Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου. Ταξιδιωτικός Οδηγός

Transcript

1 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Ταξιδιωτικός Οδηγός Λύκειο Παραλιμνίου

2 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Συντελεστές: Γενικός Συντονισμός: Ελένη Χατζηγιώργη Β.Δ. Α, Δ.Δ.Κ. Υπεύθυνοι Εκπαιδευτικοί Προγράμματος: Κωνσταντίνος Κωμοδίκης, Φιλόλογος Χρύσω Νικολάου, Φιλόλογος Συνεργάτες Καθηγητές: Αργυρώ Ρούσου, Μουσικός Νικολέτα Ερωτοκρίτου, Τέχνης Παναγιώτης Πιττάκης, Ηλεκτρονικών Υπολογιστών Πέτρος Μάκης, Τέχνης Χαράλαμπος Χαραλάμπους, Θεολόγος Άλλοι Συνεργάτες: Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Ιωάννου π. Ηλίας Κακουσιάς Κατερίνα Κωνσταντίνου Μάτσιου, Ποιήτρια Συνεργάστηκαν οι Μαθητές: Absenger Killian Christian Β42 Λίλη Χρυστάλλα Nikolenko Mykyta Β42 Μάγου Αλέξανδρος Αναστάση Αιμίλιος Γ12 Μακρίδη Ελένη Αντωνίου Αντωνία Β42 Μενελάου Κωνσταντίνος Γέρημου Μαρία Β42 Μέρτακκας Ιωάννης Γκάσας Παντελής Γ04 Νικολάου Άντρια Γκουγκουλιάς Αστέριος Γ12 Παπέττας Παναγιώτης Δημητρίου Αλεξάνδρα Β42 Πασχάλη Ανδρέας Δημητρίου Μαρία Β11 Πιερή Στέφανος Ζαχαρίου Αντωνία Α11 Σπαρτιάτης Σπύρος Ζήνωνος Επιφανία Β61 Σταύρου Κωνσταντίνος Θεοδούλου Αντρέας Β42 Συμεού Μαρία Θεοδούλου Σαλώμη Β42 Τρισόκκας Κυριάκος Θεοφυλάκτου Δημήτρης Γ07 Χατζηανδρέου Γεώργιος Καπετάνιου Μαρία Β42 Χατζησταυρή Παναγιώτης Κόμπου Μιχάλης Β42 Χριστοφή Αίμιλη Κουζαλή Γιώργος Γ07 Χριστοφή Δημήτρης Κουμή Κατελίτσα Β42 Χρυσοστόμου Πέτρος Κωνσταντίνου Εβίτα Β42 Χρυσοστόμου Χρυσόστομος Κωνσταντίνου Κυριάκος Β42 Β61 Β42 ΒΑΘΛ125 Γ05 Γ07 Β52 Α11 Β42 Β42 Β42 Β42 Α11 Α11 Β42 Β42 Α12 Γ07 Γ10 Β42 2

3 Λύκειο Παραλιμνίου ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. Χαιρετισμοί Χαιρετισμός Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Κωνσταντίας-Αμμοχώστου, κ. Βασιλείου Χαιρετισμός Πρωτοπρεσβυτέρου Γεωργίου Ιωάννου Χαιρετισμός Δημάρχου Σωτήρας, κ. Γεωργίου Τάκκα Χαιρετισμός Διευθυντή Λυκείου Παραλιμνίου, κ. Σόλωνα Χαραλάμπους Β. Εισαγωγή Η Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Γ. Βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες Παλαιοχριστιανική βασιλική (4 ος αι.) Ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού Το παρεκκλήσι του Αγίου Μάμα Ο ναός του Αγίου Γεωργίου των Χορτακιών Η ιερά μονή της Παναγίας της Χορδακιώτισσας Ο ναός του Αγίου Θεοδώρου των Χορτακιών Τα εξωκλήσια του Αγίου Αντωνίου Το εξωκλήσι της Αγίας Μαρίνας Δ. Νεότερες εκκλησίες Ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού Ο ναός της Αναστάσεως του Σωτήρος Χριστού Το παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου Το Εκκλησιαστικό Μουσείο Το εξωκλήσι της Αγίας Θέκλας Η κατακόμβη της Αγίας Θέκλας Το εξωκλήσι του Αγίου Νικάνδρου Το εξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής και των Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης Το εξωκλήσι της Αγίας Βαρβάρας Ε. Μουσεία Αρχαιολογικοί Χώροι Εκκλησιαστικό Μουσείο (Παρεκκλήσι Αγίου Γεωργίου) Μουσείο Αγώνος Ε.Ο.Κ.Α Κρησφύγετο Αγωνιστών Ε.Ο.Κ.Α. (κάτω από το εξωκλήσι του Αγίου Νικάνδρου)

4 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου 4. Αρχαία πόλη - Θρόνοι Τα Μνήματα των Ελλήνων ΣΤ. Δημιουργικές εργασίες Φωτογραφικό υλικό Ποιήματα Σκίτσα εκκλησιών Εκπαιδευτικό παιχνίδι «Sotirapoly» Ταξιδιωτικός χάρτης Σωτήρας Φορητές εικόνες Χριστός Παντοκράτορας (13 ος αιώνας) Παναγία Χορδακιώτισσα (1853μ.Χ.) Παναγία Αγίας Νάπας (16 ος αιώνας) Φωτογραφίες Ζ. Βιβλιογραφία

5 Λύκειο Παραλιμνίου Χαιρετισμοί 5

6 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Χαιρετισμός Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Κωνσταντίας-Αμμοχώστου, κ. Βασιλείου Στη σημερινή εποχή που ζούμε, η διατήρηση της θρησκευτικής, εθνικής και πολιτιστικής μας ταυτότητας αποτελεί ζήτημα καταλυτικής σημασίας για το μέλλον του τόπου μας. Στο πλαίσιο αυτό, η επαφή των παιδιών μας με μνημεία του θρησκευτικού και πολιτιστικού μας παρελθόντος είναι αναγκαία, καθώς συμβάλλει τα μέγιστα στη διατήρηση της ταυτότητάς μας. Ως εκ τούτου, με μεγάλη χαρά χαιρετίζουμε την έκδοση του συγκεκριμένου βιβλίου που αποτελεί καρπό της γόνιμης επαφής των παιδιών με σημαντικά θρησκευτικά και πολιτιστικά μνημεία της Ιεράς Μητροπόλεως Κωνσταντίας- Αμμοχώστου. Στο περιεχόμενο του βιβλίου, το οποίο αποτελείται από τις ποικίλες εργασίες των μαθητών του Λυκείου Παραλιμνίου, αποτυπώνονται οι πλούσιες εμπειρίες και οι γνώσεις που απεκόμισαν τα παιδιά μέσα από τη συμμετοχή τους στο Πρόγραμμα Μαθητικών Θρησκευτικών Περιηγήσεων «Συνοδοιπόροι στα ιερά προσκυνήματα του τόπου μας» και συγκεκριμένα στη θεματική «Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου». Η επίσκεψη και η περιήγηση των παιδιών στα μνημεία της Σωτήρας έγινε η αφετηρία για μία δημιουργική πορεία, καρπό της οποίας αποτελεί το βιβλίο αυτό. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ο εποικοδομητικός χαρακτήρας της βιωματικής επαφής των νέων ανθρώπων με τα μνημεία του τόπου, κάτι που θα συμβάλει στην καλύτερη αξιολόγηση των μνημείων του πολιτισμού μας. Συγχαίρουμε, λοιπόν, τους μαθητές αλλά και τους καθηγητές για τη συμμετοχή τους στο συγκεκριμένο πρόγραμμα γενικότερα και για την προσπάθεια που κατέβαλαν για την έκδοση του βιβλίου αυτού ειδικότερα. Ευχόμαστε ο Πανάγαθος Θεός να ευλογεί πάντα το έργο σας. Μετά πατρικών ευχών Ο Μητροπολίτης + Ο Κωνσταντίας - Αμμοχώστου Βασίλειος 6

7 Λύκειο Παραλιμνίου Χαιρετισμός πρωτοπρεσβυτέρου Γεωργίου Ιωάννου Με ιδιαίτερη χαρά χαιρετίζουμε την εκπόνηση της εργασίας των μαθητών του Λυκείου Παραλιμνίου, η οποία αφορά τα μνημεία της Σωτήρας. Είναι μια εξαίρετη πρωτοβουλία, την οποία συγχαίρουμε και επευλογούμε. Στη Σωτήρα υπάρχουν πολλά βυζαντινά μνημεία, τα οποία χρονολογούνται από τον 4 ο /5 ο αιώνα μ.χ. Εξαιτίας αυτού, πολλοί ονόμασαν τη Σωτήρα «Βυζαντινή Κωμόπολη». Η ιστορία της Σωτήρας αρχίζει από πολύ παλαιότερα. Μαρτυρία αυτού είναι τα πολλά κατάλοιπα προχριστιανικής εποχής, που υπάρχουν κατάσπαρτα στην ευρύτερη περιοχή της, τα οποία περιμένουν την αρχαιολογική σκαπάνη και έρευνά τους. Χωρίς να θέλω να μακρηγορήσω, θα ήθελα να αναφερθώ σε μια προσωπική μου εμπειρία. Ολόχρονα, άνθρωποι όλων των ηλικιών, μαθητές, φοιτητές κ.λπ., επισκέπτονται τα μνημεία αυτά. Τον περασμένο Δεκέμβριο μια ομάδα παιδιών, τελειόφοιτοι Λυκείου, επισκέφθηκε τα μνημεία της Σωτήρας. Εκεί στον αρχαίο ναό του Σωτήρος, ο οποίος είναι κτισμένος πάνω στα θεμέλια παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 4 ου αι. μ.χ., η οποία καταστράφηκε με τις αραβικές επιδρομές, τελειώνοντας την ξενάγηση, έκανα την εξής ερώτηση στα παιδιά: «Παιδιά, αυτά τα αρχαία πράγματα, οι κίονες, τα κιονόκρανα, τα θεμέλια της παλαιοχριστιανικής εκκλησίας, μιλούν; Μας λένε τίποτα;» Αμέσως, ένα λεβεντόπαιδο πετάχθηκε και μου λέει: «Ναι, πάτερ, μας μιλούν και μας λένε τι είμαστε εμείς οι Έλληνες». Και αμέσως άλλο παιδί είπε: «Και ξέρετε, πάτερ, μας λένε πως πρέπει να μείνουμε». Κι αμέσως ταυτόχρονα άλλο παιδί πετάχθηκε και λέει: «Κι αυτά τα πράγματα είναι αγκάθι μέσα στα μάτια αυτών που μισούν τον Ελληνισμό και θέλουν τον αφανισμό του. Και θα σας αναφέρω, πάτερ, ένα παράδειγμα. Ένας μεγάλος μισέλληνας, ο Χένρι Κίσινγκερ, είπε τα εξής: «Να πλήξουμε τη θρησκεία, τη γλώσσα, τα πνευματικά και ιστορικά αποθέματά τους, ώστε να εξουδετερώσουμε κάθε δυνατότητά τους να αναπτυχθούν, να διακριθούν». Ακούοντας αυτά από τα παιδιά, δάκρυσα από συγκίνηση. Και κάτι άλλο. Ελεεινολόγησα τον εαυτό μου, γιατί, σε μερικές δύσκολες στιγμές της ποιμαντικής μου ζωής, όταν βλέπω την παραβατικότητα μερικών νέων, απογοητευμένος λέγω: «το παν απωλέσθη». Και, όμως, δεν είναι έτσι. Υπάρχουν νέοι που εμπνέονται από την ένδοξη ιστορία μας και ποτίζονται από τα ζωηφόρα νάματα των πηγών της. Εδώ, να θυμηθούμε τα λόγια του Πινδάρου της Κύπρου, Βασίλη Μιχαηλίδη: 7

8 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου «Η Ρωμιοσύνη έν φυλή συνότζιαιρη του κόσμου, κανένας δεν ευρέθηκε για να την ιξηλείψη, κανένας, γιατί σσιέπει την που τα ψη ο Θεός μου. Η Ρωμιοσύνη εν να χαθή, όντας ο κόσμος λείψη». Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Ιωάννου Κυριακή της Ορθοδοξίας, 5 Μαρτίου 2017 Το παρεκκλήσι του Αγίου Μάμα Σχέδιο: Μαρία Δημητρίου Β11 8

9 Λύκειο Παραλιμνίου Χαιρετισμός Δημάρχου Σωτήρας, κ. Γεωργίου Τάκκα (Οπτικογραφημένη συνέντευξη Δημάρχου) Το έργο που έχουν δημιουργήσει οι μαθητές και οι καθηγητές του Λυκείου Παραλιμνίου με τίτλο «Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της επαρχίας Αμμοχώστου» για τη συμμετοχή στο Πρόγραμμα Μαθητικών Περιηγήσεων «Συνοδοιπόροι στα Ιερά Προσκυνήματα του τόπου μας» που συνδιοργανώνουν η Διεύθυνση Μέσης Εκπαίδευσης με την Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου και το Συνοδικό Γραφείο Προσκυνηματικών Περιηγήσεων της Εκκλησίας της Κύπρου αποτελεί μία αξιέπαινη προσπάθεια αποτύπωσης και καταγραφής της θρησκευτικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της Σωτήρας. Οι μαθητές του σχολείου σε συνεργασία με τους καθηγητές τους έχουν καταφέρει να δημιουργήσουν ένα αξιόλογο έργο μέσα από το οποίο ήρθαν σε επαφή με τα σημαντικής ιστορικής αξίας μνημεία της Σωτήρας, εξαιτίας των οποίων δίκαια χαρακτηρίζεται ως «Βυζαντινή Κωμόπολη» της επαρχίας Αμμοχώστου. Παράλληλα, έχουν συμβάλει σε μεγάλο βαθμό στην καταγραφή της πλούσιας ιστορικής κληρονομιάς του τόπου μας, με στόχο την περαιτέρω προβολή αλλά και διαφύλαξή της. Η Σωτήρα δίνει έμφαση στην προστασία και ανάδειξη του πολιτιστικού της πλούτου. Ενέργειες όπως αυτή αλλά και το ερευνητικό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Κύπρου υπό τον τίτλο «Ο ναός της Μεταμορφώσεως στη Σωτήρα Αμμοχώστου και τα συμφραζόμενά του: Ιστορία Αρχιτεκτονική Τοιχογραφίες» που ξεκίνησε το 2014 και βρίσκεται σε εξέλιξη σε συνεργασία με το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου και χρηματοδοτημένο από το ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντης αποτελούν σημαντικές προσπάθειες μελέτης, καταγραφής και ανάδειξης του πολιτιστικού μας πλούτου. Οι μαθητές μέσα από αυτές τις εμπειρίες θα βρεθούν πιο κοντά στην ιστορία και την παράδοση του τόπου μας, αποκτώντας επίγνωση αλλά και συνείδηση της σημασίας της διαφύλαξής της. Αξίζουν, λοιπόν, συγχαρητήρια στους μαθητές και τους υπεύθυνους καθηγητές, οι οποίοι ανέλαβαν αυτή τη σημαντική πρωτοβουλία να αναδείξουν τα μνημεία και την ιστορία της Σωτήρας. Μία πρωτοβουλία που συνέπεσε χρονικά με την εντατικοποίηση των προσπαθειών που καταβάλλει ο Δήμος και το Δημοτικό Συμβούλιο της Σωτήρας σε συνεργασία με την Εκκλησία Σωτήρας για τον σχεδιασμό της προώθησης των Εκκλησιαστικών μνημείων και των Προσκυνηματικών Περιηγήσεων, προσπάθεια που θα συμβάλει και στη γενικότερη προβολή της Σωτήρας. Γεώργιος Τάκκας Δήμαρχος Σωτήρας 9

10 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Χαιρετισμός Διευθυντή Λυκείου Παραλιμνίου, κ. Σόλωνα Χαραλάμπους Είναι μεγάλη η χαρά μας για τη συμμετοχή του σχολείου μας στο «Πρόγραμμα Μαθητικών Θρησκευτικών Περιηγήσεων» με τίτλο: «Συνοδοιπόροι στα ιερά προσκυνήματα του τόπου μας», με πολυάριθμη ομάδα μαθητών. Έχουμε το προνόμιο και την ευλογία να ζούμε σε έναν τόπο που η κάθε σπιθαμή της γης, η κάθε πέτρα μαρτυρούν πολιτισμό και ιστορία. Είναι ένα προνόμιο μοναδικό, ένας θησαυρός αδαπάνητος, ο οποίος δημιουργεί την υποχρέωση της γνωριμίας, της αγάπης, της προστασίας και της αξιοποίησής του με κάθε τρόπο. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η «Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου» από τους μαθητές μας. Υλοποιώντας έτσι τον τρίτο στόχο που έθεσε το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού για τη σχολική χρονιά , που αναφέρεται σε αξιοποίηση του πολιτιστικού πλούτου και σε ανάληψη πολιτιστικών δράσεων, οι μαθητές του Λυκείου Παραλιμνίου εργάστηκαν δημιουργικά και προσπάθησαν να αναδείξουν με κάθε τρόπο τα βυζαντινά μνημεία της περιοχής. Η ενασχόλησή τους με τη χριστιανική πολιτιστική μας κληρονομιά ήταν το καλύτερο μάθημα, το καλύτερο βιωματικό εργαστήριο. Ο πολιτιστικός μας πλούτος έγινε δάσκαλος και οδηγός των παιδιών μας, τους ενδυνάμωσε, απόκτησαν περισσότερη αυτογνωσία και οι ρίζες τους στον τόπο τους βάθυναν, γιατί τα θρησκευτικά μνημεία μας αποτελούν συστατικό υλικό της ύπαρξής μας, είναι μάρτυρες του παρελθόντος και κανένας δεν μπορεί να διαγράψει την ιστορική τους σημασία και αξία. Τελειώνοντας, ευχαριστώ και συγχαίρω όλους τους συντελεστές της ευγενικής αυτής προσπάθειας και εύχομαι να υπάρξει ανάλογη συνέχεια στο μέλλον. Ο Διευθυντής Σόλωνας Χαραλάμπους 10

11 Λύκειο Παραλιμνίου Εισαγωγή 11

12 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Η Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Η Σωτήρα είναι κωμόπολη που βρίσκεται στην περιφέρεια των Κοκκινοχωρίων, περίπου δέκα χιλιόμετρα νότια της πόλης της Αμμοχώστου. Είναι κτισμένη σε μέσο υψόμετρο εβδομήντα πέντε μέτρων. Το τοπίο της είναι καμπίσιο με μια μικρή κλίση προς τη θάλασσα. Βορειοανατολικά συνορεύει με τη λίμνη του Παραλιμνίου. Η Σωτήρα βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση και το πολύ καλό συγκοινωνιακό της δίκτυο την εξυπηρετεί σε μεγάλο βαθμό. Συνδέεται με το χωριό Δερύνεια στα βόρεια, με το χωριό Φρέναρος στα βορειοδυτικά, με την κωμόπολη του Παραλιμνίου στα βορειοανατολικά, στα νοτιοδυτικά με το χωριό Λιοπέτρι και στα νότια με τον δρόμο Λάρνακας - Αγίας Νάπας, αλλά και με την Αγία Νάπα. Η Σωτήρα από την 1 η Ιανουαρίου 2012 με απόφαση των κατοίκων της μετατράπηκε σε Δήμο. Οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Καλλιεργείται μια μεγάλη ποικιλία αγροτικών προϊόντων, όπως πατάτες, κολοκάσι, καρπούζια, αγγουράκια, ντομάτες και πολλά άλλα. Πρόσφατα ο Δήμος Σωτήρας μετά από μια δυναμική προώθηση του προϊόντος του κολοκασιού πέτυχε την πιστοποίησή του από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως προϊόν με προστατευόμενη ονομασία προέλευσης (ΠΟΠ). Εκτός από τη γεωργία και την κτηνοτροφία οι κάτοικοι εργοδοτούνται σε διάφορους άλλους τομείς απασχόλησης, όπως του εμπορίου, των ξενοδοχειακών, των υπηρεσιών, των μεταφορών, των επικοινωνιών και της βιομηχανίας. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια βιομηχανική ανάπτυξη. Η Σωτήρα φέρει αγιολογική ονομασία, αφού έχει πάρει το όνομά της από τον αρχαίο ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως τα θεμέλια παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 4 ου αιώνα. Ως εκ τούτου, το χωριό ιδρύθηκε από τα Βυζαντινά χρόνια και αναφέρεται με την ίδια ονομασία κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας ως βασιλική ιδιοκτησία. Σύμφωνα και με την επιτύμβια πλάκα της Κονταρίνας Δακήλα και την αποκάλυψη σε βενετικό έγγραφο από την ερευνήτρια και μελετητή των βενετικών αρχείων, Νάσα Παταπίου, η Σωτήρα κατά τη Βενετοκρατία αποτελούσε φέουδο που ανήκε στον ευγενή Τούτιο Πλακωτό. Επιπλέον, σημειώνεται σε παλαιούς χάρτες ως Sotira. Σύμφωνα και με τη λαϊκή παράδοση, κατά την αρχαιότητα αρχαίος οικισμός βρισκόταν κοντά στην ακτή της Αγίας Θέκλας. Όταν οι κάτοικοι έγιναν στόχος των πειρατών, 12

13 Λύκειο Παραλιμνίου αναγκάστηκαν να μετακινηθούν προς την ενδοχώρα, στο σημείο όπου βρίσκεται σήμερα η Σωτήρα. Οι κάτοικοι εξαιτίας της σωτηρίας τους από τους πειρατές ονόμασαν το χωριό Σωτήρα. Τη λαϊκή παράδοση επιβεβαιώνει η αναφορά του γεωγράφου Στράβωνα για την ύπαρξη της αρχαίας πόλης Θρόνοι που βρίσκεται στην τοποθεσία με την ονομασία «Τόρνοι». Εκεί βρέθηκαν αρχαίοι τάφοι καθώς και άλλα οικοδομήματα. Προ σφατα η αρχαιολογικη σκαπα νη του Τμη ματος Αρχαιοτη των, μετα απο παροτρυ νσεις του Πρωτοπρεσβυτε ρου Γεωργι ου Ιωα ννου, ε φερε στο φως περι που 15 τα φους, λαξευμε νους με ανθρωπινο χε ρι και με γεωμετρικη λεπτο τητα επα νω στους βρα χους δυτικα της παραλι ας Σειρη νες, στην περιοχη «Μνη ματα των Ελλη νων». Πιστευ εται ο τι προ κειται για τα φους στρατιωτων του Μεγα λου Αλεξα νδρου, αφου προ σφατα εντοπι στηκε νο μισμα της ελληνιστικη ς περιο δου. Η Σωτήρα δίκαια έχει ονομαστεί από τους ερευνητές Βυζαντινή κωμόπολη, διότι στα όριά της διασώζονται επτά αρχαίες εκκλησίες που χρονολογούνται από τον 4 ο μέχρι και τον 16 ο αιώνα. Η ύπαρξη τόσων πολλών αρχαίων εκκλησιών αποδίδεται στο γεγονός ότι η περιοχή ήταν διαχωρισμένη σε μικρά φέουδα, το καθένα από τα οποία είχε τη δική του εκκλησία. Στον Δήμο Σωτήρας υπάρχουν και τέσσερα μουσεία: το Εκκλησιαστικό Μουσείο, το Μουσείο Αγώνος Ε.Ο.Κ.Α , το Λαογραφικό Μουσείο «Μελέτειον», καθώς και το κρησφύγετο αγωνιστών Ε.Ο.Κ.Α. κάτω από το εξωκλήσι του Αγίου Νικάνδρου. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου των Χορτακιών Σχέδιο: Χρυστάλλα Λίλη Β61 13

14 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες 14

15 Λύκειο Παραλιμνίου Παλαιοχριστιανική βασιλική (4 ος αι.) Ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού Ο παλαιός ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού, γνωστός ως Χρυσοσώτηρας, έχει δώσει το όνομά του στην κωμόπολη της Σωτήρας. Ο ναός χρονολογείται στον 13 ο αιώνα και είναι κτισμένος πάνω στα θεμέλια παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 4 ου αιώνα με ψηφιδωτό δάπεδο. Πρόσφατα, ένα «ατύχημα» έφερε στο φως τα θεμέλια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Η ανακάλυψη του αρχαίου ναού έγινε τυχαία όταν ένας αγρότης που πότιζε δέντρα σε κοντινή απόσταση από την εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος αμέλησε να τερματίσει τη λειτουργία της αντλίας, με αποτέλεσμα τα νερά να πλημμυρίσουν τον περίβολο της εκκλησίας. Αμέσως κλήθηκε το Τμήμα Αρχαιοτήτων για να δει κατά πόσο επηρεάστηκαν τα θεμέλιά της. Το Τμήμα έσκαψε λίγο για να δει σε ποια κατάσταση βρίσκονταν τα θεμέλια. Τότε οι λαξευμένες πέτρες άρχισαν να βλέπουν το φως και να μιλούν για την ιστορία του μνημείου. Αμέσως, οι αρχαιολόγοι προχώρησαν σε ανασκαφές και έφεραν στο φως το βόρειο κλίτος καθώς και το ιερό της παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Έτσι, λοιπόν, στη Σωτήρα Αμμοχώστου ανακαλύφθηκε ο παλαιότερος ορθόδοξος ιερός ναός στην ελεύθερη Αμμόχωστο, χωρίς να αποκλείεται να αποτελεί και έναν από τους πιο παλιούς παγκύπρια, γεγονός που θα διαφανεί με το πέρας των ανασκαφών. Τα μέχρι τώρα ευρήματα συνηγορούν στο γεγονός ότι ο σημερινός ναός είναι οικοδομημένος στα 2/3 του συνόλου του αρχαίου ναού. Το υπόλοιπο μέρος βρίσκεται κάτω από το παλαιό κοιμητήριο. Ο ναός ήταν σε χαμηλότερο επίπεδο, περίπου ένα-ενάμισι μέτρο από το υψόμετρο του σημερινού ναού. Κατά πάσα πιθανότητα, γύρω από τον αρχαίο ναό υπήρχαν διάφορα άλλα κτίσματα που μαζί με τον ναό αποτελούσαν ένα συγκρότημα. Ο Δήμος Σωτήρας σε συνεργασία με τις εκκλησιαστικές αρχές πρόκειται να προχωρήσει στη μεταφορά του παλαιού κοιμητηρίου που βρίσκεται στον περίβολο του ναού, για να μπορέσουν να συνεχιστούν οι ανασκαφές, για να φέρουν στο φως τα υπόλοιπα μέρη του μνημείου. Το τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου αυτή τη στιγμή υλοποιεί το επιστημονικό πρόγραμμα «Η Εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος της Αμμοχώστου και τα συμφραζόμενά της: Ιστορία - Αρχιτεκτονική - Τοιχογραφίες». 15

16 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Ο σωζόμενος ναός του 13 ου αιώνα είναι αποτέλεσμα επισκευών που έγιναν τον 16 ο αιώνα και ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονόκλιτου καμαροσκέπαστου με τρούλο. Τον ναό διακοσμούν εξαιρετικές τοιχογραφίες του 13 ου αιώνα, που απηχούν έντονα την αυτοκρατορική τέχνη της Κωνσταντινούπολης, συνυφασμένης με τη σταυροφορική τέχνη της ίδιας εποχής. Οι τοιχογραφίες αυτές αποκαλύφθηκαν κατά θαυματουργικό τρόπο. Τον 16 ο αιώνα γκρεμίστηκε ο τρούλος του ναού και έκτισαν καινούργιο και για να τον στηρίξουν έκτισαν νέα τόξα, αψίδες και πεσσούς με αποτέλεσμα να καλύψουν τις αγιογραφίες. Το 1989 υποχώρησε ο σουβάς σε ένα σημείο πάνω στον τοίχο και αποκαλύφθηκαν οι αγιογραφίες. Συγκεκριμένα, φάνηκαν τα γράμματα ΕΠΙΦΑ και αμέσως αρχαιολόγοι προχώρησαν σε εργασίες και αποκάλυψαν τις αγιογραφίες. Έτσι, κατά θαυματουργικό θα λέγαμε τρόπο ο επίσκοπος Κωνσταντίας Άγιος Επιφάνιος έδωσε μια με τη ράβδο του και αποκάλυψε τις αγιογραφίες. Οι αγιογραφίες παριστάνουν καβαλάρηδες Αγίους, σταυροφόρους ιππότες, κληρικούς και λαϊκούς με έντονους χρωματισμούς. Εξέχουσα θέση κατέχουν Άγιοι που τιμώνται ιδιαιτέρως στην Κύπρο, όπως ο Άγιος Επαφάνιος, ο Αθανάσιος ο Πεντασχοινίτης, ο Άγιος Μάμας, ο Άγιος Ερμόλαος και ο Κωνσταντίνος της Ορμητίας. Ακόμα, απεικονίζεται ο Άγιος Κωνσταντίνος, χωρίς την Αγία Ελένη, ολόσωμος και μετωπικός, φορώντας αυτοκρατορική στολή και κρατώντας τα εμβλήματα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Πολλοί άλλοι Άγιοι, Ευαγγελιστές και Απόστολοι κοσμούν τον ναό. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το καμπαναριό, το οποίο είναι κτισμένο στη νοτιοανατολική γωνιά και είναι διακοσμημένο με λιθανάγλυφο διάκοσμο. Κτίστηκε τον 19 ο αιώνα μετά από την έκδοση από την Υψηλή Πύλη του διατάγματος του Χάττι Χουμαγιούν, με το οποίο παραχωρούνταν διάφορα προνόμια στους ραγιάδες, μεταξύ των οποίων και το κτύπημα των καμπάνων στους ναούς. Όταν, λοιπόν, κτίστηκε το καμπαναριό και κρεμάστηκε η γλυκόλαλη καμπάνα, που υφίσταται και σήμερα, οι κάτοικοι της Σωτήρας χαρούμενοι από το γεγονός κτυπούσαν την καμπάνα για ένα μερόνυκτο. Ένας Τούρκος «τσαούσης» καβάλα στο άλογό του, ερχόμενος από το Παραλίμνι και πηγαίνοντας στο Λιοπέτρι, είπε στους κατοίκους: «Ε γκιαούρηδες ίντα που παίζετε την καμπάνα Νομίζετε οι Ρούσοι (Ρώσοι) εδαμέ στον Κάμινα τζιαι έρκουνται;» Ο Κάμινας είναι τοποθεσία βόρεια της Σωτήρας, στον δρόμο που οδηγεί στην Αμμόχωστο, εκεί που βρίσκεται σήμερα ο συνοικισμός των προσφύγων. Ο Τούρκος αστυνομικός ανέφερε τους Ρώσους, διότι υπήρχε η δοξασία ότι το ξανθό γένος των ομόθρησκων Ρώσων θα ερχόταν για να απελευθερώσει του Ρωμιούς από τους Τούρκους. 16

17 Λύκειο Παραλιμνίου Σήμερα σε κάθε λειτουργία που γίνεται στον νέο ναό της Μεταμορφώσεως, παρόλο που υπάρχουν και εκεί κωδωνοστάσια, συνεχίζουν να κτυπούν και την καμπάνα της παλαιάς εκκλησίας, για να μην ξεχαστεί αυτή η παράδοση. Πάνω από τη νότια είσοδο του ναού της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος βρίσκεται εντοιχισμένη εδώ και τεσσεράμισι και πλέον αιώνες η επιτύμβια πλάκα της Κονταρίνας Δακήλα με επιτάφια επιγραφή. Η επιτύμβια αυτή πλάκα με χρονολογία 1557 ανήκει σε μια νέα γυναίκα, μόλις είκοσι πέντε ετών, που σχετίζεται στενά με τον φεουδάρχη της Σωτήρας, Τούτιο Πλακωτό, ο οποίος αποκαλύφθηκε σε βενετικό έγγραφο από την ερευνήτρια και μελετητή των βενετικών αρχείων, Νάσα Παταπίου. Κατά πάσα πιθανότητα η οικοδόμηση ή κάποια επισκευή του ναού να έγινε από τον ίδιο τον φεουδάρχη. Στην επιτύμβια πλάκα διαβάζουμε τα εξής: «Εν θάδε κείτε το σόμα της δούλης του Θεού κυράς Κονταρίνας Δακήλας συμβίας του ευγενούς άρχωντος κυρού του υιού Πλακοτού. Απέθανε δε νέα ετών 25 την εικοστήν ογδόην οκτομβρίου αωνγ (1557) εις το μνήμα βλέπονταις μακαρίσεται αυτήν διά τον Κύριον εκ χρονίας Χρηστού». Η ευγενής αρχόντισσα Κονταρίνα Δακήλα ήταν σύζυγος «του ευγενούς άρχοντος κυρού του υιού Πλακωτού». Δεν ήταν άλλη παρά η νύφη του φεουδάρχη της Σωτήρας, Τούτιου Πλακωτού. Στη νότια πλευρά του ναού προστέθηκε το ανοικτή στοά που στηρίζεται πάνω σε πέντε τόξα, μια δωρεά των κατοίκων του Παραλιμνίου. Τα χρόνια εκείνα, που δεν υπήρχαν ούτε οι στοιχειώδεις ιατρικές υπηρεσίες, λυμαινόταν επιδημία πανώλης και καθημερινά πέθαιναν πάρα πολλοί άνθρωποι και κυρίως παιδιά. Στο γειτονικό Παραλίμνι δεν υπήρχε ιερέας, που κατά πάσα πιθανότητα πέθανε και αυτός από την εν λόγω επιδημία, και πήγαινε ο παπά Γαβριήλ από τη Σωτήρα και κήδευε τους νεκρούς. Μία μέρα τον ειδοποίησαν να πάει να τελέσει μια κηδεία. Ξεκίνησε ο ιερέας και στα μισά του δρόμου στην τοποθεσία Βουνί ένας φόβος τον διαπέρασε, μήπως μεταδοθεί και σε αυτόν η επιδημία και αποφάσισε να επιστρέψει πίσω στο χωριό. Τότε παρουσιάστηκε μπροστά του μια άγνωστη μορφή και του είπε: «Πήγαινε να κηδεύσεις τους νεκρούς και από τώρα η αρρώστια σταματά». Αμέσως ο ιερέας πήγε στον προορισμό του και η ασθένεια σταμάτησε. Οι κάτοικοι του Παραλιμνίου είπαν πως εκείνος ο άγνωστος ήταν ο «Χρυσοσώτηρας» και σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τον Σωτήρα Χριστό έκτισαν με δικές τους δαπάνες τη στοά που φαίνεται ότι εξυπηρετούσε τις ανάγκες των πιστών. 17

18 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Έτσι, λοιπόν, όλοι οι κάτοικοι του Παραλιμνίου από εκείνα τα χρόνια και μέχρι τις μέρες μας, κατά την εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, στις 6 Αυγούστου, περνούν για να προσκυνήσουν και να προσευχηθούν. Μάλιστα πριν 90 περίπου χρόνια έρχονταν στη Σωτήρα με τις καρέττες (αμάξια), παίζοντας βιολιά. Από τον παλαιό ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος σώζεται και μια πολύ σημαντική φορητή εικόνα του Χριστού Σωτήρα του 13 ου αιώνα, η οποία σήμερα φυλάσσεται στο παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου, που λειτουργεί ως Εκκλησιαστικό Μουσείο. Το ξυλόγλυπτο εικονοστάσιο του ναού είναι του 19 ου αιώνα και φέρει την επιγραφή: «ΕΠΙ ΜΑΚΑΡΙΩΤΑΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΜΑΚΑΡΙΟΥ 1857 μαϊου α», πιθανώς είναι η χρονολογία της διακόσμησής του. Στον ναό φυλασσόταν και μια μικρή εικόνα του Αγίου Βασιλείου, που σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο. Σύμφωνα με την παράδοση η εικόνα αυτή προέρχεται από τον ναό της Παναγιώτισσας, στο χωριό Παναγιά ανατολικά του Παραλιμνίου. Κάποτε οι Τούρκοι θέλησαν να μεταφέρουν το νερό από το εν λόγω χωριό στην Αμμόχωστο. Τότε ο ιερέας του χωριού, στο χωράφι του οποίου υπήρχε το νερό, αντέδρασε. Οι Τούρκοι για να τους εκδικηθούν επέδραμαν και κατέστρεψαν το χωριό. Κάποιος που λεγόταν Γιακουμής επέζησε και μετοίκησε στη Σωτήρα, φέροντας μαζί του και την εικόνα του Αγίου Βασιλείου. ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού Σύμφωνα με τη διήγηση των Ευαγγελιστών (Μτ. 17, 1-13, Μρ. 9, 2-13, Λκ. 9, 28-36), ο Χριστός μαζί με τους μαθητές Πέτρο, Ιωάννη και Ιάκωβο ανέβηκε στο όρος Θαβώρ για να προσευχηθεί. Οι τρεις μαθητές, καθώς ήταν κουρασμένοι από τη δύσκολη ανάβαση στο Θαβώρ, κάθισαν για να ξεκουραστούν και έπεσαν σε βαθύ ύπνο. Όταν ξύπνησαν, αντίκρισαν ένα απροσδόκητο θέαμα. Το πρόσωπο του Κυρίου άστραφτε σαν τον ήλιο και τα ενδύματά του ήταν λευκά σαν το φως. Τον περιστοίχιζαν και συνομιλούσαν μαζί του δύο άνδρες, ο Μωυσής και ο Ηλίας. Αφού οι μαθητές συνήλθαν κάπως από την έκπληξη, ο ενθουσιώδης Πέτρος, θέλοντας να διατηρηθεί αυτή η αγία μέθη που προκαλούσε η ακτινοβολία του Κυρίου, ικετευτικά είπε να στήσουν τρεις σκηνές. Μία για τον Κύριο, μία για τον Μωυσή και μία για τον Ηλία. Πριν προλάβει, όμως, να τελειώσει τη φράση του, ήλθε σύννεφο που τους σκέπασε και μέσα από αυτό ακούστηκε φωνή που έλεγε: «Οὗτος ἐστὶν ὁ 18

19 Λύκειο Παραλιμνίου Υἱός μου ὁ ἀγαπητός αὐτοῦ ἀκούετε» (Λκ, 9, 35). Δηλαδή, «Αυτός είναι ο Υιός μου ο αγαπητός. Αυτόν να ακούτε». Απολυτίκιον της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Ήχος Βαρύς) Μετεμορφώθης ἐν τῷ ὄρει Χριστὲ ὁ Θεός, δείξας τοῖς Μαθηταῖς σου τὴν δόξαν σου, καθὼς ἠδύναντο. Λάμψον καὶ ἡμῖν τοῖς ἁμαρτωλοῖς, τὸ φῶς σου τὸ ἀΐδιον, πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, φωτοδότα δόξα σοι. Φωτογραφικό υλικό και Οπτικογραφημένο υλικό Παλαιός ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Παλαιός ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Καμπαναριό παλαιού ναού Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Εσωτερικό παλαιού ναού Μεταμορφώσεως του Σωτήρος 19

20 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Θεμέλια παλαιοχριστιανικής βασιλικής Θεμέλια παλαιοχριστιανικής βασιλικής Τοιχογραφία Άγιος Επιφάνιος Τοιχογραφία Άγιος Κωνσταντίνος της Ορμητίας Τοιχογραφία Άγιος Κωνσταντίνος 20

21 Λύκειο Παραλιμνίου Το παρεκκλήσι του Αγίου Μάμα Β ορειοανατολικά του παλαιού ναού της Μεταμορφώσεως, σε κοντινή απόσταση, βρίσκεται το παρεκκλήσι του Αγίου Μάμα, το οποίο χρονολογείται τον 13 ο αιώνα. Είναι μια μικρή, φραγκοβυζαντινού τύπου μονόκλιτη εκκλησία με τρούλο. Ο ναός είχε στα δυτικά νάρθηκα και βόρεια και νότια στοά, που έχουν καταστραφεί. Στον νότιο τοίχο, εξωτερικά του ναού, υπάρχει ευρύ τυφλό τόξο που κάλυπτε τον τάφο του κτήτορα της εκκλησίας. Η εκκλησία είναι διακοσμημένη με τοιχογραφίες του τέλους του 16 ου αιώνα. Δυστυχώς, οι περισσότερες από αυτές έχουν καταστραφεί. Στα σημεία που το χρώμα έχει ξεθωριάσει διακρίνεται το προσχέδιο του επιδέξιου ζωγράφου. Η τέχνη των τοιχογραφιών ακολουθεί τις τάσεις της εποχής που αντιγράφουν παλαιολόγεια πρότυπα. Στη βορειοδυτική πλευρά, εξωτερικά του ναού, ο επισκέπτης μπορεί να διακρίνει τα οικόσημα του κτήτορα, ένα όρθιο λιοντάρι και ένα ψάρι. Ακόμα, ο επισκέπτης του μνημείου μπορεί να παρατηρήσει ότι οι οφθαλμοί των Αγίων στις τοιχογραφίες της χαμηλότερης ζώνης έχουν καταστραφεί κακόβουλα. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, μια βροχερή μέρα του χειμώνα δύο Τούρκοι που κατοικούσαν στη Σωτήρα και καλλιεργούσαν τα χωράφια τους που βρίσκονταν κοντά στην εκκλησία βρήκαν καταφύγιο σε αυτή για να προστατευθούν. Τότε, ο ένας εκ των δύο άρχισε να «βγάζει» τα μάτια των Αγίων. Όταν η ιερόσυλη πράξη του υπέπεσε στην αντίληψη του άλλου Τούρκου, αμέσως τον συμβούλευσε να σταματήσει, λέγοντάς του πως οι Άγιοι των Ρωμιών είναι εκδικητικοί. Ο ιερόσυλος Τούρκος απάντησε ότι δεν πιστεύει στους Αγίους. Αφού σταμάτησε η βροχή, οι δύο Τούρκοι, βγαίνοντας από τον ναό για να συνεχίσουν την εργασία τους, διαπίστωσαν ότι τα βόδια με τα οποία όργωναν τα χωράφια είχαν ψοφήσει. Το ίδιο εκείνο βράδυ ο ιερόσυλος Τούρκος τυφλώθηκε από τον Άγιο Μάμα. Τρομοκρατημένοι οι Τούρκοι αφιέρωσαν τα χωράφια τους στους Αγίους της Σωτήρας και έφυγαν στην Αμμόχωστο. Από το παρεκκλήσι του Αγίου Μάμα διασώθηκαν τρεις σημαντικές εικόνες: του Χριστού, της Παναγίας και του Αγίου Μάμα του 1754, έργα της Σχολής ζωγραφικής της μονής Αγίου Ηρακλειδίου. 21

22 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Στις 2 Σεπτεμβρίου, κατά την εορτή του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Μάμαντος, τελείται θρησκευτική πανήγυρη και μικρή εμποροπανήγυρη. Σε παλαιότερες εποχές λάμβαναν μέρος και βιολιστές. ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ Ο Άγιος Μάμας Ο Άγιος Μεγαλομάρτυς Μάμας γεννήθηκε μέσα στη φυλακή στη Γάγγρα της Παφλαγονίας το 260 μ.χ. από γονείς χριστιανούς, οι οποίοι πέθαναν προσευχόμενοι. Έτσι ο Μάμας, βρέφος ακόμα, έμεινε ορφανός. Όμως, μια πλούσια χριστιανή γυναίκα, η Αμμία, τον υιοθέτησε και τον ανέθρεψε με στοργή μητρική και χριστιανικό πνεύμα. Επειδή δε ονόμαζε τη θετή του μητέρα συνεχώς μάμα (δηλ. μαμά), ονομάστηκε Μάμας. Όταν έγινε 15 χρονών, πιάστηκε από ειδωλολάτρες, διότι, χωρίς φόβο, δημόσια, ομολογούσε τον Χριστό. Τότε τον χτύπησαν αλύπητα. Κρέμασαν στον λαιμό του μολυβένιο βαρίδιο και τον έριξαν στη θάλασσα. Όμως, με τη δύναμη του Θεού σώθηκε. Έπειτα, τον συνέλαβαν ξανά και τον έριξαν σε αναμμένο καμίνι και μετά τροφή στα θηρία. Αλλά, επειδή και από αυτά σώθηκε θαυματουργικά, διαπέρασαν την κοιλιά του με τρίαινα. Και έτσι μαρτυρικά και ένδοξα αναχώρησε από αυτή τη ζωή. Αργότερα, το ιερό λείψανό του μεταφέρθηκε στην Κύπρο, όπου τοποθετήθηκε στην κωμόπολη της Μόρφου σε λαμπρό ναό που κτίστηκε προς τιμή του. Η Εκκλησία τιμά τη μνήμη του στις 2 Σεπτεμβρίου. Απολυτίκιον (Ήχος α ) Παφλαγονίας τὸ κλέος καὶ μαρτύρων ἀγλάϊσμα, φύλαξ καὶ φρουρὸς τῶν Κυπρίων, ἀνεδείχθης Μάμα Μάρτυς ἔνδοξε. Τὴν θάλασσαν διῆλθεν ὥσπερ ζῶν, καὶ ταύτης τρικυμίας χαλινῶν, θαυμασίως λάρνακά σου, Μόρφου τῇ πόλει κατεστήριξας. Διὸ ἐν τῇ μνήμῃ σου σοφέ, εὐῶδες μύρον βρύει ἐξ αὐτῆς. Δόξα τῷ Θεῷ τῷ ἐνεργοῦντι διά σου πᾶσιν ἰάματα. 22

23 Λύκειο Παραλιμνίου Φωτογραφικό υλικό και Οπτικογραφημένο υλικό Το παρεκκλήσι του Αγίου Μάμα Τοιχογραφία Η Παναγία η Βλαχερνίτισσα. Άγιος Μάμας Τοιχογραφία Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. Άγιος Μάμας 23

24 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Ο ναός του Αγίου Γεωργίου των Χορτακιών Ο ναός του Αγίου Γεωργίου των Χορτακιών βρίσκεται στα δυτικά της Σωτήρας και αποτελεί τον μεγαλύτερο βυζαντινό ναό της κωμόπολης. Το αρχικό κτίσμα, χωρίς τον νάρθηκα, ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο και χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 11 ου αιώνα με αρχές του 12 ου αιώνα. Ο αρχικός πυρήνας του ναού παρέμεινε για αρκετές δεκαετίες χωρίς νάρθηκα μέχρι το δεύτερο μισό του 12 ου αιώνα όπου προστέθηκε στον ναό ο νάρθηκας που και αυτός ανήκει στον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο. Το μνημείο παρέμενε για πολλές δεκαετίες σε ερειπιώδη κατάσταση, η οποία με το πέρασμα του χρόνου επιδεινωνόταν. Οι εργασίες για την αναστήλωση του ναού άρχισαν το 1978 και ολοκληρώθηκαν κατά τα τέλη της δεκαετίας του Ο επισκέπτης μπορεί να δει τα υπολείμματα πυλώνα στα νοτιοδυτικά του ναού, καθώς και θεμελίων μιας κατεστραμμένης πτέρυγας στα δυτικά του νάρθηκα. Τα πιο πάνω στοιχεία μαρτυρούν την πιθανότητα το μνημείο να αποτελούσε μέρος ενός περίκλειστου οικοδομήματος. Κατά πάσα πιθανότητα ο Άγιος Γεώργιος των Χορτακιών αποτελούσε το καθολικό μιας αταύτιστης βυζαντινής μονής ή τον ενοριακό ναό με περίβολο και βοηθητικά οικοδομήματα του εγκαταλελειμμένου οικισμού των Χορτακιών. Το μέγεθος του νάρθηκα του ναού συνηγορεί με την πρώτη εικασία, ότι δηλαδή αποτελούσε μέρος μοναστηριακού συγκροτήματος. Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες του ιδίου τύπου, όχι μόνο για τις ωραίες της αναλογίες, αλλά και για το αρμολόγημα των λίθων και τα τυφλά εξωτερικά τόξα που διαγράφουν τη νότια και βόρεια καμάρα του σταυρού. Τα ανώφλια των θυρών του κυρίως ναού αλλά και του νάρθηκα είναι λίθινα και πάνω από αυτά υπάρχουν τόξα για να εξουδετερώνουν το βάρος της ανωδομής. Η κυρίως εκκλησία αλλά και ο νάρθηκας ήταν διακοσμημένοι με τοιχογραφίες από τις οποίες δυστυχώς σώζονται ελάχιστα τμήματα σε κακή κατάσταση. Από επιγραφή που υπάρχει στα αριστερά ενός φωτοστέφανου στον νάρθηκα προκύπτει ότι παριστανόταν ο Άγιος Γεώργιος. Επίσης, στον νότιο τοίχο του νάρθηκα υπάρχουν καραβάκια ζωγραφισμένα με κάρβουνο πάνω στις τοιχογραφίες. Η παράδοση λέει ότι κατά τα νεότερα χρόνια στην περιοχή υπήρχε οικισμός και φαίνεται ότι ο ναός αυτός μαζί με τους γειτονικούς ναούς της Παναγίας της Χορδακιώτισσας και 24

25 Λύκειο Παραλιμνίου του Αγίου Θεοδώρου των Χορτακιών εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των κατοίκων. Ο οικισμός αυτός πιθανόν να καταστράφηκε από πειρατικές επιδρομές και οι κάτοικοί του κατέφυγαν στη Σωτήρα που πριν από χρόνια ήταν καλά προφυλαγμένη νότια, πίσω από δασωμένα υψώματα κατά μήκος της λίμνης. Μία απόδειξη της άποψης αυτής είναι και το εξής: πριν να γενικευθεί η χρήση του αυτοκινήτου και πριν η Σωτήρα επεκταθεί μέχρι τα Χορτάκια, οι γυναίκες του χωριού κάθε απόγευμα Κυριακής πήγαιναν στις τρεις εκκλησίες των Χορτακιών για να ανάψουν την καντήλα, λέγοντας: «Πάμε στο παλιό χωριό μας». Νότια του ναού υπήρχαν στο πετρώδες γρανιτένιο έδαφος σκαλισμένα μικρά σπήλαια, «γούφες», όπως ονομάζονταν, που χρησίμευαν ως αποθήκες δημητριακών. Επίσης, έλεγαν οι παλιοί ότι μέσα σε κρύπτη δίπλα από τον ναό κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας βρέθηκε θησαυρός που φορτώθηκε σε ζώα και μεταφέρθηκε στη Βατυλή που ήταν έδρα Διοικητή και ότι αυτόν που βρήκε τον θησαυρό τον εκτέλεσαν οι Τούρκοι. ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ Ο Άγιος Γεώργιος Ο Άγιος Γεώργιος ο Μεγαλομάρτυρας και Τροπαιοφόρος έζησε τον 3 ο αιώνα στα χρόνια του αυτοκράτορα Διοκλητιανού. Καταγόταν από την Καππαδοκία, από γονείς χριστιανούς που μαρτύρησαν για τον Χριστό. Όταν έγινε 18 χρονών, στρατεύθηκε στον ρωμαϊκό στρατό. Αν και νέος στην ηλικία, διεκπεραίωνε τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις τέλεια. Όλοι τον θαύμαζαν για το παράστημά του. Για αυτό, γρήγορα τον προήγαγαν σε ανώτερα αξιώματα και του έδωσαν τον τίτλο του κόμη. Εκείνη την εποχή ο Διοκλητιανός άρχισε διωγμό κατά των χριστιανών. Όσοι ομολογούσαν τη χριστιανική τους πίστη θανατώνονταν. Ο Άγιος ομολόγησε τη χριστιανική του πίστη μπροστά στον βασιλιά, χωρίς να λογαριάζει τα αξιώματα που είχε. Ο Διοκλητιανός διέταξε να τον συλλάβουν και να τον υποβάλουν σε φρικτά βασανιστήρια. Στο μεταξύ έγιναν πολλά θαύματα που έφεραν πολλούς ειδωλολάτρες στην πίστη του Χριστού. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν και η σύζυγος του Διοκλητιανού, Αλεξάνδρα. Κτύπησαν τον Άγιο με το ακόντιο στην κοιλιά, ξέσκισαν τις σάρκες του με τροχό που είχε μαχαίρια, τον έριξαν σε λάκκο με ζεστό ασβέστη και μετά τον ανάγκασαν να βαδίσει με πυρωμένα μεταλλικά παπούτσια. Με τη χάρη του Θεού ο Άγιος παρέμενε ζωντανός και έγινε αφορμή να γκρεμιστούν τα είδωλα. Τέλος, ο βασιλιάς διέταξε να τον αποκεφαλίσουν. Το ιερό λείψανο του Αγίου μεταφέρθηκε και τάφηκε στην πόλη 25

26 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Λύδδα της Παλαιστίνης. Στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου κτίστηκε μεγαλοπρεπής ναός, στον οποίο κατετέθη το ιερό λείψανο. Ο Άγιος Γεώργιος ευλαβείται ιδιαιτέρως στην Κύπρο με πολλές εκκλησίες αφιερωμένες σε αυτόν. Η Εκκλησία τιμά τη μνήμη του στις 23 Απριλίου και την ανακομιδή των λειψάνων του στις 3 Νοεμβρίου. Απολυτίκιον (Ήχος δ ) Ὡς τῶν αἰχμαλώτων ἐλευθερωτής, καὶ τῶν πτωχῶν ὑπερασπιστής, ἀσθενούντων ἰατρός, βασιλέων ὑπέρμαχος, Τροπαιοφόρε Μεγαλομάρτυς Γεώργιε, πρέσβευε Χριστῷ τῷ Θεῷ, σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἡμῶν. Φωτογραφικό υλικό και Οπτικογραφημένο υλικό Ο ναός του Αγίου Γεωργίου των Χορτακιών Ο ναός του Αγίου Γεωργίου των Χορτακιών Εσωτερικό του Αγίου Γεωργίου των Χορτακιών 26

27 Λύκειο Παραλιμνίου Ιερά μονή της Παναγίας της Χορδακιώτισσας Α πό τη μονή της Παναγίας της Χορδακιώτισσας, νοτιοδυτικά της Σωτήρας, σήμερα σώζεται μόνο το καθολικό και βόρεια του ναού ερειπωμένα κελιά και πηγάδι. Το μοναστήρι αναφέρεται στον πίνακα του Hackett ότι βρίσκεται υπό τη δικαιοδοσία της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου. Σύμφωνα με τον Ν.Γ. Κυριαζή, η εκκλησία θεωρούνταν μετόχι της μονής της Αγίας Νάπας. Στον Κτηματικό Κώδικα της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου υπάρχει κατάλογος με τα ιερά σκεύη καθώς και με τα ζώα που ανήκουν στην εκκλησία: 109 πρόβατα, 300 κατσίκια και διάφορα άλλα ζώα. Απαριθμούνται εξάλλου 225 σκάλες χωράφια του μοναστηριού σε γη του Φρενάρους. Στη σελίδα 1031 καταχωρείται νέα σημείωση με τα περιουσιακά στοιχεία της μονής στις 3 Οκτωβρίου 1801, που βρέθηκαν μετά την εκδίωξη του πρωτοπαπά Γαβριήλ από το Φρέναρος, διαχειριστή τότε της Χορδακιώτισσας. Η εκκλησία ανήκει στον τύπο του μονόκλιτου ναού με τρούλο. Οι τοίχοι είναι κτισμένοι με αδρά πελεκημένους πωρόλιθους. Η εκκλησία έχει δύο εισόδους, μία στον δυτικό και μία στον βόρειο τοίχο, και φωτίζεται από τέσσερα παράθυρα στον τρούλο. Ο ναός ήταν διακοσμημένος με τοιχογραφίες, από τις οποίες ελάχιστα ίχνη διασώζονται, όπως η Θεοτόκος στον τύπο της παράκλησης. Από τα ελάχιστα μορφολογικά στοιχεία που διασώζονται, η εκκλησία χρονολογείται στα τέλη του 12 ου αιώνα. Από την εκκλησία αυτή διασώζονται δύο δεσποτικές εικόνες, του Χριστού και της Παναγίας της Οδηγήτριας του 16 ου αιώνα, και μία εικόνα της Παναγίας της Χορδακιώτισσας του Η εικόνα αυτή είναι έργο της Σχολής του Ιωάννου του Κορνάρου του Κρητός και θεωρείται βροχοποιός («ομβροτόκος»). Σε περιόδους ανομβρίας οι κάτοικοι της Σωτήρας πήγαιναν με πομπή στην Παναγία τη Χορδακιώτισσα, έζωναν τον ναό με νήμα και αφού λιτάνευαν με περιφορά την εικόνα της βροχοποιού Παναγίας της Χορδακιώτισσας και πάλι με πομπή επέστρεφαν στο χωριό και στην εκκλησία της Μεταμορφώσεως όπου ετελείτο δέηση. Σήμερα η εικόνα της Παναγίας φυλάσσεται στο Εκκλησιαστικό Μουσείο και κατά περιόδους ανομβρίας μεταφέρεται στον ναό όπου αναπέμπεται δέηση για να βρέξει. Το 1999 έγινε λιτανεία από τον ναό της Αναστάσεως στον ναό της Μεταμορφώσεως. Πολλές φορές μετά από τη δέηση ο ουρανός έδωσε τις πολυπόθητες βροχές. 27

28 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Η εκκλησία της Παναγίας της Χορδακιώτισσας εορτάζει τη γέννηση της Παρθένου Μαρίας στις 8 Σεπτεμβρίου. ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ Η γέννηση της Υπεραγίας Θεοτόκου Μαρίας «Ἀποκάλυψαν πρὸς Κύριον τὴν ὁδόν Σου καὶ ἔλπισον ἐπ αὐτόν, καὶ αὐτὸς ποιήσει» (Ψαλμός λστ' στ. 5). «Φανέρωσε στον Κύριο με εμπιστοσύνη τον δρόμο και τις επιδιώξεις και τις ανάγκες της ζωής σου και έλπισε σε Αυτόν και Αυτός θα κάνει εκείνα που ζητάς και χρειάζεσαι». Με αυτή την εμπιστοσύνη και ελπίδα ο Ιωακείμ και η Άννα ικέτευαν προσευχόμενοι στον Θεό να τους χαρίσει παιδί, να το έχουν γλυκεία παρηγοριά στα γεράματά τους. Και την ελπίδα τους ο Θεός έκανε πραγματικότητα. Τους χάρισε την Παρθένο Μαριάμ που ήταν ορισμένη να γεννήσει τον Σωτήρα του κόσμου και να λάμψει ως η πιο ευλογημένη μεταξύ των γυναικών. Ήταν εκείνη από την οποία έμελλε να προέλθει Αυτός που θα συνέτριβε την κεφαλή του νοητού όφεως. Στην Παλαιά Διαθήκη δόθηκαν πολλές προτυπώσεις της Υπεραγίας Θεοτόκου. Μία είναι και η βάτος στο Σινά, την οποία ενώ είχαν περιζώσει φλόγες φωτιάς, αυτή δεν καιγόταν. Ήταν απεικόνιση της Παρθένου που θα γεννούσε τον Σωτήρα Χριστό και συγχρόνως θα διατηρούσε την παρθενία της. Έτσι, η Άννα και ο Ιωακείμ, που ήταν από το γένος του Δαβίδ, με την κραταιά ελπίδα που είχαν στον Θεό απέκτησαν από Αυτόν το επιθυμητό δώρο που θα συντροφεύει τον κόσμο μέχρι συντέλειας αιώνων. Απολυτίκιον Παναγίας Χορδακιώτισσας (Ήχος α Της ερήμου πολίτης) «Δροσισμὸν χορηγοῦσα καὶ τὴν ἴασιν, Πάναγνε, τῆς ἀνομβρίας τὰ ἄλγη καὶ ἀνθρώπων τὰ τραύματα θεράπευσον ταχὺ, καὶ ὡς ἐλπὶς καθάρισον τὴν ζόφωσιν ἡμῶν. Ἡμεῖς γὰρ πάντες «Βροχοποιὸν» εἰκόναν σου γινώσκομεν. Δόξα τῇ μητρικῇ σου ἀρωγῇ, δόξα Σωτήρας τὸ κραταίωμα, δόξα, τῶν πεποιθότων ἐπί σοι, προστασία Χορδακιώτισσα». Δημιουργός: π. Ηλίας Κακουσιάς Απολυτίκιον (Ήχος δ ) Ἡ γέννησίς σου Θεοτόκε, χαρὰν ἐμήνυσε πάσῃ τῇ οἰκουμένῃ, ἐκ σοῦ γὰρ ἀνέτειλεν ὁ Ἥλιος τῆς δικαιοσύνης, Χριστὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν, καὶ λύσας τὴν κατάραν, ἔδωκε τὴν εὐλογίαν, καὶ καταργήσας τὸν θάνατον, ἐδωρήσατο ἡμῖν ζωὴν τὴν αἰώνιον. 28

29 Λύκειο Παραλιμνίου Φωτογραφικό υλικό και Οπτικογραφημένο υλικό Ο ναός της Παναγίας της Χορδακιώτισσας Εσωτερικό του ναού της Παναγίας της Χορδακιώτισσας Ερείπια από τα κελιά της μονής της Παναγίας της Χορδακιώτισσας Αρχαίο πηγάδι της μονής της Παναγίας της Χορδακιώτισσας Η βροχοποιός εικόνα της Παναγίας της Χορδακιώτισσας 29

30 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Ο ναός του Αγίου Θεοδώρου των Χορτακιών Η ερειπωμένη εκκλησία του Αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτου βρίσκεται στην τοποθεσία Χορτάκια, δύο περίπου χιλιόμετρα δυτικά του χωριού. Η εκκλησία του Αγίου Θεοδώρου βρίσκεται 200 περίπου μέτρα βορειοδυτικά της εκκλησίας της Παναγίας της Χορδακιώτισσας. Ο κυρίως ναός έχει ερειπωθεί και οι τοίχοι του σώζονται σε χαμηλό ύψος. Στη φωτογραφία του καθηγητή Γεωργίου Σωτηρίου, που δημοσιεύτηκε το 1935, φαίνεται η πρόθεση και τμήμα του ημικύλινδρου της αψίδας που σωζόταν τότε σε ικανοποιητικό ύψος. Ο νάρθηκας της εκκλησίας σώζεται σήμερα σχεδόν ακέραιος και είναι μεταγενέστερος της εκκλησίας, όπως συμβαίνει συχνά σε ναούς της μέσης Βυζαντινής περιόδου στην Κύπρο. Ο ναός του Αγίου Θεοδώρου, όπως και η Παναγία η Χορδακιώτισσα, ανήκει στον τύπο του μονόκλιτου ναού με τρούλο. Η διαφορά του από τις υπόλοιπες εκκλησίες του ιδίου τύπου είναι ότι έχει στον βόρειο και στον νότιο τοίχο, αντί για παραστάδες, από έναν κίονα από πωρόλιθο, όχι εντοιχισμένο αλλά, ελεύθερο. Η εκκλησία διέθετε μία θύρα στον νότιο τοίχο ανατολικά της δυτικής παραστάδος. Ο νάρθηκας του ναού έχει πλάτος 5,30μ., όσο δηλαδή και ο κυρίως ναός, και μήκος 4,50μ. περίπου. Ο νάρθηκας καλύπτεται από πάνω με φουρνικό, όπως ο νάρθηκας της Παναγίας της Ασίνου και του Αγίου Νικολάου της Στέγης. Ο νάρθηκας διέθετε δύο θύρες, μία στον δυτικό και μία στον βόρειο τοίχο, και επικοινωνούσε με τον κυρίως ναό με τοξωτό άνοιγμα. Οι τοίχοι του ναού ήταν κτισμένοι με αδρά πελεκημένους πωρόλιθους. Η εκκλησία και ο νάρθηκας ήταν διακοσμημένοι με τοιχογραφίες που καταστράφηκαν με την κατάρρευση του ναού. Σπαράγματα τοιχογραφιών έχουν διασωθεί μόνο στον νάρθηκα που διασώζεται σχεδόν ακέραιος. Στο εσωράχιο του τόξου με το οποίο επικοινωνούσε ο νάρθηκας με τον κυρίως ναό σώθηκε σε σχετικά καλή κατάσταση η τοιχογραφία του Αγίου Ελπιδοφόρου και ενός άλλου αδιάγνωστου Αγίου ακριβώς απέναντί του. Οι τοιχογραφίες είναι πολύ καλής τέχνης και χρονολογούνται στις αρχές του 12 ου αιώνα. Η τοιχογραφία που απεικονίζει τον Άγιο Ελπιδοφόρο έχει αποκολληθεί και σήμερα φυλάγεται στο Εκκλησιαστικό Μουσείο της Σωτήρας. 30

31 Λύκειο Παραλιμνίου ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ Ο Άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης O Άγιος Μεγαλομάρτυς Θεόδωρος ο Στρατηλάτης έζησε στα χρόνια του Λικινίου ( μ.χ.). Καταγόταν από τα Ευχάιτα της Γαλατίας και κατοικούσε στην Ηράκλεια του Εύξεινου Πόντου. Στρατιωτικός στο επάγγελμα, διακρίθηκε για τη γενναιότητά του και έλαβε υψηλά αξιώματα. Ήταν συγχρόνως και υπόδειγμα σεμνότητας και αρετής, όπως αρμόζει σε έναν γνήσιο χριστιανό. Ο Λικίνιος άκουσε για αυτόν και μετά από πρόσκληση του Αγίου τον επισκέφτηκε στην Ηράκλεια. Σκέφτηκε μάλιστα ότι με τη βοήθεια του Αγίου θα προσέλκυε πολλούς χριστιανούς στην ειδωλολατρία. Κάποια ημέρα ο Λικίνιος προέτρεψε τον Θεόδωρο να θυσιάσει στα είδωλα. Ο Θεόδωρος αρνήθηκε και ζήτησε να τα μεταφέρει στο σπίτι του και να θυσιάσει εκεί. Αφού τα πήρε, τα κομμάτιασε και μοίρασε τα χρυσά και αργυρά στους πτωχούς. Τότε ένας εκατόνταρχος είδε την κεφαλή της θεάς Αφροδίτης στα χέρια ενός πτωχού και κατέδωσε τον Θεόδωρο στον Λικίνιο. Ο βασιλιάς εξαγριώθηκε και διέταξε να τον συλλάβουν και να τον υποβάλουν σε φοβερά βασανιστήρια και να τον σταυρώσουν. Ο Λικίνιος, επειδή φοβήθηκε την οργή του όχλου, διέταξε να τον αποκεφαλίσουν. Το ιερό λείψανό του μεταφέρθηκε και τάφηκε στο οικογενειακό του κτήμα στα Ευχάιτα. Η Εκκλησία μας τιμά τη μνήμη του στις 8 Φεβρουαρίου και την ανακομιδή του λειψάνου του στις 8 Ιουνίου. Απολυτίκιον (Ήχος δ ) Στρατολογίᾳ ἀληθεῖ Ἀθλοφόρε, τοῦ οὐρανίου στρατηγὸς βασιλέως, περικαλλὴς γεγένησαι Θεόδωρε, ὅπλοις γὰρ τῆς πίστεως, παρετάξω ἐμφρόνως, καὶ κατεξωλόθρευσας, τῶν δαιμόνων τὰ στίφη, καὶ νικηφόρος ὤφθης Ἀθλητής, ὅθεν σὲ πίστει, ἀεὶ μακαρίζαμεν. 31

32 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Φωτογραφικό υλικό και Οπτικογραφημένο υλικό Ο ναός του Αγίου Θεοδώρου των Χορτακιών Ο ναός του Αγίου Θεοδώρου των Χορτακιών Ο ναός του Αγίου Θεοδώρου των Χορτακιών Ο νάρθηκας του Αγίου Θεοδώρου των Χορτακιών Ηλεκτρονική αποκατάσταση και πιθανή μορφή του ναού του Αγίου Θεοδώρου των Χορτακιών 32

33 Λύκειο Παραλιμνίου Τα εξωκλήσια του Αγίου Αντωνίου Ο βυζαντινός μονόχωρος καμαροσκεπής ναός του Αγίου Αντωνίου βρίσκεται στα υψώματα νοτιοανατολικά της Σωτήρας σε ερημική τοποθεσία με θαμνώδη βλάστηση. Πάνω στους τοίχους του αρχαίου ναού διασώζονται ίχνη τοιχογραφιών. Το 1953 στο προαύλιο του ναού βρέθηκε τάφος. Πίσω από τον παλαιό ναό υπάρχει μια φυσική σπηλιά που πιθανόν να χρησιμοποιήθηκε ως ερημητήριο. Στους γειτονικούς χώρους του ναού στο παρελθόν υπήρχαν οικήματα βοσκών και μάντρες. Δίπλα στο αρχαίο εξωκλήσι το 1986 κτίστηκε μεγαλύτερος ναός στον τύπο και πάλι του μονόχωρου καμαροσκέπαστου. Ο νέος ναός ανοικοδομήθηκε με τις προσπάθειες του π. Αντωνίου Ιωάννου και του π. Βασιλείου Νικολάου, σπουδαστή τότε στην Ιερατική Σχολή. Στις 20 Οκτωβρίου 2001 στρατιώτες που βρίσκονταν στην περιοχή του Αγίου Αντωνίου για σκοπούς άσκησης πήγαν να προσκυνήσουν στο νέο εξωκλήσι και παρατήρησαν ότι έτρεχε υγρό από τα μάτια των εικόνων του Χριστού, της Παναγίας, του Αγίου Αντωνίου και του Ιωσήφ του Μνήστορος. Αμέσως ειδοποίησαν τους ιερείς της κοινότητας, οι οποίοι διαπίστωσαν το θαυμαστό γεγονός. Με βαθιά συγκίνηση, πλήθος πιστών από τη Σωτήρα και τα γειτονικά χωριά ανέβαιναν το βουνό του «Άι Αντώνη», για να προσκυνήσουν τη χάρη του Αγίου και να δουν το θαύμα. Αυτά τα δάκρυα των Αγίων αποτελούν σημείο λύπης και θλίψης για το σημερινό κατάντημα των ανθρώπων: πόλεμοι, βιαιότητες, κακοποιήσεις αθώων παιδιών, πείνα και χίλια τόσα άλλα κακά. Από το ύψωμα αυτό υπάρχει εξαιρετική θέα προς την Αγία Νάπα και τη θάλασσα και στην κορυφή θέα προς την Αμμόχωστο έως τη Μεσαορία. Την Καθαρά Δευτέρα οι κάτοικοι της Σωτήρας κατακλύζουν τον εκδρομικό χώρο που υπάρχει εκεί μαζί με τα νηστήσιμα εδέσματά τους, για να γιορτάσουν την έναρξη της Σαρακοστής και να διασκεδάσουν. ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ Ο Άγιος Αντώνιος Ο Μέγας Αντώνιος γεννήθηκε το 251 μ.χ. στην Αίγυπτο από πλούσιους και ενάρετους γονείς, τους οποίους έχασε σε νεαρή ηλικία. Γρήγορα αποφασίζει να εγκαταλείψει τα εγκόσμια και αναχωρεί για την έρημο, αφού πρώτα μοίρασε τη μεγάλη πατρική περιουσία στους φτωχούς της περιοχής του. Έζησε περισσότερο από 100 χρόνια σε αυστηρή άσκηση 33

34 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου και κοιμήθηκε ειρηνικά το 356. Γίνεται το πρότυπο των ασκητών. Πολλοί εξ αυτών έφθαναν στην έρημο, για να τον ακούσουν και να τον συμβουλευθούν. Τον βίο του Αγίου Αντωνίου έγραψε ο Άγιος Αθανάσιος Αλεξανδρείας. Η Εκκλησία τιμά τη μνήμη του στις 17 Ιανουαρίου. Απολυτίκιον (Ήχος δ ) Τὸν ζηλωτὴν Ἠλίαν τοῖς τρόποις μιμούμενος, τῷ Βαπτιστῇ εὐθείαις ταῖς τρίβοις ἑπόμενος, Πάτερ Ἀντώνιε, τῆς ἐρήμου γέγονας οἰκιστής, καὶ τὴν οἰκουμένην ἐστήριξας εὐχαῖς σου διὸ πρέσβευε Χριστῷ τῷ Θεῷ, σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἡμῶν. Φωτογραφικό υλικό και Οπτικογραφημένο υλικό Αρχαίος ναός του Αγίου Αντωνίου Εσωτερικό αρχαίου ναού Αγίου Αντωνίου Νέος ναός Αγίου Αντωνίου Εσωτερικό νέου ναού Αγίου Αντωνίου Δάσος Αγίου Αντωνίου 34

35 Λύκειο Παραλιμνίου Το εξωκλήσι της Αγίας Μαρίνας Α πό το εξωκλήσι της Αγίας Μαρίνας διασώζονται μόνο ερείπια. Βρίσκεται σε κοντινή απόσταση δυτικά του εξωκλησιού της Αγίας Βαρβάρας. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, η Αγία Μαρίνα οραμάτισε τη γριά Πιστόλενα να σκάψει στον χώρο όπου βρίσκονταν τα ερείπια, για να βρει θησαυρό με την προϋπόθεση να μην το πει σε κανένα. Η γριά παρέβηκε την εντολή της Αγίας και το ανέφερε στον σύζυγό της. Όταν έσκαψαν στο σημείο που τους υπέδειξε η Αγία, βρήκαν μόνο κάρβουνα. Στον χώρο του ναού υπήρχε μια πέτρα με εγχάρακτο σταυρό όπου συνήθιζαν να ανάβουν καντήλι προς τιμή της Αγίας. Τα χωράφια αρχικά βρίσκονταν υπό την ιδιοκτησία της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου, η οποία τα πώλησε σε ιδιώτες. Ο χώρος του ναού, ως ένδειξη σεβασμού προς την Αγία, δεν οργωνόταν από τους ιδιοκτήτες του χωραφιού. Ελάχιστα είναι τα θεμέλια του ναού που διασώζονται σήμερα, από τα οποία μπορούμε να συμπεράνουμε πως ο ναός ήταν μονόχωρος ορθογώνιου σχήματος με αψίδα στα ανατολικά. Μέχρι το 1910 στον χώρο του ναού τελούνταν θεία Λειτουργία από τον π. Χαράλαμπο και στο τέλος της κάθονταν όλοι οι πιστοί σε δεξίωση κάτω από την τεράστια συκομουριά και δίπλα στο τρεχούμενο νερό. Τη δεξίωση αναλάμβανε ο Ιάκωβος Πιστόλας. Η Αγία Μαρίνα τιμόταν με θεία Λειτουργία στις 17 Ιουλίου, ημέρα της εορτής της, στο κοντινό εξωκλήσι της Αγίας Βαρβάρας. ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ Η Αγία Μαρίνα Η Αγία Μεγαλομάρτυς Μαρίνα ήταν κόρη του ειδωλολάτρη ιερέα Αιδεσίου και καταγόταν από την Πισιδία της Αντιόχειας. Έζησε στα χρόνια του αυτοκράτορα Κλαυδίου του Β', το 270 μ.χ. Μία χριστιανή γυναίκα καθοδήγησε τη Μαρίνα στον Χριστιανισμό. Όταν το έμαθε ο έπαρχος Ολύμβριος, τη συνέλαβε και αφού την υπέβαλε σε φρικτά βασανιστήρια την έριξε στη φυλακή. Μέσα στη φυλακή κατάφερε με την προσευχή να εξουδετερώσει τον διάβολο που με τη μορφή δράκοντα προσπάθησε να κάνει την Αγία να φοβηθεί. Η εμμονή της Αγίας στον Χριστιανισμό οδήγησε τον Ολύμβριο να την αποκεφαλίσει. Η Αγία τότε ήταν μόλις δεκαπέντε ετών. Τα άγια λείψανα της Αγίας Μαρίνας σήμερα φυλάγονται στην 35

36 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Αθήνα, σε ναό που φέρει το όνομά της, ενώ η χείρα της έχει μεταφερθεί στη Μονή Βατοπεδίου στο Άγιο Όρος. Η Αγία Μαρίνα τιμάται ιδιαιτέρως στην Κύπρο ως προστάτιδα των παιδιών. Η Εκκλησία τιμά τη μνήμη της στις 17 Ιουλίου. Απολυτίκιον (Ήχος πλάγιος α ) Μνηστευθεῖσα τῷ Λόγῳ Μαρίνα ἔνδοξε, τῶν ἐπιγείων τὴν σχέσιν πᾶσαν κατέλιπες, καὶ ἐνήθλησας στερρῶς ὡς καλλιπάρθενος τὸν γὰρ ἀόρατον ἐχθρὸν κατεπάτησας στερρῶς ὀφθέντα σοὶ Ἀθληφόρε. Καὶ νῦν πηγάζει τῷ κόσμῳ τῶν ἰαμάτων τὰ χαρίσματα. Φωτογραφικό υλικό Ερείπια Αγίας Μαρίνας Ερείπια Αγίας Μαρίνας 36

37 Λύκειο Παραλιμνίου

38 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Νεότερες εκκλησίες 38

39 Λύκειο Παραλιμνίου Ο νέος ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού Ο νέος ναός της Μεταμορφώσεως κτίστηκε τον 20 ο αιώνα, δίπλα στον ομώνυμο παλαιό ναό, και είναι βυζαντινού ρυθμού. Ήδη από τις αρχές του 20 ου αιώνα η συνεχόμενη αύξηση του πληθυσμού της κοινότητας κατέστησε αναγκαία την οικοδόμηση ενός νέου πιο ευρύχωρου ναού που να εξυπηρετεί τους κατοίκους στην άσκηση των λατρευτικών τους καθηκόντων. Οι προσπάθειες για την ανοικοδόμηση του νέου ναού άρχισαν το Όμως, οι καιροί ήταν δίσεκτοι και τα χρήματα δυσεύρετα. Το κάθε νοικοκυριό παρήγαγε τα απαραίτητα προς το ζην και για να καλύψει τις ανάγκες του για χρήματα αποτεινόταν στους τοκογλύφους, οι οποίοι αισχροκερδούσαν εις βάρος των ανθρώπων, βάζοντας δυσβάσταχτους τόκους. Η εκκλησία, για να προστατεύσει τους κατοίκους του χωριού από τις αρπακτικές διαθέσεις των τοκογλύφων, αναγκαζόταν να δανείζει τα λιγοστά χρήματα που διέθετε σε μορφή χαμηλότοκου δανείου για τις επείγουσες ανάγκες και κυρίως για την αγορά αλευριού. Αφού, λοιπόν, λήφθηκε η απόφαση για την ανέγερση του νέου ναού, μια εκκλησιαστική αντιπροσωπεία με επικεφαλής τον παπά Παντελή επισκέφθηκε τον τοποτηρητή του Αρχιεπισκοπικού Θρόνου ( ), τον μακαριστό Λεόντιο, για να πάρει έγκριση. Ο Λεόντιος ενδιαφέρθηκε να πληροφορηθεί κατά πόσο υπήρχαν τα χρήματα που απαιτούνταν για την ανέγερση του ναού. Τότε ενημερώθηκε ότι υπήρχε ένα μέρος της δαπάνης γύρω στις 1500 λίρες και ότι τα υπόλοιπα χρήματα θα μαζεύονταν από τις εισπράξεις των δανείων που είχαν χορηγηθεί στους κατοίκους. Τότε ο Λεόντιος απάντησε στην αντιπροσωπεία με τα εξής σοφά λόγια: «Προσέξετε, δεν θα πάτε να αναγκάσετε τον φτωχό κόσμο αν δεν μπορεί να τα δώσει. Δεν θα κλείσετε σπίτια για να κτίσετε εκκλησία. Τέτοια εκκλησία ο Θεός δεν τη θέλει». Η ανοικοδόμηση του νέου περικαλλούς ναού της Μεταμορφώσεως τελείωσε στις αρχές του 1939 και αποτελούσε τον μεγαλύτερο σε μέγεθος ναό της περιοχής. Τα εγκαίνια του ναού έγιναν μόλις το 1955 από τον αείμνηστο Αρχιεπίσκοπο Μακάριο Γ. Ο ναός αυτός έγινε το κέντρο της θρησκευτικής και λατρευτικής ζωής των κατοίκων της Σωτήρας για πενήντα έξι χρόνια. Ο ναός πανηγυρίζει στις 6 Αυγούστου, κατά την εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και την Κυριακή των Βαΐων, της Ελιάς, όπως συνηθίζεται να λέγεται στην Κύπρο. Η δεύτερη πανήγυρη γινόταν στον ναό του Αγίου Μέμνονος στην Αμμόχωστο και μεταφέρθηκε προσωρινά στη Σωτήρα μετά την Τουρκική εισβολή. 39

40 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Η συνεχής αύξηση του πληθυσμού της κοινότητας επέβαλε το 1980 την έναρξη νέων προσπαθειών για την ανέγερση νέου ευρύχωρου ναού. Ο θεμέλιος λίθος τέθηκε από τον αείμνηστο Αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο Α και την άνοιξη του 1996 ο νέος ναός της Αναστάσεως του Σωτήρος Χριστού ήταν έτοιμος. Παρόλα αυτά, η συνεχής αύξηση του πληθυσμού της Σωτήρας συνέτεινε στο να μην παραμεληθεί ο νέος ναός της Μεταμορφώσεως. Συνεχίζουν να τελούνται σε αυτόν όλες οι θρησκευτικές εορτές των Αγίων και η θεία Λειτουργία κάθε Κυριακή. Ο νέος ναός της Μεταμορφώσεως μαζί με τον αρχαίο ναό που βρίσκεται δίπλα αποτελούν τη ζωντανή ιστορία της Σωτήρας, που, σύμφωνα με τις τελευταίες αρχαιολογικές ανασκαφές, αρχίζει από την παλαιοχριστιανική περίοδο και συνεχίζεται αδιάλειπτα μέχρι τις μέρες μας. Οι δύο αυτοί ναοί αποτελούν τις ρίζες της Σωτήρας και δεν έπαψαν, αλλά ούτε θα πάψουν, να αποτελούν το επίκεντρο της πνευματικής ζωής των κατοίκων της. ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού Σύμφωνα με τη διήγηση των Ευαγγελιστών (Μτ. 17, 1-13, Μρ. 9, 2-13, Λκ. 9, 28-36), ο Χριστός μαζί με τους μαθητές Πέτρο, Ιωάννη και Ιάκωβο ανέβηκε στο όρος Θαβώρ για να προσευχηθεί. Οι τρεις μαθητές, καθώς ήταν κουρασμένοι από τη δύσκολη ανάβαση στο Θαβώρ, κάθισαν για να ξεκουραστούν και έπεσαν σε βαθύ ύπνο. Όταν ξύπνησαν, αντίκρισαν ένα απροσδόκητο θέαμα. Το πρόσωπο του Κυρίου άστραφτε σαν τον ήλιο και τα ενδύματά του ήταν λευκά σαν το φως. Τον περιστοίχιζαν και συνομιλούσαν μαζί του δύο άνδρες, ο Μωυσής και ο Ηλίας. Αφού οι μαθητές συνήλθαν κάπως από την έκπληξη, ο ενθουσιώδης Πέτρος, θέλοντας να διατηρηθεί αυτή η αγία μέθη που προκαλούσε η ακτινοβολία του Κυρίου, ικετευτικά είπε να στήσουν τρεις σκηνές. Μια για τον Κύριο, μία για τον Μωυσή και μία για τον Ηλία. Πριν προλάβει, όμως, να τελειώσει τη φράση του, ήλθε σύννεφο που τους σκέπασε και μέσα από αυτό ακούστηκε φωνή που έλεγε: «Οὗτος ἐστὶν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός αὐτοῦ ἀκούετε» (Λκ. 9, 28-36). Δηλαδή, Αυτός είναι ο Υιός μου ο αγαπητός. Αυτόν να ακούτε. 40

41 Λύκειο Παραλιμνίου Απολυτίκιον της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Ήχος Βαρύς) Μετεμορφώθης ἐν τῷ ὄρει Χριστὲ ὁ Θεός, δείξας τοῖς Μαθηταῖς σου τὴν δόξαν σου, καθὼς ἠδύναντο. Λάμψον καὶ ἡμῖν τοῖς ἁμαρτωλοῖς, τὸ φῶς σου τὸ ἀΐδιον, πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, φωτοδότα δόξα σοι. Φωτογραφικό υλικό Νέος ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Εσωτερικό νέου ναού Μεταμορφώσεως του Σωτήρος 41

42 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Ο ναός της Αναστάσεως του Σωτήρος Χριστού Ο ι αυξανόμενες λατρευτικές ανάγκες των κατοίκων της Σωτήρας ώθησαν την έναρξη των προσπαθειών για ανέγερση νέου ευρύχωρου ναού από το Η επιθυμία των κατοίκων για νέο ναό ήταν και επιθυμία του Μακαριστού Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου Α. Στις συναντήσεις του με την εκκλησιαστική επιτροπή της κοινότητας δήλωνε ότι στη Σωτήρα επιβαλλόταν να κτιστεί μεγαλοπρεπής βυζαντινός ναός. Το άμεσο ενδιαφέρον του Αρχιεπισκόπου συγκινούσε τους κατοίκους και τους έκανε να προχωρούν με καλά μελετημένα βήματα. Το 1991 ο Αρχιεπίσκοπος μετά τη θεία Λειτουργία που τέλεσε στον ναό της Μεταμορφώσεως είπε ότι η κοινότητα χρειαζόταν επειγόντως νέο ευρύχωρο ναό και ενθάρρυνε τους κατοίκους να προχωρήσουν, τονίζοντας ότι ο Θεός θα τους βοηθήσει. Επίσης, ανέφερε ότι η Αρχιεπισκοπή ήταν έτοιμη να καταβάλει το 10% της όλης δαπάνης, αφού ο νέος ναός θα εξυπηρετούσε και τους εκτοπισμένους κατοίκους των δύο προσφυγικών συνοικισμών της κοινότητας. Οι εργασίες για την ανοικοδόμηση άρχισαν το 1992 και τον Απρίλιο του 1996, μετά από τριάμισι χρόνια, τη Μεγάλη Πέμπτη τελέστηκε στον περικαλλή ναό η ακολουθία των παθών του Κυρίου. Τα εγκαίνια του ναού έγιναν το Οι δαπάνες για την αποπεράτωσή του ξεπέρασαν το ενάμισι εκατομμύριο λίρες Κύπρου. Με την έναρξη των εργασιών τέθηκε το ερώτημα σε ποιου Αγίου το όνομα να αφιερωθεί ο καινούργιος ναός. Αρχικά υπήρχε η σκέψη να αφιερωθεί στον Άγιο Επιφάνιο, επίσκοπο της κοντινής Κωνσταντίας. Εκτός από αυτό, φαίνεται ότι οι κάτοικοι της κοινότητας ευλαβούνταν ιδιαιτέρως τον Άγιο Επιφάνιο, αφού, το 1988 με θαυματουργικό τρόπο, αποκαλύφθηκε η τοιχογραφία του Αγίου Επιφανίου, σε φυσικό μέγεθος, στον παλαιό ναό της Μεταμορφώσεως, πίσω από τον πεσσό σε περίοπτο μέρος. Η τοιχογραφία είναι έργο του 13 ου αιώνα και ήταν καλυμμένη από τον 16 ο αιώνα όταν έγιναν εργασίες επιδιόρθωσης του ναού. Μετά από βαθιά σκέψη επικράτησε η άποψη ο νέος ναός να αφιερωθεί στην Ανάσταση του Σωτήρος Χριστού, δηλαδή σε Δεσποτική εορτή, όπως και οι άλλοι δύο ενοριακοί ναοί της κοινότητας. Οι κάτοικοι της Σωτήρας ως άξιοι συνεχιστές της θρησκευτικής παράδοσης των προγόνων τους αφήνουν ως ιερή παρακαταθήκη έναν ακόμα λαμπρό ναό στους μεταγενέστερους, με την ελπίδα ότι και αυτοί θα αποδειχτούν άξιοι συνεχιστές της παράδοσης. 42

43 Λύκειο Παραλιμνίου ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ Οι γυναίκες οι οποίες παρεβρέθηκαν το απόγευμα της Παρασκευής στον ενταφιασμό του Χριστού, δηλαδή η Μαρία η Μαγδαληνή και οι υπόλοιπες, όταν επέστρεψαν από τον Γολγοθά στην πόλη, ετοίμασαν αρώματα και μύρα, για να αλείψουν το σώμα του Ιησού. Το πρωί της Κυριακής, μετά από τριάντα έξι σχεδόν ώρες από τον θάνατο του Λυτρωτή, έρχονται με νεκρώσιμα αρώματα στον τάφο. Και, ενώ σκέπτονταν πώς θα αποκυλήσουν τον λίθο από την είσοδο του τάφου, γίνεται σεισμός φοβερός και Άγγελος αποκύλησε τον λίθο και κάθισε πάνω σε αυτόν. Οι γυναίκες, στο μεταξύ, αφού μπήκαν στον τάφο και δεν βρήκαν το σώμα του Ιησού, βλέπουν δύο Αγγέλους λευκοφορεμένους, οι οποίοι τους φανέρωσαν την Ανάσταση του Σωτήρα και τις στέλνουν, για να αναγγείλουν στους μαθητές τη χαρούμενη είδηση. Σε μικρό χρονικό διάστημα φθάνουν στον τάφο ο Πέτρος με τον Ιωάννη, και, αφού έμαθαν τι έγινε μπήκαν μέσα, και βρήκαν μόνο τα σάβανα. Η απεικόνιση του γεγονότος της Αναστάσεως καθιερώθηκε τα βυζαντινά χρόνια με δύο τύπους. Ο πρώτος τύπος, ο οποίος θεωρείται πιο ορθόδοξη απεικόνιση, είναι η κάθοδος του Χριστού στον Άδη. Ο αναστημένος Χριστός που νικά τον θάνατο κρατάει διπλό σταυρό με το αριστερό του χέρι και με το δεξί σηκώνει μέσα από μία σαρκοφάγο τον Αδάμ. Ο δεύτερος τύπος πέρασε στη δυτική τέχνη και επέστρεψε πίσω στην Ορθόδοξη. Στον τύπο αυτό ο Χριστός παριστάνεται πάνω από τον τάφο να υψώνεται στον ουρανό, κρατώντας σημαία. Φωτογραφικό υλικό Ο ναός της Αναστάσεως του Σωτήρος Χριστού 43

44 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Το παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου-Εκκλησιαστικό μουσείο Τ ο παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου βρίσκεται στο κέντρο της Σωτήρας, κοντά στην παλαιά και τη νεότερη εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Είναι ένας πετρόκτιστος μονόχωρος καμαροσκεπής ναός με απλές αναλογίες, κτισμένος στον χώρο προγενέστερου βυζαντινού ναού. Όταν στις 3 Νοεμβρίου του 1899 οι κάτοικοι συγκεντρώθηκαν, για να λειτουργήσουν τον Άγιο, στην ερειπωμένη εκκλησία, έφτιαξαν μία αυτοσχέδια τέντα με σεντόνια, όμως προκλήθηκαν προβλήματα λόγω της βροχής. Τότε πήραν την απόφαση να ανοικοδομήσουν τον ναό αρχικά ξυλόστεγο, ωστόσο, και πάλι λόγω ενός σεισμού το 1961, αναγκάστηκαν να τον επισκευάσουν και να αφαιρέσουν την ξύλινη στέγη, ώστε να γίνει καμαροσκέπαστος. Στον χώρο του ναού στεγάζεται το Εκκλησιαστικό Μουσείο Σωτήρας, όπου φυλάσσονται σημαντικοί θρησκευτικοί θησαυροί της Σωτήρας, όπως αρχαίες εικόνες, παλαιά Ευαγγέλια, αντιμήνσια, βιβλία θείας Λειτουργίας, σταυροί, ιερά σκεύη και άλλα χειροποίητα αντικείμενα. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν εκθέματα, όπως η φορητή εικόνα του Ιησού Χριστού του 13ου αιώνα, η «βροχοποιός» εικόνα της Παναγίας της επονομαζομένης Χορδακιώτισσας, του 1853 και οι Δεσποτοθεομητορικές εικόνες του 15ου αιώνα. Στο μουσείο βρίσκεται επίσης ένα από τα τρία φορητά ξύλινα αντιμήνσια του 16ου αιώνα που υπάρχουν στην Κύπρο. Ένα βρίσκεται στην Ιερά Μονή Κύκκου και το άλλο στην Ιερά Μονή Αγίου Νεοφύτου, που είναι σχεδόν κατεστραμμένο. Ήταν άγνωστη η ύπαρξή του μέχρι το 1954, όταν ο ιερέας της κοινότητας, Οικονόμος Γεώργιος Ιωάννου, το βρήκε στην παλαιά εκκλησία του Σωτήρος. Το αντιμήνσιο αυτό καθαγιάσθηκε και αφιερώθηκε από τον Πατριάρχη Αντιόχειας Ιωακείμ Δ στον ιερό ναό Αγίας Παρασκευής Σωτήρας το Αποτελείται από δύο επιμέρους τεμάχια ξύλου και έχει σχήμα ορθογώνιου παραλληλόγραμμου. Αυτά είναι συναρμοσμένα με τρεις σιδερένιους κρίκους, ώστε να μεταφέρεται και να φυλάσσεται καλύτερα. Για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκε ξύλο κυπαρισσιού. Η διακόσμησή του είναι απλή και απέριττη. Είναι ζωγραφισμένο με μαύρο μελάνι και διατηρείται σε καλή κατάσταση. 44

45 Λύκειο Παραλιμνίου Φωτογραφικό υλικό Το παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου - Εκκλησιαστικό Μουσείο Χριστός Παντοκράτορας 13ος αι. Παλαιός ναός της Μεταμορφώσεως Παναγία Χορδακιώτισσα 1853μ.Χ. Ναός Παναγίας της Χορδακιώτισσας Χριστός Παντοκράτορας 16ος αι. Ναός Παναγίας της Χορδακιώτισσας Αντιμήνσιο 1724μ.Χ. Πατριαρχείο Αντιοχείας Ξύλινο Αντιμήνσιο 1572μ.Χ. Αρχαίος ναός Αγίας Παρασκευής 45

46 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Παναγία Οδηγήτρια 16ος αι. Ναός Παναγίας Χορδακιώτισσας Η Μεταμόρφωση του Χριστού 18ος αι. Παλαιός ναός Μεταμορφώσεως Παναγία της Αγίας Νάπας 18ος αι. Ναός Παναγίας της Χορδακιώτισσας Άγιος Ελπιδοφόρος Τοιχογραφία Ναός Αγίου Θεοδώρου Χορτακιών Άγιος Μάμας 1754μ.Χ. Παρεκκλήσι Αγίου Μάμαντος Ο Άγιος Βασίλειος ο Αρχιεπίσκοπος Καισσαρείας 1797μ.Χ. Ναός Παναγιώτισσας 46

47 Λύκειο Παραλιμνίου Παναγία Οδηγήτρια 1754μ.Χ. Παρεκκλήσι Αγίου Μάμαντος Ιησούς Χριστός 1754μ.Χ. Παρεκκλήσι Αγίου Μάμαντος 47

48 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Το εξωκλήσι της Αγίας Θέκλας - Η κατακόμβη της Αγίας Θέκλας Κ τισμένο στα ψηλά βράχια, νότια του Δήμου της Σωτήρας ξεπροβάλλει «ως ένας όμορφος κύκνος που βγήκε από τα νερά για να στεγνώσει τα κάτασπρα φτερά του στο φως του ήλιου» 1 το εξωκλήσι της Αγίας Πρωτομάρτυρος και Ισαποστόλου Θέκλας. Αποτελεί σημείο αναφοράς τόσο για την απέραντη ομορφιά και ιστορία του όσο και για το γεγονός ότι ενώνει τη Σωτήρα με τη θάλασσα. Η ιστορία αυτού του ιερού τόπου αρχίζει από πολύ παλιά. Βόρεια υπάρχουν μερικά ερείπια κατάλοιπα κτισμάτων με κατεστραμμένα ψηφιδωτά δάπεδα. Τα ερείπια χρονολογούνται στον 6 ο αιώνα και πιθανόν ανήκουν σε παλαιοχριστιανική βασιλική ή μοναστηριακή εκκλησία. Δυτικά του σύγχρονου εξωκλησιού υπάρχει υπόγειος λαξευμένος ρωμαϊκός τάφος, η λεγόμενη κατακόμβη, αφιερωμένη στην Αγία. Κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο ή κατά τη Φραγκοκρατία χρησίμευε ως ναός, αφού πάνω από την είσοδο φέρει εγχάρακτο σταυρό. Το προσκύνημα της Αγίας Θέκλας σημειώνεται και στον χειρόγραφο χάρτη του Johannes Oliva 1622 ως ξυλόστεγη εκκλησία. Η Αγία Θέκλα λειτούργησε ως γυναικεία μονή το Τότε, με έξοδα του Μιχαήλ Φασαρία από τη Σωτήρα κτίστηκαν τα κελιά πάνω στα ερείπια της παλαιάς μονής. Την αδελφότητα της μονής αποτέλεσαν οι μοναχές Μακαρία, Μακρίνα, Αγάθη, Άννα και Χριστοφόρα. Το εξωκλήσι πανηγυρίζει στις 24 Σεπτεμβρίου, κατά την εορτή της Αγίας. Τελείται επίσης η θεία Λειτουργία τη Δευτέρα του Αγίου Πνεύματος. Με το τέλος της θείας Λειτουργίας με πομπή το εκκλησίασμα πλησιάζει στους βράχους της ακρογιαλιάς. Εκεί αναγιγνώσκεται από τον ιερέα η ευαγγελική περικοπή που αναφέρεται στην τρικυμία της θάλασσας της Γαλιλαίας. Ο χορός λαμπρύνει την ημέρα ψάλλοντας τα τροπάρια της Πεντηκοστής, καθώς άλλος ιερέας που βρίσκεται σε βάρκα λίγα μέτρα μακριά από την ακτή καθαγιάζει τα ύδατα, ρίχνοντας τον σταυρό στη θάλασσα, τον οποίο ανασύρουν οι κολυμβητές. Τέλος, η πομπή επιστρέφει στον ναό όπου μετά τη λιτανεία αναπέμπεται δέηση στην Αγία. 1 Ο Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Ιωάννου σε κείμενο που έγραψε κατά την αιχμαλωσία του από τους Άγγλους στα κρατητήρια της Πύλας παρομοιάζει το εκκλησάκι σαν έναν όμορφο κύκνο. 48

49 Λύκειο Παραλιμνίου ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ Η ΑΓΙΑ ΘΕΚΛΑ Η Αγία Πρωτομάρτυς και Ισαπόστολος Θέκλα, η πιστή του θείου Παύλου μαθήτρια, καταγόταν από το Ικόνιο της Μικράς Ασίας και ήταν θυγατέρα της Θεόκλειας. Μετεστράφη στη χριστιανική πίστη χάρη στα κηρύγματα του Αποστόλου Παύλου, ο οποίος κήρυσσε τον σωτήριο λόγο του Θεού στο γειτονικό σπίτι του Ονησίφορου. Ήταν ήδη αρραβωνιασμένη με τον Θάμυρη, ο οποίος, όταν αντιλήφθηκε μαζί με τη μητέρα της ότι είχε μεταστραφεί στον Χριστιανισμό, προσπάθησε να την μεταπείσει. Όταν είδαν ότι αυτό ήταν ανώφελο, κατέδωσαν τον Απόστολο Παύλο στον ηγεμόνα Καστίλιο, ο οποίος τελικά, αφού τον φυλάκισε, τον απέλασε. Τότε η Θέκλα αποφάσισε να εγκαταλείψει τον αρραβωνιαστικό της και ο θείος της πόθος την οδήγησε να ακολουθήσει τον Απόστολο των εθνών στην Αντιόχεια της Πισιδίας. Εκεί υπέστη πολλά μαρτύρια, αλλά η πίστη της και η χάρη του Θεού την προστάτευσαν. Στη συνέχεια από την Αντιόχεια μετέβη στα Μύρα της Κιλικίας και από εκεί στη Σελεύκεια. Κατέφυγε στο όρος Καλαμών όπου και κοιμήθηκε ειρηνικά σε ηλικία ενενήντα χρονών. Μάλιστα λέγεται ότι μία πέτρα σχίσθηκε για να τη δεχθεί και, όταν η Αγία εισήλθε σε αυτή, τότε εξαφανίστηκε το ρήγμα της. Η Εκκλησία τιμά τη μνήμη της στις 24 Σεπτεμβρίου. Απολυτίκιον (Ήχος δ ) Τοῦ Παύλου συνέκδημος, ὡς καθαρὰ τὴν ψυχήν, καὶ πρώταθλος πέφηνας, ἐν γυναιξὶν εὐκλεῶς, Χριστὸν ἀγαπήσασα, σὺ γὰρ τῆς εὐσεβείας, πτερωθεῖσα τῷ πόθῳ, ἤθλησας ὑπὲρ φύσιν, Ἰσαπόστελε Θέκλα διὸ σὲ ὁ Πανοικτίρμων νύμφην ἠγάγετο. Φωτογραφικό υλικό και Οπτικογραφημένο υλικό Το εξωκλήσι της Αγίας Θέκλας 49

50 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Το εξωκλήσι της Αγίας Θέκλας Το εξωκλήσι της Αγίας Θέκλας Η κατακόμβη της Αγίας Θέκλας (Ρωμαϊκός τάφος) Ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής Ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής Ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής 50

51 Λύκειο Παραλιμνίου Το εξωκλήσι του Αγίου Νικάνδρου Τ ο εξωκλήσι του Αγίου Νικάνδρου βρίσκεται 5 χιλιόμετρα νότια του Δήμου Σωτήρας. Αποτελεί τον μοναδικό ναό στην Κύπρο που είναι αφιερωμένος στον Άγιο Νίκανδρο, επίσκοπο Μύρων της Λυκίας. Ο παλαιός ναός του Αγίου Νικάνδρου ιδρύθηκε με την άφιξη και την εγκατάσταση στην περιοχή κατοίκων από τα Μύρα της Λυκίας, πατρίδα του Αγίου. Σύμφωνα με τον Αθανάσιο Σακελλάριο (Τα Κυπριακά, τ. Α, Αθήνα 1890, σ. 187), ο Άγιος Νίκανδρος ήταν μετόχι της μονής της Αγίας Νάπας. Ως ιδιοκτησία της πιο πάνω μονής αναφέρεται και στον Κτηματικό Κώδικα της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου (σ. 1037): «Τα εν τω οσπιτίω με πρόβατα του Αγίου Νικάντρου κεφάλ. 300». Υπάρχουν και πολλά τοπωνύμια: «Αυλάτζιν κάτω άϊ Νικάντρου», «Κάτω περβόλια άϊ Νικάντρου» κ.ά. Το σύγχρονο εξωκλήσι είναι ένας μικρός μονόχωρος καμαροσκέπαστος ναός. Κατά τον απελευθερωτικό αγώνα του μία ομάδα ανταρτών κρυβόταν σε κρησφύγετο μέσα στο έδαφος κοντά στα ερείπια του παλαιού ναού του Αγίου Νικάνδρου. Στο υπόγειο του νέου ναού υπάρχει χώρος με πληροφορίες για το κρησφύγετο και τους αγωνιστές της Ε.Ο.Κ.Α,. που πέρασαν από αυτό. Δίπλα από το εξωκλήσι συναντάμε ένα ερειπωμένο αρχαίο υδραγωγείο, του οποίου η πηγή που έβγαινε από κάποιο βράχο έχει στερέψει σήμερα. Εορτάζει στις 4 Νοεμβρίου, εορτή του Αγίου Νικάνδρου. ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ Ο Άγιος Νίκανδρος Οι Άγιοι Νίκανδρος και Ερμαίος ήταν μαθητές του αποστόλου Τίτου, του τόσο αγαπητού συνεργάτη του αποστόλου Παύλου. Κήρυτταν το Ευαγγέλιο με ζήλο και αφοσίωση. Με το κήρυγμά τους πολλοί ειδωλολάτρες πίστεψαν την μία αληθινή πίστη του Ιησού Χριστού. Για τον λόγο αυτό καταγγέλθηκαν στον άρχοντα της πόλης, τον Λιβάνιο. Παρουσιάστηκαν με τη βία μπροστά του και διακήρυξαν την αλήθεια του Ευαγγελίου. Ο Λιβάνιος εξοργισμένος διέταξε τον βασανισμό τους. Συγκεκριμένα διέταξε να τους ξεσκίσουν τις σάρκες τους, όμως με τη βοήθεια της θείας Χάριτος οι Άγιοι θεραπεύτηκαν. Το θαύμα αυτό αντί να συνετίσει τον άρχοντα, τον θύμωσε περισσότερο. Έτσι διέταξε τον βασανισμό τους με πυρά και τον ενταφιασμό τους, καθώς ήταν ζωντανοί ακόμα. Με αυτό τον μαρτυρικό τρόπο παρέδωσαν το πνεύμα τους στον Κύριο. 51

52 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Απολυτίκιον (Ήχος γ ) Γνῶσιν ἔνθεον, καρποφόρησαν, ὡς ὁμότροπος, τῶν Ἀποστόλων, ἐν ἱερεῦσι πιστὸς ἐχρημάτισας καὶ μαρτυρίου τοῖς σκάμμασι Νίκανδρε, συγκοινωνὸν τὸν Ἑρμαῖον ἐκέκτησο, μεθ' οὗ πρέσβευε, Κυρίω τῷ σὲ δοξάσαντι, δωρήσασθαι ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος. Φωτογραφικό υλικό Το εξωκλήσι του Αγίου Νικάνδρου Το εσωτερικό του εξωκλησίου του Αγίου Νικάνδρου Κρησφύγετο Ε.Ο.Κ.Α Κάτω από το εξωκλήσι του Αγίου Νικάνδρου Κρησφύγετο Ε.Ο.Κ.Α Κάτω από το εξωκλήσι του Αγίου Νικάνδρου 52

53 Λύκειο Παραλιμνίου Το εξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής και των Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης Σ την κάτω γειτονιά υπήρχαν ερείπια αρχαίας εκκλησίας όπου οι κάτοικοι πήγαιναν και άναβαν κεριά προς τιμήν της Αγίας Παρασκευής, της «Άησσας» (=γιάτρισσας). Ακόμα αφιέρωναν κουρέλια, για να τους θεραπεύσει η Αγία. Ο νέος ναός της Αγίας Παρασκευής κτίστηκε το 2000 στην περιοχή «Κόκκινες» πάνω σε ένα ύψωμα. Ο ναός είναι μονόχωρος με τρούλο και είναι αφιερωμένος στην Αγία Οσιομάρτυρα Παρασκευή και στους Αγίους Ραφαήλ, Νικόλαο και Ειρήνη. Κτίστηκε με πρωτοβουλία του αείμνηστου Κωνσταντίνου Α. Ζάρτηλα. Το εξωκλήσι πανηγυρίζει στις 26 Ιουλίου, ημέρα μνήμης της Αγίας Παρασκευής, και την Τρίτη της Διακαινήσιμου, εορτή των Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης. ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ Η ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Η Αγία Παρασκευή γεννήθηκε στη Ρώμη στα χρόνια του αυτοκράτορα Αντωνίνου ( μ.χ.). Οι γονείς της, Αγάθων και Πολιτεία, την ανέθρεψαν χριστιανικά. Μάλιστα, επειδή δεν είχαν άλλο παιδί, ευχήθηκαν ότι αν αποκτούσαν θα το αφιέρωναν στον Θεό. Επειδή το παιδί γεννήθηκε ημέρα Παρασκευή έλαβε αυτό το όνομα. Όταν πέθαναν οι γονείς της, η Παρασκευή μοίρασε όλη την περιουσία της στους φτωχούς και ανέπτυξε ιεραποστολική δραστηριότητα στη Ρώμη και στα περίχωρα της πόλης, κηρύσσοντας τον λόγο του Χριστού. Η δράση της προκάλεσε τον ειδωλολάτρη αυτοκράτορα Αντωνίνο, ο οποίος την συνέλαβε και της υποσχέθηκε υλικά αγαθά στην περίπτωση που θα θυσίαζε στα είδωλα. Βλέποντας όμως πως η Αγία παρέμενε σταθερή στην πίστη της, την υπέβαλε στο βασανιστήριο της πυρακτωμένης περικεφαλαίας, το οποίο υπέμεινε με καρτερικότητα. Τότε ο Αντωνίνος διέταξε και την έβαλαν σε έναν λέβητα με καυτό λάδι και πίσσα. Επειδή όμως είδε την Αγία άθικτη, πλησίασε το πρόσωπό του στον λέβητα - καθώς δεν μπορούσε να εξηγήσει πώς η Αγία είχε μείνει ανέπαφη - για να δοκιμάσει αν πράγματι είναι καυτό και αμέσως τυφλώθηκε. Η Αγία με προσευχή έδωσε στον Αντωνίνο το φως του, με αποτέλεσμα να πιστέψει στον Χριστό ή κατ' άλλους να σταματήσει τους διωγμούς εναντίον των χριστιανών.. Ελευθέρωσε πάντως την Αγία Παρασκευή, η οποία συνέχισε να κηρύττει το Ευαγγέλιο σε άλλα μέρη, μέχρι που έφτασε στην Ελλάδα. 53

54 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Στα Τέμπη ένας ειδωλολάτρης άρχοντας την υπέβαλε σε φρικτά βασανιστήρια, τα οποία υπέμεινε καρτερικά, για να τελειωθεί με διά αποκεφαλισμού θάνατο. Απολυτίκιον (Ήχος α ) Τὴν σπουδήν σου τῇ κλήσει κατάλληλον, ἐργασαμένη φερώνυμε, τὴν ὁμώνυμόν σου πίστιν εἰς κατοικίαν κεκλήρωσαι, Παρασκευὴ ἀθληφόρε ὅθεν προχέεις ἰάματα, καὶ πρεσβεύεις ὑπὲρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν. Φωτογραφικό υλικό Το εξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής και Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης 54

55 Λύκειο Παραλιμνίου Το εξωκλήσι της Αγίας Βαρβάρας Τ ο εξωκλήσι της Αγίας Βαρβάρας ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο του κατεχόμενου παρεκκλησίου του Αγίου Ιακώβου του Τρικώμου, κατ επιθυμία του Μακαριστού Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου Α. Είναι ένας μικρός μονόκλιτος καμαροσκεπής ναός με κεντρικό τρούλο. Τα τυφλά τόξα που είναι ενσωματωμένα στους πλευρικούς τοίχους σχηματίζουν τους βραχίονες του σταυρού και στηρίζουν τον τρούλο. Η δυτική και νότια είσοδος επιστεγάζονται με ελαφρώς οξυκόρυφα ανακουφιστικά τόξα. Ο ναός πανηγυρίζει κατά την εορτή του Αγίου Αποστόλου Ιακώβου του Αδελφοθέου και στις 4 Δεκεμβρίου κατά την εορτή της Αγίας Βαρβάρας. ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ Η Αγία Μεγαλομάρτυς Βαρβάρα έζησε στα χρόνια του αυτοκράτορα Μαξιμιανού ( μ.χ.) και ήταν κόρη του ειδωλολάτρη Διόσκουρου. Ο πατέρας της, για να διαφυλάξει τη σωματική ωραιότητα της Αγίας, την έκλεισε σε έναν πύργο. Παρόλο που ο πατέρας της ήταν φανατικός ειδωλολάτρης, η Βαρβάρα έγινε χριστιανή και προσπαθούσε να το κρύβει από τον πατέρα της. Κάποτε, η Αγία παρήγγειλε να της ανοίξουν τρία παράθυρα στον πύργο που ήταν έγκλειστη, ως υπόμνηση της Αγίας Τριάδος. Με αυτή την ενέργεια της Αγίας ο πατέρας της πληροφορήθηκε ότι ήταν χριστιανή. Θύμωσε πάρα πολύ και άρπαξε ένα ξίφος και την κυνήγησε, για να την σκοτώσει. Η Αγία κατέφυγε στα βουνά, για να σωθεί. Αλλά ο πατέρας της την βρήκε και την παρέδωσε στον τοπικό άρχοντα, Μαρκιανό, κατηγορώντας την για την πίστη της. Σε απολογία της ομολόγησε τον Χριστό και ύβρισε τα είδωλα. Μετά από φρικτά βασανιστήρια, αποκεφαλίστηκε από τον ίδιο τον πατέρα της. Ένας κεραυνός έπεσε από τον ουρανό και κατέκαυσε τον παιδοκτόνο πατέρα χωρίς να αφήσει ίχνη του. Η Αγία Βαρβάρα θεραπεύει τις οφθαλμικές παθήσεις και θεωρείται προστάτης του Πυροβολικού και των μεταλλωρύχων. Η Εκκλησία τιμά τη μνήμη της στις 4 Δεκεμβρίου. Απολυτίκιον (Ήχος δ ) Βαρβάραν τὴν Ἁγίαν τιμήσωμεν ἐχθροῦ γὰρ τὰς παγίδας συνέτριψε, καὶ ὡς στρουθίον ἐῤῥύσθη ἐξ αὐτῶν, βοηθείᾳ καὶ ὅπλῳ τοῦ Σταυροῦ ἡ πάνσεμνος. 55

56 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Φωτογραφικό υλικό Το εξωκλήσι της Αγίας Βαρβάρας 56

57 Λύκειο Παραλιμνίου

58 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Μουσεία Αρχαιολογικοί χώροι 58

59 Λύκειο Παραλιμνίου Μουσείο Αγώνος Ε.Ο.Κ.Α Η Σωτήρα από την πρώτη ημέρα έναρξης του Αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α. είχε ενεργό ρόλο και δράση. Στην κοινότητα και στην περιοχή δημιουργήθηκαν κρησφύγετα, ορμητήρια και εργαστήρια πυρομαχικών χωρίς να προδοθούν μέχρι το τέλος του αγώνα. Το 1999 δημιουργήθηκε το μουσείο Αγώνος, το οποίο στεγάστηκε σε παράπηγμα που μεταφέρθηκε από τα κρατητήρια της Κοκκινοτριμιθιάς. Στο μουσείο βρίσκεται το αυτοκίνητο με το οποίο δραπέτευσαν από τα κρατητήρια της Πύλας στις 12 Μαρτίου 1959 οι αγωνιστές Ανδρέας Κάρυος, Φώτης Πίττας, Χριστάκης Τρυφωνίδης και Φρίξος Δημητριάδης. Στο φορτηγό κατασκευάστηκε ειδική κρύπτη που ως άλλος Δούρειος Ίππος φυγάδευσε τους αγωνιστές χωρίς να το πάρουν είδηση οι Άγγλοι. Το αυτοκίνητο ανήκε στον Γαβριήλ Περό, ο οποίος μετέφερε τους αγωνιστές κάτω από τα μάτια των ένοπλων φρουρών και τους οδήγησε, ελεύθερους για να συνεχίσουν τον αγώνα, στην περιοχή της Σωτήρας. Στο μουσείο ο επισκέπτης μπορεί να δει μηχάνημα κατασκευής βομβών και διάφορα άλλα αντικείμενα που χρησιμοποιούσαν οι αγωνιστές της Ε.Ο.Κ.Α. Η συνεισφορά της Σωτήρας στον αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α. ήταν σημαντική. Αγωνιστές και όπλα κρύβονταν στην Σωτήρα και κατασκευαζόταν πολεμικό υλικό για τις ανάγκες του αγώνα. Στα κρατητήρια της Πύλας ήταν φυλακισμένος και ο ιερέας της Σωτήρας Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Ιωάννου. Φωτογραφικό υλικό Μουσείο Αγώνος Ε.Ο.Κ.Α

60 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Εσωτερικό του Μουσείου Αγώνος Ε.Ο.Κ.Α

61 Λύκειο Παραλιμνίου Αρχαία πόλη Θρόνοι Ν ότια της Σωτήρας στην τοποθεσία «Τόρνοι», φραγκική παραφθορά του ελληνικού ονόματος, βρίσκονται τα ερείπια ενός αρχαίου οικισμού που ο γεωγράφος Στράβων ονομάζει «Θρόνοι». Συγκεκριμένα ο Στράβωνας (65 π.χ μ.χ.) στο 14 ο βιβλίο του αναφέρει: «Είτα Κουρίας άκρα, χερρονησώδης εις ην από Θρόνων στάδιοι επτακόσιοι» (οι Θρόνοι απέχουν από το Ακρωτήρι του Κουρίου επτακόσια στάδια). Σε κάποιο άλλο σημείο αναφέρει: «Κίτιον πόλις Δάδες άκρα, Θρόνοι πόλις και άκρα μετά τους Θρόνους». Η πόλη διέθετε κατά τον Χατζηιωάννου το λιμάνι της στην τοποθεσία ποταμός Λιοπετρίου για τον χειμώνα και ανοιχτά της Αγίας Θέκλας για το καλοκαίρι. Ο Αθανάσιος Σακελλάριος στο βιβλίο του «Τα Κυπριακά» αναφέρει ότι η πόλη περιβαλλόταν από τείχος μεγάλης εκτάσεως και ότι βρέθηκαν τα ερείπια αρχαίου ναού. Ακόμη υπάρχουν κλίμακες που οδηγούν σε υπόγεια κυκλικά δωμάτια, τα οποία χρησίμευαν ως αποθήκες. Σε κοντινή απόσταση από την πόλη, ανατολικά της Αγίας Νάπας, βρίσκεται και το νεκροταφείο της κοντά στην παραλία Άσπρη Άμμος. Σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα υπάρχουν και τα λείψανα αρχαίου υδραγωγείου των Ρωμαϊκών χρόνων. Στη νότια πλευρά προς την Αγία Θέκλα υπάρχουν τα ερείπια τεσσάρων μεγάλων οικοδομημάτων και πολλά άλλα μικρότερα. Μπροστά από τα οικοδομήματα αυτά υπάρχουν δέκα τουλάχιστον κυκλικοί χώροι εσωτερικής διαμέτρου 12 ποδών και βάθους 20 ποδών. Νότια των κυκλικών αυτών χώρων υπάρχουν πέτρινα σκαλοπάτια που φθάνουν μέχρι τον πυθμένα τους. Οι κυκλικοί τοίχοι ήταν κτισμένοι με πηλό και βότσαλα από τη θάλασσα. Στην επιφάνεια φαίνονται τα θεμέλια των τοίχων αυτών, που πιθανόν να ήταν κτισμένα μέχρι ένα ορισμένο ύψος και από πάνω θα υπήρχε η στέγη. Οι χώροι αυτοί απέχουν ο ένας από τον άλλο πενήντα πόδια και βρίσκονται σε ευθεία γραμμή από ανατολικά προς δυτικά. Ο επισκέπτης μπορεί ακόμη να διακρίνει δάπεδα βοτσαλωτά, σπαράγματα από αγγεία και άλλα οικοδομικά υλικά. Η πόλη Θρόνοι άκμασε από τον 4 ο αιώνα μέχρι και τον 2 ο αιώνα π.χ. 61

62 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Φωτογραφικό υλικό Αρχαία πόλη Θρόνοι Αρχαία πόλη Θρόνοι Δάπεδο με πέτρα Αρχαία πόλη Θρόνοι Αρχαία πόλη Θρόνοι Δάπεδο με βότσαλα 62

63 Λύκειο Παραλιμνίου Τα Μνήματα των Ελλήνων Η αρχαιολογική σκαπάνη του Τμήματος Αρχαιοτήτων, μετά από παροτρύνσεις του Πρωτοπρεσβύτερου π. Γεώργιου Ιωάννου, έφερε στο φως περίπου 15 τάφους, λαξευμένους με ανθρώπινο χέρι και με γεωμετρική λεπτότητα επάνω στους βράχους δυτικά της παραλίας Σειρήνες, στην περιοχή «Μνήματα των Ελλήνων». Πιστεύεται ότι πρόκειται για τάφους στρατιωτών του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αφού πρόσφατα εντοπίστηκε νόμισμα της ελληνιστικής περιόδου. Φωτογραφικό υλικό Τα Μνήματα των Ελλήνων 63

64 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Δημιουργικές εργασίες Φωτογραφικό υλικό 64

65 Λύκειο Παραλιμνίου Ποιήματα Βυζαντινή «Αρκόντισσα» Στίχοι: Κατερίνα Κωνσταντίνου Μάτσιου Μελοποίηση: Αργυρώ Ρούσου Αρκόντισσα Βυζαντινή κωμόπολη του τόπου δεν έχει αλλού έτσι ομορκιές να ν ριζικό τ αδρώπου Ανάγιωσες τόσα παιδιά, με την αγάπη του κολοκασιού, της πατάτας, της «παττίχας», μες τα αυλάτζια, με το νερό του μύλου τζιαι του αλακαθκιού για το χατίρι του Άη Μάμα και του ροδιού Μέσα στους κάματους των αιώνων αναβίωσες με των οικείων βαθιά την αγάπη αγωνίστηκες μεροδούλι, μερονύχτι πάλεψες τη γη των προγόνων ανάστησες Στων αγώνων την πάλη για λευτεριά ρίχτηκες με θάρρος ελληνικό και Δούρειους Ίππους αγέρωχα τα παλικάρια σου στεφάνωσες με των αθανάτων τ αξίωμα ευλόγησες Καθαρά τα δρομάκια, κάτασπρα, σαν τις καθάριες ψυχές τη μέρα της γιορτής σου Σωτήρα Χρυσοσώτηρε! Παναγία μου Χορδακιώτισσα που η χάρη σου θλίψεις ιαίνει πάντα η Άγια εικόνα σου άγιες βροχές να φέρνει Το γαλανό λούζει τις ποδιές σου νυχτοξημερώνεται με τις ομορφιές σου Αγία Θέκλα πρέσβειρα μεταίχμιο θρησκείας και ιστορίας! 65

66 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Σωτήρα μου όμορφο χωριό Στίχοι: Άντρια Νικολάου Β52 Σωτήρα μου όμορφο χωριό διαμάντι των Κοκκινοχωρίων δεν σε διαλέξαν μόνο οι κάτοικοί σου για την ομορφιά σου Αγίοι δεκατρείς σε διάλεξαν και μύρωσαν τα χώματά σου Σωτήρας Χρυσοσώτηρος, Παναγία Χορδακιώτισσα Αφέντρα η Άγια Θέκλα δίπλα στα καταγάλανα νερά σου Σωτήρα μου πεντάμορφη Στίχοι: Κωνσταντίνος Μενελάου - Γ05 Σωτήρα μου πεντάμορφη στον κόσμο δεν είν άλλη πολλοί ζηλεύουνε τον πλούτο σου, τα τόσα σου τα κάλλη Στον κάμπο σου υψώνονται ξωκλήσια μοναδικά Κι η ομορφιά της φύσης σου όαση μαγικιά Το κόκκινο το χώμα σου πάντα θα το φυλάω φρουρός αμετακίνητος στη γη σου θα πατάω. Μιλούν οι πέτρες σου Σωτήρα μου Στίχοι: Αίμιλη Χριστοφἠ - Α12 Μιλούν οι πέτρες σου Σωτήρα μου κι αλήθεια τι μας λένε; Μας ιστορούν πολλά για Αγίους ξακουστούς Πρίγκιπες και πριγκίπισσες Φράγκους Βυζαντινούς Μιλούν οι τοίχοι σου Σωτήρα μου Κι αλήθεια τι μας λένε; Τοιχογραφίες, δάπεδα ψηφιδωτά εικόνες φορητές της Παναγίας και του Χριστού Λαλούν γλυκόλαλα οι καμπάνες σου Σωτήρα μου κι αλήθεια τι μας λένε; Την πίστη των κατοίκων σου μαρτυρούν και τη βαριά κληρονομιά σου. 66

67 Λύκειο Παραλιμνίου Σκίτσα εκκλησιών Ο ναός του Αγίου Γεωργίου των Χορτακιών Σχέδιο: Χρυστάλλα Λίλη Β61 Ο ναός του Αγίου Γεωργίου των Χορτακιών Σχέδιο: Γκουγκουλιάς Αστέριος Γ12 67

68 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Ο ναός του Αγίου Γεωργίου των Χορτακιών Σχέδιο: Δημητρίου Μαρία Β11 Το παρεκκλήσι του Αγίου Μάμα Σχέδιο: Δημητρίου Μαρία Β11 68

69 Λύκειο Παραλιμνίου Το εξωκλήσι και η κατακόμβη της Αγίας Θέκλας Σχέδιο: Νικολάου Άντρια Β52 Το εξωκλήσι και η κατακόμβη της Αγίας Θέκλας Σχέδιο: Δημητρίου Αλεξάνδρα Β42 69

70 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Ο ναός της Παναγίας της Χορδακιώτισσας Σχέδιο: Ζήνωνος Επιφανία Β61 70

71 Λύκειο Παραλιμνίου Εκπαιδευτικό παιχνίδι «Sotirapoly» Εμπνευστές Κωνσταντίνου Κυριάκος & Πιερή Στέφανος Β42 71

72 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Ταξιδιωτικός χάρτης Σωτήρας Ο Χάρτης σχεδιάστηκε από τον γραφίστα κ. Σάββα Κυριάκου, διευθύνοντα σύμβουλο της εταιρείας Caliber Graphics και αποτελεί πνευματικό δικαίωμα του Δήμου Σωτήρας. 72

73 Λύκειο Παραλιμνίου Φορητές εικόνες 73

74 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Χριστός Παντοκράτορας (13 ος αιώνας) 74

75 Λύκειο Παραλιμνίου Παναγία Χορδακιώτισσα (1853μ.Χ) 75

76 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου Παναγία Αγίας Νάπας (16 ος αιώνας) 76

77 Λύκειο Παραλιμνίου Φωτογραφίες 77

78 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου 78

79 Λύκειο Παραλιμνίου

80 Περιήγηση στη Βυζαντινή Κωμόπολη της Σωτήρας Αμμοχώστου 80