμήμα του δυτικού τοίχου που βρισκόταν ανάμεσα στη θύρα και το νότιο τοίχο απεικονίζονταν ολόσωμοι άγιοι. Έχουν ταυτιστεί οι άγιοι Σάββας και Αντώνιος ενώ ακολουθούσαν δύο ακόμα μορφές αγίων που δεν ήταν αναγνωρίσιμες. Στα βόρεια της θύρας διακρίνονταν τα ίχνη μιας παράστασης και μιας ακόμα μεμονωμένης μορφής. Η επιφάνεια της οροφής χωριζόταν κατά μήκος (με κατεύθυνση Β-Ν) σε τρεις ζώνες. Οι δύο πλάγιες καταλαμβάνονταν από σκηνές του χριστολογικού κύκλου, και συγκεκριμένα του Δωδεκαόρτου, ενώ στην κεντρική εικονίζονταν οκτώ μετάλλια με μορφές προφητών. Ξεκινώντας από τα νότια εικονίζονταν οι προφήτες Ιεζεκιήλ, Ζαχαρίας και Δαβίδ, ενώ οι υπόλοιπες Δημιουργήθηκε στις 27/9/2017 Σελίδα 2/6

3 μορφές παρέμειναν αταύτιστες. Στη ζώνη που βρισκόταν στην ανατολική πλευρά της οροφής διακρίνονταν τέσσερις σκηνές, ξεκινώντας από τα βόρεια: η Υπαπαντή, η Βάπτιση, η Μεταμόρφωση και η Έγερση του Λαζάρου. Στη ζώνη στη δυτική πλευρά εικονίζονταν η Βαϊοφόρος, η Σταύρωση και η εις Άδου Κάθοδος. Σύμφωνα με τον D. Talbot Rice, ο κύκλος των ευαγγελικών σκηνών ήταν πιθανότατα πιο ανεπτυγμένος στο παρεκκλήσιο, με πέντε ή έξι σκηνές σε κάθε ζώνη. Υπέθεσε ότι οι σκηνές στα ανατολικά της οροφής θα συμπληρώνονταν με τις σκηνές της Γέννησης και του Ευαγγελισμού, ενώ στα δυτικά με τις συνθέσεις της Ανάληψης, της Πεντηκοστής και της Κοίμησης της Θεοτόκου Το μικρότερο παρεκκλήσιο στα ανατολικά Στο μικρότερο παρεκκλήσιο, που διαμορφωνόταν στο ανατολικό άκρο του κυρίως παρεκκλησιού, σώζονταν τοιχογραφίες μόνο στην αψίδα του Ιερού, ενώ ίχνη ζωγραφικού διακόσμου διακρίνονταν και στο νότιο τοίχο. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας διακρίνονταν υπολείμματα της σκηνής της Δέησης, ενώ στον ημικύλινδρο εικονίζονταν οι συλλειτουργούντες ιεράρχες. Οι ιεράρχες διατάσσονταν σε δυο ανισομεγέθεις ομάδες, ένας στα βόρεια και τρεις στα νότια με κορυφαίο, πιθανόν, τον Μέγα Βασίλειο. Οι υπόλοιπες μορφές δεν ήταν δυνατόν να ταυτιστούν. Οι ιεράρχες φορούσαν τα αρχιερατικά τους άμφια και στρέφονταν προς το κέντρο, όπου εικονιζόταν ο Χριστός-νήπιο πάνω σε Τράπεζα. Η όλη σύνθεση επιστεφόταν από ζωγραφιστή τοξοστοιχία. Στα βόρεια, η κόγχη της πρόθεσης κοσμούνταν με σχηματοποιημένα θέματα. 3. Τεχνοτροπικές παρατηρήσεις Οι τοιχογραφίες του πρώτου στρώματος του κάτω δυτικού παρεκκλησιού φανέρωναν ζωγράφο ενημερωμένο για τις νέες τάσεις που είχαν εμφανιστεί στη μνημειακή ζωγραφική το 13ο αιώνα: τάση για μνημειακότητα, τάση για απόδοση στιβαρών και ογκωδών μορφών οι οποίες θα οδηγήσουν στη συνέχεια στη διαμόρφωση του λεγόμενου «ογκηρού ρυθμού» που έμελλε να κορυφωθεί στο τέλος του αιώνα. Στις τοιχογραφίες του κάτω δυτικού παρεκκλησιού υπήρχαν πολλά από τα παραπάνω στοιχεία, που συνέθεταν το καλλιτεχνικό ρεύμα της εποχής και είχαν ήδη κάνει την εμφάνισή τους στις τοιχογραφίες του ναού της Αγίας Τριάδος στη Sopočani και ακόμα νωρίτερα στη Mileševa. Τα πλούσια σε τόνους και αποχρώσεις χρώματα λευκό, κίτρινο, καφέ, κόκκινο, μπλε, πορφύρα, πράσινο, γκρι και μαύρο κυριαρχούσαν στις τοιχογραφίες του κάτω δυτικού παρεκκλησίου. Στην απόδοση του όγκου των μορφών συνέβαλλε αισθητά η ρέουσα πτυχολογία που κάλυπτε με πλατιές γραμμές τα σώματα. Ωστόσο, κάποιες αδυναμίες του ζωγράφου στην απόδοση του όγκου των μορφών έδιναν τον τόνο μιας πιο επαρχιακής τέχνης παράδειγμα ο Μωϋσής στη σκηνή της Μεταμόρφωσης, με το υψωμένο του χέρι να μοιάζει χωρίς οργανική σχέση με το σώμα του. Σε κάποιες μορφές ωστόσο ο ζωγράφος είχε πετύχει να δημιουργήσει μορφές που θα μπορούσαν να συγκριθούν με τη μεγάλη τέχνη μνημείων όπως ο ναός της Κοίμησης στη Sopočani, για παράδειγμα το κεφάλι του Χριστού στη σκηνή της Βάπτισης. 11 Με βάση τις παραπάνω παρατηρήσεις, ο M. Restle απέδωσε τις τοιχογραφίες του παρεκκλησιού σε ζωγράφο τοπικού εργαστηρίου και τις χρονολόγησε στα 1260/70. Σε τοπικό ζωγράφο απέδωσε τις τοιχογραφίες και ο D. Talbot Rice, ο οποίος, ωστόσο, τις χρονολογούσε στο 15ο αιώνα. 1. Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London 1936), σελ , Restle, M., Byzantine wall painting in Asia Minor Ι (Recklinghausen 1967), σελ Για τη σημερινή κατάσταση του μνημείου βλ. Bryer, Α. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Washington D.C. 1985), σελ Βλ. Restle, M., Byzantine wall painting in Asia Minor Ι (Recklinghausen, 1967), σελ Βλ. Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London, 1936), σελ Δημιουργήθηκε στις 27/9/2017 Σελίδα 3/6

4 4. Βλ. Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London, 1936), σελ Restle, M., Byzantine wall painting in Asia Minor Ι (Recklinghausen, 1967), σελ Βλ. Millet, G. - Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London, 1936), σελ Βλ. Ζίας, Ν., «Πρωτόθρονη στο Χαλκί», στο Βυζαντινή Τέχνη στην Ελλάδα: Νάξος (Αθήνα 1989), σελ Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Washington D.C. 1985), σελ Βλ. Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London, 1936), σελ Βλ. Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London, 1936), σελ Restle, M., Byzantine wall painting in Asia Minor Ι (Recklinghausen, 1967), σελ Βιβλιογραφία : Winfield D., Bryer A., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson, and Drawings by J.Winfield), Birmingham 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Rice D.T., Millet G., Byzantine Painting at Trebizond, London 1936 Rice D.T., "Notice on some religious buildings in the city and vilayet of Trebizond", Byzantion, 5, 1929/1930, Restle M., Byzantine Wall Painting in Asia Minor, Recklinghausen 1967 Soteriou G.A., "Review of G. Millet and D. Talbot Rice, Byzantine Painting at Trebizond (London 1936)", Byzantinisch-neugriechische Jahrbücher, 13, 1937, Γλωσσάριo : Αγία Τράπεζα, η «Το τραπέζι του Θεού», τράπεζα πάνω στην οποία τελείται η Θεία Ευχαριστία, συχνά επενδεδυμένη με πολύτιμα υλικά. Η Αγία Τράπεζα τοποθετείται μπροστά ή μέσα στο ημικύκλιο της κόγχης του Ιερού Βήματος. Αρχικά ήταν ξύλινη και κινητή, ενώ από τον 4ο αιώνα ήταν ακίνητη, λίθινη ή μαρμάρινη, αλλά και λαξευτή. Υπάρχουν τράπεζες κιβωτιόσχημες ή και με ακαθόριστο αριθμό κιονίσκων. Κάτω από την Αγία Τράπεζα τοποθετούνται άγια λείψανα κατά την τελετή των εγκαινίων. Άκρα Ταπείνωση, η Παράσταση εμπνευσμένη από την Ακολουθία των Παθών. Ο νεκρός Χριστός προβάλλει πάνω σε σταυρό, συνοδευόμενος από τα σύμβολα του πάθους, τη λόγχη και τον κάλαμο με το σπόγγο. Το εικονογραφικό θέμα της Άκρας Ταπείνωσης εμφανίζεται σε μικρογραφίες χειρογράφων και φορητές εικόνες του β μισού του 12ου αιώνα, ενώ γενικεύεται στη μνημειακή ζωγραφική στους Παλαιολόγειους χρόνους, κατά τους οποίους καταλαμβάνει συχνά την κόγχη της πρόθεσης. αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου επίσης τοξοειδής κατασκευή, μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες Δημιουργήθηκε στις 27/9/2017 Σελίδα 4/6

5 που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. Δέηση, η Όρος που χρησιμοποιείται συμβατικά από το 19ο αιώνα για να περιγράψει το εικονογραφικό θέμα με το Χριστό, όρθιο ή ένθρονο, εκατέρωθεν του οποίου στέκονται δεόμενοι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης Πρόδρομος. Η σύλληψη της σύνθεσης απορρέει από το γεγονός ότι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος θεωρούνται οι πρώτοι μάρτυρες της θεϊκής φύσης του Χριστού. Από τον 9ο αιώνα και εξής, όμως, ο συνδυασμός τους θεωρήθηκε ότι απηχεί το διαμεσολαβητικό ρόλο τους για τη σωτηρία των ανθρώπων. Στην αναπτυγμένη της μορφή η παράσταση της Δέησης περιλαμβάνει Aποστόλους και αγίους. Αποτελεί την κεντρική σκηνή της Δευτέρας Παρουσίας και κάποιων προφητικών οραμάτων. Δωδεκάορτο, το Οι δώδεκα σημαντικές γιορτές του λειτουργικού έτους στις οποίες περιλαμβάνονται ο Ευαγγελισμός, η Γέννηση, η Υπαπαντή, η Βάπτιση, η Μεταμόρφωση, η Βαϊοφόρος, η Έγερση του Λαζάρου, η Σταύρωση, η Ανάσταση, η Ανάληψη, η Κοίμηση της Θεοτόκου και η Πεντηκοστή. Κατά τη Μεσοβυζαντινή και την Υστεροβυζαντινή περίοδο, το Δωδεκάορτο είχε αποκρυσταλλωθεί εικονογραφικά σε μια σειρά σκηνές που αποτελούσαν μέρος του εικονογραφικού προγράμματος των βυζαντινών ναών. ειλητόν ή ειλητάριο, το Μακρόστενη χειρόγραφη περγαμηνή, τυλιγμένη γύρω από ξύλινο ή κοκάλινο κοντάρι. Εις Άδου Κάθοδος, η Εικονογραφικό θέμα στην εκκλησιαστική ζωγραφική που εντάσσεται στις σκηνές του Δωδεκάορτου και εικονίζει το Χριστό να σπάει τις πύλες του Άδη και να ανασύρει τον Αδάμ και την Εύα από τα δεσμά του Άδη, που αναπαρίσταται συμβολικά. Την κεντρική παράσταση πλαισιώνουν ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης Δαβίδ και Σολομών. Η σκηνή γνώρισε πολλές παραλλαγές ως προς τα συμμετέχοντα πρόσωπα και ως προς τις εικονογραφικές λεπτομέρειες. Ιερό Βήμα, το Ο χώρος στο ανατολικό άκρο του ναού που περικλείεται από την αψίδα και χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το φράγμα του πρεσβυτερίου ή το τέμπλο. Στο Ιερό Βήμα τελείται η Θεία Ευχαριστία. μετάλλιο, το Στη βυζαντινή ζωγραφική ο όρος αποδίδει τον κύκλο μέσα στον οποίο τοποθετούνται είτε συνεπτυγμένες παραστάσεις είτε τιμώμενα πρόσωπα σε προτομή είτε φυτικά ή γεωμετρικά μοτίβα, καθώς και επιγραφές. Πεντηκοστή, η Στην εκκλησιαστική ζωγραφική αποτελεί εικονογραφικό θέμα που εντάσσεται στο Δωδεκάορτο. Σε αυτό παριστάνονται οι Απόστολοι χωρισμένοι σε δύο ομάδες να κάθονται πάνω σε ημικυκλικό έδρανο με επικεφαλής τον Πέτρο και τον Παύλο. Στο άνω μέρος της σύνθεσης το Άγιο Πνεύμα αποδίδεται στον καθένα με τη μορφή πύρινης γλώσσας. Κάτω στη χορδή του ημικυκλίου γεροντική μορφή με αυτοκρατορικά ενδύματα αποτελεί την προσωποποίηση του κόσμου. Η εικονογραφία του θέματος, όπως περιγράφηκε, διαμορφώθηκε μετά την Εικονομαχία και συνεχίστηκε και κατά τη Μεταβυζαντινή περίοδο. Πρόθεση, η (λειτ.) Τελετή εκκλησιαστική κατά την οποία ο ιερέας και ο διάκονος προετοιμάζουν τα Τίμια Δώρα. Αρχικά τελούνταν στην Αγία Τράπεζα, πριν από το Χερουβικό Ύμνο, ενώ σήμερα τελείται στο χώρο της Πρόθεσης, στην αρχή της ακολουθίας του Όρθρου. συλλειτουργούντες ιεράρχες, οι Οι ιεράρχες που εικονίζονται στον ημικύλινδρο της αψίδας του ιερού είτε, ενίοτε, έξω από αυτήν, στον ανατολικό τοίχο του ναού, γυρισμένοι κατά τα τρία τέταρτα προς το κέντρο, κρατώντας συνήθως ξεδιπλωμένα ειλητάρια με λειτουργικές ευχές. Οι συλλειτουργούντες ιεράρχες αντικατέστησαν τους αρχικά μετωπικούς ιεράρχες της αψίδας και καθιερώθηκαν στην εικονογραφία από το β μισό του 12ου αιώνα και εξής. χριστολογικός κύκλος, ο Το σύνολο των σκηνών που περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού και αφορούν την επίγεια ζωή του Χριστού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό και κλείνοντας με την Ανάληψη. Βοηθ. Κατάλογοι, Εικ. 1 Restle, M., Byzantine wall painting in Asia Minor (Recklinghausen, 1967) : κάτοψη κάτω δυτικού παρεκκλησιού, Εικ. 3 Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London, 1936) πιν. XXXII, I, Εικ. 4 Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London, 1936) πιν. XXXIIΙ,ΙΙΙ, Εικ. 6 Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond (London, 1936) πιν. XXXVII Δημιουργήθηκε στις 27/9/2017 Σελίδα 5/6

6 Uqw4su01, Τραπεζούντα, ναός Αγίου Σάββα, κάτω δυτικό παρεκκλήσιο: λεπτομέρεια από τη Βαϊοφόρο στη δυτική πλευρά της οροφής., Uqw4su02_thumb, Restle, M., Byzantine wall paintings in Asia Minor, Recklinghausen 1967, εικ Nazvnc00, Παράσταση Δέησης στην αψίδα., Nazxhc00_thumb, Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond, London 1936, πίν. XXXIII, II. Nazysx00, Η Μεταμόρφωση στην ανατολική πλευρά της οροφής., Nazzej00_thumb, Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond, London 1936, πίν. XXXV. Naz0kz00, Συλλειτουργούντες ιεράρχες στο ημικύκλιο της αψίδας., Naz00g00_thumb, Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine painting at Trebizond, London 1936, πίν. XXXI, I. Δημιουργήθηκε στις 27/9/2017 Σελίδα 6/6