Κόραμα, Ναός 23, Καρανλίκ Κιλισέ, Ζωγραφικός Διάκοσμος

Transcript

1 Περίληψη : Η Karanlık kilise ανήκει στην ομάδα των τριών «εκκλησιών με κίονες» (églises à colonnes) και βρίσκεται στην κοιλάδα των Κοράμων(Göreme) στην Καππαδοκία. Η αρχιτεκτονική του μνημείου ακολουθεί τον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς ναού. Η εκκλησία παρουσιάζει ένα πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα με παραστάσεις από τη ζωή του Χριστού και μορφές αγίων, στο οποίο απεικονίζονται επίσης οι μορφές έξι χορηγών του ναού. Η γενικότερα αποδεκτή χρονολόγηση που προτείνεται για την Karanlık kilise είναι περίπου τα μέσα του 11ου αιώνα. Χρονολόγηση Περί τα μέσα του 11ου αιώνα Γεωγραφικός εντοπισμός Κόραμα, Καππαδοκία 1. Γενικά Η Καρανλίκ Κιλισέ (Karanlık kilise, Göreme No 23, Ναός της Αναλήψεως, Σκοτεινή εκκλησιά) 1 αποτελεί το καθολικό του ομώνυμου μοναστηριού το οποίο δεσπόζει στην κοιλάδα των Κοράμων (Göreme) χάρη στη σημαντική γεωφυσική θέση που καταλαμβάνει σε αυτήν. 2 Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα λαξευτά μνημεία της Καππαδοκίας που σώζονται από τη Μεσοβυζαντινή εποχή. Η Καρανλίκ Κιλισέ ανήκει στην ομάδα των τριών «εκκλησιών με κίονες» (églises à colonnes) μαζί με την Ελμαλί Κιλισέ (Elmalı kilise) και την Τσαρικλί Κιλισέ (Çarıklı kilise). Η ονομασία των ναών αυτών, που ανήκουν στον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού, οφείλεται στις τέσσερις κολόνες που οριοθετούν το κεντρικό τμήμα του κυρίως ναού, το οποίο καλύπτεται από σφαιρικό θόλο. Οι «εκκλησίες με κίονες» παρουσιάζουν μεταξύ τους τυπολογικές συγγένειες στον αρχιτεκτονικό τους τύπο, ενώ όσον αφορά τον ζωγραφικό τους διάκοσμο αποτελούν ένα ομοιογενές σύνολο που εναρμονίζεται, τόσο εικονογραφικά όσο και τεχνοτροπικά, με τα κωνσταντινουπολίτικα καλλιτεχνικά πρότυπα της εποχής. Θεωρείται ότι και οι τρεις εκκλησίες φιλοτεχνήθηκαν σε κοντινά χρονικά διαστήματα από το ίδιο εργαστήριο αγιογράφων, που προσκλήθηκε πιθανώς στην περιοχή από κάποια σημαντική γειτονική πόλη. 2. Εικονογραφικό πρόγραμμα Το εσωτερικό του ναού είναι κατάγραφο με ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες οι οποίες κατά τη δεκαετία του 1980 είχαν την τύχη να συντηρηθούν. Σε αντίθεση με τις καππαδοκικές εκκλησίες του 10ου αιώνα, όπου οι αφηγηματικοί εικονογραφικοί κύκλοι κάλυπταν σε συνεχόμενες ζώνες τις επιφάνειες των τοίχων και των ημικυλινδρικών θόλων, το εικονογραφικό πρόγραμμα της Καρανλίκ Κιλισέ εναρμονίζεται με τις σύγχρονες καλλιτεχνικές επιταγές της Κωνσταντινούπολης και παρουσιάζει αυτόνομες δογματικές παραστάσεις από τον κύκλο της ζωής του Χριστού. 3 Εντυπωσιακός είναι ο αριθμός των επτά ή οκτώ χορηγών που εντάσσονται και αυτοί στο εικονογραφικό πρόγραμμα και οι οποίοι φαίνεται ότι συμμετείχαν ενεργά στη διαμόρφωσή του. 4 Οι τοιχογραφίες της Καρανλίκ Κιλισέ αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα ζωγραφικά σύνολα της βυζαντινής Καππαδοκίας. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι οι σχέσεις που αναπτύσσονται στο ναό αυτό μεταξύ αρχιτεκτονικής, λειτουργίας και εικονογραφίας, σχέσεις οι οποίες, ενώ επιτρέπουν ποικίλους συνδυασμούς και επιμέρους ερμηνείες, εξασφαλίζουν ταυτόχρονα τη συνοχή και την ομοιογένεια του συνόλου. Είναι εμφανής, για παράδειγμα, η επίδραση που είχε η θέση του ταφικού διαμερίσματος στην πρωτότυπη διάταξη ολόκληρου του εικονογραφικού προγράμματος, το οποίο με τη σειρά του σχετίζεται με την τέλεση της θείας λειτουργίας αλλά και νεκρικών ακολουθιών και επιμνημόσυνων δεήσεων υπέρ Δημιουργήθηκε στις 18/1/2017 Σελίδα 1/6

2 των χορηγών Ιερό Βήμα Το τεταρτοσφαίριο της κεντρικής αψίδας το καταλαμβάνει η παράσταση της Δέησης, θέμα ιδιαίτερα συχνό στις εκκλησίες της Καππαδοκίας, σε αντίθεση με τη Θεοτόκο, που απεικονίζεται στο σημείο αυτό στις εκκλησίες του υπόλοιπου βυζαντινού κόσμου. Ο Χριστός ένθρονος, η Παναγία και ο Ιωάννης ο Βαπτιστής συνοδεύονται από δύο γονυπετείς και δεόμενους χορηγούς, τον ιερέα Νικηφόρο (αριστερά) και τον Βασίλειο ή Βασσιανό (δεξιά). Τον τοίχο κάτω από τη Δέηση τον καταλαμβάνουν οι ολόσωμες μορφές του Γρηγορίου Θεολόγου, του Μεγάλου Βασιλείου, του Ιωάννη Χρυσοστόμου και των αγίων Νικολάου και Υπατίου. Στη βόρεια αψίδα απεικονίζεται η Θεοτόκος βρεφοκρατούσα, ενώ στη νότια αψίδα η προτομή του Αβραάμ, το Ιερόν Μανδήλιον και μορφές αγίων Κυρίως ναός Στον κυρίως ναό της Καρανλίκ Κιλισέ οι τοιχογραφίες μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τρεις οριζόντιες ζώνες. Στα ανώτερα τμήματα απεικονίζονται ο Παντοκράτορας, αρχάγγελοι, προφήτες και μάρτυρες. Στη μεσαία ζώνη παρουσιάζονται αυτόνομα επεισόδια από το βίο του Χριστού, ενώ το κατώτερο μέρος των τοίχων καλύπτεται κυρίως από μορφές αγίων σε ολόσωμη μετωπική απόδοση. Στον κεντρικό τρούλο ο Παντοκράτορας συνοδεύεται από τις προτομές του Χριστού-Εμμανουήλ και έξι αρχαγγέλων. Στον ανατολικό τρούλο απεικονίζεται για δεύτερη φορά ο Παντοκράτορας καθώς και οι προτομές του Ιωάννη του Βαπτιστή, του Ιωακείμ, της Άννας και τεσσάρων αρχαγγέλων. Στους τρούλους των γωνιακών διαμερισμάτων απεικονίζονται οι αρχάγγελοι Γαβριήλ, Μιχαήλ, Ουριήλ και Ραφαήλ. Τα εσωράχια των μεγάλων τόξων τα καταλαμβάνουν ολόσωμες μορφές δώδεκα προφητών της Παλαιάς Διαθήκης που κρατούν ξετυλιγμένα ειλητά πάνω στα οποία αναγράφονται προφητείες τους. Στα εσωράχια των μικρών τόξων απεικονίζονται μορφές αγίων μαρτύρων που κρατούν τον χαρακτηριστικό σταυρό στο δεξί τους χέρι. Στη μεσαία ζώνη, δηλαδή στους ημικυλινδρικούς θόλους και τα αντίστοιχα τύμπανα των τοίχων, απεικονίζονται σε αυτόνομες παραστάσεις επεισόδια από τη ζωή του Χριστού, τα οποία αντιστοιχούν στις κυριότερες εκκλησιαστικές εορτές. Οι σκηνές αυτές παρουσιάζονται σε τρεις ομάδες, σε καθεμιά από τις τρεις πλευρές του ναού αντιστοίχως, χωρίς ωστόσο να ακολουθείται αυστηρή χρονολογική σειρά. Στη βόρεια πλευρά έχουν απεικονιστεί τα επεισόδια που σχετίζονται με το μυστήριο της Ενσάρκωσης: το ταξίδι στη Βηθλεέμ και, σε κεντρική θέση, η Γέννηση με την Προσκύνηση των Μάγων και των βοσκών. Στη δυτική πλευρά βρίσκονται οι σκηνές των θαυμάτων και του δημόσιου βίου του Χριστού: γύρω από την κεντρική σκηνή της Μεταμόρφωσης, παρουσιάζονται η Βάπτιση, η Έγερση του Λαζάρου και η Βαϊοφόρος. Στη νότια πλευρά, τέλος, απεικονίζονται επεισόδια από το Πάθος και την Ανάσταση: κεντρική εδώ είναι η σκηνή της Σταύρωσης, γύρω από την οποία έχουν τοποθετηθεί ο Μυστικός Δείπνος, η Προδοσία, οι Μυροφόρες στο μνήμα και η Ανάσταση του Χριστού. Στο κατώτερο μέρος των τοίχων απεικονίζονται άγιοι σε ολόσωμη μετωπική απόδοση, η σκηνή των Τριών παίδων εν καμίνω και οι αρχάγγελοι Μιχαήλ των Χωνών και Γαβριήλ, που πλαισιώνονται από τρεις ή τέσσερις χορηγούς ακόμα Νάρθηκας Στο νάρθηκα, όπου βρίσκεται και το ταφικό διαμέρισμα, συνδυάζονται σκηνές της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Στους τοίχους απεικονίζονται η Φιλοξενία του Αβραάμ (δυτικά), ο Ευαγγελισμός (ανατολικά, αριστερά και δεξιά της εισόδου προς τον κυρίως ναό) καθώς και μορφές αγίων και μαρτύρων. Στον ημικυλινδρικό θόλο γειτνιάζουν οι σκηνές της Ανάληψης (ανατολικά) και του «Πορευθέντες μαθητεύσατε» (δυτικά), όπου η κεντρική μορφή του Χριστού πλαισιώνεται από ακόμα δύο γονυπετείς και δεόμενους χορηγούς. Πρόκειται για τον Γενέθλιο (δεξιά) και τον Ιωάννη Ενταλματικό (αριστερά), ο οποίος φαίνεται πως ήταν ο πιο σημαντικός μεταξύ των δωρητών του ναού αυτού, λόγω του τίτλου και της πλούσιας ενδυμασίας του. Ο τίτλος «ενταλματικός» ήταν άγνωστος κατά τους βυζαντινούς χρόνους, πιστεύεται όμως ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση ο Ιωάννης ήταν ένας απεσταλμένος του Πατριάρχη, επιφορτισμένος να διεκπεραιώσει μια ειδική αποστολή στην Δημιουργήθηκε στις 18/1/2017 Σελίδα 2/6

3 περιοχή Τεχνοτροπικές παρατηρήσεις Ο ζωγραφικός διάκοσμος της Καρανλίκ Κιλισέ αποδεσμεύεται από την τοπική ανατολίτικη παράδοση που χαρακτήριζε τα καππαδοκικά μνημεία του 10ου αιώνα, εκφράζοντας την έντονη επίδραση των καλλιτεχνικών τάσεων που κυριαρχούσαν στην Κωνσταντινούπολη κατά τον 11ο αιώνα. Οι συνθέσεις είναι πιο δομημένες και ισορροπημένες, η απόδοση της έκφρασης στα πρόσωπα, της κίνησης και των όγκων στις ανθρώπινες μορφές γίνεται με μεγαλύτερη επιτυχία, παραπέμποντας στα σημαντικά σύνολα μνημειακής ζωγραφικής και ψηφιδωτών του 11ου αιώνα, όπως η Νέα Μονή της Χίου, η Παναγία Χαλκέων στη Θεσσαλονίκη και ο Όσιος Λουκάς στη Φωκίδα. Παράλληλα όμως ο ζωγράφος της Καρανλίκ Κιλισέ επιδεικνύει μια ορισμένη αδεξιότητα στην απόδοση των ανθρώπινων αναλογιών και των μυών στα γυμνά μέρη του σώματος, ενώ ξαφνιάζουν ορισμένες φορές η ταραγμένη, σχεδόν μανιεριστική απόδοση της πτυχολογίας και οι αφύσικα βεβιασμένες κινήσεις των σωμάτων. 4. Χρονολόγηση Η εκκλησία Karanlık kilise μελετήθηκε εκτενώς και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στις αρχές του 20ού αιώνα από τον Guillaume de Jerphanion, ο οποίος τη χρονολόγησε περίπου στα μέσα του 11ου αιώνα, 7 με κριτήριο την αρχιτεκτονική της και κυρίως την εικονογραφική και τεχνοτροπική ανάλυση των τοιχογραφιών της, και σε συσχετισμό με άλλα χρονολογημένα μνημεία της Καππαδοκίας. Η χρονολόγηση αυτή συνεχίζει να είναι η επικρατέστερη μέχρι σήμερα, 8 ενώ ορισμένοι μελετητές προτείνουν τα τέλη του 12ου ή τις αρχές του 13ου αιώνα, 9 βασιζόμενοι κυρίως σε τεχνοτροπικές αναλύσεις του ζωγραφικού διακόσμου. 1. Jerphanion, G. de, Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin, Ι (Paris ), σελ Restle, M., Byzantine Wall-Painting in Asia Minor, I (Greenwich-Conn 1967), σελ (αρ. ΧΧΙΙ), ΙΙ, εικ Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ Jolivet-Levy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ Giovannini, L. (επιμ.), Arts de Cappadoce (Geneve 1971), πίν. 4, αρ Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 161, σχ Για αναλυτική περιγραφή του εικονογραφικού προγράμματος, βλ. Jerphanion, G. de, Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin, I (Paris ), σελ Επίσης, Tsakalos, A., Le monastère rupestre de Karanlık kilise à Göreme (Cappadoce). Mémoire de DEA, Université de Paris I, (Panthéon-Sorbonne 1996), σελ Τσάκαλος, Α., «Παρεμβάσεις χορηγών στην εικονογράφηση των ναών. Η περίπτωση του Karanlık kilise στην Καππαδοκία», στο Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, 20ό Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης (12-14 Μαΐου 2000) (Αθήνα 2000), σελ Τσάκαλος, Α., «Έκφραση δογματικών εννοιών και κτητορικές παρεμβάσεις στο εικονογραφικό πρόγραμμα της Karanlık kilise», στο Η Καππαδοκία των ζώντων μνημείων, Πρακτικά 1ου Παγκοσμίου συνεδρίου (26-31 Αυγούστου 2000) (Νέα Καρβάλη, υπό έκδοση). 6. Thierry, N., L art monumental byzantin en Asie Mineure du XIe au XIIIe s., Dumbarton Oaks Papers 29 (1975), σελ Jerphanion, G. de, Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin, II (Paris ), σελ Thierry, Ν., Notes critiques a propos des peintures rupestres de Cappadoce, Revue des Études Byzantines 26 (1968), σελ Wharton Epstein, A., The Fresco decoration of the Column churches, Goreme valley, Cappadocia. A consideration of their chronology and their models, Cahiers Archéologiques 29 ( ), σελ Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 56, 182 Jolivet-Levy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ Lafontaine-Dosogne, J., Histoire de l art byzantin et chretien d Orient (Louvain-la-Neuve, 1987), σελ Restle, M., Byzantine Wall-Painting Δημιουργήθηκε στις 18/1/2017 Σελίδα 3/6

4 in Asia Minor, I (Greenwich-Conn 1967), σελ Βιβλιογραφία : Giovannini L., Arts de Cappadoce, Genève 1971 de Jerphanion G., Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin, 2 vols., Paris Jolivet-Lévy C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords, Paris 1991 Restle M., Byzantine Wall-Painting in Asia Minor, Greenwich, Conn 1967 Lafontaine-Dosogne J., Histoire de l art byzantin et chrétien d Orient, Louvain-la-Neuve 1987 Rodley L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia, Cambridge New York Melbourne 1985 Wharton-Epstein A., "The Fresco Decoration of the Column Churches, Göreme Valley, Cappadocia. A Consideration of their Chronology and their Models", Cahiers Archeologiques, 29, , Thierry N., "Notes critiques à propos des peintures rupestres de Cappadoce", Revue des Études Byzantines, 26, 1968, Thierry N., "L art monumental byzantin en Asie Mineure du XIe siècle au XIIIe", Dumbarton Oaks Papers, 29, 1975, Τσάκαλος Α., "Παρεμβάσεις χορηγών στην εικονογράφηση των ναών. Η περίπτωση του Karanlık kilise στην Καππαδοκία", Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, 20ό Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης (12-14 Μαΐου 2000), Αθήνα 2000, Δικτυογραφία : CAPPADOCIA Goreme Open air museum frescoes Photo Gallery Karanlık Kilise, GÖREME AÇIK HAVA MÜZESİ Гьореме Γλωσσάριo : άντυγα (τόξου), η ή εσωρράχιο, το Εσωτερική επιφάνεια συνήθως σε τόξο ή καμάρα και γενικά σε καμπύλο αρχιτεκτονικό μέλος. αρκοσόλιο, το (ή ταφικό διαμέρισμα) (λατ. arcosolium). Είδος τάφου διαμορφωμένου σε αβαθή τοξωτή κόγχη. Το κάτω τμήμα του είναι κτιστό ή λαξευμένο στο βάθος του τοίχου (solium), ενώ το πάνω είναι ένα αβαθές τόξο (arcus). Δημιουργήθηκε στις 18/1/2017 Σελίδα 4/6

5 αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου επίσης τοξοειδής κατασκευή, μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. γωνιακά διαμερίσματα, τα Στους σταυροειδείς εγγεγραμμένους ναούς, πρόκειται για τα μικρά διαμερίσματα που διαμορφώνονται στα κενά εκατέρωθεν των κεραιών του σταυρού, έτσι ώστε ο σταυρικός πυρήνας του ναού να εγγράφεται σε τετράγωνο. Καλύπτονταν με φουρνικά ή με σταυροθόλια. Δέηση, η Όρος που χρησιμοποιείται συμβατικά από το 19ο αιώνα για να περιγράψει το εικονογραφικό θέμα με το Χριστό, όρθιο ή ένθρονο, εκατέρωθεν του οποίου στέκονται δεόμενοι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης Πρόδρομος. Η σύλληψη της σύνθεσης απορρέει από το γεγονός ότι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος θεωρούνται οι πρώτοι μάρτυρες της θεϊκής φύσης του Χριστού. Από τον 9ο αιώνα και εξής, όμως, ο συνδυασμός τους θεωρήθηκε ότι απηχεί το διαμεσολαβητικό ρόλο τους για τη σωτηρία των ανθρώπων. Στην αναπτυγμένη της μορφή η παράσταση της Δέησης περιλαμβάνει Aποστόλους και αγίους. Αποτελεί την κεντρική σκηνή της Δευτέρας Παρουσίας και κάποιων προφητικών οραμάτων. εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός, ο Τύπος ναού στον οποίο το εσωτερικό διατάσσεται σε τέσσερις καμάρες που σχηματίζουν σταυρό το κεντρικό σημείο όπου συγκλίνουν οι καμάρες (κεραίες του σταυρού) στεγάζεται με τρούλο. Ο σταυρός εγγράφεται στην τετράγωνη κάτοψη του οικοδομήματος με τη βοήθεια 4 γωνιακών διαμερισμάτων. Ανάλογα με τον αριθμό των στηριγμάτων του τρούλου (κιόνων και πεσσών) χαρακτηρίζεται δικιόνιος (ή δίστυλος), τετρακιόνιος (τετράστυλος) ή οκτάστυλος. ειλητόν ή ειλητάριο, το Μακρόστενη χειρόγραφη περγαμηνή, τυλιγμένη γύρω από ξύλινο ή κοκάλινο κοντάρι. εκκλησίες με κίονες, οι (églises à colonnes). O όρος έχει καθιερωθεί στη βιβλιογραφία και αναφέρεται στην ομάδα τριών ναών, των Κόραμα 19 (Elmalı Kilise), Κόραμα 22 (Çarıklı Kilise) και Κόραμα 23 (Karanlık Kilise), οι οποίοι βρίσκονται στα Κόραμα της Καππαδοκίας και χρονολογούνται στο δεύτερο ή τρίτο τέταρτο του 11ου αιώνα. Οι ναοί αυτοί ανήκουν στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου, δικιόνιου ή τετρακιόνιου (απ όπου και η προέλευση του όρου), και πέρα από τον κοινό αρχιτεκτονικό τύπο, στο ζωγραφικό τους διάκοσμο εντοπίζονται παρόμοια εικονογραφικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά. Παντοκράτωρ, ο Μια από τις πιο πρώιμες απεικονίσεις του Χριστού που παραπέμπει στο κείμενο της Αποκάλυψης. Ο Χριστός εικονίζεται σε προτομή, κατά κανόνα σε αφηρημένο βάθος, γενειοφόρος, να ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ στο αριστερό κρατάει τον κώδικα του Ευαγγελίου. Η εικόνα του Παντοκράτορα, εγγεγραμμένη σε μετάλλιο, ήταν η συνηθέστερη διακόσμηση για το εσωτερικό του κεντρικού τρούλου των βυζαντινών εκκλησιών. τεταρτοσφαίριο, το Το θολωτό επιστέγασμα μιας αψιδωτής κόγχης. Το όνομά του περιγράφει το σχήμα του, που είναι το μισό ενός ημισφαιρίου. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος ονομάζεται σπανιότερα και κόγχη. τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. Παραθέματα Κτητορικές επιγραφές στο νάρθηκα (πάνω από την αριστερή μορφή, δεξιά του Χριστού) Δέησις τοῦ δούλου τοῦ Θ(εο)ῦ Ιὠάννου Ἐνταλματικοῦ (πάνω από τη δεξιά μορφή) Δέ[ησι]ς Δημιουργήθηκε στις 18/1/2017 Σελίδα 5/6

6 Γε[νεθ]λήου Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 54, σύμφωνα με την ανάγνωση του G. de Jerphanion, Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin I (Paris ), σελ. 396, επιγρ Κτητορικές επιγραφές στον κυρίως ναό α) στην παράσταση της Δέησης: (πάνω από την αριστερή μορφή, δεξιά του Χριστού) Δέησης τοῦ δούλου τοῦ Θεοῦ Νηκη φόρου πρεσ(βυτέρου) (πάνω από τη δεξιά μορφή) Δέησης τοῦ δούλου τοῦ Θ(εο)ῦ Βασ[ηα]νοῦ Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 54, σύμφωνα με την ανάγνωση του G. de Jerphanion, Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin I (Paris ), σελ. 398, επιγρ β) στην παράσταση του αρχαγγέλου Μιχαήλ (πάνω από τη δεξιά μορφή η επιγραφή του άλλου δωρητή δεν σώζεται) Ἀρχ(άγγελε) βοή[θ]ι τ/ο [σο] δο[υ]λο... Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 55, σύμφωνα με την ανάγνωση του G. de Jerphanion, Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin I (Paris ), σελ. 400, επιγρ. 41. Δημιουργήθηκε στις 18/1/2017 Σελίδα 6/6