ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΦΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΣΟΜΕΑ ΕΚΚΛΗΙΑΣΙΚΗ ΙΣΟΡΙΑ, ΦΡΙΣΙΑΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΣΕΙΑ, ΑΡΦΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΣΕΦΝΗ ΖΨΗ ΓΕΨΡΓΙΟΤ ΖΗΚΙΔΗ Ο ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ΥΜΝΟΥ ΣΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΜΙΚΡΟΚΑΣΤΡΟΥ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ (1797). ΔΙΠΛΨΜΑΣΙΚΗ ΕΡΓΑΙΑ Η ΟΠΟΙΑ ΤΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΟ ΣΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΣΗ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΦΟΛΗ ΣΟΤ Α Π Θ ΓΙΑ ΣΗ ΛΗΧΗ ΣΟΤ ΔΙΠΛΨΜΑΣΟ ΕΙΔΙΚΕΤΗ ΤΜΒΟΤΛΟ ΕΠΙΚΟΤΡΗ ΚΑΘΗΓΗΣΡΙΑ: ΓΛΤΚΕΡΙΑ ΜΙΦ. ΦΑΣΖΟΤΛΗ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2011

2

3 ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΦΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΣΟΜΕΑ ΕΚΚΛΗΙΑΣΙΚΗ ΙΣΟΡΙΑ, ΦΡΙΣΙΑΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΣΕΙΑ, ΑΡΦΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΣΕΦΝΗ ΖΨΗ ΓΕΨΡΓΙΟΤ ΖΗΚΙΔΗ Ο ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ΥΜΝΟΥ ΣΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΜΙΚΡΟΚΑΣΤΡΟΥ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ (1797). ΔΙΠΛΨΜΑΣΙΚΗ ΕΡΓΑΙΑ Η ΟΠΟΙΑ ΤΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΟ ΣΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΣΗ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΦΟΛΗ ΣΟΤ Α Π Θ ΓΙΑ ΣΗ ΛΗΧΗ ΣΟΤ ΔΙΠΛΨΜΑΣΟ ΕΙΔΙΚΕΤΗ ΤΜΒΟΤΛΟ ΕΠΙΚΟΤΡΗ ΚΑΘΗΓΗΣΡΙΑ: ΓΛΤΚΕΡΙΑ ΜΙΦ. ΦΑΣΖΟΤΛΗ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2011

4 Ο ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ΥΜΝΟΥ ΣΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΜΙΚΡΟΚΑΣΤΡΟΥ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ (1797).

5 τους γονείς μου Γεώργιο και Καλλιρρόη και στη μνήμη του παππού μου Φρήστου. «Σην ταχεῖάν σου σκέπην και την βοήθειαν και το ἔλεος δεῖξον ἐπί τους δούλους σου οἷδα γαρ οἷδα ὅτι, Παρθένε, ἰσχύεις ὅσα και βούλεσαι». Θεοτόκιον Ἀπολυτίκιον, ἧχος πλ.α

6 ΠΡΟΛΟΓΟ τον ευρύτερο χώρο της Δυτικής Μακεδονίας πολλά μοναστήρια αποτελούν προπύργια της ορθόδοξης πίστης και του Ελληνισμού μαρτυρώντας το πάθος των απλών Μακεδόνων και των μοναχών για την εθνική κληρονομιά. Ένα από αυτά τα μοναστήρια είναι και η Ιερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Μικροκάστρου ιάτιστας. Σο καθολικό της Μονής που χρονολογείται από το 1603 είναι μια τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική κατάγραφη από τοιχογραφίες που φιλοτεχνήθηκαν από αγιογράφους οι οποίοι προέρχονται από το Καπέσοβο της Ηπείρου. το σημείο αυτό θα ήθελα να αποδώσω ιδιαίτερες ευχαριστίες στην Επίκουρη καθηγήτρια του τομέα Εκκλησιαστικής Ιστορίας, Φριστιανικής Γραμματείας, Αρχαιολογίας και Σέχνης κ. Γλ. Φατζούλη για την πολύτιμη βοήθειά της και για την προτροπή της να εκπονήσω μεταπτυχιακή εργασία με θέμα τον εικονογραφικό κύκλο του Ακαθίστου Ύμνου στο καθολικό της Μονής Κοιμήσεως Θεοτόκου Μικροκάστρου ιάτιστας. Οι πρακτικές δυσκολίες της πρόσβασής μου στο μνημείο, δεν θα είχαν ξεπεραστεί χωρίς την βοήθεια της καθηγουμένης Θεολογίας και των υπολοίπων αδελφών, οι οποίες μου παραχώρησαν με προθυμία και ενδιαφέρον την άδεια φωτογράφησης του κύκλου του Ακαθίστου Ύμνου. Σέλος, ευχαριστώ θερμά την αδελφή Μακρίνα η οποία διευκόλυνε με προθυμία όλες τις εκεί εργασίες μου. Θεσσαλονίκη, 30 Ιανουαρίου 2011, Ζωή Γ. Ζηκίδη Σων Σριών Ιεραρχών - 6 -

7 ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟ..6 ΒΡΑΦΤΓΡΑΥΙΕ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ..9 ΕΙΑΓΨΓΗ...23 Ι. ΣΟ ΙΣΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ ΣΗ ΜΟΝΗ ΜΙΚΡΟΚΑΣΡΟΤ..25 ΙΙ. Η ΑΡΦΙΣΕΚΣΟΝΙΚΗ ΣΟΤ ΚΑΘΟΛΙΚΟΤ.35 ΙΙΙ. ΣΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΥΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΟΤ ΚΑΘΟΛΙΚΟΤ ΣΟ ΙΕΡΟ ΒΗΜΑ Ο ΚΤΡΙΨ ΝΑΟ Ο ΝΑΡΘΗΚΑ ΓΤΝΑΙΚΨΝΙΣΗ...44 IV. Ο ΑΚΑΘΙΣΟ ΤΜΝΟ...48 Α) ΙΣΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ 48 Β) ΟΙ ΚΗΝΕ ΣΟΤ ΑΚΑΘΙΣΟΤ ΤΜΝΟΤ ΟΙΚΟ Α ΟΙΚΟ Β ΟΙΚΟ Γ ΟΙΚΟ Δ ΟΙΚΟ Ε ΟΙΚΟ Ζ ΟΙΚΟ Η ΟΙΚΟ Θ ΟΙΚΟ Ι ΟΙΚΟ Κ ΟΙΚΟ Λ ΟΙΚΟ Μ ΟΙΚΟ Ν ΟΙΚΟ Ξ ΟΙΚΟ Ο ΟΙΚΟ Π ΟΙΚΟ Ρ ΟΙΚΟ ΟΙΚΟ Σ ΟΙΚΟ Τ ΟΙΚΟ Υ ΟΙΚΟ Φ ΟΙΚΟ Χ ΟΙΚΟ Ψ

8 V. ΣΑ ΚΤΡΙΑ ΓΝΨΡΙΜΑΣΑ ΣΨΝ ΚΑΠΕΟΒΙΣΨΝ ΖΨΓΡΑΥΨΝ ΜΕΑ ΑΠΟ ΣΟ ΚΑΛΛΙΣΕΦΝΙΚΟ ΚΛΙΜΑ ΣΗ ΕΠΟΦΗ VI. ΣΟ ΕΡΓΑΣΗΡΙ ΣΨΝ ΚΑΠΕΟΒΙΣΨΝ ΖΨΓΡΑΥΨΝ ΓΕΝΙΚΟ ΤΜΠΕΡΑΜΑ.207 SUMMARY ΦΕΔΙΑ ΠΙΝΑΚΕ

9 ΒΡΑΦΤΓΡΑΥΙΕ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ ΑΑΑ ΑΒΜΕ ΑΔ ΑΕ ΒΕ ΒΖ ΓΠ ΔΦΑΕ ΕΑ ΕΕΒ ΕΕΠΑΠΘ Εκκλησίες στην Ελλάδα Ι Εκκλησίες στην Ελλάδα ΙΙ ΗΔΜ ΗΕ ΗΦ ΘΗΕ ΚΦ ΜΒΕΜ ΜΖ ΜΗ CA JOB PG ZRVI Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, Αθήναι. Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος, Αθήναι. Αρχαιολογικόν Δελτίον, Αθήναι. Αρχαιολογική Εφημερίς, Αθήναι. Βοϊακή Εστία, Θεσσαλονίκη. Βοϊακή Ζωή,Θεσσαλονίκη. Γρηγόριος ο Παλαμάς, Θεσσαλονίκη. Δελτίον της Φριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήναι. Εκκλησιαστική Αλήθεια, Κωνσταντινούπολις. Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών πουδών, Αθήναι. Επιστημονική Επετηρίδα Πολυτεχνικής χολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την άλωση, , Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (Αθήνα 1982) Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την άλωση, , Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (Αθήνα 1982) Ημερολόγιο Δυτικής Μακεδονίας, Κοζάνη. Ηπειρωτική Εστία, Ιωάννινα. Ηπειρωτικά Φρονικά, Ιωάννινα. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήναι.. Κρητικά Φρονικά, Ηράκλειον. Μακεδονική Βιβλιοθήκη, Εταιρεία Μακεδονικών πουδών, Θεσσαλονίκη. Μακεδονική Ζωή, Θεσσαλονίκη. Μακεδονικό Ημερολόγιο φενδόνη, Θεσσαλονίκη. Cahiers Archeologiques, Paris. Jahrbuch der Osterreichischen Byzantinistik, Wien. J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series graeca, Paris. Zbornik Radova Vizantinoloskog Instituta, Beograd. ΑΪΒΑΖΟΓΛΟΤ-ΔΟΒΑ, «Δύο εκκλησίες στην Εράτυρα» Δ. ΑΪΒΑΖΟΓΛΟΤ-ΔΟΒΑ, «Δύο εκκλησίες στην Εράτυρα. Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και ο Άγιος Νικόλαος», ΕΕΠΑΠΘ 9 ( ) ΑΪΒΑΖΟΓΛΟΤ-ΔΟΒΑ, «Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Εράτυρας» Δ. ΑΪΒΑΖΟΓΛΟΤ-ΔΟΒΑ, «Σα μεταβυζαντινά ξυλόγλυπτα τέμπλα της Εράτυρας», Βοϊακή Εστία, Γ υνέδριο Ιστορίας - Λαογραφίας - Γλωσσολογίαςπαραδοσιακής Αρχιτεκτονικής Δυτικομακεδονικού χώρου, Θεσσαλονίκη 1982, σ

10 ΑΛΙΠΡΑΝΣΗ, «Παραλλαγαί Ἀκαθίστου Ὕμνου» Θ.Φ. ΑΛΙΠΡΑΝΣΗ, «Εἰκονογραφικαί παραλλαγαί τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου ἐπί μιας μεταβυζαντινῆς είκόνας», ΑΑΑ 4 (1971) ΑΛΙΠΡΑΝΣΗ, Η Εκατονταπυλιανή της Πάρου Θ.Φ. ΑΛΙΠΡΑΝΣΗ, Η Εκανοταπυλιανή της Πάρου, 1670 χρόνια ἀπό τό τάμα τῆς Ἁγίας Ἑλένης, έκδοση Ιερού Προσκυνήματος Παναγίας Εκατονταπυλιανής Πάρου, Πάρος ἌΝΘΙΜΟ ΕΒΑΣΕΙΑ, «Περί τῶν Ἱερῶν Μονῶν ισανίου» ἌΝΘΙΜΟ ΕΒΑΣΕΙΑ, «Περί τῶν ἐν τῇ ἐπαρχία ισανίου Ἱερῶν Μονῶν», ΕΑ 24 (1900) , ΑΠΟΣΟΛΟΤ, Ιστορία ιατίστης Ι. ΑΠΟΣΟΛΟΤ, Ιστορία της ιατίστης, Αθήνα ΑΠΡΑ-ΒΑΡΔΑΒΑΚΗ, Οι μικρογραφίες του κώδικα Garrett 13 Μ. ΑΠΡΑ-ΒΑΡΔΑΒΑΚΗ, Οι μικρογραφίες του Ακάθιστου στον κώδικα Garrett 13, Princeton, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αρ. 123, Αθήνα ΑΦΕΙΜΑΣΟΤ- ΠΟΣΑΜΙΑΝΟΤ, «Άγιος Νικόλαος των Υιλανθρωπηνών» Μ. ΑΦΕΙΜΑΣΟΤ-ΠΟΣΑΜΙΑΝΟΤ, «Η Μονή του Αγίου Νικολάου των Υιλανθρωπγνών», Μοναστήρια Νήσου Ιωαννίνων, Ζωγραφική, Γενική Εποπτεία Μιλτ. Γαρίδης- Αθ. Παλιούρας, Ιωάννινα 1993, σ ΑΦΕΙΜΑΣΟΤ- ΠΟΣΑΜΙΑΝΟΤ, Μονή Υιλανθρωπηνών Μ. ΑΦΕΙΜΑΣΟΤ-ΠΟΣΑΜΙΑΝΟΤ, Οι τοιχογραφίες της Μονής των Υιλανθρωπηνών στο νησί των Ιωαννίνων,εκδ. Αδάμ-Πέργαμος, Αθήνα ΒΑΜΒΟΤΚΟΤ- ΚΑΜΠΟΤΡΗ, «Άγιος Αθανάσιος Θεσσαλονίκης» Μ. ΒΑΜΒΟΤΚΟΤ-ΚΑΜΠΟΤΡΗ, «Ο Άγιος Αθανάσιος Θεσσαλονίκης», Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση , τ. Β, Αθήνα 1979, σ ΒΟΣΟΚΟΠΟΤΛΟ, Μονή Διονυσίου Π. Λ. ΒΟΣΟΚΟΠΟΤΛΟ, Ιερά Μονή Αγίου Διονυσίου. Οι τοιχογραφίες του Καθολικού, έκδ. Μ. Σουμπής Α.Ε., Άγιον Όρος ΓΑΡΙΔΗ, «Σο φανταστικό στοιχείο» Μ. ΓΑΡΙΔΗ, «Σο φανταστικό στοιχείο στη Βυζαντινή ζωγραφική του 16 ου αιώνα», ΔΦΑΕ περ. Δ, τόμ. ΙΣ ( ) Αθήνα 1992, σ

11 ΓΑΡΙΔΗ-ΠΑΛΙΟΤΡΑ, Μοναστήρια Νήσου Ιωαννίνων Μ. ΓΑΡΙΔΗ- ΑΘ. ΠΑΛΙΟΤΡΑ, Μοναστήρια Νήσου Ιωαννίνων. Ζωγραφική, εκδ. Ιερών Μονών Νήσων Ιωαννίνων, Ιωάννινα ΓΟΤΝΑΡΗ, «Οι τοιχογραφίες του Ακαθίστου στο ναό της Καταπολιανής» Γ. Γ. ΓΟΤΝΑΡΗ, «Οι τοιχογραφίες του Ακαθίστου στο ναό της Καταπολιανής», Πρακτικά Επιστημονικού υνεδρίου Η Εκατονταπυλιανή της Πάρου και η Φριστιανική Πάρος επτεμβρίου 1996, Πάρος ΓΟΤΝΑΡΗ, Σοιχογραφίες στη Λέσβος ΔΑΜΑΚΗΝΟ ΣΟΤΔΙΣΗ, Θησαυρός ΔΑΡΔΑ, Μοναστήρια ισανίου και ιατίστης ΔΕΣΟΡΑΚΗ, «Ο Ακάθιστος Ύμνος» ΔΙΟΝΤΙΟ ΕΚ ΥΟΤΡΝΑ, Ἑρμηνεία ΖΙΑ-ΚΑΔΑ, Μονή Γρηγορίου Αγίου Όρους Γ.Γ. ΓΟΤΝΑΡΗ, Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στη Λέσβο (16 ος -17 ος αιν.), ΑΕ 136 (1997), Αθήνα ΔΑΜΑΚΗΝΟ ΣΟΤΔΙΣΗ, Σφάλμα! Η αναφορά της υπερ-σύνδεσης δεν είναι έγκυρη. ΑΝ. ΔΑΡΔΑ, Σα Μοναστήρια της Μητροπόλεως ισανίου και ιατίστης, ΜΒΕΜ 76 (1993). Θ. ΔΕΣΟΡΑΚΗ, «Ο Ακάθιστος Ύμνος» και τα προβλήματά του, Αθήνα ΔΙΟΝΤΙΟ ΕΚ ΥΟΤΡΝΑ, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, και αι κύριαι πηγαί αυτής ανέκδοτοι πηγαί, εκδιδομένη μετά προλόγου, νυν το πρώτον πλήρης κατά το πρωτότυπον αυτής κείμενον, υπό Α. Παπαδοπούλου Κεραμέως, Αγία Πετρούπολις 1909, επανέκδοση Εκδόσεων πανού, α.ε. Ν. ΖΙΑ- Ν. ΚΑΔΑ, Ιερά Μονή Οσίου Γρηγορίου Αγίου Όρους. Οι τοιχογραφίες του καθολικού, Άγιον Όρος ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΜΟΝΑΦΗ, ΣΙΓΑΡΙΔΑ, ΔΑΡΔΑ, ΚΨΝΣΑΝΣΙΝΟΤ ἥ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΜΟΝΑΦΗ, Ε. ΣΙΓΑΡΙΔΑ, ΑΝ. ΔΑΡΔΑ, Ε. ΚΨΝΣΑΝΣΙΝΟΤ ἥ ΣΕΓΟΤ- ΣΕΡΓΙΑΔΟΤ, Η Παναγία του Μικροκάστρου και τα

12 ΣΕΓΟΤ-ΣΕΡΓΙΑΔΟΤ Μοναστήρια του νομού Κοζάνης άλλα μοναστήρια του Νομού Κοζάνης, εκδ. Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κοζάνης, Μικρόκαστρο ΘΕΟΦΑΡΙΔΟΤ, «Προφήτης Ηλίας στη ιατιστα» ΚΑΖΑΜΙΑ-ΣΕΡΝΟΤ, Ιστορώντας τη «Δέηση» Κ. ΘΕΟΦΑΡΙΔΟΤ, «Ο Προφήτης Ηλίας στη ιάτιστα», Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση , τ.α, Αθήνα 1979, σ Μ. ΚΑΖΑΜΙΑ-ΣΕΡΝΟΤ, Ιστορώντας τη «Δέηση» στις βυζαντινές εκκλησίες της Ελλάδος, Θεσσαλονίκη ΚΑΛΟΚΤΡΗ, Ἡ Θεοτόκος εἰς την εἰκονογραφίαν Κ. ΚΑΛΟΚΤΡΗ, Ἡ Θεοτόκος εἰς την εἰκονογραφίαν Ἀνατολής και Δύσεως, έκδ. Ιδρ. Πατερ. Μελετών Ι.Μ. Βλατάδων, Θεσσαλονίκη ΚΑΛΙΝΔΕΡΗ, Γραπτά Μνημνεία από τη Δυτική Μακεδονία ΜΙΦ. ΚΑΛΙΝΔΕΡΗ, Γραπτά Μνημεία από τη Δυτική Μακεδονία χρόνων τουρκοκρατίας, Πτολεμαΐδα ΚΑΡΑΜΠΕΡΙΔΗ, Η Μονή Πατέρων στη Ζίτσα ΚΑΡΑΜΠΕΡΙΔΗ, «Ο κύκλος του Ακαθίστου Ύμνου από την Παναγία στους Δελφούς» ΚΕΡΑΜΟΠΟΤΛΟ, «Ἀνασκαφαί ἐν τῇ ἄνω Μακεδονία» Α. ΚΑΡΑΜΠΕΡΙΔΗ, Η Μονή Πατέρων και η ζωγραφική του 16 ου και 17 ου αιώνα στην περιοχή της Ζίτσας Ιωαννίνων,εκδ. Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών, Ιωάννινα Α. ΚΑΡΑΜΠΕΡΙΔΗ, «Ο κύκλος του Ακαθίστου Ύμνου από τον κατεστραμμένο ναό της Παναγίας στους Δελφούς», ΑΑΑ ΦΙΦ-ΦΦΦΙ ( ) Α. ΚΕΡΑΜΟΠΟΤΛΟ, «Ἀνασκαφαί και ἔρευναι ἐν τῇ ἄνω Μακεδονία», ΑΕ (1932) ΚΛΕΟΜΒΡΟΣΟ, Ὀ «κόπος» μου Ι. ΚΛΕΟΜΒΡΟΣΟ, Ὀ «κόπος» μου εἰς την Μακεδονίαν, Αθήνα

13 ΚΟΝΣΟΓΛΟΤ, Έκφρασις Υ. ΚΟΝΣΟΓΛΟΤ, Έκφρασις της Ορθοδόξου εικονογραφίας, τ. Α, Αθήνα ΚΟΤΡΕΜΠΕΛΕ, Θεολογική Δόξα ΚΨΝΣΑΝΣΙΝΙΔΗ, Μελισμός ΚΨΝΣΑΝΣΙΟ, Προσέγγιση στο έργο των ζωγράφων από το Καπέσοβο ΛΤΡΙΣΖΗ, Η Εθνική Εταιρεία Ι. ΚΟΤΡΕΜΠΕΛΕ, Ρωμανού Μελωδού Θεολογική δόξα. ύγχρονη ιστορικοδογματική άποψη και ποιητική Θεολογία, εκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη Φ. ΚΨΝΣΑΝΣΙΝΙΔΗ, Ο Μελισμός. Οι συλλειτουργούντες ιεράρχες και οι άγγελοι-διάκονοι μπροστά στην Αγία Σράπεζα με τα Σίμια Δώρα ή τον ευχαριστιακό Φριστό, Βυζαντινά Μνημεία, Αρ. 14, εκδ. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, εκδ. οργ. Π. Κυριακίδη, Α. Ε., Θεσσαλονίκη Δ. ΚΨΝΣΑΝΣΙΟ, Προσέγγιση στο έργο των ζωγράφων από το Καπέσοβο της Ηπείρου, συμβολή στη μελέτη της θρησκευτικής ζωγραφικής στην Ήπειρο το 18 ο και το α μισό του 19 ου αιώνα, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου, Αρ. 75, Αθήνα Γ. ΛΤΡΙΣΖΗ, Η Εθνική Εταιρεία και η δράση αυτής, Κοζάνη ΜΑΚΡΗ, «Αγιογράφοι του Νομού Κοζάνης» Δ. Μάκρης, «Αγιογράφοι του Νομού Κοζάνης- Χηφιδογραφία και τοιχογραφία», ΜΖ 179 (1981) ΜΑΣΟΤΚΑ, Δογματική και υμβολική Θεολογία ΜΕΓΑ, «Αρχείο Ζουπάν- Μωραΐτη» ΜΗΣΑΚΗ, Τμνογραφία ΜΙΦΕΛΗ, Αισθητική θεώρηση Ν. ΜΑΣΟΤΚΑ, Δογματική και υμβολική Θεολογία, Ἔκθεση τῆς ὀρθόδοξης πίστης σε ἀντιπαράθεση με τη δυτική χριστιανοσύνη, Υιλοσοφική και Θεολογική Βιβλιοθήκη 3, εκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη ΑΝ. ΜΕΓΑ,«Σο αρχείο των οικογενειών Ζουπάν-Μω- Ραΐτη Περκλέους, της Μανουσείου Δημοσίας βιβιοθήκης ιατίστης», ιατιστέων μνήμη, Θεσσαλονικη 1972 Κ. ΜΗΣΑΚΗ, Βυζαντινή Τμνογραφία, τ. Α, Θεσσαλονίκη Π. Α. ΜΙΦΕΛΗ, Αισθητική θεώρηση της βυζαντινής τέχνης, Βιβλιοθήκη Αισθητικής, Ίδρυμα Παναγιώτη

14 και Έφης Μιχελή, Αθήνα ΜΟΤΣΟΠΟΤΛΟ, Εκκλησίες του νομού Πέλλης ΜΠΕΛΛΟ, Μονή Κοιμήσεως Μικροκάστρου ΜΠΕΛΛΟ, «Παναγία Μικροκάστρου ιατίστης» Ν. ΜΟΤΣΟΠΟΤΛΟ, Οι εκκλησίες του νομού Πέλλης, έκδ. ΙΜΦΑ, Αρ. 138, Θεσσαλονίκη ΑΝ. ΜΠΕΛΛΟ, Η Ιερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Μικροκάστρου, Κοζάνη Ζ. ΜΠΕΛΛΟ, «Η Ιερά Μονή Παναγία Μικροκάστρου ιατίστης», Πρακτικά Δ Πανδυτικομακεδονικού υνεδρίου, Η Μακεδονία ασπίδα του Έθνους Ιστορία- Πολιτισμός- Ανάπτυξη,Θεσσαλονίκη 1995, σ ΜΠΟΝΣΑ, Η γιορτή της Παναγίας στη ιάτιστα ΜΠΟΤΡΑ, «Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική μετά την Άλωση» Γ. ΜΠΟΝΣΑ, «Η γιορτή της Παναγίας στη ιάτιστα και οι καβαλάρηδες», Ελιμειακά 2 (1982) Φ. ΜΠΟΤΡΑ, «Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα μετά την Άλωση ( )», Αρχιτεκτονικά Θέματα 3 (1969) ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ, «Τπαπαντή» ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ, «Παραστάσεις τῆς Κοιμήσεως τοῦ Φρυσοστόμου» ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ, «Θεοτόκος Υωτοδόχος Λαμπάς» Α. ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ, «Ὑπαπαντή», ΕΕΒ Σ (1929) Α. ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ, «Παραστάσεις τῆς Κοιμήσεως τοῦ Φρυσοστόμου και τῶν μετ αὐτήν», ΕΕΒ 9 (1932) Α. ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ, «Θεοτόκος η Υωτοδόχος Λαμπάς», ΕΕΒ Ι (1933) ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ, Ἀγιος Νικόλαος Ὀρφανός Α. ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ, Οἱ τοιχογραφίες τοῦ Ἀγίου Νικολάου Ὀρφανοῦ Θεσσαλονίκης, Ἀθήνα

15 ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ, «Παναγία Φαλκέων» Α. ΞΤΓΓΟΠΟΤΛΟ, «Αἱ τοιχογραφίαι τοῦ Ἀκαθίστου εἰς την Παναγίαν Φαλκέων Θεσσαλονίκης», ΔΦΑΕ, περ. Δ, τόμ. Ζ ( ), Αθήναι 1974, σ ΟΡΛΑΝΔΟ, «Μεταβυζαντινοί ναοί της Πάρου» OSTROGORSKY, Ιστορία Α. ΟΡΛΑΝΔΟ, «Οι μεταβυζαντινοί ναοί της Πάρου», ΑΒΜΕ 10 (1964) G. OSTROGORSKY, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους ( ), Μετάφραση Ιω. Παναγόπουλος, τόμοι 3, έκδ. Ιστορικές Εκδόσεις τέφ. Δ. Βασιλόπουλος, Αθήναι ΠΑΪΙΔΟΤ, Οι τοιχογραφίες του 17 ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς ΠΑΛΙΟΤΡΑ, Ὁ ζωγράφος Γεώργιος Κλόντζας Μ. ΠΑΪΙΔΟΤ, Οι τοιχογραφίες του 17 ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς, συμβολή στην μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής της δυτικής Μακεδονίας, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου, Αρ. 80, Αθήνα Α. ΠΑΛΙΟΤΡΑ, Ὁ ζωγράφος Γεώργιος Κλόντζας ( ), και αἱ μικρογραφίαι τοῦ κώδικος αὐτοῦ, εκδ. Γρηγόρη, Ἀθῆναι ΠΑΛΛΑ, «Ρόδον το Αμάραντον» Δ. ΠΑΛΛΑ, «Η Θεοτόκος Ρόδον το Αμάραντον», ΑΔ 26 (1971) ΠΑΝΣΖΑΡΙΔΗ, Παρεκκλήσιο Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μολυβοκκλησιάς. ΠΑΝΣΖΑΡΙΔΗ, Οι τοιχογραφίες του παρεκκλησίου Κοιμήσεως Θεοτόκου (Μολυβοκκλησιάς) Καρυές Άγιον Όρος, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη ΠΑΠΑΓΕΨΡΓΙΟΤ, Αγία Παρασκευή και Μεταμορφώση του Ν. ΠΑΠΑΓΕΨΡΓΙΟΤ, Σο καθολικό της Αγίας Παρασκευής και ο ναός της Μεταμορφώσεως του ωτήρος αμαρίνας Γρεβενών. υμβολή στη μελέτη

16 ωτήρος αμαρίνας Γρεβενών ΠΑΠΑΔΟΠΟΤΛΟ, Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνισμού της Μακεδονίας της θρησκευτικής ζωγραφικής στη δυτική Μακεδονία στα τέλη του 18 ου και στις αρχές του 19 ου αι., Θεσσαλονίκη Σ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΤΛΟ, Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της τουρκοκρατίας, ΜΒΕΜ 31 (1970). ΠΑΠΑΪΨΑΝΝΗ, Ελληνικά μοναστήρια σαν αρχιτεκτονικές συνθέσεις ΠΑΠΑΝΑΟΤΜ, Λαογραφικά ιατίστης Κ. ΠΑΠΑΪΨΑΝΝΗ, Σα ελληνικά μοναστήρια σαν αρχιτεκτονικές συνθέσεις, Αθήνα Δ. ΠΑΠΑΝΑΟΤΜ, Λαογραφικά ιατίστης, ΜΒΕΜ 27 (1968). ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΤ, «Περί τοῦ νόμου 4684» Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΤ, «Περί της ἐφαρμογῆς τοῦ νόμου 4684», Γ Π 14 (1930) ΠΑΠΑΚΨΝΣΑΝΣΙΝΟ, «Μονή της Αγίας Σριάδος» ΠΑΠΑΣΑΘΗ, Κανονισμοί των Ορθοδόξων Ελληνικών κοινοτήτων Π. ΠΑΠΑΚΨΝΣΑΝΣΙΝΟ, «Θρησκευτικά μνημεία. Η Ιερά Μονή της Αγίας Σριάδος. υνοπτική εξιστόρηση της ιδρύσης, η σημερινή της κατάσταση», ΗΔΜ (1933) Φ. ΠΑΠΑΣΑΘΗ, Οι κανονισμοί των Ορθοδόξων Ελληνικών κοινοτήτων του Οθωμανικού κράτους, Θεσσαλονίκη ΠΕΛΕΚΑΝΙΔΗ, Καστοριά Σ. ΠΕΛΕΚΑΝΙΔΗ, Καστοριά, Ι. Βυζαντιναί τοιχογραφίαι, πίνακες, ΜΒΕΜ 17 (1953). ΠΟΡΣΕΛΑΝΟ, «Ο Άγιος Νικόλαος στο Φορευτό Πηλίου» Α. ΠΟΡΣΕΛΑΝΟ, «Ο Άγιος Νικόλαος στο Φορευτό Πηλίου», Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση , τ. Β, Αθήνα 1982, σ

17 ΠΡΟΒΑΣΑΚΗ, Ὀ διάβολος εἰς την βυζαντινήν τέχνην ΑΜΠΑΝΙΚΟΤ, Ο ζωγραφικός διάκοσμος του παρεκκλησίου των Σριών Ιεραρχών της Μονής Βαρλαάμ ΑΡΑΝΣΗ, «Σα χωριά του Βοϊου» ΘΨΜ. ΠΡΟΒΑΣΑΚΗ, Ὀ διάβολος εἰς την βυζαντινήν τέχνην. υμβολή εἰς την ἔρευναν τῆς ὀρθοδόξου ζωγραφικής και γλυπτικῆς, Θεσσαλονίκη Ε. Δ. ΑΜΠΑΝΙΚΟΤ, Ο ζωγραφικός διάκοσμος του παρεκκλησίου των Σριών Ιεραρχών της Μονής Βαρλαάμ στα Μετέωρα (1637), έκδ. Ι. Μ. Βαρλαάμ και Δημοσιεύματα (Υ.Ι.Λ.Ο..) Σρικάλων, Κείμενα και Μελέτες, Αρ. 10, Σρίκαλα Θ. ΑΡΑΝΣΗ, «Σα χωριά του Βοϊου κατά τον κώδικα της Ιεράς Μητροπόλεως ισανίου», ΗΔΜ 2 (1961) ΔΡΟΛΙΑ, Οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Πέτρας Σ. ΔΡΟΛΙΑ, Οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Πέτρας (1625) και η ζωγραφική των ναών των Αγράφων τον 17 ο αιώνα, εκδ. ΕΗΜ, Ιωάννινα ΙΓΑΛΑ, Πνευματική ζωή των ελληνι κών κοινοτήτων της Μακεδονίας ΙΙΛΙΑΝΟ, Έλληνες Αγιογράφοι ΟΤΛΗ, «Ἐπιγραφαί και ἐνθυμήσεις» ΟΤΡΛΑ, «Η σχολή Φιονάδων» Α. ΙΓΑΛΑ, Από την πνευματική ζωή των ελληνικών κοινοτήτων της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη Δ. ΙΙΛΙΑΝΟ, Έλληνες Αγιογράφοι μετά την Άλωση, Αθήνα Φ. ΟΤΛΗ, «Ἐπιγραφαί και ἐνθυμήσεις Ἠπειρωτιτικαί», ΗΦ 9 (1934) Ε. ΟΤΡΛΑ, «Η αγιογραφική σχολή Φιονάδων», ΗΕ 3 (1954) ΣΑΜΟΤΛΗ, Θεοτόκος καί Ὀρθόδοξο δόγμα ΦΡ. ΣΑΜΟΤΛΗ, Θεοτόκος και Ὀρθόδοξο δόγμα, πουδή στή διδασκαλία τοῦ Ἁγ. Κυρίλλου Ἀλεξανρείας, Λειμών Ἀμφιλαφής 1, εκδ. Σό

18 Παλίμψηστον, Θεσσαλονίκη ΣΕΥΑΝΙΔΟΤ- ΥΨΣΙΑΔΟΤ, «Σο καθολικό του Αγίου Αθανασίου στην Εράτυρα» ΣΡΑΚΑΛΗ, 50 έτη ελευθερίας Α. ΣΕΥΑΝΙΔΟΤ-ΥΨΣΙΑΔΟΤ, «Σο καθολικό του Αγίου Αθανασίου στην Εράτυρα (έλιτσα)», Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση , τ. Α, σ Μ. ΣΡΑΚΑΛΗ, 50 έτη ελευθερίας, Αθήνα 1962, ΣΡΑΣΗ, «Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του παρεκκλησίου της ύναξης των Σαξιαρχών» ΣΡΑΣΟ, Σο Βυζάντιον Α. ΣΡΑΣΗ, «Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του παρεκκλησίου της ύναξης των Σαξιαρχών στη Μονή Σιμίου Προδρόμου ερρών», Κληρονομιά 15 (1983) Α. ΣΡΑΣΟ, Σο βυζάντιον στον Ζ αιώνα, τ. Α-Γ, Αθήνα 1966 ΥΕΝΔΟΝΗ, «Σο πανηγύρι της Παναγίας» ΦΙΝΑ, Οδοιπορικές σημειώσεις Ν. ΥΕΝΔΟΝΗ, «Σο Σσιρούσινο. Σο πανηγύρι της Παναγίας», ΜΗ 3 (1927) Ν. ΦΙΝΑ, Οδοιπορικές σημειώσεις Μακεδονίας- Θράκης, τ. Α, Αθήνα ΣΖΑΚΟΤ, «Σο καθολικό της Μονής Άβελ στη Βύσσανη» ΣΖΑΚΟΤ, «Γενέσιο της Θεοτόκου στο Θεσπρωτικό» ΑΘ. ΣΖΑΚΟΤ, «Σο καθολικό της Μονής Άβελ στη Βύσσανη Πωγωνίου Ηπείρου», Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση , τ. Α, σ ΑΝ. ΣΖΑΚΟΤ, «Γενέσιο της Θεοτόκου στο Θεσπρωτικό Πρέβεζας», Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση , τ.α, σ

19 ΣΟΤΡΣΑ, «Αναστάσιος και Αλέξιος» ΣΡΕΜΠΕΛΑ, Εκλογή Ορθοδόξου Τμνογραφίας ΣΑΜΗ, Θεομητορικόν ΑΝ. ΣΟΤΡΣΑ, «Οι Γιαννιώτες ζωγράφοι Αναστάσιος και Αλέξιος και το έργο τους (18 ος αι.)», ΗΦ 29 ( ) Π. ΣΡΕΜΠΕΛΑ, Εκλογή της Ελληνικής Ορθοδόξου Τμνογραφίας, Αθήνα Δ. ΣΑΜΗ, Θεομητορικόν,Ανθολογία Εκκλησιαστικόν κειμένων και εικόνων προς τιμήν της Τπεραγίας Θεοτόκου Μαρίας,τ. Β, Θεσσαλονίκη TΑΜΗ, Θεομητορικά Θαύματα Δ. ΣΑΜΗ, Θεομητορικά Θαύματα, Η θαυματουργική διάσωση της Κωνσταντινουπόλεως από πολυορκίες βαρβάρων ( ) στις βυζαντινές αγιολογικές πηγές, τ. Α, Θεσσαλονίκη ΣΙΓΑΡΑ, Κωνσταντίνος και Αθανάσιος Γ. Φ. ΣΙΓΑΡΑ, Οι ζωγράφοι Κωνσταντίνος και Αθανάσιος από την Κορυτσά. Σο έργο τους στο Άγιον Όρος ( ), Αθήνα ΣΙΓΑΡΙΔΑ, «χέσεις βυζαντινής και δυτικής τέχνης στη Μακεδονία» Ε. Ν. ΣΙΓΑΡΙΔΑ, «χέσεις βυζαντινής και δυτικής τέχνης στη Μακεδονία από τον 13 Ο έως τον 15 Ο αιώνα», ΕΜ. Εορταστικός τόμος, 50 χρόνια ( ), ΜΒ 75 (1992) ΣΙΟΤΡΗ, Μονής Αγίας Σριάδος Δρακότρυπας ΣΙΣΟΤΡΙΔΟΤ, Παναγία Φαλκέων ΙΨ. ΣΙΟΤΡΗ, Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Σριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18 ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα Α. ΣΙΣΟΤΡΙΔΟΤ, Η Παναγία των Φαλκέων, Θεσσαλονίκη

20 ΣΙΣΟΤΡΙΔΟΤ, Άγιος Νικόλαος στη Θεσσαλονίκη ΣΨΜΑΔΑΚΗ, «Ο Ακάθιστος Ύμνος» ΥΕΙΔΑ, Εκκλησιαστική Ιστορία Α. ΣΙΣΟΤΡΙΔΟΤ, Ο ζωγραφικός διάκοσμος του Αγίου Νικολάου στη Θεσσαλονίκη, υμβολή στη μελέτη της παλαιολόγειας ζωγραφικής κατά τον πρώϊμο 14ο αιώνα, Βυζαντινά Μνημεία, Αρ. 6, έκδ. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη Ν. ΣΨΜΑΔΑΚΗ,«Ο Ακάθιστος Ύμνος», ΘΗΕ 1 (1962) Β. ΥΕΙΔΑ, Εκκλησιαστική Ιστορία. Από την Εικονομαχία μέχρι την Μεταρρύθμιση, τ. Β, Αθήνα ΥΙΛΙΟ, «Σο έργο μιας επταετίας» Γ. ΥΙΛΙΟ, «Σο έργο μιας επταετίας της Ιεράς Μητροπόλεως ισανίου και ιατίστης», ΒΖ 55 (1982) 4-5. ΥΟΤΝΣΟΤΛΗ, Λογική Λατρεία Ι. ΥΟΤΝΣΟΤΛΗ, Λογική Λατρεία, έκδ. Ιδρ. Πατερ. Μελετών, Ι.Μ. Βλατάδων, Θεσσαλονίκη ΦΑΙΡΕΣΗ, «ισανίου και ιατίστης, Μητρόπολις» Α. ΦΑΙΡΕΣΗ, «ισανίου και ιατίστης, Μητρόπολις», ΘΗΕ 11 (1962) ΦΑΛΚΙΑ, «Εικόνα Οδηγήτριας με σκηνές Ακαθίστου» ΦΑΛΚΙΑ, «Εικόνα Ακαθίστου Ύμνου από τη Μονή Ελεούσας» ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ, Όσιος Λουκάς Ε. ΦΑΛΚΙΑ, «Εικόνα Οδηγήτριας με σκηνές Ακαθίστου από τη Μονή Πατέρων Ζίτσας», ΗΦ 25 (1983) Ε. ΦΑΛΚΙΑ, «Εικόνα Ακαθίστου Ύμνου από τη Μονή Ελεούσας στο νησί των Ιωαννίνων», Μ. Γαρίδης, Α. Παλιούρας (επιμ.), Μοναστήρια Νήσου Ιωαννίνων, Πρακτικά υμποσίου 700 χρόνια , 29 Μαΐου 1992 (Ιωάννινα 1999) σ Ν. ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ, Όσιος Λουκάς, Βυζαντινή Σέχνη στην Ελλάδα,Χηφιδωτά Σοιχογραφίες, Γενική Εποπτεία Μ. Φατζηδάκης, Αθήνα

21 ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ, Εικόνες της υλλογής Βελιμέζη ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ, «Κρητική ζωγραφική και η Ιταλική χαλκογραφία» ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ, Θεοφάνης ΦΑΣΖΟΤΛΗ, «Εικονογραφικά και τεχνοτροπικά στοιχεία της δυτικής τέχνης» ΦΡΗΣΟΤ, Πατρολογία Ν. ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ, Εικόνες της υλλογής Βελιμέζη, έκδ. Μουσείο Μπενάκή,Αθήνα Μ. ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ, «Η Κρητική ζωγραφική και η Ιταλική χαλκογραφία», ΚΦ 1 (1947), σ Μ. ΦΑΣΖΗΔΑΚΗ, Ο Κρητικός ζωγράφος Θεοφάνης. Η τελευταία φάση της τέχνης του στις τοιχογραφίες της Ιεράς Μονής ταυρονικήτα, Αγίον Όρος Γ.Μ. ΦΑΣΖΟΤΛΗ, «Σα δάνεια εικονογραφικά και τεχνοτροπικά στοιχεία της δυτικής τέχνης στη ζωγραφική της λιτής του καθολικού της Μονής Βαρλαάμ Μετεώρων από τους Θηβαίους αδελφούς Κονταρή», Σρικαλινά 10 (2000), σ Π. ΦΡΗΣΟΤ, Ελληνική Πατρολογία, τ. Α - Ε, Θεσσαλονίκη BABIĆ, «L iconographie le l Acathiste á Cozia» G. BABIĆ, «L iconographie Constantinopolitaine le l Acathiste de la Viegre á Cozia (Valachie)», ZRVI (1973), σ CONSTADINIDES, Panagia Olympiotissa DELEHAYE, Synaxec HENRY, Les églises de la Moldavie du Nord LAFONTAINE-DOSOGNE, «Nouvelles remarques sur l illusration du Prooimnion» Ef. C. CONSTADINIDES, The wall paintings of the Panagia Olympiotissa at Elasson in Northern Thessaly, έκδ. Καναδ. Αρχαιολογικής χολής, Αρ. 2, τόμ. I-II, Athens H. DELHAYE, Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitae, e codice Sirmondiano, Bruxelles 1902.Ανατύπωση: Louvain P. HENRY, Les églises de la Moldavie du Nord,des origines à la fin du XV le siècle. Architecture et peinture, Text- Album, Paris LAFONTAINE-DOSOGNE, «Nouvelles remarques sur l illusration du Prooimnion de l Akathiste», Byzantion LIX (1991)

22 MEGAW, «Lagoudera Frescοes» A.H.S. MEGAW, «Background Architecture in the La- Goudera Frescοes», JÖB 21 (1972) MILLET, Mistra MILLET, Athos MILLET, Recherches sur l iconographie de l Évangile G. MILLET, Monuments byzantins de Mistra, τόμ. ΙΙ, (Album), Paris G. MILLET, Monuments de l Athos, I. Les peintures, Paris G.MILLET, Recherches sur l iconographie de l Évangile aux XIVe, XVe et XVIe siecle d aprés les monuments de Mistra, de la Macadoine te du Mont Athos, Paris Ανατύπωση MILLET-FROLOW, La peinture en Yougoslavie G. MILLET - A. FROLOW, La peinture du Moyen Age en Yougoslavie (Serbie, Macedoine et Montenegro), τόμ. I, II, III, Paris 1954, 1957, PÄTZOLD, Akathistos Hymnos, PETKOVIĆ-BOŠCOVIĆ, Decani TISCHENDORF, Apocalypses Apocryphae SPATHARAKIS, The pictorial cycles of the Akathistos Hymnn STYLIANOU, Churches of Cyprus TRYPANIS, Early Byzantine Cantica VELMANS, «Une illustration inédite de l Acathiste» A. PÄTZOLD, Der Akathistos Hymnos, Die Bilderzyklen in der byzantinischen Wandmalerei des 14 jahrhunderts, Styttgart Vlad. R. PETKOVIĆ - Dj. BOŠCOVIĆ, Monastir Decani, τόμ. I-II, Beograd C.TISCHENDORF, Apocalypses Apocryphae Mosis, Esdrae, Pauli, Johannis item Mariae Dormitio, additis Evangeliorum et actuum apocryphorum supplementis, έκδ. Heir. Mendelssohn, Lipsae I. SPATHARAKIS, The pictorial cycles of the Akathistos Hymnn for the Virgin, Alexandros Press, Leiden A. and J.A. STYLIANOU, The painted churches of Cyprus, εκδ. Α. G. Leventis Foundation, Nicosia, Cyprus C. TRYPANIS, Fourteen Early Byzantine Cantica, Wien Σ. VELMANS, «Une illustration inédite de l Acathiste et l iconographie des hymnes liturgiques á Byzance», CA 22 (1972)

23 ΕΙΑΓΨΓΗ Από όλους τους εκκλησιαστικούς ύμνους εκείνος που αγαπήθηκε ιδιαίτερα από τους βυζαντινούς μικρογράφους και αγιογράφους ήταν ο Ακάθιστος, όπως μαρτυρεί ένας σημαντικός αριθμός χειρογράφων και τοιχογραφιών με την εικονογράφησή του 1. Ο ύμνος αυτός, σύμφωνα με την παράδοση, εψάλη για πρώτη φορά το 626 προς τιμήν της Θεοτόκου, προστάτιδος της Κωνσταντινούπολης, για τη σωτηρία της πόλης από την πολιορκία των Αβάρων. Ο χρόνος σύνθεσης και ο συγγραφέας του Ακαθίστου παραμένουν άλυτα. την εικονογράφησή του πρώτου μέρος του Ακαθίστου Ύμνου, οι καλλιτέχνες χρησιμοποίησαν κατά κανόνα ως πρότυπα σκηνές εμπνευσμένες από τα κανονικά, κυρίως, και δευτερευόντως από τα απόκρυφα Ευαγγέλια. το δεύτερο μέρος η απουσία προτύπων οδήγησε τους καλλιτέχνες σε εικονογραφικές λύσεις που ποικίλουν από μνημείο σε μνημείο. Ο κύκλος του Ακαθίστου Ύμνου, που διαμορφώθηκε στην Κωνσταντινούπολη, εισάγεται στην διακόσμηση των ναών στο τέλος του 13 ου και καθιερώνεται τον 14 ο αιώνα. Ο κύκλος της Ολυμπιώτισσας στην Ελασσόνα που χρονολογείται γύρω στο 1300 αποτελεί το αρχαιότερο γνωστό παράδειγμα απεικόνισης του Ακαθίστου Ύμνου 2, ενώ ακολουθούν ανάλογοι κύκλοι από τον 14 ο αιώνα και έπειτα σε μνημεία του Μακεδονικού χώρου και της Μεσαιωνικής ερβίας. Η ιδιαίτερη διάδοση του εικονογραφικού κύκλου του Ακαθίστου κατά την τουρκοκρατία οφείλεται σε λόγους ιδεολογικούς, συνδεόμενους με το νικητήριο περιεχόμενο του δευτέρου προοιμίου, με τον 1 Για την εικονογράφηση του Ακαθίστου Ύμνου στην μνημειακή ζωγραφική, σε χειρόγραφα και σε φορητές εικόνες βλ. ΑΠΡΑ-ΒΑΡΔΑΒΑΚΗ, Οι μικρογραφίες του Κώδικα Garrett 13, σ SPATHARAKIS, The pictorial cycles of the Akathistos Hymnn, σ. 8 κ. εξ. 2 CONSTANTINIDES, Panagia Olympiotissa, σ

24 σωτηριολογικό και δοξαστικό χαρακτήρα των υπόλοιπων οίκων, καθώς και με τη γνωστή παράδοση συσχετισμού του Ύμνου με στιγμές κινδύνου των βυζαντινών, που αποσοβήθηκαν χάρη στην επέμβαση της Θεοτόκου 3. τη μεταβυζαντινή εικονογραφία ο κύκλος απαντά στις τράπεζες των μονών, στους νάρθηκες ή συγκεντρωμένος σε συγκεκριμένο τμήμα του κυρίως ναού 4. το καθολικό της μονής Παναγίας Μικροκάστρου ιάτιστας οι εικοσιτέσσερις οίκοι του Ακαθίστου ιστορούνται στα εσωράχια του κυρίως ναού. Η παρούσα μελέτη αναπτύσσεται σε έξι κεφάλαια. Σο πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στην ιστορική διαδρομή του μοναστηριού από τη στιγμή που υπήρξε ένα απλό εξοχικό παρεκκλήσιο της ενορίας Μικροκάστρου μέχρι και τη νεώτερη ιστορία του. Σο δεύτερο κεφάλαιο περιλαμβάνει την αρχιτεκτονική του καθολικού της μονής. το τρίτο κεφάλαιο, γίνεται μια σύντομη επισκόπηση του συνολικού εικονογραφικού προγράμματος του ναού. Σο τέταρτο κεφάλαιο είναι χωρισμένο σε δύο μέρη, στο πρώτο δίνεται το ιστορικό και θεολογικό πλαίσιο του Ύμνου, ενώ στο δεύτερο αναλύεται η κάθε σκηνή του εικονογραφικού κύκλου ξεχωριστά. το πέμπτο κεφάλαιο αναλύονται τα κύρια εικονογραφικά γνωρίσματα των παραστάσεων με βάση το καλλιτεχνικό κλίμα της εποχής των ζωγράφων του ναού, ενώ στο τελευταίο μέρος δίνονται κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ύφους των καλλιτεχνών που φιλοτέχνησαν το καθολικό της μονής. 3 ΠΑΙΪΔΟΤ, Οι τοιχογραφίες του 17 ο αιώνα στους ναούς της Καστοριάς, σ ΚΑΛΟΚΤΡΗ, Ἡ Θεοτόκος εἰς την εἰκονογραφίαν Ἀνατολής και Δύσεως, σ

25 Ι. ΣΟ ΙΣΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ ΣΗ ΜΟΝΗ ΜΙΚΡΟΚΑΣΡΟΤ. Η Μονή Παναγίας Μικροκάστρου υπάγεται στη μητρόπολη ισανίου και ιατίστης και απέχει 30 χιλιόμετρα δυτικά από την πόλη της Κοζάνης και 4 χιλιόμετρα από την ιάτιστα (χ.1). τα τέλη του 18 ου αιώνα η ιάτιστα συνδέθηκε με μεγάλα κέντρα του εξωτερικού και παρουσίασε ανάπτυξη στον πνευματικό και καλλιτεχνικό τομέα καθώς και στον χώρο της βιοτεχνίας και του εμπορίου η οποία διατηρείται μέχρι και σήμερα 5. Η ιερά μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μικροκάστρου είναι γνωστή και ως «Ἱερά Μονή τῆς Παναγίας ἐν Σσιαρουσίνῳ» 6. Σο σημερινό καθολικό του μοναστηριού αποτελούσε αρχικά ένα παρεκκλήσιο ή κάποιο προσκυνηματικό ναό της συγκεκριμένης περιοχής. Η ονομασία του χωριού Σσιαρούσινο, αναφέρεται με διάφορες παραλλαγές σε κώδικες και σε άλλες χειρόγραφες ή έντυπες πηγές 7. Σο χωριό Σσιαρούσινο ήταν κτισμένο σε ύψωμα στους δυτικούς πρόποδες του όρους «Καστράκι». το σημείο εκείνο υπήρχε βυζαντινό φρούριο, χάρη του οποίου το χωριό μετονομάστηκε σε Μικρόκαστρο 8. Η ακριβή χρονολογία ίδρυσης της Μονής δεν είναι γνωστή, ωστόσο πριν από την ίδρυση του μοναστηριού ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου προϋπήρχε ως προσκυνηματικός ναός ή εξοχικό παρεκκλήσιο της ενορίας Μικροκάστρου. Σο 1603 τοποθετείται η πρώτη πιθανή χρονολογία ανέγερσης του ναού, σύμφωνα με αξιόπιστη μαρτυρία του ερευνητή και ιστοριοδίφη Μιχαήλ Καλινδέρη, ο οποίος είδε τη 5 ΦΑΙΡΕΣΗ, «ισανίου και ιατίστης, Μητρόπολις», ΘΗΕ 11 (1962) ἌΝΘΙΜΟ ΕΒΑΣΕΙΑ, «Περί τῶν Ἱερῶν Μονῶν ισανίου», ΕΑ 24 (1900) Για την ετυμολογία του ονόματος της περιοχής βλ. ΜΠΕΛΛΟ, Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Μικροκάστρου, σ. 35. ΚΑΛΙΝΔΕΡΗ, Γραπτά Μνημνεία από τη Δυτική Μακεδονία, σ ΚΕΡΑΜΟΠΟΤΛΟ, «Ἀνασκαφαί ἐν τῇ ἄνω Μακεδονία», ΑΕ (1932)

26 συγκεκριμένη χρονολογία εντοιχισμένη στο ναό, πριν από τον πόλεμο, δηλαδή το 1937 στοιχείο το οποίο δεν σώζεται σήμερα. Σην ίδια χρονολογία ο μελετητής διάβασε και στην θαυματουργή εικόνα της Παναγίας που βρίσκεται στο τέμπλο του σημερινού καθολικού η οποία σήμερα δεν φαίνεται 9. Σο 1753 θεωρείται η δεύτερη πιθανή χρονολογία ανέγερσης του ναού. Σο έτος αυτό ανέγραψε ο μητροπολίτης Ιάκωβος, το 1950 στηριζόμενος πιθανόν σε προφορικές παραδόσεις που τον έκαναν να θεωρήσει το έτος αυτό ως έτος ίδρυσης της μονής, όταν ανακαίνισε το μοναστήρι σε επιγραφή στην πλάκα της αγίας τράπεζας 10 : ΔΕΗΙ ΣΟΤ ΔΟΤΛΟΤ ΣΟΤ ΘΕΟΤ ΔΗΜ. ΚΛΨΝΣΑΡΗ. ΣΟ 1956 ΑΝΕΚΑΙΝΙΘΗ Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΠΑΝΑΓΙΑ ΜΙΚΡΟΚΑΣΡΟΤ ΑΡΦΙΕΡΑΣΕΤΟΝΣΟ ΣΟΤ ΜΗΣΡΟΠΟΛΙΣΟΤ ΙΑΚΨΒΟΤ ΚΛΕΟΜΒΡΟΣΟΤ ΗΓΟΤΜΕΝΕΤΟΝΣΟ ΑΡΦΙ.ΦΡΤΟΣΟΜΟΤ ΖΑΥΕΙΡΟΠΟΤΛΟΤ. ΗΝ ΔΕ ΣΟ ΠΑΛΑΙΟΝ ΕΣΟ ΣΗ ΜΟΝΗ Η χρονολογία αυτή δεν στηρίζεται σε αδιάψευστο γραπτό τεκμήριο και επομένως είναι επισφαλής. Προς το τέλος του 18 ου αιώνα χωρίς δυνατότητα επακριβούς χρονολογικού προσδιορισμού, φαίνεται πως έγιναν ριζικές ανακαινίσεις ή και νέα ανέγερση του ναού, με πιθανό έτος το Σο έτος αυτό ήταν χαραγμένο εξωτερικά στην ΒΑ γωνία του ιερού σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες γέροντα του χωριού Μικροκάστρου 11. Σο έτος 1603 επομένως, σύμφωνα με την μαρτυρία του Μιχαήλ Καλινδέρη, θεωρείται ως έτος αρχικής ανέγερσης του ναού της Παναγίας. Μετά τα μέσα του 18 ου αιώνα με πιθανό έτος το 1793 ο ναός ανακαινίστηκε ή και ξανακτίστηκε στα θεμέλια του πρώτου κτίσματος του 1603 και το 1797 σύμφωνα με την επιγραφή ιστόρησης του ναού 9 ΚΑΛΙΝΔΕΡΗ, Γραπτά Μνημνεία από τη Δυτική Μακεδονία, σ ΚΛΕΟΜΒΡΟΣΟ, Ὀ «κόπος» μου, σ ΜΠΕΛΛΟ,Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Μικροκάστρου, σ

27 αγιογραφήθηκε 12. Σα τυπολογικά δεδομένα του ναού, η επιγραφή ιστόρησής του καθώς και γραπτές μαρτυρίες επιβεβαιώνουν ότι ο ναός προϋπήρχε ως προσκυνηματικός στην περιοχή και όχι ως καθολικό Μονής. Ο ναός ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής και έχει όλα τα χαρακτηριστικά των μη μοναστηριακών ναών της περιόδου της Σουρκοκρατίας τρίκογχο ιερό, περίστωο χαγιάτι και υπερυψωμένο νάρθηκα - γυναικωνίτη 13. το βόρειο πεσσό που χωρίζει τον κυρίως ναό από τον νάρθηκαγυναικωνίτη σε ειδικό πλαίσιο διαστάσεων 0,90 0,60 μ., υπάρχει η μεγαλογράμματη επιγραφή ιστόρησης του ναού 14 (πίν. 6). «ΟΜΒΡΟΛΤΣΟΙ ΦΑΡΙΣΑ ΑΓΝΗ Π/ΑΡΘΕΝΕ ΝΑΨ ΣΨ Ψ ΠΗΓΗ ΣΕ ΚΑΙ ΑΝΣΛΟΤΜΕΝΕΙ / Ο ΠΑΝΕΠΣΟ ΟΤΣΟ ΚΑΙ ΠΑΝΑΓΙΟ ΝΑΟ Ο Ε/Π ΟΝΟΜΑΣΙ ΣΗ ΤΠΕΡΑΓΙΑ ΔΕΠΟΙΝΗ ΗΜΨΝ / ΘΕΟΣΟΚΟΤ ΚΑΙ ΑΕΙΠΑΡΘΕΝΟΤ ΜΑΡΙΑ ΣΙΜΨΜΕ/ΝΨ ΚΑΘΙΣΟΡΗΣΑΙ ΑΡΦΙΕΡΑΣΕΤΟΝΣΟ / ΜΕΝ ΣΟΤ ΠΑΝΙΕΡΨΣΑΣΟΤ ΚΑΙ ΘΕΟΠΡΟΒ / ΛΗΣΟΤ ΜΗΣΡΟΠΟΛΙΣΟΤ ΑΓΙΟΤ ΙΑΝΙΟΤ / ΚΤΡΙΟΤ ΝΕΟΥΤΣΟΤ ΕΠΙΣΡΟΠ / ΕΤΨΝΣΟ ΔΕ ΣΟΤ ΑΙΔΕΙΜΨΣΑΣΟΤ Π/ΑΠΑ ΚΤΡ ΓΕΨΡΓΙΟΤ ΔΙΑ ΦΗΡΟ ΠΑΠΑ / ΓΕΨΡΓΙΟΤ ΟΙΚΟΝΟΜΟΤ ΚΑΙ ΙΟΤ ΑΤΣΟΤ ΑΝΑΓΝ/ ΝΟΣΟΤ ΕΚ ΦΨΡΑ ΚΑΠΕΟΒΟΤ ΔΙΑ ΙΝΔΡ / ΟΜΗ ΚΑΙ ΔΑΠΑΝΗ ΣΨΝ ΕΤΕΒΨΝ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟ/ΞΨΝ ΦΡΙΣΙΑΝΨΝ ΕΥΗΜΕΡΕΒΟΝΣΟ ΚΤΡ ΠΑΠΑ / ΜΙΦΑΛΗ ΚΑΙ ΚΤΡ ΠΑΠΑ Φ (ΑΣΖ)Η ΠΑΠΑΝΔΡΙΑ / ΚΑΙ ΠΑΠΑΙΨ(ΑΝΝΟΤ): ΕΝ ΕΣΕΙ ΨΣΗΡΙΨ ΑΧ Ζ: ΝΟΕΜ/ΒΡΙΟΤ ΙΖ». Η ιστόρηση έγινε στις 17 Νοεμβρίου του έτους 1797 επί αρχιερατείας Νεοφύτου ( ). Οι ιερείς είναι ο «επιτροπεύων» παπα- 12 ΔΑΡΔΑ, Μοναστήρια ισανίου και ιατίστης, σ ΜΠΕΛΛΟ, «Παναγία Μικροκάστρου», Πρακτικά Δ Πανδυτικομακεδονικού υνεδρίου. Η Μακεδονία ασπίδα του Έθνους Ιστορία- Πολιτισμός- Ανάπτυξη, Θεσσαλονίκη 1995, σ ΔΑΡΔΑ, Μοναστήρια ισανίου και ιατίστης, σ

28 κυρ-γεώργιος και οι «εφημέριοι» παπα-κυρ-μιχάλης Παπανδριάς και παπα-κυρ-φατζής Παπαιωάννου. Οι καλλιτέχνες που αγιογράφησαν το ναό είναι ο ιερέας και ο οικονόμος παπα-γεώργιος με τον γιο του Αναγνώστη, δηλωτικό του ομώνυμου εκκλησιαστικού βαθμού (κατωτέρου κληρικού). Οι καλλιτέχνες προέρχονται από το Καπέσοβο της Ηπείρου, κέντρο όπου άνθισε η αγιογραφία 15. την επιγραφή ιστορήσεως του ναού δεν μνημονεύεται κανένας ιερομόναχος ή μοναχός όπως συμβαίνει σε όλες τις επιγραφές μοναστηριακών ναών. Ο «επιτροπεύων» παπα-κυρ- Γεώργιος, που ίσως θα μπορούσε να θεωρηθεί ιερομόναχος, είναι καταφανές ότι είναι έγγαμος κληρικός, αφού προσωνυμείται όχι «πανοσιώτατος», αλλά «αιδεσιμότατος». Οι δαπάνες αγιογράφησης καλύπτονται από ευσεβείς χριστιανούς και όχι μοναχούς. Άλλοι αναφερόμενοι κληρικοί χαρακτηρίζονται ως «εφημέριοι». Εάν το 1797 που αγιογραφείται ο ναός ήταν μοναστήρι, θα μνημονεύονταν τουλάχιστον ο ηγούμενος. Σο τεκμήριο αυτό επομένως, είναι μια ισχυρότατη ένδειξη πως πριν από το 1797 δεν λειτουργησε ως μοναστήρι 16. τον κώδικα της μητροπόλεως ισανίου και ιατίστης έχει καταχωρισθεί ιδιοχείρως από το μητροπολίτη Νεόφυτο ( ) με ημερομηνία 22 Δεκεμβρίου 1797 κατάλογος που περιλαμβάνει τα χωριά και τα μοναστήρια της δικαιοδοσίας του 17. Για το χωριό Σσιαρούσινο, το σημερινό Μικρόκαστρο, και μετέπειτα μοναστήρι της Παναγίας σημειώνει ο Νεόφυτος τα εξής: «Φωρίον Σζηρούσινον. Και ἐκκλησία τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου. Η προσθήκη δίπλα στο χωριό Σζηρούσινο της φράσης : Και ἐκκλησία τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου», και όχι μοναστήρι, δείχνει ότι η εκκλησία της Παναγίας Μικροκάστρου ήταν κάτι το 15 ΟΤΛΗ, «Ἐπιγραφαί και ἐνθυμήσεις», ΗΦ 9 (1934) ΔΑΡΔΑ, Μοναστήρια ισανίου και ιατίστης, σ ΑΡΑΝΣΗ, «Σα χωριά του Βοϊου», ΗΔΜ 2 (1961)

29 ξεχωριστό, ένα προσκύνημα, όχι όμως μοναστήρι 18. Επίσης, ο επίσκοπος εβαστείας Άνθιμος, ο οποίος χρημάτισε γραμματέας της μητροπόλεως ισανίου και ιατίστης πριν χειροτονηθεί έγραψε για τα μοναστήρια της επαρχίας. Για το Μικρόκαστρο αναφέρει ότι αρχικά υπήρχε μόνο ο ναός ως παρεκκλήσιο του χωριού. Αργότερα για την καλύτερη λειτουργία του συστάθηκε διευθύνουσα επιτροπή και κατόπιν με την βελτίωση της καταστάσεώς του άρχισαν να διορίζονται και ηγούμενοι οπότε ο ναός άρχισε να θεωρείται ενοριακό μοναστήρι χωρίς αδελφότητα 19. Ακόμη, σε έγγραφο του πατριάρχη Ιωακείμ του Γ προς τον μητροπολίτη ισανίου και ιατίστης Ιερόθεο με ημερομηνία 3 Αυγούστου 1910, σχετικό με την ανεύρεση του κώδικα του μοναστηριού στα βιβλία του αειμνήστου μητροπολίτη Κυζίκου Αθανασίου ( ) του από ισανίου, γίνεται αναφορά στο μοναστήρι χαρακτηρίζοντάς το ως ενοριακό 20. Επιπλέον, με το νόμο που ίσχυσε το 1932 για συγχώνευση όλων των μοναστηριών κάθε εκκλησιαστικής επαρχίας που είχαν λιγότερους από πέντε μοναχούς σε ένα 21, στη μητρόπολη ισανίου προκλήθηκε αντίδραση για την διατήρηση ως κύριας μονής της Παναγίας Μικροκάστρου και όχι της Μονής Αγίας Σριάδος Βυθού-Αυγερινού. Η αντίδραση αυτή εκφράστηκε σε δημοσίευμα εκείνης της περιόδου που τόνιζε ότι στο Μικρόκαστρο δεν υπήρχε από παλιά μοναστήρι, αλλά απλό προσκύνημα, που μετατράπηκε αργότερα σε μοναστήρι για να του προσδώσουν αίγλη 22. Μετά το 1797 άγνωστο πότε ακριβώς, η διευθύνουσα επιτροπή του προσκυνηματικού ναού με την έγκριση του αρμόδιου μητροπολίτη, 18 ΚΑΛΙΝΔΕΡΗ, Γραπτά Μνημνεία από τη Δυτική Μακεδονία, σ ἌΝΘΙΜΟ ΕΒΑΣΕΙΑ, «Περί τῶν Ἱερῶν Μονῶν ισανίου», ΕΑ 24 (1900) ΔΑΡΔΑ, Μοναστήρια ισανίου και ιατίστης, σ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΤ, «Περί τοῦ νόμου 4684», ΓΠ 14 (1930) ΠΑΠΑΚΨΝΣΑΝΣΙΝΟ, «Μονή Αγίας Σριάδας», ΗΔΜ (1933)

30 εγκατέστησε ιερομόναχο στο ναό, έτσι προκύπτει το μοναστήρι της Παναγίας του Μικροκάστρου, με έναν ηγούμενο και έναν ή δύο το πολύ μοναχούς ποτέ περισσότερους 23. Η ανάγκη να προσδοθεί εκκλησιαστικό κύρος σε έναν προσκυνηματικό ναό που ανήκε στην ενορία Μικροκάστρου στα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας, η προνομιακή φυσική τοποθεσία της θέσεως του ναού καθώς και η σκέψη για πιθανή μελλοντική και θρησκευτική ωφέλεια αποτελούν πιθανά αίτια για την μετατροπή του προσκυνήματος σε μοναστήρι 24. Οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες στις οποίες υπάρχει ο χαρακτηρισμός του προσκυνήματος ως μοναστηριού είναι ένας λογαριασμός διαχειρίσεως της Μονής των ετών (πίν.10) επί ηγουμενίας του Αρχιμανδρίτου Γαβριήλ 25 και ένα έγγραφο που συντάχθηκε στα Γρεβενά στις 18 Μαΐου του 1824 (πίν.9). Σο έγγραφο αφορά την συγκέντρωση 23 ιατιστινών στο μοναστήρι του Μικροκάστρου για την διευθέτηση της εκλογής προεστού στην ιάτιστα. ημαντική πηγή πληροφοριών για την πρώτη χρονική περίοδο του μοναστηριού αποτελεί και ο κώδικας των ετών , ο οποίος περιείχε στοιχεία για την διαχείριση του μοναστηριού όπως ισολογισμούς, αφιερωτήρια γράμματα και χρεωστικά ομόλογα των ετών σε 127 σελίδες 26. Ο κώδικας αυτός δεν σώζεται σήμερα, ωστόσο θα έδινε αρκετές πληροφορίες για τη χρονική εκείνη περίοδο του μοναστηριού, η ύπαρξή του όμως επιβεβαιώνεται από τον Αντώνιο ιγάλα ο οποίος σε επίσκεψη του στη ιάτιστα τα έτη εντόπισε τον συγκεκριμένο κώδικα 27. Επιπλέον, το 1886 στις οδοιπορικές του σημειώσεις ο Νικόλαος χινάς αναφέρει απλώς την ύπαρξη και την τοποθεσία της Μονής χωρίς 23 ΔΑΡΔΑ, Μοναστήρια ισανίου και ιατίστης, σ ΜΠΕΛΛΟ, ΜονήΚοιμήσεως Θεοτόκου Μικροκάστρου, σ ΔΑΡΔΑ, Μοναστήρια ισανίου και ιατίστης, σ ΜΕΓΑ, «Αρχείο Ζουπάν-Μωραΐτη», ιατιστέων μνήμη, σ ΙΓΑΛΑ, Πνευματική ζωή των Ελληνικών Κοινοτήτων της Μακεδονίας, σ

31 να δίνει άλλες πληροφορίες 28. Για το μοναστήρι του Μικροκάστρου γίνεται αναφορά και στην πραγματεία του Ανθίμου εβαστείας, ο οποίος γράφει για τα μοναστήρια της επαρχίας ισανίου. το κείμενό του για το μοναστήρι της Παναγίας αναφέρει ότι χρέη ηγούμενου ασκούσε ήδη από το 1890 ο αρχιμανδρίτης Θεόφιλος από τα Γιάννενα και ότι η περιουσία του μοναστηριού ανέρχεται σε 250 πρόβατα και άλλα ζώα με ετήσιο εισόδημα 140 περίπου οθωμανικές λίρες. Ακόμη, αναφέρει ότι το μοναστήρι προσφέρει λίρες για την συντήρηση του σχολείου του χωριού 29. Ο Κανονισμός της Ορθοδόξου Κοινότητος ιατίστης που συντάχθηκε το 1902, πληροφορεί για τον τρόπο εκλογής των επιτρόπων της Ιερά μονής Σσιαρουσίνου (Μικροκάστρου). Σα μέλη της επιτροπής εκλέγονταν κατά την ημέρα της εκλογικής συνέλευσης, όταν γινόταν εκλογή των δημογερόντων, εφόρων, επιτρόπων εκκλησιών και επιτρόπων του κηροποιείου 30. Η εγκατάσταση του μητροπολίτη Ιακώβου Κλεόμβροτου το Δεκέμβριο του 1945 στη ιάτιστα μετά τον πόλεμο αποτελεί σταθμό στην ιστορία του μοναστηριού. Όπως ήταν φυσικό μετά τον πόλεμο, βρήκε ερείπια γι αυτό και επιδόθηκε στο έργο της ηθικής και υλικής ανόρθωσης της μονής μετατρέποντας την σε κέντρο λατρείας, κηρύγματος και φιλανθρωπικής δράσης 31 (πίν.1,2). Σο αναγεννητικό έργο του Ιακώβου συνέχισε ο διάδοχός του Πολύκαρπος Λιώσης ( ). Η ποιμαντορία του υπήρξε πλήρης εκκλησιαστικής και κοινωνικής δράσης καθώς εγκατέστησε όλα τα 28 ΦΙΝΑ, Οδοιπορικές σημειώσεις, τ. Α, σ ἌΝΘΙΜΟ ΕΒΑΣΕΙΑ, «Περί τῶν Ἱερῶν Μονῶν ισανίου», ΕΑ 24 (1900) ΠΑΠΑΣΑΘΗ, Κανονισμοί των Ορθόδοξων Ελληνικών Κοινοτήτων, τ. Α, σ ΚΛΕΟΜΒΟΣΟ, Ὀ «κόπος» μου, σ

32 φιλανθρωπικά ιδρύματα της μητροπόλεως στα κτίρια της Μονής και αξιοποίησε κατάλληλα την περιουσία της 32. Σο 1974, σε διαδοχή του μητροπολίτη Πολυκάρπου εξελέγη ο σημερινός μητροπολίτης Αντώνιος Κόμπος, του οποίου το ενδιαφέρον για την αναστήλωση και επάνδρωση των μοναστηριών υπήρξε από τις πρώτες επιδιώξεις του 33. Οι στερεωτικές και ανακαινιστικές εργασίες που έγιναν βελτίωσαν ολόκληρο το μοναστηριακό συγκρότημα. Ο ναός εξωτερικά και εσωτερικά ευπρεπίστηκε, το ηγουμενείο και τα κτίρια των ιδρυμάτων ανακαινίστηκαν και κτίστηκε νέος ξενώνας. Ανεγέρθηκαν δύο παρεκκλήσια, ένα έξω ως ναός κοιμητηριακός, των αγίων Ειρήνης της Μεγαλομάρτυρος και Ειρήνης Φρυσοβαλάντου και ένα μέσα στο χώρο του μοναστηριού, των αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης 34. Σον Απρίλιο του 1993, κατόπιν προτάσεως του εβασμιωτάτου μητροπολίτου Αντωνίου η μονή με προεδρικό διάταγμα μετατράπηκε σε γυναικεία κοινοβιακή μονή και τον Οκτώβριο του ίδιου έτους κατόπιν αιτήματος πάλι του εβασμιωτάτου προς την Ιερά μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Μάκρης Αλεξανδρουπόλεως εγκαταστάθηκαν οι δύο πρώτες μοναχές 35. ημαντική υπήρξε η εθνική και κοινωνική προσφορά τη μονής στο λαό της περιοχής. Η αναφερόμενη συγκέντρωση 23 ιατιστινών στο μοναστήρι του Μικροκάστρου σε έγγραφο του αρχείου Ζουπάν Μωραΐτη για την επίλυση ζήτηματος της περιοχής δείχνει τον εθνικοκοινωνικό ρόλο της Μονής στην ιστορία του τόπου 36. Ειδική μνεία του μοναστηριού γίνεται σε συμπλοκή αντάρτικης ομάδας με τουρκικό απόσπασμα, στις αρχές Αυγούστου του Η αντάρτικη ομάδα ανήκε στην Εθνική 32 ΣΡΑΚΑΛΗ, 50 έτη ελευθερίας, σ ΥΙΛΙΟ, «Σο έργο μιας επταετίας», ΒΖ 55 (1982) ΔΑΡΔΑ, Μοναστήρια ισανίου και ιατίστης, σ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΜΟΝΑΦΗ, ΣΙΓΑΡΙΔΑ, ΔΑΡΔΑ, ΚΨΝΣΑΝΣΙΝΟΤ ἥ ΣΕΓΟΤ- ΣΕΡΓΙΑΔΟΤ Μοναστήρια του Νομού Κοζάνης, σ ΜΕΓΑ, «Αρχείο Ζουπάν-Μωραΐτη»,ιατιστέων μνήμη, σ

33 Εταιρία και πριν από τη συμπλοκή είχε περάσει από το μοναστήρι της Παναγίας, όπου ζήτησε και πήρε ψωμί 37. Ακόμη, στη διάρκεια του ένοπλού Μακεδονικού αγώνα ( ) στο μοναστήρι υπήρχε κρυψώνας όπλων, λειτούργησε αναρρωτήριο στο παλιό ηγουμενείο και ταυτόχρονα η μονή παρείχε οικονομική ενίσχυση 1000 γροσίων ετησίως στη σχολή του χωριού Σσιαρούσινου 38. τους απελευθερωτικούς αγώνες του 1912, το μοναστήρι δέχτηκε τη λεηλασία και τα πυρά των Σούρκων. τις 12 Οκτωβρίου του 1912, όταν η ιάτιστα επαναστάτησε και σήκωσε την ελληνική σημαία, τουρκικός στρατός από τη Λειψίστα κατευθύνθηκε προς τη ιάτιστα επιχειρώντας επίθεση εναντίον της. Η σθεναρή αντίκρουση των ιατιστινών έτρεψε το τουρκικό στρατό σε φυγή. Κατά την αποχώρησή των τούρκων χτυπήθηκε άνανδρα το χωριό Μικρόκαστρο και λεηλατήθηκε το μοναστήρι της Παναγίας 39. τις μετέπειτα δραματικές σελίδες της ιστορίας, όπως στους πρόσφυγες της Μικρασιατικής καταστροφής, στην εποποιία του , στην εθνική αντίσταση με αποκορύφωμα την ιστορική μάχη του Υαρδύκαμπου τον Μάρτιο του 1943, η υλική και ηθική προσφορά της Μονής υπήρξε σημαντική 40. Ο λαός της μητροπολιτικής επαρχίας, στην οποία υπάγεται το μοναστήρι, αλλά και της ευρύτερης περιοχής της Δυτικής Μακεδονίας, ανέκαθεν προσέτρεχε στη μονή για τον εορτασμό της Παναγίας στις 15 Αυγούστου. Σο πανηγύρι που γινόταν προς τιμή της Θεοτόκου εκτός από το θρησκευτικό είχε εθνικό και κοινωνικό χαρακτήρα. 37 ΛΤΡΙΣΖΗ, Η Εθνική Εταιρεία, σ ΠΑΠΑΔΟΠΟΤΛΟ, Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνισμού της Μακεδονίας, σ ΑΠΟΣΟΛΟΤ, Ιστορία ιατίστης, σ ΜΠΕΛΛΟ, Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Μικροκάστρου, σ

34 τα χρόνια της τουρκοκρατίας, έδινε την ευκαιρία στους σκλαβωμένους της περιοχής να ζήσουν μια μέρα ελευθερίας 41. Από όλη την δυτική Μακεδονία προσέρχονταν προσκυνητές να τιμήσουν τη Θεοτόκο και να συζητήσουν ότι σχετικό με τον εθνικό αγώνα 42. Οι αδούλωτοι ιατιστινοί εύρισκαν την ευκαιρία έφιπποι με στολισμένα τα άλογά τους να δείξουν θάρρος και να ενισχύσουν την ελπίδα για αποτίναξη του ζυγού της δουλείας. Από εκείνα τα χρόνια προέρχεται το έθιμο των καβαλάρηδων που αναβιώνει έως και σήμερα ΜΠΟΝΣΑ, «Η γιορτή της Παναγία στη ιάτιστα», Ελιμειακά 2 (1982) ΠΑΠΑΝΑΟΤΜ, Λαογραφικά ιατίστης, σ ΥΕΝΔΟΝΗ, «Σο πανηγύρι της Παναγίας», ΜΗ 3 (1927)

35 ΙΙ. Η ΑΡΦΙΣΕΚΣΟΝΙΚΗ ΣΟΤ ΚΑΘΟΛΙΚΟΤ. το κέντρο του μοναστηριακού συγκροτήματος ακολουθώντας την καθιερωμένη μοναστηριακή διάταξη είναι τοποθετημένο το καθολικό της μονής 44 (χ.2) (πίν.5). Ο ναός ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με υπερυψωμένο γυναικωνίτη και δίριχτη στέγη. Η τοιχοποιία του ναού στην αρχική της μορφή πρέπει να ήταν αργολιθοδομή με τις γνωστές ξυλοδεσιές (χατίλια) 45. ήμερα μετά τις αναστηλωτικές επισκευές ο ναός έχει επενδυθεί εξωτερικά με πλινθοπερίβλητη λιθοδομή η οποία έχει αλλοιώσει σημαντικά την πρωταρχική του μορφή (πίν. 3, 4). Δεξιά και αριστερά τις κύριας (νότιας) εισόδου του ναού είναι εντοιχισμένες δύο μαρμάρινες πλάκες, οι οποίες αναφέρονται στις ανακαινιστικές επεμβάσεις των ετών και την αριστερή πλάκα αναγράφεται: «Η ΙΕΡΑ ΚΑΙ ΕΒΑΜΙΑ ΑΤΣΗ ΜΟΝΗ ΣΗ / ΚΟΙΜΗΕΨ ΘΕΟΣΟΚΟΤ ΜΙΚΡΟΚΑΣΡΟΤ / ΙΔΡΤΘΕΙΑ ΣΟ 1753 ΑΝΕΚΑΙΝΙΘΗ / ΑΣΡΤΣΟΙ ΚΟΠΟΙ ΚΑΙ ΜΟΦΘΟΙ ΣΟΤ / ΕΒ.ΜΗΣΡΟΠΟΛΙΣΟΤ ΙΑΝΙΟΤ ΚΑΙ / ΙΑΣΙΣΗ ΚΤΡΙΟΤ ΙΑΚΨΒΟΤ ΚΑΣΑ ΣΑ / ΕΣΗ ΕΠΙΚΕΤΑΘΕΝΣΟ ΣΟΤ / Ι.ΝΑΟΤ ΚΑΙ ΑΝΕΓΕΡΘΕΝΣΨΝ ΣΨΝ ΣΡΙΨΝ / ΚΣΙΡΙΨΝ ΕΝΘΑ ΕΓΚΑΣΕΣΑΘΗΑΝ ΣΑ ΕΤΑΓΗ ΙΔΡΤΜΑΣΑ ΑΤΣΗ». την δεξιά πλάκα επίσης, αναγράφεται: «Η ΕΒΑΜΙΟ ΚΑΙ ΙΕΡΑ ΑΤΣΗ / ΜΟΝΗ ΑΝΕΚΑΙΝΙΘΗ ΚΑΙ ΕΞΨΡΑΪΘΗ ΚΑΣΑ ΣΑ ΕΣΗ / ΑΡΦΙΕΡΑΣΕΤΟΝΣΟ ΣΟΤ ΕΒΑΜΙΨΣΑ/ΣΟΤ ΜΗΣΡΟΠΟΛΙΣΟΤ ΙΑΝΙΟΤ ΚΑΙ / ΙΑΣΙΣΗ κ.κ ΑΝΣΨΝΙΟΤ Α (ΚΟΜΠΟΤ)». 44 ΠΑΠΑΙΨΑΝΝΗ, Ελληνικά Μοναστήρια σαν αρχιτεκτονικές συνθέσεις, σ ΜΟΤΣΟΠΟΤΛΟ, Εκκλησίες του νομού Πέλλης, σ ΔΑΡΔΑ, Μοναστήρια ισανίου και ιατίστης, σ

36 Ο ναός εξωτερικά έχει διαστάσεις 23,65 12,18μ. Σο ύψος του ποικίλει από 3 μέτρα στην νότια πλευρά μέχρι 4,50 στη βόρεια. Από το εξωτερικό ορθογώνιο περίγραμμα προεξέχει ανατολικά μόνο η ημικυκλική κόγχη του ιερού, ενώ οι κόγχες της πρόθεσης, του διακονικού και η μικρή κόγχη του χωνευτηρίου στη βόρεια πλευρά του ναού εγγράφονται στο πάχος των τοίχων 47. τα νοτιοανατολικά υπάρχει ενσωματωμένο με το ναό πυργοειδές κωδωνοστάσιο σχεδόν τετράγωνο με διαστάσεις 3,40 3,10 μ., και ύψος 15 μ., που επιστέφεται με τρουλοειδές φανάρι. ύμφωνα με την επιγραφή που φέρει το κωδωνοστάσιο 48 είναι κτισμένο πολύ μεταγενέστερα από το υπόλοιπο κτίσμα το 1923: «ΣΟ ΚΨΔΨΝΟΣΑΙΟ ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΔΑΠΑΝΑΙ ΣΟΤ / ΕΚ ΙΑΣΙΣΗ Β.. ΡΟΤΖΙΟΤ ΚΑΙ ΣΕΚΝΨΝ ΣΗ ΕΠΙ ΗΓΟΤΜΕΝΟΤ ΣΗ ΣΑΠΕΙΝΗ ΟΙΟΣΗΣΟ ΑΓΑΘΑΓΓΕΛΟΤ ΤΡΜΑΚΕΖΗ ΚΑΣΑΜΗΝΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΤ ΣΟΝ ΨΣΗΡΙΟΝ ΕΣΟΤ 1923». Η προσπέλαση στο ναό γίνεται από δύο εισόδους. Η μία από το μέσο της δυτικής πλευράς οδηγεί στο νάρθηκα γυναικωνίτη και η άλλη που βρίσκεται στη νότια πλευρά οδηγεί στον κυρίως ναό. Η συνήθης αυτή θέση των δύο εισόδων στις βασιλικές με νάρθηκα γυναικωνίτη επιβάλλεται για λόγους λειτουργικούς και κλιματολογικούς 49. τη νότια πλευρά του ναού διατηρούνται τα πέντε μικρά παράθυρα χαρακτηριστικό γνώρισμα των εκκλησιών στην τουρκοκρατία 50, ενώ στη βόρεια πλευρά 47 ΔΑΡΔΑ, Μοναστήρια, ό.π., σ ΔΑΡΔΑ, Μοναστήρια, ό.π., σ ΣΕΥΑΝΙΔΟΤ ΥΨΣΙΑΔΟΤ, «Σο καθολικό του Αγίου Αθανασίου στην Εράτυρα» Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση , τ. Α, σ ΜΟΤΣΟΠΟΤΛΟ, Εκκλησίες του νομού Πέλλης, σ

37 της οποίας ο τοίχος ύστερα από αποχωμάτωση ξανακτίστηκε ανοίχτηκαν τρία μεγάλα παράθυρα και μία ακόμα είσοδος προς τον ναό 51 τη νότια πλευρά του ναού υπάρχει το περίστωο ή χαγιάτι 52 (23,65 2,45) ένα στοιχείο που συναντάμε συχνά στις μεταβυζαντινές βασιλικές της Μακεδονίας 53. Μια σειρά από κτισμένους με πλίνθους πεσσίσκους, στηρίζουν τη στέγη του περίστωου, η οποία αποτελεί συνέχεια του νοτίου τμήματος της δικλινούς στέγης του ναού. Ολόκληρος ο ναός στεγάζεται με δίριχτη στέγη που αποτέμνεται στην ανατολική και δυτική πλευρά. Οι αποτμήσεις αυτές (το «μισό κεντρί») της δίριχτης στέγης είναι χαρακτηριστικές και οφείλονται στην επίδραση της κοσμικής αρχιτεκτονικής στην ναοδομία της περιόδου της τουρκοκρατίας 54. το μέσο της στέγης υψώνεται εξαγωνικός τρούλος, ο οποίος δεν διατηρεί την δομική του ιδιότητα απλώς δίνει φως στο ναό και αποτελεί υπόλειμμα της παλιάς ναοδομίας των βυζαντινών προτύπων, όπου ο τρούλος ήταν αναπόσπαστο δομικό στοιχείο 55. Σο καθολικό εσωτερικά χωρίζεται στο ιερό (2,85 10,05) τον κυρίως ναό (11,70 10,05) και τον υπερυψωμένο νάρθηκα-γυναικωνίτη (6,67 10,05). Ο κυρίως ναός (πίν.7) χωρίζεται σε τρία κλίτη με δύο σειρές από τρεις κίονες και δύο πεσσούς. Οι ανατολικοί πεσσοί οριοθετούν το ιερό βήμα 51 ΔΑΡΔΑ, Μοναστήρια, ό.π., σ Σο περίστωο αποτελεί ένα πολύτιμο συμπλήρωμα της λειτουργίας της εκκλησίας στα χρόνια της τουρκοκρατίας καθώς αποτελούσε τόπο συγκεντρώσεων και συζητήσεων μεταξύ των πιστών δίνοντας έτσι ένα κοσμικό και κοινωνικό χαρακτήρα στην εκκλησία βλ. ΠΟΡΣΕΛΑΝΟ, «Άγιος Νικόλαος στο χορευτό Πηλίου», Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση , τ. Α, σ ΣΖΑΚΟΤ, «Γενέσιο της Θεοτόκου στο Θεσπρωτικό Πρέβεζας», Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση , τ. Α, σ ΜΠΟΤΡΑ, «Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική μετά την Άλωση», Αρχιτεκτονικά θέματα 3 (1969) ΣΕΥΑΝΙΔΟΤ ΥΨΣΙΑΔΟΤ, «Σο καθολικό του Αγίου Αθανασίου στην Εράτυρα» Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση , τ. Α, σ

38 και οι δυτικοί χωρίζουν τον κυρίως ναό από το νάρθηκα γυναικωνίτη 56. Οι κίονες, τρεις στην κάθε πλευρά, συνιστούν τη διπλή κιονοστοιχία είναι κυκλικής διατομής και φαίνεται ότι είναι χτισμένοι με λαξευμένες πέτρες και επιχρισμένοι με λεπτό κονίαμα ώστε να έχουν λεία επιφάνεια. Ο ψεύτικος όγκος των κιόνων και τα μπαγδατί κιονόκρανα δείχνουν τη μεγάλη διάθεση που επικράτησε την εποχή αυτή για μια επάνοδο στα κλασσικά πρότυπα και στους ρυθμούς της εποχής και με ευτελή ακόμα μέσα 57. Ξύλινοι ελκυστήρες ορθογωνικής διατομής συνδέουν τις γενέσεις των τόξων και τα τόξα με το βόρειο και νότιο τοίχου του ναού. τον πρώτο κίονα της βόρειας πλευράς στηρίζεται ο άμβωνας, έχει ημικυλινδρικό σχήμα στο πάνω μέρος και κωνική απόληξη προς τα κάτω. Σο κωνικό τμήμα καλύπτεται από φυτικά θέματα και στο πάνω μέρος απεικονίζονται οι μορφές των τεσσάρων ευαγγελιστών 58. Μπροστά από το δεύτερο κίονα της νότιας πλευράς βρίσκεται ο δεσποτικός θρόνος είναι επιχρυσωμένος, ξυλόγλυπτος και της ίδιας τεχνικής με το τέμπλο του ιερού 59. Υέρει την εικόνα του Φριστού ως αρχιερέως και είναι διακοσμημένος με παραστάσεις αγγέλων και θέματα του φυτικού και ζωικού κόσμου. Ο ναός εσωτερικά καλύπτεται με ξύλινη οροφή, όμοια με εκείνη των αρχοντικών της Μακεδονίας 60 διακοσμημένη με εγγεγραμμένους ρόμβους, το γνωστό ως «μπακλαβαδωτό» 61 Σο δάπεδο του ναού και του νάρθηκα-γυναικωνίτη είναι στρωμένο με συμμετρικές μαρμάρινες πλάκες. 56 ΔΑΡΔΑ, Μοναστήρια, ό.π., σ ΜΟΤΣΟΠΟΤΛΟ, Εκκλησίες του νομού Πέλλης, σ ΔΑΡΔΑ, Μοναστήρια, ό.π., σ ΑΙΒΑΖΟΓΛΟΤ-ΔΟΒΑ, «Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Εράτυρας», ΒΕ, σ ΜΟΤΣΟΠΟΤΛΟ, Εκκλησίες του νομού Πέλλης, σ ΒΑΜΒΟΤΚΟΤ-ΚΑΜΠΟΤΡΗ, «Άγιος Αθανάσιος Θεσσαλονίκης», Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση , τ. Β, σ