нарықтың дамыған инфрақұрылымның болуы; тұрақты салықтық-бюджеттік және кредитті-ақшалай жүйенің болуы. Еркін нарықтың қызмет етуін қамтамасыз ететін

Transcript

1 3 дәріс. Нарық және оның қызмет жасауының механизмі. Нарықтың жалпы сипаттамасы және олардың өзара әсерлесуі. Нарықтың негізгі элементтері және олардың өзара әсерлесуі. Нарықтың сиымдылығы және болжауы. Сұраныстың болжауының экономикастатикалық әдісі. Сұраныстың болжауының нормативті әдісі. Сұраныстың болжауының экспертті бағалау әдісі. Сұраныстың болжаудың аналитикалық әдісі (анология) Нарық және оның қызмет жасауының механизмі. Нарықтың жалпы сипаттамасы және оның негізгі функциялары. Нарықтың көптеген анықтамалары бар, көбінесе оны тауарды айналдыру өрісі немесе баға жүйесі арқылы сұраныс пен ұсыныстың өзара әсерлесуінің бәсекелестік механизмі деп қарастырады. Нарық ең кең мағынасында өндірушілер сатып алушылардың сұранысына бағытталып, экономиканың фундаментальді мәселелерін өздері шешетін тауар мен қызмет тұтынушылары мен өндірушілерінің өзара әсерлесуінің экономикалық механизмі болып табылады: қай тауарды, қай көлемде шығару керектігін; осы тауарларыды қалай өндіру керектігін, яғни қай ресурс пен қай технологиялар көмегімен; қай тұтынушыға өндіру керектігін. Жалпы қайта өндіру жүйесінде «нарық» түсінігі 4 негізгі экономикалық қызметті қамтиды: өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну. Тауарлар мен қызметтерді өндіру қауымның қажеттіліктерін қамтамасыз етудің қажетті шарты болып табылады. Өндірусіз ешқандай нарық бола алмайды. Сондықтан өндіру өрісінің дамуы соңғы мақсатына қол жеткізудегі мемлекеттің маңызды міндеті болады. Бөлу де соңғы мақсатқа қол жеткізуге маңыздылығы азырақ емес, себебі бұл өрісте өндіріс нәтижесі кімге бұйыратыны, яғни өндіріс өнімінің иесі кім болатыны туралы сұрақ талданылады. Еңбек жемісі қалай бөлінетінінен өндірістік процесстің эффективтвтілігі тәуелді Айырбастау экономика өрісінің маңызды бөлігі болып, нарықтың дамуына, қоғамдық өндіріске маңызды әсерін тигізеді. Тұтыну кез келген қоғамның экономикалық өмірінің ақырғы мақсаты және мемлекет басқармасы органдарының, бизнес пен ғылымның маңызды міндеті болып табылады. Нарықтық механизмін және қызмет етудің эффективтілігінің қажетті шарттарын жасаудың негізгі алғышарттары болып мыналар табылады. еңбекті қоғамдық бөлу; экономикалық дербестік және кәсіпорындық іскерліктің бостандығы; нарықтық бәсекелестіктіктің болуы (мүлтіксіз және шалағай); меншіктің әртүрлі формада болуы; баға құралу еркіндігі;

2 нарықтың дамыған инфрақұрылымның болуы; тұрақты салықтық-бюджеттік және кредитті-ақшалай жүйенің болуы. Еркін нарықтың қызмет етуін қамтамасыз ететін келесі қосымша шарттар қажет: нарыққа абсолютті еркін кіру мен шығу. Бұл әр адам кәсіпкерлікпен (өз ісін ашу, жұмыскерлерді жалдау, акциялар сатып алу, мемлекеттік облигациялар иелену, банкке ақша салу, оларды жылжымайтын мүлікке салу) айналыса алатыны мен оны кез келген уақытта тоқтату мүмкіндігі барын білдіреді; материалды, еңбектік, қаржылық ресурстардың абсолютті мобильділігі. Бұл еркін нарық шарттарындағы кез келген қатысушы өз ақшасын өз қарауына қарай салуына және кіріс табу үшін өзінің капиталы мен еңбек ресурстарының еркін қозғалуына есептеу құқылы екендігін білдіреді; нарықтың әрбір қатысушысының сұраныс, ұсыныс баға және т.б. туралы ақпаратпен толықтай қамтылу. Бұл шарт белгілі бір тауарды иемдену кезінде дұрыс таңдау жасау үшін қажет; біртекті тауарлардың болуы. Бұл шарттың немесе сауда маркасының болмауы тауар өндірушіні немесе сатушыны ерекше пұрсатты жағдайға қояды, ал бұл еркін нарық болып есептелмейді; еркін нарықтың барлық қатысушыларының басқа қатысушылармен төмендетілетін мәселелердің шешімінің нәтижеесіне әсерін тигізе алмау мүмкіншілігі. Нарықта монопольді қалып, ережеге сай бағалардың өктемдігі немесе тауар мен қызметтердің қою шарттарына әкеліп соқтырады. Нарық дамуында маңызды болып қоғамдық қажеттіліктердің толықтай және сапалы қамтамасыз етуге әсер ететінбәсекелестік болып табылады. Нарықтық бәсекелестіктің механизмі өндірушілерді эффективті іскерлікке және прогрессивті технологияларды қолдануға, сапалы сипаттамалар мен тауар ассортиментін жаңаруын арттыруға мұқтаждырады. Нарық классификациясының 6 негізгі белгісін белгіліейді: географиялық, ұйымдастырушылық, экономикалық, қанықтыру деңгейі, сатылу сипаты және реттеу деңгейі бойынша. 1) географиялық белгі бойынша ішкі және сыртқы нарықты белгілейді (ұлттық, аймақтық және жергілікті); 2) ұйымдастырушылық белгі бойынша мүлтіксіз (таза) бәсекелестік пен шалағай бәсекелестік (монопольді, олигопольді, монополисті бәсекелестікті) нарықты бөледі; 3) экономикалық белгі бойынша тауар нарығы, қызметтер нарығы және ресурс нарығы (жер, еңбек, капитал) деп бөледі; 4) қанықтыру деңгейі бойынша дефицитті по уровню насыщения выделяют дефицитный, избыточный и равновесный рынок; 5) сату сипатына қарай нарықты көтерме сауда және бөлшек сауда деп бөледі; 6) реттеу деңгейі нарықты реттелетін және реттелмейтін болып бөлінеді.

3 Осы белгілер бойынша нарық классификациясы 3.1 суретте көрестілген 3.1 сурет негізгі белгілер бойынша нарық классификациясы Нарықтың маңызды міндеті тұрғындардың тауар мен қызмет қажеттіліктерін қамтамасыз ету болып табылады. Бұл міндеттің жүзеге асуы үшін нарықтың келесі негізгі функцияларын белгілейді: 1) делдалдық функция. Бұл функцияның мәні нарық экономикалық оқшауланған тауарөндірушілер мен тұтынушыларды бірегей жүйеге келтіреді және өндіріс, қайта өндіру дайын бұйымды іске асыру өрісіндегі нақты қатысушылардың арасында өзара тиімді экономикалық байланыс құрастырады; 2) реттеу функциясы. Бұл функция ең алдымен нарықтың кәсіпорынға деген әсерімен байланысты. Бұл функцияның орындалуымен нарық келесі сұрақтарға жауап береді: нені, қалай және кім үшін өндіру керектігін. Бұл сұрақтарды шешу кезінде маңызды рөльді нарықтық бәсекелістікке ауытқиды. Бәсекелестік нарықтық баға негізінде сұраныс пен ұсыныстың қатынасын реттейді. Егер баға өссе, өндіріс көлемі артады, ал баға төмендесе өндіріс көлемі төмендейтіні туралы сигнал дегенді білдіреді; 3) баға құралу функция. Бұл функцияның мәні өндірушілер мен тұтынушылар (сұраныс пен ұсыныс) арасындағы әсердің нәтижесінде нарықта баға құрылады. Бұл функция ақырғы сатып алушы төлеуге келісетін өнімнің өндірісін ғана құптайтының тұжырымдайды; 4) ақпаратты функция. Бұл функция нарықтағы баға жағдайы туралы ақпарат өндіріс қатысушыларына нарыққа шығатын өнім көлемін және тауар мен қызмет ассортиментін түзетуге мүмкіндік береді; 5) күшейту функциясы. Бұл функцияның мәні нарық бәсекелестіктің көмегімен жалпы өндірісті әлсіз, экономикалық тұрақсыз және

4 шаруашылыққа жарамсыз кәсіпорындарынан және сапасыз тауарлардан бөле алады және керісінше, әрі эффективті іскерлі кәсіпорындарға (фирмалар) көмектеседі. Нарықтың осы барлық функциялары нарық бағасы мен бәсекелестік арқылы сұраныс пен ұсыныстың өзара әсерлесуіне негізделеді. Экономикалық ғылым нарықты нарық бәсекелестігінің дамуы негізінде құралған сұраныс пен ұсыныстың арасындағы нарықтық тәуелділіктің моделі деп қарастырады. Нарық сиымдылығы және оның болжауы Нарық сиымдылығы деп нарықтағы тұтынушылық бағаның берілген деңгейіндегі халықтың төлеуге қабілеттілігімен анықталатын мүмкін болатын көлемдегі тауардың іске асуы. Нарықтың сипатына және оның экономикалық ғылымда мен маркетингте мөлшеріне қарай көбінесе мыналарды белгілеп атайды: 1. Потенциалды сиымдылық. Ол барлық потенциалдық клиенттер максималды мүмкін бола алатын өндірілетін тауарды тұтынуына қарай, оның барлық нарық жағдайында максималды мүмкін бола алатын сатылымды көрсетеді. 2. Реалды сиымдылық. Ол сатылым көлемінің іске асырылатын немесе болжанатын анализделетін тауардың фактылық көлемінде негізделеді. 3. Мемлекет және аймақ нарығының сиымдылығы. Ол кәсіпорын көлемінен, экспорт, импорт, жылдың басына және жылдың соңындағы қалдық өтіп баражатқан запастардың территориялық белгі бойынша анықталады. 4. Белгілі бір тауар немесе тауар тобының нарық сиымдылығы. Ол сол тауардың қажеттілігінен шыға отырып, тауар белгісімен анықталады. 5. Фирма, компания нарығының нарық сиымдылығы. Ол бар болып тұрған ресурстар мен мүмкіншіліктерден шыға отырып, белгілі бір кәсіпорынмен анықталады. Нарық сиымдылығын есептеу нарықтағы жағдайды дұрыс бағалау үшін, оның келешегін бағалау, белгілі бір тауар нарықтың қай бөлігін алып жатқанын түсіну және өзінің мүмкіншіліктерін бағалау үшін қажет. Нарық сиымдылығы натуралды немесе/және ақшалай мәнде өлшенеді. Нарықтың математикалық сиымдылығын келесі әдіспен анықтауға болады: Мұндағы Е натуралды немесе/және ақшалай мәндегі нарық сиымдылдығы (бірлік/ж, тенге/ж); Μ жылына іске асырылатын тауар саны; С тауар бағасы. Нарықтың сиымдылығын есептейтін әртүрлі әдістер мен жолдар бар. Мелекет нарығының сиымдылығы оның құрылуы мен тауарлы жабдықтаудың барлық қайнар көзінің қосыныдысымен анықталады, яғни

5 халықтың барлық категориялары мен мекемелердің тауар сатып алынуының немесе формула бойынша: мұндағы П мемлекеттегі тауар өндіру көлемі; Э таур экспортының көлемі; И импорт тауарының көлемі; О н жылдың басындағы қалдықтар немесе өтіп бара жатқан қор; О к жылдың соңындағы қалдықтар. Нарық сиымдылығы негізінде тұтынушылардың сұранысы мен тауарға деген баға деңгейінің жиынтығынан тәуелді болады. Жиынтықты сұраныс жоғары болған сайын, соғұрлым нарық сиымдылығы да жоғары болады (тура тәуелділік) және тауар бағасының деңгейі неғұрлым жоғары болғанмен, соғұрлым нарық сиымдылығы төмен болады (керіс тәуелділік). Мемлекет немесе аймақ нарығының сиымдылығының құрылуының маңызды қайнар көзі жергілікті халықпен тауардың сатып алынуы болып табылады. Бұл жағдайда нарық сиымдылығы халықтың ақшалай кіріс пен шығынның баллансы негізінде есептеледі. Мелекет немесе аймақ нарығының сиымдылығының құрылуының екінші реттік қайнар көзі тауардың келіп кететін халықпен сатылып алынуы болып табылады. Нарық сиымдылығы бұл жағдайда осындай сатып алынулардың таңдаллынатын зерттеулердің немесе ақырғы жылдардағы нарық коньюктурасының анализі есебімен бірге экспертті баға негізінде болжанады. Нарық болжауы негізінде обьективті және рас ақпаратта негізделеді. Қазірғі заманғы тәжірибеде нарық сиымдылығын болжауы негізгі 4 әдіс қолданылады: Сұранысты болжаудың экономика-статикалық әдісі Бұл әдіс сұраныс дамуының инерционды сипатына негізделген. Бұл әдістің үш үлгісін белгілейді: а) сұранысты болжау мен бағалаудың трендті үлгілері. Сұранысты болжаудың трендті үлгілері оның дамуының тұрақты процессін құрастыратын теңдеулерді көрсетеді. Трендті үлгілердің негізгі параметрі уақыт, яғни тенденцияның және базисті кезеңнің заңдылықтарының болжанылатын кезеңінің экстрополациясы туралы айтылады. Трендті үлгілердің артықшылығы болып есептеу қарапайымдылығы болып табылады. Олар сұранысты динамикасы монотонды өсуі мен кемуімен сипатталатын болжауда қолданылады. Нарық беріктілігі экономиканың кризисті дамуының шартында бұзыла алатын сұраныс өзгерісінің тенденциясының тұрақтылығынан тәуелді болады Трендті үлгілердің кемшлігі оның деңгейі мен динамикасын құратын сұраныс пен факторлардың өзгеруінің процесстерініің ішкі өзара байланысты жасыру мүмкін емес. Бұл байланыста сұранысты болжау мен бағалау факторлы үлгілер анағұрлым маңыздылығы зор;

6 б) сұранысты болжауды факторлы үлгілері. Берілген үлгілердің бір немесе бірнеше факторлардың функциясы ретінде көрсетілетін белгілі бір тауар тобына деген сұраныс дамуын анықтайтын мәні бар болуы. Бұл үлгілердің артықшылығы трендті үлгілеріндегідей. Олар анағұрлым объективті, себебі бір фактордың орнында оларда сұранысты құрайтын бірнеше фактор қолданылады. Мұндай факторлар ретінде халықтың ақшалай табысы, тұтынушылық сұраныстың көлемі, баға деңгейі және т.б. болып табылады. Бұл үлгінің кемшілігі кез келген бір тауарға деген сұрансыты құрайтын барлық факторларды кешен деп қарастырылмайтынында; в) иілімділік коэффициенті көмегімен сұранысты болжау.бұл үлгінің мәні табыс өзгерісі немесе басқа фактордың 1 пайызға өзгеруінің әсерінен белгілі тауарға деген сұраныс қанша пайызға өзгеретінін көрсететін сұраныстың иілімділік коэффицентінің қолдануы болып табылады. Сұранысты болжаудың нормативті әдісі Бұл әдістің мәні нарық сиымдылығын рационалды деңгейлер мен болжанатын (келешектегі) уақыттағы кезеңде тауар тұтыныудың құрылымында нормалар мен критерийлардың пайдалану негізінде. Ұзақ мерзімдегі тауар пайдалану бойынша ғылыми зерттеу коньюктурасы институтымен ұзақ мерзімде пайдаланылатын негізгі тауармен рационалды қамтамасыз ету нормативтері жасалынған. Бұл тауарлар жиынтықты сұранысты нормативті болжауда жаңа сатып алушыларға арналған тауарлар мен кететін тауарлардың орнына қойылатын тауарлардан тұрады. изделий. а) жаңа сатып алушылардың сұранысы (D n ) формуласы бойынша анықталады: D n жаңа сатып алушылардың сұранысы; D t+1 есептеу жылында сатып алушылардың сұранысы; D t базисті жылда сатып алушылардың сұранысы. б) өтіп кететін бұйымдардың орнына қойылатын тауар (D ) формуласы бойынша анықталады: мұндағы D r өтіп кететін бұйымдарды алмастыратын тауарға сұраныс; R бұйым қызметінің мерзімі; D t+1 есептеу жылындағы сатып алушылар сұранысы. Сұранысты болжауды экспертті бағалау әдісі Бұл әдіс келешектегі (болжанылатын) мерзімде жеке тауарларға сұраныс дамуының тенденциясының эксперттерінің бағасында негізделген. Бұл әдістің негізгі мазмұны сұранысты болжаудың мәселерін жүргізілетін

7 экспертиза объективтілігі мен жеке экспертті бағаның нәтижесін өңдеуден құралған. Экспертті бағалау мен сұраудың келесі әдістері қолданылады: анкеттеу анкеталар көмегімен жазбаша сұрау; интервьюлеу интервью-әңгімелесу формасында өтетін ауызша сұрау; Дельфи әдісі бірр бірінен тәуелсіз жұмыс істейтін эксперттерге әрбір турдың нәтижесін хабарлайтын және өңделумен өтетін көптурлы анкеттеу шарасы; ми шабуылы жаңа идеялар мен бар мәселелерді шешу жолдарын (шығарылатын идеяларды сынға алуға болмайды) табу мақсатымен, мәселелерді топтық талқылау; дискуссия сұраныстың динамикасы мен құрылу шарттары (өзара сын қарастырылады) мен факторлардың жан-жақты анализі мақсатымен мәселені ашық ұжымдық талқылау. Сұранысты болжаудың аналитикалық әдісі (аналогия әдісі). Сұранысты болжаудың бұл әдісі тауар сұранысының (аналог-тауар) анағұрлым жоғары құрылымының дамуының заңдылықтарына және осы заңдылықтардың өз фирмасында тауар сұранысын болжау үшін қолдану мүмкіншілігінің бағасына негізделген. Бұл әдістің мәні тауар сұранысын болжау мақсатына белгілі Энгель заңын пайдалану болып табылады. Бұл заңға сәйкес экономиканың даму мөлшері мен табыс өсуінде халықтың төмен тобына кіретін белгілі бір бөлігі анағұрлым жоғары табысты топтарға ауысады, сонымен қатар төмен табысты топтардың сұраныс құрылымы жоғары табысты топтардың құрыллымына жақындай түседі. Сұранысты болжаудың бұл әдісі екі негізгі есептеуді кіргізеді: халықтың келешекте анағұрылм төмен табысты топтардың, анағұрлым жоғары табыс топтарына көшу кезінде мүмкін болатын масштабтар мен темптер негізделу; толығымен және халықтың экономикалық топтарының разрезінде тұтынушылық сұраныстың мүмкін болатын құрылымның болжауы. Аналогия әдісі негізінде мүмкін болатын тұтынушылық сұраныстың сапалы дамуын болжанылатын мерзімде сипаттау үшін қолдануға ұынылады. Олардың қолданылуы берілген мемлекетте немесе аймақта сұраныстың дамуының жан-жақты экономикалық, табиғи-климаттық және ұлттық-тарихи шарттарында анализге сүйену керек. Осылайша, нарық сиымдылығын анықтау кезінде тұтынушылық сұранысты болжаудың әртүрлі әдістері қолданылады. Дегенмен болжаудң әрбір әдісін жеке алудың эффетивтілігі төмен. Қазіргі заманғы тәжірибе тұтынушылық сұранысты болжаудың әртүрлі әдістерін бірге қолданудың эффективтілігі жоғары екендігін көрсетеді. Орындаған Казиханова Зарина МВМ 15-1