ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Transcript

1 ΦΙΛ ΜΕΪΛΕΡ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΛΑΪΚΉ ΕΞΟΥΣΊΑ, ΚΌΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΌΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΓΑΡΥΦΆΛΛΩΝ ( ) ΕΚΔΌΣΕΙΣ ΑΝΆΚΑΡΑ

2

3

4

5 ΦΙΛ ΜΕΪΛΕΡ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΛΑΪΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ, ΚΟΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΓΑΡΥΦΑΛΛΩΝ ( )

6 Αυτή η έκδοση στηρίζει το ΤΑΜΕΙΟ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΩΝ ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΩΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΝΑΚΑΡΑ Θεσσαλονίκη, Δεκέμβρης 2012

7 ΦΙΛ ΜΕΪΛΕΡ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΛΑΪΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ, ΚΟΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΓΑΡΥΦΑΛΛΩΝ ( ) ΕΚΔΌΣΕΙΣ ΑΝΆΚΑΡΑ

8 8 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ «Πολλοί απ τους αγροτο-καπιταλιστές δε ζούσαν ποτέ στη γη τους, παρά μόνο την επισκέπτονταν ορισμένες φορές το χρόνο. Οι ευκάλυπτοι και τα φελλόδεντρα αποτελούσαν λύση για πολλούς, μιας κι απαιτούσαν λίγους εργάτες και μικρή φροντίδα. Άλλα λατιφούντια χρησιμοποιούνταν μόνο ως κυνηγότοποι. Ένας απ τους πλουσιότερους μεγαλοτσιφλικάδες, ο Μανουέλ Βίνιας, ο οποίος ήταν επίσης και μεγαλομέτοχος της SCC (ζυθοποιία), είχε εγκαταστήσει στην έπαυλή του, κοντά στο Αλκάσερ, έναν ασημένιο ουρητήρα επενδυμένο με βελούδο (και σίγουρα αντικείμενο φθόνου για τους αντιδραστικούς Ντανταϊστές)». Κεφάλαιο VI (του παρόντος) - ΟΙ ΑΓΡΟΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ «Ο ισχυρός πρόεδρος του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων, Δημήτρης Δασκαλόπουλος, δεν κάθεται στο τραπέζι των συνομιλιών μόνο με το προεδρείο της ΓΣΕΕ και τον υπουργό Εργασίας. Μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Ιδρύματος Γκούγκενχαϊμ, της Tate του Λονδίνου και του New Museum της Νέας Υόρκης, είναι το ίδιο ισχυρός και στη διεθνή σκηνή της σύγχρονης τέχνης. Εκτός από τους φιλότεχνους, ελάχιστοι γνωρίζουν ότι είναι ένας από τους σημαντικότερους συλλέκτες στον κόσμο. Η σημαντική συλλογή αποτελείται από περισσότερα από 400 έργα Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών ( ) Και φυσικά, έργαορόσημα στην ιστορία της σύγχρονης τέχνης όπως ο περίφημος ουρητήρας ( Κρήνη ) του Μαρσέλ Ντισάν. Τον απέκτησε το 1999 έναντι 1,76 εκατομμυρίου δολαρίων». Ελευθεροτυπία, Σάββατο 31 Ιουλίου 2010

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝA Για πρόλογο Αρκτικόλεξα Χρονολόγιο Πρόλογος του Μορίς Μπρίντον στην πρώτη έκδοση I. Η ΠΡΩΤΗ ΒΔΟΜΑΔΑ Παρασκευή, 26 Απρίλη. Μέρα 2η. Σάββατο, 27 Απρίλη. Μέρα 3η. Κυριακή, 28 Απρίλη. Μέρα 4η. Δευτέρα, 29 Απρίλη. Μέρα 5η. Τρίτη, 30 Απρίλη. Μέρα 6η. Τετάρτη, 1η Μάη. Μέρα 7η. II. ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ Προβλήματα της Καπιταλιστικής Υπανάπτυξης. Το Εργατικό Κίνημα. Η Ανάδυση των Πολιτικών. Η Υπόθεση Περάλτα. ΙΙΙ. ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ Εκτιμώντας την Κατάσταση. Τάιμεξ, Σογκαντάλ, Μαμπόρ, CTT. Η Πολιτιστική Μη Επανάσταση. Η Κατάρρευση της Πρώτης Προσωρινής Κυβέρνησης. IV. Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Η TAP, η Λισνάβ και τα Υπόλοιπα Ζητήματα. Ο Αντι-απεργιακός νόμος και η Αντίδραση της Δεξιάς. Η 28η Σεπτέμβρη. Η Τρίτη Προσωρινή Κυβέρνηση. V. ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ Οι Επιτροπές. Το Ζήτημα των Συνδικάτων. Η Εμφάνιση της Ίντερ-Εμπρέσας. Το Οικονομικό Πλάνο του Μέλο Αντούνες. VI. ΟΙ ΑΓΡΟΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ Η Αγροτική Δομή. Οι Πρώτες Συγκρούσεις. Παίρνοντας τη Γη.

10 10 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ VII. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΑΚΙΕΡΑ Η Δεξιά. Tο Κέντρο. Η Αριστερά. Η Πόλωση. VIII. ΤΟ MFA Οι Απαρχές. Η 25η Απρίλη Οι Επιτροπές Στρατιωτών και Ναυτών. Για τον Πολιτικό Ρόλο. Η 11η Μάρτη ΙΧ. ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ Το Υπόβαθρο. Οι Καταλήψεις. Οι Στεγαστικοί Αγώνες. Η Ίντερ, η CRAM, η SAAL κι οι Παραπηγματούχοι. Ο Φαλλοκρατισμός και το Γυναικείο Κίνημα. X. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ Η ΜΕΤΕΚΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Εκλογική Αριθμητική. «Λαϊκή Εξουσία» και Στρατός. Οι Υποθέσεις της Ρεπούμπλικα και του Ράντιο Ρενασένσα. Η COPCON και το MRPP. ΧΙ. ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΗ-ΚΟΜΜΑ Οι Αυτόνομοι Εργατικοί Αγώνες. Η Ίντερ-Εμπρέσας και τα Συνδικάτα. Τα Επαναστατικά Εργατικά Συμβούλια. Το Κίνημα των Κοπερατίβων. Οι Καταλήψεις Γης. Οι Επιτροπές Γειτονιάς. ΧΙΙ. ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ Η Αντίδραση στο Βορρά. Ο Δρόμος προς τον Κρατικό Καπιταλισμό. Η Κρίση των Λενινιστικών Ιδεών. Η Έκτη Κυβέρνηση και η Προώθηση των «Εννιά». ΧΙΙΙ. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ Οι Λαϊκές Συνελεύσεις. Η Καθημερινή Ζωή στις Κοπερατίβες. Πέρα απ τις Τοπικές Εργατικές Επιτροπές.

11 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 11 XIV. Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Τα Μέσα Ελέγχου κι ο Έλεγχος των Μέσων. Οι Στρατιωτικές Φράξιες. Προς τη Ρήξη. XV. Η 25Η ΝΟΕΜΒΡΗ XVI. ΕΝΑΣ ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ Η Ισχυροποίηση του Κρατικού Καπιταλισμού. Οι Ευθύνες των Εργαζόμενων. Οι Κοπερατίβες. Η Ενημέρωση. Η Ενσωμάτωση της Λαϊκής Εξουσίας. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

12 12 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Σαλαζάρ ακέφαλος...

13 ΓΙΑ ΠΡΟΛΟΓΟ ΓΙΑ ΠΡΌΛΟΓΟ «Μπορεί ο μισός αιώνας της σαλαζαρικής καταπίεσης να έκανε τους εργαζόμενους να πιστέψουν ότι δεν θα τέλειωνε ποτέ, όταν όμως κατόρθωσαν να ξεφύγουν απ αυτήν ένοιωσαν τόση έκπληξη, ενθουσιασμό και αυτοπεποίθηση ώστε έφτασαν μονομιάς στο άλλο άκρο. Όχι μόνον έπαψαν να θεωρούν την επανάσταση ανέφικτη, αλλά πίστεψαν πως είναι εύκολη - και αυτή η αντίληψη είναι καμμιά φορά ικανή από μόνη της να την κάνει εύκολη» 1 Τα στρατιωτικά κινήματα, όχι άδικα, είναι ταυτισμένα με την επιβολή δικτατοριών και την άγρια καταστολή των λαϊκών κινημάτων. Ιδιαίτερα δε, οι λαοί του ευρωπαϊκού νότου έγιναν πολλές φορές μάρτυρες παρόμοιων εγχειρημάτων, πετυχημένων ή μη, στη διάρκεια του 20ου αιώνα. Η ιστορία παίζει όμως κάποιες φορές παράξενα παιχνίδια. Τις πρώτες ώρες της 25ης Απρίλη του 1974, οι μονάδες που ελέγχονταν απ το Κίνημα των Λοχαγών - τον αρχικό πυρήνα του Κινήματος Ενόπλων Δυνάμεων/MFA - που αποτελούνταν κυρίως από μεσαίους δημοκρατικούς αξιωματικούς, βγήκαν στους δρόμους των πορτογαλικών πόλεων για ν ανατρέψουν μια φασιστική δικατορία που κόντευε το μισό αιώνα ζωής. Η κυβέρνηση του Μαρσέλο Καετάνο, διάδοχου του κύριου διαμορφωτή του καθεστώτος, καθηγητή Αντόνιο ντε Ολιβέιρα Σαλαζάρ, έπεσε αμαχητί και σχεδόν αναίμακτα, μέσα σε λίγες ώρες. Οι μοναδικοί νεκροί δεν προήλθαν από οργανωμένη αντίσταση του κρατικού μηχανισμού αλλά ήταν αποτέλεσμα του πανικού που κατέλαβε τους άντρες της πολιτικής αστυνομίας PIDE, μπροστά στη θέα του κόσμου που πολιορκούσε το αρχηγείο της, έτοιμος ν αποδώσει λαϊκή δικαιοσύνη. Ενός κόσμου που είχε αγνοήσει εντελώς τα πρώτα ανακοινωθέντα των πραξικοπηματιών - τα οποία τον προέτρεπαν να παραμείνει στα σπίτια του - δίνοντας έτσι απ την πρώτη στιγμή το σύνθημα για τη μετατροπή της Πορτογαλίας από μια απέραντη φυλακή σ ένα μεγάλο επαναστατικό εργαστήρι. Η λουζιτανική περιπέτεια θα συγκέντρωνε για δεκαεννιά μήνες την προσοχή όλων όσων είχαν κάθε λόγο να ενδιαφέρονται για την εξέλιξη της απόπειρας ενός λαού να πάρει τις τύχες του στα δικά του χέρια, κουβαλώντας σε κάθε περίπτωση μέσα σ αυτή την πορεία, τα λάθη, τις αντιφάσεις και τα κουσούρια του. Τ ότι όλα αυτά συνέβαιναν σε μια χώρα που αποτελούσε μέλος του ΝΑΤΟ, ήταν κάτι που πρέπει σίγουρα να αύξησε κατά πολύ, τόσο τις ελπίδες όσο και τους φόβους που γέννησε η επαναστατική διαδικασία, φτάνοντας την Πορτογαλία στα πρόθυρα ενός εμφύλιου. Στον πυρήνα της γενικής δυσαρέσκειας βρίσκονταν το «πορτογαλικό Βιετνάμ». Το παλιό καθεστώς, παλεύοντας να διατηρήσει τ απομεινάρια της παρηκμασμένης αποικιακής αυτοκρατορίας, είχε εμπλακεί σ ένα πόλεμο χωρίς τέλος που διεξάγονταν ενάντια στ ανταρτικά κινήματα της Ανγκόλας, της Μοζαμβίκης και της Γουϊνέας-Μπισσάου. 1 Κοινωνικός Πόλεμος στην Πορτογαλία - Jaime Semprun, Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1975, μτφ: Θ. Μιχαήλ.

14 14 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Αυτό σήμαινε οικονομική εξαθλίωση για ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού (ο χωρίς προϋποθέσεις νίκης παρατεταμένος πόλεμος είναι πάντα μια πολύ δαπανηρή υπόθεση για τους πολλούς και πολύ κερδοφόρα για τους λίγους), τετραετή θητεία για τους φαντάρους ενός υποχρεωτικού στρατού που μάχονταν μέσα σε πολύ δύσκολες συνθήκες κόντρα σ έναν αποφασισμένο «εχθρό», μεγάλη δυσφορία στις τάξεις των αξιωματικών, καθώς και την ύπαρξη ανυπέρβλητων εμποδίων στα όνειρα του «φιλελεύθερου» κομματιού της αστικής τάξης που αφορούσαν δουλειές με την Ευρώπη και ένταξη της χώρας στην ΕΟΚ. Μοναδικοί ευνοημένοι παρέμεναν οι μεγαλοτσιφλικάδες (latifundarios) της μητρόπολης και των αποικιών, η «μπουρζουαζία των εκατό οικογενειών» που έλεγχε το σύνολο σχεδόν της οικονομικής δραστηριότητας κι ο παντοδύναμος Καθολικός κλήρος, δυνάμεις που δεν μπόρεσαν όμως από μόνες τους να κρατήσουν στα πόδια του το παλιό καθεστώς. Τα σημάδια γι αυτό που έρχονταν είχαν φανεί στα μέσα του Μάρτη, όταν το στρατιωτικό κίνημα της Κάλντας ντα Ραΐνια είχε κατασταλεί απ τις «πιστές» μονάδες και τη βαριά εξοπλισμένη Εθνική Ρεπουμπλικανική Φρουρά- GNR. Η παλιά Πορτογαλία είχε σωθεί, μονάχα όμως για σαράντα μέρες ακόμα. Η επίσημη ιστορία ταυτίζει την Επανάσταση των Γαρυφάλλων με τον αστικό στρατό. Χωρίς αμφιβολία, η σκιά του τελευταίου έπεφτε βαριά σ όλη την πορεία των γεγονότων. Απ τις τάξεις του προήλθε η πτώση του φασιστικού καθεστώτος κι απ αυτές επίσης το οριστικό κλείσιμο του κεφαλαίου της επαναστατικής διαδικασίας. Στις 25 Νοέμβρη του 1975, οι «υπεύθυνες» δυνάμεις της τάξης και της ομαλότητας, εκπροσωπούμενες στρατιωτικά απ την Ομάδα των Εννιά και με την πολιτική στήριξη του Σοσιαλιστικού Κόμματος και της Δεξιάς, άνοιξαν το δρόμο για τον «εκσυγχρονισμό» της Πορτογαλίας και την εδραίωση μιας δυτικού τύπου κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, απομακρύνοντας «τους κινδύνους του εμφυλίου, των επαναστατικών τυχοδιωκτισμών και της επιβολής κομμουνιστικής δικτατορίας». Πέρα όμως απ την επίσημη καταγραφή των γεγονότων που αφορά τις ενδοστρατιωτικές και κομματικές συγκρούσεις δεξιάς κι αριστεράς, το προλεταριάτο των πόλεων και της υπαίθρου έγραψε τη δική του ιστορία, αναδεικνύοντας την επαναστατική ενεργητικότητα των ανθρώπων που προσπαθούσαν να συνδυάσουν την επιβίωσή τους μέσα σε δύσκολες συνθήκες, με την προσπάθεια για το χτίσιμο ενός καινούριου κόσμου. Αυτοί ήταν οι πρωταγωνιστές των γεγονότων κι η δική τους δράση δικαιολόγησε το χαρακτηρισμό της όλης πορείας των γεγονότων ως επανάσταση. Ήταν οι αγρεργάτες του νότου που καταλάμβαναν, κάποιες φορές με τα όπλα στα χέρια, τα τεράστια τσιφλίκια των συνεργατών του φασιστικού καθεστώτος, οργανώνοντάς τα σε κοπερατίβες ήταν οι εργάτες που έδιωχναν τα παλιά αφεντικά ή αναλάμβαναν από ανάγκη τα εργοστάσια που έκλειναν κι εγκαταλείπονταν απ τους ιδιοκτήτες τους, αποπειρούμενοι να οικοδομήσουν στην πράξη την αυτοδιαχείριση ήταν οι φαντάροι που οργανώνονταν μέσα κι έξω απ τα στρατόπεδα, συμμετέχοντας στο γενικό κίνημα, αρνούνταν να εκτελέσουν διαταγές που είχαν να κάνουν με κατασταλτικές ενέργειες και κατέβαιναν στο δρόμο στο πλευρό των εργαζόμενων, κάποιες φορές δε, με τα όπλα και τα τεθωρακισμένα τους. Ήταν όλοι τους μαζί, ένστολοι και μη, που υπερασπιζόμενοι τα επιτεύγματά τους, έφραξαν δυο φορές το δρόμο στις δυνάμεις της αντίδρασης, οι οποίες προσπάθησαν να βάλουν πραξικοπηματικά τέλος σε μια επαναστατική διαδικασία που θα μπορούσε να έχει «απρόβλεπτες» συνέπειες: το Σεπτέμβρη του 74 ματαιώνοντας τη διαδήλωση της «σιωπηλής πλειοψηφίας»-προσύνθημα δεξιάς

15 ΓΙΑ ΠΡΟΛΟΓΟ στρατιωτικής επέμβασης και το Μάρτη του 75 νικώντας στους δρόμους τις δυνάμεις του πραξικοπηματία Στρατηγού Σπίνολα και των συνεργατών του. Το MFA διέθετε ένα ασαφές και γενικόλογο φιλολαϊκό πρόγραμμα που αντανακλούσε τις συγκρούσεις στο εσωτερικό του μεταξύ δεξιάς, αριστεράς και των αμφιταλαντευόμενων. Στο πρόγραμμά του, κάθε κοινωνικό κομμάτι έβλεπε τον υπερασπιστή των δικών του ξεχωριστών συμφερόντων κι απ την άλλη, το ίδιο το MFA, ο βασικός πυλώνας εξουσίας στη χώρα, προσπαθούσε να διατηρήσει τις απαραίτητες ισορροπίες. Βγάζοντας όμως απ τη μέση το φασιστικό καθεστώς, απελεύθερωσε - απρόσμενα για κάποιους - ένα ορμητικό ριζοσπαστικό κύμα απ τη βάση που ζητούσε όλο και περισσότερα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να περάσει η ριζοσπαστικοποίηση αυτή μέσα στους κόλπους του ίδιου του MFA που προτιμούσε πια περισσότερο την ενσωμάτωση των κατακτήσεων των εργαζόμενων και λιγότερο την καταστολή. Απ την άλλη πλευρά, ο ρόλος του Στρατού κι ειδικότερα η αριστερή μερίδα των αξιωματικών, οι αντίστοιχες μονάδες (όπως το 1ο Σύνταγμα Ελαφρού Πυροβολικού-RAL 1) κι οι οργανώσεις βάσης των φαντάρων ήταν που δημιούργησαν ένα πλήθος ψευδαισθήσεων σχετικά με τη μελλοντική πορεία της επανάστασης. Έτσι, κάποιοι περίμεναν απ τον Οτέλο ντε Καρβάλιο - το στρατιωτικό ηγέτη της αριστεράς - και το Στρατό να τους φέρει έτοιμη μια «σοσιαλιστική κοινωνία». Είδαν στο αριστερό κομμάτι του Στρατού εκείνη τη δύναμη που θα αντικαθιστούσε τη δράση των εργαζόμενων αποτελώντας κάποιο είδος ένοπλης εκπροσώπησης των καταπιεσμένων. Στην πραγματικότητα όμως η Πορτογαλία δεν απέκτησε ποτέ δυο ξεχωριστούς στρατούς κι ούτε οι αριστερές μονάδες έπαιξαν το ρόλο της επαναστατικής πολιτοφυλακής (αν κι είναι αλήθεια πως σε διάφορες ομάδες και μεμονωμένους αγωνιστές μοιράστηκαν αρκετές χιλιάδες όπλα που προέρχονταν απ τα στρατόπεδα, χωρίς όμως να κάνουν ποτέ την εμφάνισή τους την κρίσιμη ώρα). Στην ιστορία υπάρχουν αρκετά παραδείγματα στρατιωτών ή ολόκληρων σχηματισμών που πέρασαν με το μέρος των επαναστατημένων αλλά αυτό προϋπόθετε και προϋποθέτει, πέρα απ το στοιχείο της υποχρεωτικής στράτευσης, την άμεση ρήξη με την επίσημη ιεραρχία. Αντίθετα, στην περίπτωση της Πορτογαλίας, η πάλη διεξάγονταν μέσα στις τάξεις του αστικού στρατού, και στον αγώνα για τον έλεγχό του, οι δυνάμεις του «ρεαλισμού» και της «υπευθυνότητας» αποδείχτηκαν ικανότερες. Κανείς δε γνωρίζει επιπλέον αν οι συγκεκριμένες δυνάμεις θα έκαναν πίσω, φοβούμενες να σηκώσουν το βάρος της ευθύνης για έναν πιθανό εμφύλιο, σε περίπτωση που η κατάσταση βάδιζε προς την άμεση ρήξη. Φόβο, που η ηγεσία της «στρατιωτικής αριστεράς» τον ένοιωσε σίγουρα σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό. Έτσι, η πραγματικότητα επιβεβαίωσε για μια ακόμα φορά την ορθότητα της ρήσης του Σεν Ζυστ περί μισών επαναστάσεων και σκαμμένων λάκκων. Η κρίση στην Πορτογαλία του 74 εμφανίζονταν ως πολιτική. Αυτή της σημερινής Ελλάδας ως οικονομική. Κι οι δυο τους δεν είναι τίποτα άλλο παρά η μόνιμη μορφή κρίσης που συνοδεύει τον καπιταλισμό, μ άλλα λόγια η κοινωνική. Στην πρώτη περίπτωση, έγινε η αφορμή για να μπει μπροστά μια επαναστατική διαδικασία, στη δεύτερη είναι σ εξέλιξη μια προσπάθεια για τη μετατροπή της κρίσης σ ένα αποτελεσματικό ξεσηκωμό. Θεωρούμε λοιπόν ότι προς το σκοπό αυτό αξίζει τον κόπο να ριχτεί μια ματιά στον τρόπο που έδρασαν οι πορτογάλοι προλετάριοι σε πόλεις και χωριά, μέσα απ τα όργανα και τις επιτροπές του αγώνα τους, καταλαμβάνοντας τα τσιφλίκια, τα εργοστάσια και

16 16 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ τ άδεια σπίτια, στην παράλληλη προσπάθειά τους να επιβάλουν αξιοπρεπείς λύσης ζωής μέσα σε καπιταλιστικές συνθήκες, οραματιζόμενοι παράλληλα έναν κόσμο χωρίς εκμετάλλευση. Στην πορεία αυτή, έκαναν και λάθη που αξίζουν επίσης την προσοχής μας. Είτε με τη μορφή της καλλιεργούμενης πίστης προς ανθρώπους και θεσμούς που θα έφερναν τη λύση απ έξω ως σωτήρες, είτε με τη μορφή της κομματικής χειραγώγησης των οργανώσεων βάσης και του λαϊκού κινήματος από απολιθωμένες γραφειοκρατίες που παράτησαν τους επαναστατικούς λεονταρισμούς, ξεπουλώντας τα πάντα, όταν κατάλαβαν ότι διέτρεχαν τον άμεσο κίνδυνο να μείνουν έξω απ το παιχνίδι της αστικής εξουσίας. Το έργο του Ιρλανδού συγγραφέα, εκδότη και μεταφραστή Φιλ Μέιλερ (γεν. 1946, Δουβλίνο) έχει την αμεσότητα αυτού που έζησε από κοντά τα γεγονότα κι αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να του το αρνηθεί κάποιος, ακόμα κι αν διαφωνεί μ ορισμένες απ τις θέσεις του. Το βιβλίο του, Portugal: The Impossible Revolution?, εκδόθηκε απ τις εκδόσεις Solidarity της ομώνυμης βρετανικής ομάδας το Το προλογίζει ένα απ τα ιδρυτικά της μέλη, ο γιατρός Κρις Πάλλις ( ), κάτω απ το ψευδώνυμο Μόρις Μπρίντον. Μάρτης του 2012, εκδ. Ανάκαρα

17 ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΑ 17 ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΑ ADUs ALA AMI ANOP ΑΝΡ AOC CAP CCP CDE CDS CGT CIAC CICAP CIP CM CODICE COPCON CRAM CRTSM CT DGS EDE ΕΝ ΕΝΤ ΕΡΑΜ FNLA FPLN Συνέλευση Αντιπροσώπων (στρατιωτικών) Μονάδων. Ελεύθερη Ένωση Γεωργών (δεξιά). Ομάδα Στρατιωτικής Παρέμβασης. Το αντίπαλο δέος στην COPCON που δημιουργήθηκε απ την Έκτη Κυβέρνηση. Το επίσημο Πορτογαλικό πρακτορείο ειδήσεων. Λαϊκή Εθνική Δράση: το κύριο φασιστικό κόμμα πριν την 25η Απρίλη. Ένωση Εργατών-Αγροτών, σχηματίστηκε από Μαοϊκούς εργαζόμενους στη χημική βιομηχανία, για να χτυπήσει την (κυριαρχούμενη απ το PCP) Ιντερσιντικάλ. Συνομοσπονδία Πορτογάλων Γεωργών (πρώην ALA). Συντονιστική Επιτροπή για το Πρόγραμμα. Μυστική αρχικά ομάδα, επικεφαλής του Κινήματος των Λοχαγών. Δημοκρατικές Εκλογικές Επιτροπές. Ιδρύθηκαν το 1969 για εκλογικούς σκοπούς. Αρχικά αποτελούνταν από το PCP, το Σοσιαλιστικό Κόμμα και το MAR, μια οργάνωση προοδευτικών Καθολικών. Κοινωνικό-Δημοκρατικό Κέντρο. Δεξιό στην πραγματικότητα κόμμα που επανένωσε πολλά απ τα φασιστικά στοιχεία μετά την 25η Απρίλη. Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας. Αναρχοσυνδικαλιστική ομοσπονδία που διαλύθηκε απ τους φασίστες. Κέντρο Εκπαίδευσης Πυροβολικού της Κασκάις. Στρατιωτικό Κέντρο Εκπαίδευσης Οδηγών του Πόρτο. Πορτογαλικός Σύνδεσμος Βιομηχάνων. Επιτροπή Γειτονιάς. Κεντρική Επιτροπή για τη Δυναμοποίηση, ελεγχόμενη απ την Πέμπτη Μεραρχία (φιλο-pcp). Διοίκηση Ηπειρωτικών Επιχειρήσεων. Δύναμη ασφαλείας του MFA, αποτελούμενη απ τις πιο πιστές στο αρχικό πρόγραμμα δυνάμεις. Ιδρύθηκε τον Ιούλη του 1974 και διαλύθηκε το Νοέμβρη του Ομοσπονδία Αυτόνομων Επαναστατικών Επιτροπών Γειτονιάς. Επαναστατικά Συμβούλια Εργατών, Στρατιωτών και Ναυτών. Ιδρύθηκαν τον Απρίλη του 1975 με τη συνδρομή του PRP-BR. Εργατική Επιτροπή, εκλεγμένη συνήθως από γενική συνέλευση (plenario). Βλ. PIDE. Αριστεροί Δημοκράτες Φοιτητές. Ενώθηκαν με άλλες δυνάμεις για να σχηματίσουν το MRPP, το Emissora Nacional: το εθνικό ραδιοφωνικό δίκτυο. Εθνικό Εργατικό Δίκαιο (στη φασιστική περίοδο). Σχολή Εφαρμογών Στρατιωτικής Διοίκησης (Λισαβόνα). Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο της Ανγκόλας. Πατριωτικό Μέτωπο Εθνικής Απελευθέρωσης. Σχηματίστηκε το 1962 στην Αλγερία, απ το Στρατηγό Ουμπέρτο Ντελγκάντο, τον Κουνιάλ (PCP) και τον

18 18 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ FRAP FSP FUR FEC m-l FFH FMU GAPS GNR Τίτο ντε Μοράις (Σοσιαλιστικό Κόμμα). Το ισπανικό «Αντιφασιστικό Πατριωτικό Επαναστατικό Μέτωπο». Λαϊκό Σοσιαλιστικό Μέτωπο. Το αποτέλεσμα μιας «αριστερής» διάσπασης του Σοσιαλιστικού Κόμματος, το Γενάρη του Μέτωπο Επαναστατικής Ενότητας. Αποτελούνταν απ το PCP, το MDP, το FSP, το PRP, το MES, το LCI και την Οργάνωση 1ης Μάη. Κομμουνιστικό Εκλογικό Μέτωπο (μαρξιστικό-λενινιστικό). Συγκέντρωνε διάφορες αλβανόφιλες μαοϊκές ομάδες. Ταμείο Στεγαστικής Ανάπτυξης του Υπουργείου Οικισμού. Μέτωπο Στρατιωτικής Ενότητας: πολιτικό σκέλος της «Ομάδας των Εννιά» που προειδοποιούσε για τυχόν...πραξικοπήματα. Οργανωμένη τάση μέσα στο Σοσιαλιστικό Κόμμα. Εθνική Ρεπουμπλικανική Φρουρά. Βαριά οπλισμένο παραστρατιωτικό αστυνομικό σώμα. Ένας απ τους κύριους πυλώνες του φασιστικού καθεστώτος. Ομοσπονδία των Εργατικών Επιτροπών. Ίντερ- Κομισσόες Ένωση Επιτροπών. Ο όρος χρησιμοποιούνταν αναφερόμενος σε αρκετές οργανώσεις, όπως: α) Ομοσπονδία Επιτροπών Γειτονιάς των Παραγκουπόλεων. β) Ομοσπονδία των Επιτροπών Στρατιωτών και Ναυτών. γ) Μια ομάδα επιτροπών που προέκυψε απ την Ίντερ-Εμπρέσσας. Ίντερ- Εμπρέσσας Ιντερσιντικάλ Η κύρια συνδικαλιστική ομοσπονδία που ελέγχονταν απ το PCP. ΙRΑ Ινστιτούτο Γεωργικής Ανασυγκρότησης. LCI Διεθνιστική Κομμουνιστική Λίγκα. Τροτσκιστική Τεταρτοδιεθνιστική Ομάδα (της τάσης Mandel). LP Πορτογαλική Λεγεώνα, παραστρατιωτική οργάνωση που ιδρύθηκε το LUAR Συνασπισμός Ενότητας κι Επαναστατικής Δράσης. Μια οργάνωση άμεσης δράσης που ήταν υπεύθυνη για κάποιες θεαματικές ληστείες τραπεζών και βομβιστικές επιθέσεις πριν την 25η Απρίλη. MAHR Κίνημα Επαναστατικής Ομοφυλοφιλικής Δράσης. MDP Πορτογαλικό Δημοκρατικό Κίνημα. Η πολιτική του γραμμή δύσκολα ξεχώριζε απ την αντίστοιχη του PCP μετά την 25η Απρίλη. Αρχικά συμμετείχε στο συνασπισμό του CDE. MDM Δημοκρατικό Κίνημα Γυναικών (έκλινε προς το PCP). ΜΕS Κίνημα Αριστερών Σοσιαλιστών. Συγκροτήθηκε στα τέλη του 1973 από αλιές «σοσιαλιστικές ομάδες βάσης». Στις γραμμές του συγκέντρωνε πολλούς επιστήμονες. MFA Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων. MLM Κίνημα Γυναικείας Απελευθέρωσης.

19 ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΑ 19 MPLA Λαϊκό Απελευθερωτικό Κίνημα της Ανγκόλας. MRPP Κίνημα για την Ανασυγκρότηση του Προλεταριακού Κόμματος, ιδρυμένο το 1970 από φοιτητές (της EDE) και νεαρούς εργάτες που εγκατέλειψαν το PCP. Η χαρακτηριστικότερη μαοϊκή οργάνωση. MUD Κίνημα Δημοκρατικής Ενότητας PCP Κομμουνιστικό Κόμμα Πορτογαλίας, ιδρυμένο το PCP m-l Κομμουνιστικό Κόμμα Πορτογαλίας (μαρξιστικό-λενινιστικό). Μαοϊκή οργάνωση που ιδρύθηκε το Μετά την 25η Απρίλη διασπάστηκε σε δύο οργανώσεις που έφεραν το ίδιο όνομα. Η μία οργάνωσε το PUP κι η άλλη ενώθηκε με την AOC. Είχε αναγνωριστεί απ την Κίνα ως το «επίσημο» Πορτογαλικό μαοϊκό κόμμα. PDC Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα. Ακροδεξιό κόμμα που επίσης συνένωσε πολλούς φασίστες μετά την 25η Απρίλη. PIDE Διεθνής Αστυνομία για την Προστασία του Κράτους. Το 1970 μετονομάστηκε σε DGS (Διοίκηση Γενικής Ασφάλειας). Η Πορτογαλική πολιτική αστυνομία. PM Στρατιωτική Αστυνομία, κάτω απ τον έλεγχο της COPCON μέχρι τη διάλυσή της. PPD Λαϊκό Δημοκρατικό Κόμμα. Καπιταλιστικό κόμμα του κέντρου. Διέθετε υπουργούς σε όλες τις Προσωρινές Κυβερνήσεις, εκτός της Πέμπτης. PPM PRP-BR PRT PS-(Σ.Κ.) PSDI PSP PUP PVDE RAC RAL-1 RASP RCP RIOQ RPA RPAC Λαϊκό Μοναρχικό Κόμμα. Επαναστατικό Προλεταριακό Κόμμα - Επαναστατικές Ταξιαρχίες. Διασπάστηκε απ το FPLN το 1972, ιδρύοντας τις Ταξιαρχίες που ανέλαβαν την ευθύνη για διάφορες επιθέσεις εναντίον πολεμικών πλοίων και στρατιωτικών εγκαταστάσεων πριν την 25η Απρίλη. Ίδρυσε το κίνημα των Εργατικών Συμβουλίων. Επαναστατικό Εργατικό Κόμμα. Τροτσκιστές (της τάσης Lambert). Σοσιαλιστικό Κόμμα Πορτογαλίας. Ιδρύθηκε το Συνδεδεμένο με τη Β Διεθνή. Ανεξάρτητο Σοσιαλ-δημοκρατικό Κόμμα (δεξιό). Αστυνομία Δημόσιας Ασφάλειας. Ειδική δύναμη καταστολής διαδηλώσεων. Κόμμα Λαϊκής Ενότητας, αποτέλεσμα διάσπασης του PCP (m-l). Αστυνομία για την Επιτήρηση και την Προστασία του Κράτους (πρόδρομος της PIDE). Μονάδα Παράκτιου Πυροβολικού. Έδρευε κοντά στη Λισαβόνα. 1ο Σύνταγμα Ελαφρού Πυροβολικού (έδρευε σε προάστιο της Λισαβόνας). Σύνταγμα Πυροβολικού της Σέρρα ντο Πιλάρ (κοντά στο Πόρτο). Ράντιο Κλουμπ Πορτουγκέζ. Ραδιοσταθμός. Αρχικά ιδιωτικός. Εθνικοποιήθηκε μετά την 25η Νοέμβρη. Επιχειρησιακό Σύνταγμα Πεζικού του Κελούζ. Αντιφασιστική Λαϊκή Αντίσταση. Αντιστασιακός πυρήνας μέσα στις Ένοπλες Δυνάμεις. Λαϊκή Αντίσταση ενάντια στην Αποικιοκρατία (η οργάνωση των στρατιωτών

20 20 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ RR RTP SAAL SADA SDCI SEDES SUV UDP UEC URML του MRPP). Ράντιο Ρενασένσα. Ιδιοκτησία της Εκκλησίας που αργότερα καταλήφτηκε απ τους εργαζόμενούς του. Επιστράφηκε στην Εκκλησία μετά την 25η Νοέμβρη του Η Πορτογαλική Κρατική Τηλεόραση (2 κανάλια). Κινητή Υπηρεσία Τοπικής Υποστήριξης. Ημι-κυβερνητική υπηρεσία που δούλευε για το Υπουργείο Οικισμού. Υπηρεσίες Στήριξης της Γεωργικής Ανάπτυξης. Μέτωπο του PCP, μέσα στο Υπουργείο Γεωργίας. Γραφείο για την Έρευνα και το Συντονισμό των Πληροφοριών. Η «PIDE» του PCP, σε υποτυπώδη μορφή. Ομάδα τεχνοκρατών που ιδρύθηκε το 1970, ακολουθώντας τις αποκαλούμενες πολιτικές «φιλελευθεροποίησης» του Μαρσέλο Καετάνο. Soldados Unidos Vencerao (Στρατιώτες Ενωμένοι θα Νικήσουν). Οργάνωση των απλών φαντάρων. Λαϊκή Δημοκρατική Ενότητα. Επανένωση διάφορων μαοϊκών τάσεων. Η φοιτητική οργάνωση του PCP. Επαναστατική Ένωση Μαρξιστών-Λενινιστών. Μια ακόμα μαοϊκή οργάνωση.

21 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 21 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 1926 Μάης. Δεξιό στρατιωτικό κίνημα εκδηλώνεται στην Μπράγκα. Κερδίζει τη στήριξη μεγάλων τμημάτων των ενόπλων δυνάμεων Φλεβάρης. Αποτυχημένο αντιπραξικόπημα εκδηλώνεται στο Πόρτο: 120 νεκροί και 700 τραυματίες. Υποστηρίζεται απ τους αναρχοσυνδικαλιστές της A Batalha και την CGT Mάρτης. Ο μοναδικός υποψήφιος Καρμόνα εκλέγεται «άνετα» Πρόεδρος. Θα παραμείνει στο αξίωμά του μέχρι το θάνατό του, το Απρίλης. Ο Σαλαζάρ διορίζεται Υπουργός Οικονομικών Απρίλης. Γενική απεργία. Αριστερή στρατιωτική εξέγερση στη Μαδέιρα. Συντρίβονται αμφότερες Ιούλης. Ο Σαλαζάρ γίνεται πρωθυπουργός Μάρτης. Διακήρυξη του Νέου Κράτους - Estado Novo (Εγκαθίδρυση του Κορπορατισμού). Σεπτέμβρης. Θέσπιση του Εθνικού Δικαίου Εργασίας και δημιουργία συνδικάτων (syndicatos), βασισμένων στο ιταλικό (φασιστικό) μοντέλο Γενάρης. PCP και CGT (αναρχοσυνδικαλιστές) καλούν σε γενική απεργία που οδηγεί σ εξέγερση σ όλη τη χώρα. Ανακηρύσσεται σοβιέτ στη Μαρίνια Γκραντ Σεπτέμβρης. Τα πληρώματα τριών πλοίων που στέλνονται απ το Σαλαζάρ ως βοήθεια στο Φράνκο, στασιάζουν. Ίδρυση της παραστρατιωτικής Πορτογαλικής Λεγεώνας. Οχτώβρης. Ίδρυση του κινήματος της φασιστικής νεολαίας (Mocidade Portuguesa) Ιούλης. Απόπειρα εναντίον του Σαλαζάρ από αναρχικούς. Σχηματίζεται το μυστικό Λαϊκό Μέτωπο που συνενώνει διάφορα ρεφορμιστικά κόμματα (περιλαμβανομένου του PCP) Ιούλης. Έκθεση του «Πορτογαλικού Κόσμου» στη Λισαβόνα (ένα ζωντανό μουσείο δουλείας και αποικιακής λαφυραγωγίας) Αναδιοργάνωση του PCP υπό τον Αλβάρο Κουνιάλ Αύγουστος. Μεγάλα απεργιακά κινήματα στο Νότο. Διαδηλώσεις στη Λισαβόνα. Πολλές συλλήψεις Μάης. Επίσημο πένθος μισής μέρας για το Χίτλερ. Διαδηλώσεις υπέρ των συμμαχικών στρατευμάτων. Ο Σαλαζάρ υπόσχεται εκλογές «τόσο ελεύθερες όσο και στην ελεύθερη Αγγλία». Οχτώβρης. Δημιουργία του MUD (Κίνημα Δημοκρατικής Ενότητας) Οχτώβρης. Αποτυχημένη στάση στο Βορρά: 91 στρατιώτες συλλαμβάνονται Απρίλης. Αποτυχημένη στάση από Αξιωματικούς του Στρατού. Σαμποτάζ πολεμικών αεροσκαφών. Συμμετέχει ο Πάλμα Ινάσιο (μελλοντικός ηγέτης του LUAR). Γενική απεργία στη Λισαβόνα Μάης. Ο Αλβάρο Κουνιάλ καταδικάζεται και φυλακίζεται. Δραπετεύει το Γενάρη του 1960.

22 22 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Διένεξη με την Ινδία για το ζήτημα της Γκόα Ιούνης. Πρώτες προεδρικές εκλογές υπό το καθεστώς Σαλαζάρ. Δύο υποψήφιοι της αντιπολίτευσης: ο Αρλίντο Βινσέντε (PCP) και ο Στρατηγός Ουμπέρτο Ντελγκάντο (που αποκαλούνταν ειρωνικά «Στρατηγός της Κόκα- Κόλα» απ το PCP, το οποίο αρχικά αρνήθηκε οποιαδήποτε επαφή μαζί του). Το PCP τελικά στηρίζει τον Ντελγκάντο, μετά από μεγάλες διαδηλώσεις που έγιναν υπέρ του σ ολόκληρη τη χώρα. Ο Αμέρικο Τομάς, «επίσημος» υποψήφιος, ανακηρύσσεται τελικά νικητής Αποτυχημένη εξέγερση στη Λισαβόνα. Χιλιάδες συλληφθέντες Γενάρης. Ο Ενρίκου Γκαλβάο με μια μικτή ομάδα Ισπανών και Πορτογάλων (Επαναστατικό Διοικητήριο για την Απελευθέρωση της Ιβηρικής) καταλαμβάνουν το Σάντα Μαρία στην Καραϊβική. Το πλοίο καταδιώκεται στην ανοιχτή θάλασσα από 8 Αμερικανικά, 2 Βρετανικά, 4 Ολλανδικά και 11 Πορτογαλικά σκάφη. Τελικά δένει στο Ρεσίφε της Βραζιλίας. Φλεβάρης. Το MPLA ξεκινάει πατριωτική εξέγερση στην Ανγκόλα. Οι υποσχέσεις για καθολικό δικαίωμα ψήφου απομακρύνονται και πάλι. Νοέμβρης. Πρώτη γνωστή υπόθεση αεροπειρατείας. Ο Πάλμα Ινάσιο καταλαμβάνει αεροσκάφος της ΤΑΡ και βομβαρδίζει με φυλλάδια τη Λισαβόνα και το Πόρτο. Ζητάει πολιτικό άσυλο στην Ταγγέρη (Μαρόκο). Δεκέμβρης. Αποτυχημένη απόπειρα εξέγερσης στη Μπέζα, της οποίας ηγούνται οπαδοί του Ντελγκάντο Σχηματίζεται το FPLN (Πατριωτικό Μέτωπο Εθνικής Απελευθέρωσης) με συμμετοχή του PCP. Εδρεύει στην Αλγερία. Εκπομπές ανά τακτά διαστήματα στην Πορτογαλία («Φωνή της Ελευθερίας»). Εθνικοαπελευθερωτική εξέγερση στη Μοζαμβίκη. Μαζικές αντιπολεμικές διαδηλώσεις στη Λισαβόνα, παρά το νόμο που απαγορεύει τις συγκεντρώσεις Διάσπαση στο PCP μεταξύ Ρωσόφιλων και Κινεζόφιλων μετά απ το κίνημα των «Εκατό Λουλουδιών» στην Κίνα. Δημιουργούνται οι Μαρξιστικές- Λενινιστικές Επιτροπές (CMLP) και το Ένοπλο Πορτογαλικό Μέτωπο (FAP). Το FAP διαπνέεται από Καστροϊκές ιδέες Ιδρύεται το LUAR απ τον Πάλμα Ινάσιο. Ληστεία τράπεζας στη Φιγκέιρα ντα Φοζ Απόπειρα του LUAR να καταλάβει την πόλη Κοβιλιά. Πολλοί στρατιωτικοί συλλαμβάνονται, μεταξύ τους κι ο Πάλμα Ινάσιο που δραπετεύει μετά τη δίκη του. Ορίστηκε αμοιβή για το κεφάλι του. Πιάστηκε στην Ισπανία. Απέλαση του Μάριο Σοάρες Απεργιακό κύμα εργαζόμενοι της Λισνάβ καταλαμβάνουν τα ναυπηγεία. Οι καταλήψεις ορισμένων εργοστασίων καταστέλλονται απ την GNR. H αποκαλούμενη περίοδος της φιλελευθεροποίησης του Μαρσέλο Καετάνο. Σχηματίζεται το CEUD (Εκλογικές Επιτροπές Δημοκρατικής Ενότητας) χωρίς το PCP. Αργότερα συγχωνεύεται με το CDE (Δημοκρατικές Εκλογικές Επιτροπές) στ οποίο εκπροσωπούνταν και το PCP. Δημιουργία της Ιντερσιντικάλ.

23 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ Θάνατος του Σαλαζάρ. Σχηματίζεται το MRPP (Κίνημα για την Ανασυγκρότηση του Προλεταριακού Κόμματος) από διάφορες μαοϊκές τάσεις. Δρα στα πανεπιστήμια και σε μερικά εργοστάσια. Σχηματίζονται μετωπικές οργανώσεις, όπως το RPAC (Λαϊκή Αντίσταση ενάντια στην Αποικιοκρατία), μέσα στις ένοπλες δυνάμεις. Απεργία των εργαζόμενων στις μεταφορές που αρνούνται να ελέγχουν τα εισιτήρια. Ίδρυση του SEDES, μιας φιλελεύθερης καπιταλιστικής τεχνοκρατικής ομάδας To PCP αποβάλλεται απ το FPLN. Πρώτες ενέργειες των Επαναστατικών Ταξιαρχιών (BR). Το μυστικό κέντρο επικοινωνιών του ΝΑΤΟ, έξω απ τη Λισαβόνα, ανατινάζεται. Το ARA (ένοπλο σκέλος του PCP) ανατινάζει υπόστεγο πολεμικών αεροσκαφών κι αποπειράται να επιτεθεί σε γραφεία της PIDE Νοέμβρης. Ο Ριμπέιρο Σάντος (φοιτητής και μέλος του MRPP) δολοφονείται απ την PIDE Ιδρύεται το PRP. Ενώνεται με τις Επαναστατικές Ταξιαρχίες. Διάσπαση στο FPLN. Aνασύσταση του Σοσιαλιστικού Κόμματος της Πορτογαλίας (PS). Kύμα απεργιών για την αύξηση των μισθών στους κλάδους της υφαντουργίας και των ηλεκτρονικών. Απεργία στην ΤΑΡ (Πορτογαλικές Αερογραμμές). Οι απεργοί παγιδεύονται σε υπόστεγο αεροσκαφών. 3 εργαζόμενοι δολοφονούνται απ την PIDE. Οι υπάλληλοι των γραφείων στηρίζουν τους απεργούς. Το CDE διεξάγει προεκλογικό αγώνα μια ένα μήνα και αποσύρεται την τελευταία στιγμή. Πολλοί υποψήφιοι συλλαμβάνονται. Συνάντηση του μυστικού «Κινήματος των Λοχαγών» στη Λισαβόνα. Στη συνάντηση του Ομπίντος, το Δεκέμβρη, αποφασίζεται η διεξαγωγή πραξικοπήματος. Δεκέμβρης. Αποτυχημένο κίνημα δεξιών στρατηγών Μάρτης. Αποτυχημένη εξέγερση από μονάδες της Κάλντας ντα Ραΐνια. Απρίλης. Επιτυχημένο κίνημα του «Κινήματος των Λοχαγών» που γίνεται γνωστό ως MFA (Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων). ΜΕΤΑ ΤΗΝ 25Η ΑΠΡΙΛΗ 1/5 Μαζικές διαδηλώσεις σ ολόκληρη τη χώρα. 8-20/5 Απεργιακό κύμα χτυπάει όλους τους τομείς της βιομηχανίας. Τα κύρια αιτήματα είναι ο μίνιμουμ μισθός των εσκούδων και η 40ωρη βδομάδα δουλειάς. 16/5 Σχηματισμός της Πρώτης Προσωρινής Κυβέρνησης. Σε υπουργικό επίπεδο περιλαμβάνει το Σοσιαλιστικό Κόμμα, το PCP, το MDP/CDE, το PPD και το SEDES. 25/5 Η αστυνομία κάνει χρήση κανονιών νερού εναντίον αριστερών διαδηλωτών που απαιτούν την απελευθέρωση του Κουβανού αντάρτη Λοχαγού Περάλτα. Το Ράντιο Ρενασένσα επικρίνεται επειδή αναμεταδίδει το γεγονός.

24 24 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 29/5 Οι εργαζόμενοι της Τάιμεξ απευθύνουν έκκληση για την πραγματοποίηση «ενός μεροκάματου υπέρ των εργαζόμενων που βρίσκονται σ απεργία». 7/6 Ο Σαλντάνια Σάντσεζ (MRPP) φυλακίζεται επειδή κάλεσε τους στρατιώτες σε λιποταξία. Διαδήλωση για την απελευθέρωσή του. 14/6 Στάσεις από ποινικούς κρατούμενους που ζητούν πολιτικά δικαιώματα. 17/6 Απεργία των ταχυδρομικών (CTT). Καταγγέλλεται απ το PCP. Ο Στρατός σχεδιάζει να καταλάβει τα ταχυδρομεία. Δύο στρατιώτες φυλακίζονται επειδή αρνούνται να παράσχουν απεργοσπαστικές υπηρεσίες. 8/7 Κατάρρευση της Πρώτης Προσωρινής Κυβέρνησης του Πάλμα Κάρλος. 17/7 Δεύτερη Προσωρινή Κυβέρνηση που περιλαμβάνει το Σοσιαλιστικό Κόμμα, το PPD, το PCP και το SEDES. Ο Βάσκο Γκονσάλβες επιλέγεται για Πρωθυπουργός. 16/8 Τα ΜΑΤ ανοίγουν πυρ εναντίον του πλήθους που συμμετέχει σε διαδήλωση των «Φίλων της Μοζαμβίκης». Ένας νεκρός, τέσσερις τραυματίες. 27/8 Αξιωματικοί του MFA απειλούν να συλλάβουν τους απεργούς της ΤΑΡ. 10/9 Λόγος του Σπίνολα εναντίον της «αναρχίας». Καλεί τη «σιωπηρή μειοψηφία» προς υποστήριξή του. 12/9 Εργαζόμενοι της Λισνάβ κάνουν πορεία στους δρόμους της Λισαβόνας στα πλαίσια απαγορευμένης διαδήλωσης εναντίον του αντιαπεργιακού νόμου /9 Σ ολόκληρη την Πορτογαλία υψώνονται οδοφράγματα προκειμένου να μπλοκάρουν τη διαδήλωση της δεξιάς «σιωπηρής μειοψηφίας». Ο Σπίνολα παραιτείται. Ο Κόστα Γκόμεζ αναλαμβάνει Πρόεδρος. Σχηματίζεται Τρίτη Προσωρινή Κυβέρνηση (Σοσιαλιστικό Κόμμα, PCP και PPD). Το Ανώτατο Συμβούλιο της Επανάστασης (Συμβούλιο των 20) αντικαθιστά την (Στρατιωτική) Επιτροπή Εθνικής Σωτηρίας. 1-31/10 Εργαζόμενοι στη χημική βιομηχανία δημοσιοποιούν την αντίθεσή τους στον έλεγχο που ασκείται απ το PCP στην Ιντερσιντικάλ. Απεργιακό κύμα σε πολλούς τομείς της βιομηχανίας. Εργοστάσια καταλαμβάνονται και προϊόντα πωλούνται στους δρόμους. 4/11 Συγκέντρωση της νεολαίας του CDS διαλύεται από διαδηλωτές του MRPP. Η αστυνομία ανοίγει πυρ εναντίον του πλήθους. Ένας νεκρός, 16 τραυματίες /1 Μεγάλη διαδήλωση της Ιντερσιντικάλ υπέρ της ενιαίας συνδικαλιστικής δομής (unicidade). 25/1 Οι καταλήψεις γης γενικεύονται στο Αλεντέζο. 7/2 Διαδήλωση της Ομοσπονδίας των Εργατικών Επιτροπών (Ίντερ-Εμπρέσσας) εναντίον ΝΑΤΟϊκής επίσκεψης και της αυξανόμενης ανεργίας. Μαζική συμμετοχή παρά την απαγόρευσή της απ την κυβέρνηση και την επίθεση του PCP. 11/3 Αποτυχημένο δεξιό πραξικόπημα Σπινολικών αξιωματικών. Το RAL-1 βομβαρδίζεται. Κατάρρευση της Τρίτης Προσωρινής Κυβέρνησης. Η Τέταρτη περιλαμβάνει το MDP-CDE και πρώην μέλη του MES, σε συνεργασία με το Σοσιαλιστικό Κόμμα, το PCP και το PPD. Το Ανώτατο Συμβούλιο της Επανάστασης διευρύνεται φτάνοντας τα 28 μέλη. Διατάγματα για εθνικοποίηση μεγάλης κλίμακας των ιδιωτικών μονοπωλίων.

25 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 25 19/4 Το PRP «εισάγει» τα Επαναστατικά Εργατικά Συμβούλια. 25/4 Εκλογές για Συντακτική Συνέλευση (Σοσ. Κόμμα 38 %, PPD 26 %, PCP 12,5%) /5 Aπεργία εργαζόμενων σε ξενοδοχεία και επισιτισμό. 19/5 Η εφημερίδα Ρεπούμπλικα καταλαμβάνεται απ τους εργαζόμενούς της. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα καταδικάζει την κατάληψη. 20/5 Η Ρεπούμπλικα εκκενώνεται. 26/5 Η Συνέλευση του MFA διαβεβαιώνει τον Βάσκο Γκονσάλβες για την υποστήριξή της και συζητάει διάφορα κείμενα πάνω στη «λαϊκή εξουσία». 28/5 400 περίπου Μαοϊκοί (ΜRPP) συλλαμβάνονται απ την COPCON. 2/6 Πρώτη συνεδρίαση της Συνταγματικής Εθνοσυνέλευσης. 8/6 Η Γενική Συνέλευση του MFA συζητάει το «Καθοδηγητικό Κείμενο πάνω στη Λαϊκή Εξουσία». 16/6 Η COPCON επιτρέπει στους εργαζόμενους της Ρεπούμπλικα να επιστρέψουν στα γραφεία της. 18/6 Διαδήλωση εναντίον της απόφασης να επιστραφεί το Ράντιο Ρενασένσα στην Εκκλησία. 21/6 Το MFA δημοσιεύει το «Πλάνο για την Πολιτική Δράση». Ιούλης. Μεγάλες διαδηλώσεις στο Βορρά, χειραγωγημένες απ την Εκκλησία. 2-5/7 Απεργιακό κύμα πλήττει τους κύριους κλάδους του τομέα των υπηρεσιών: CTT, TLP, TAP. Οι εργαζόμενοι στη χημική βιομηχανία απεργούν στο Βορρά. Οι ξενοδοχοϋπάλληλοι απεργούν για μια βδομάδα. 4/7 Τεράστιες διαδηλώσεις υπέρ των αγώνων στην Ρεπούμπλικα και το Ράντιο Ρενασένσα. 7-9/7 Η Γενική Συνέλευση του MFA (240 μέλη) θεσπίζει «σύμφωνο» μεταξύ του MFA του «λαού». 11/7 Το Σοσιαλιστικό Κόμμα αποχωρεί απ την Συγκυβέρνηση. 16/7 Τανκς και οπλισμένοι στρατιώτες υποστηρίζουν διαδήλωση στη Λισαβόνα που καλέστηκε απ την Ίντερ-Κομισσόες (Ομοσπονδία Επιτροπών Γειτονιάς των Παραγκουπόλεων). Το PPD αποχωρεί απ την Συγκυβέρνηση. Κατάρρευση της Τέταρτης Προσωρινής Κυβέρνησης. 18/7 Παρεμποδίζεται συγκέντρωση υποστηριχτών του Σοσιαλιστικού Κόμματος στη Λισαβόνα. 21/7 Η Πέμπτη Μεραρχία επαναβεβαιώνει τη στήριξή της στον Βάσκο Γκονσάλβες. 25/7 Ο Κόστα Γκόμεζ προειδοποιεί ότι «η επανάσταση προχωράει με υπερβολικά γρήγορο ρυθμό». 27/7 Η Συνέλευση του MFA διορίζει «τριανδρία»: τους Κόστα Γκόμεζ, τον Γκονσάλβες και τον Οτέλο ντε Καρβάλιο. 7/8 «Κείμενο των Εννιά». 8/8 Ο Βάσκο Γκονσάλβες σχηματίζει «ενωτική» Πέμπτη Προσωρινή Κυβέρνηση που στηρίζεται απ το PCP και το MDP. 13/8 Kείμενο της COPCON επιτίθεται στην Πέμπτη Κυβέρνηση και καλεί στην ενδυνάμωση των οργάνων της «λαϊκής εξουσίας». 18/8 Λόγος του Βάσκο Γκονσάλβες απ την Αλμάντα, υπέρ μιας «ισχυρής κυβέρνησης» - που θα λειτουργήσει ακόμα και με «μειωμένες (πολιτικές)

26 26 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ δυνάμεις» αν χρειαστεί. 20/8 Μαζική διαδήλωση στη Λισαβόνα υπέρ του κειμένου της COPCON. 25/8 To PCP συνάπτει συμμαχία με αριστερές οργανώσεις (FUR). Η συμμαχία καταρρέει άμεσα. 6/9 Η Συνέλευση του MFA στο Τάνκος απαιτεί την παραίτηση του Βάσκο Γκονσάλβες. 8/9 Η κίνηση SUV (Στρατιώτες Ενωμένοι θα Νικήσουν) εκδίδει την πρώτη της ανακοίνωση. 11/9 Το SUV διαδηλώνει στη Λισαβόνα. 13/9 Η στρατιωτική αστυνομία διαμαρτύρεται εναντίον της αποστολής της στην Ανγκόλα. 19/9 Αναλαμβάνει η Έκτη Προσωρινή Κυβέρνηση. Περιλαμβάνει το PPD, το Σοσιαλιστικό Κόμμα και το PCP. 20/9 Ανάπηροι πολέμου καταλαμβάνουν γέφυρα στον Ποταμό Τάγο (Λισαβόνα). 26/9 Μεγάλη διαδήλωση του SUV (Λισαβόνα). Συνέδριο Εργοστασιακών Επιτροπών στην Κοβιλιά. 27/9 Η Ισπανική Πρεσβεία και το Προξενείο στη Λισαβόνα καταστρέφονται ολοσχερώς (εκδίκηση για την εκτέλεση απ το Ισπανικό κράτος 5 αγωνιστών). 29/9 Οι ραδιοφωνικοί σταθμοί καταλαμβάνονται απ το στρατό. Το Ράντιο Ρενασένσα παύει να εκπέμπει. 1/10 Το Σοσιαλιστικό Κόμμα καλεί σε κινητοποίηση εναντίον πιθανού πραξικοπήματος απ το RAL /10 Καταλαμβάνονται οι έδρες των CICAP και RASP στο Πόρτο. 22/10 Διαδηλωτές ξανανοίγουν το Ράντιο Ρενασένσα. 23/10 Οι Επαναστατικές Ταξιαρχίες (BR) περνούν στην παρανομία. 7/11 Το Ράντιο Ρενασένσα ανατινάζεται από μονάδα αλεξιπτωτιστών. 9/11 Μεγάλη διαδήλωση Σοσιαλιστικού Κόμματος και PPD υπέρ της Έκτης Κυβέρνησης. 10/11 Παραιτήσεις αξιωματικών στη Σχολή του Τάνκος (Σχ. Αλεξιπτωτιστών) /11 Οικοδόμοι πολιορκούν την κυβέρνηση στο Σάο Μπέντο. 16/11 Τεράστια διαδήλωση του PCP εναντίον της Έκτης Κυβέρνησης. 19/ αλεξιπτωτιστές που είχαν αποβληθεί απ το Τάνκος, καταλαμβάνουν τη βάση. 24/11 Ο Οτέλο ντε Καρβάλιο αντικαθίσταται στο αξίωμα του Στρατιωτικού Διοικητή της Λισαβόνας. Δίωρη απεργία σε εργοστάσια του Νότου. 25/11 Καταδρομείς παίρνουν θέσεις στο (Προεδρικό Μέγαρο) Μπελέμ. Κηρύσσεται «κατάσταση πολιορκίας». Πάνω από 200 συλλήψεις. 26/11 Καταδρομείς αναγκάζουν τη Στρατιωτική Αστυνομία να παραδοθεί (3 νεκροί). Ο Οτέλο ντε Καρβάλιο αρνείται τη θέση του Υποδιοικητή της Στρατιωτικής Διοίκησης Λισαβόνας (που του προσφέρεται απ τον Κόστα Γκόμεζ). Η COPCON καταργείται. 27/11 Εθνικοποίηση των υφιστάμενων κεφαλαίων σε εφημερίδες και ραδιοσταθμούς.

27 ΠΡΌΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΌΡΙΣ ΜΠΡΊΝΤΟΝ ΣΤΗΝ ΠΡΏΤΗ ΈΚΔΟΣΗ 27 ΠΡΌΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΌΡΙΣ ΜΠΡΊΝΤΟΝ ΣΤΗΝ ΠΡΏΤΗ ΈΚΔΟΣΗ Το έργο αυτό αποτελεί ένα κομμάτι ιστορίας που προέρχεται από «πρώτο χέρι». Είναι η αφήγηση όσων συνέβησαν στην Πορτογαλία μεταξύ 25 Απρίλη 1974 και 25 Νοέμβρη όπως τα είδε και τα ένοιωσε κάποιος που είχε ενεργή συμμετοχή σ αυτά. Αναπαριστά τις ελπίδες, τον τεράστιο ενθουσιασμό, την ανεξάντλητη ενέργεια, την απόλυτη αφοσίωση, την απελευθερωμένη δύναμη, ακόμα και την επαναστατική αθωότητα χιλιάδων συνηθισμένων ανθρώπων που αποπειράθηκαν ν αλλάξουν την πορεία της ζωής τους. Κι αυτό το κάνει μέσα στα πλαίσια της οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας που έθετε όρια σ αυτά που μπορούσαν να γίνουν. Αυτή η τάση κυριαρχεί σ όλη την πορεία της αφήγησης. Το βιβλίο του Φιλ δεν είναι μόνο μια οξυδερκής περιγραφή των πραγματικών γεγονότων. Αποτελεί μια απόπειρα πάνω σ ένα νέο τύπο ιστοριογραφίας. Οι επίσημες ανακοινώσεις του MFA (Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων) και των πολιτικών κομμάτων, όπως κι οι διακηρύξεις των πολιτικών, παρατίθονται ως παραρτήματα. Το κείμενο προχωράει με τον πιο ταιριαστό τρόπο, παράλληλα δηλαδή με τη ζωή, τη ζωή των ανθρώπων που πάλευαν - με πολλούς αλληλοσυγκρουόμενους τρόπους - να γράψουν ένα κεφάλαιο με τη δική τους ξεχωριστή ιστορία. Στις σελίδες του, υπάρχει μια συνεχής αλληλοδιαδοχή χαρακτήρων και γεγονότων. Οι εικόνες, διάχυτες, διατηρούνται στο μυαλό σαν τ αντιφέγγισμα του ήλιου που δύει. Η μέθη κι η ευφορία των πρώτων βδομάδων. Η πολιτική σε πρώτο πρόσωπο. Τα πλήθη στους δρόμους. Πολίτες ν ανεβαίνουν σε τανκς και τεθωρακισμένα. Η ατμόσφαιρα των σπουδαίων ημερών: της Πρωτομαγιάς και της 28ης Σεπτέμβρη 1974, καθώς και της 11ης Μάρτη του Απεργίες και καταλήψεις. Οι λαϊκές διακηρύξεις υπέρ του ασίγαστου αγώνα που μέσα στην έγνοια τους για τα βασικά, έμοιαζαν ν αντηχούν τη βροντή του Κομμουνιστικού Μανιφέστου. Οι λιμενεργάτες της Λισαβόνας που μιλούσαν για το «συνολικό ξαναφτιάξιμο της κοινωνίας» και για έναν αγώνα που έπρεπε να διεξαχθεί «έξω απ τα συνδικάτα», δεδομένης της ολοκληρωτικής συμμετοχής τέτοιων δομών στις αχρειότητες του παλιού καθεστώτος. Ο καθαρά ποιητικός τρόπος στα κείμενα κάποιων εργατών γης που αναρωτιούνταν τι θα συμβεί «τώρα που πέρασε ο καιρός της σποράς κι οι ελιές έχουν μαζευτεί». Οι επιτροπές των ενοικιαστών. Ο αχειραγώγητος αγώνας εκείνων που βρίσκονταν στον πάτο του βαρελιού, των κατοίκων των παραγκουπόλεων, για λογαριασμό των οποίων κανένας δε βρήκε το θάρρος να πει ότι μιλάει. Οι ταξιτζήδες που απαιτούσαν απ το Ινστιτούτο Γεωργικής Ανασυγκρότησης να ξεχρεώσει τα ταξί τους. Η Επανάσταση που δημιουργούσε τα δικά της ξεχωριστά σουρεαλιστικά προηγούμενα. Το Δεύτερο Συνέδριο των Επιτροπών, στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Λισαβόνας, γεμάτο από Λενινιστές της εποχής που ονειρεύονταν το Σμόλνυ και το Πουτίλοβ 1, ανάμεσα στα μαραφέτια της σύγχρονης τηλεόρασης. Οι τουρίστες της 1 (ΣτΜ) Το Σμόλνυ ήταν το στρατηγείο των Μπολσεβίκων στην Πετρούπολη ενώ το Πουτίλοβ,

28 28 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ επανάστασης με τις ενστάσεις τους. Οι φαντάροι που καλούσαν τους πολίτες στα στρατόπεδα του RASP για μια εβδομαδιαία γιορτή, με τραγούδια και χαρές, μέσα σ ένα όργιο...πολιτικών συζητήσεων. Οι φαινομενικά ατέλειωτες οδύνες της γέννας, που έφεραν όμως το νεογέννητο νεκρό. Το περίσσευμα της επαναστατικής ρητορικής και την επιστροφή στην πραγματικότητα. Τα προβλήματα και τις ανησυχίες, τα επιτεύγματα και τις αποτυχίες. Τη χαρά και τη λύπη. Τις μεγάλες επιθυμίες και τις απογοητεύσεις. Και παντού, το καθήκον (με τα λόγια του Σπινόζα) που πρόσταζε «να μη γελάς, ούτε και να κλαις, παρά μονάχα να καταλαβαίνεις». * * * Γιατί η επαναστατική διαδικασία δεν προχώρησε κι άλλο στην Πορτογαλία; Μια κοινωνική επανάσταση, με το πλήρες νόημά της, επέρχεται όταν μεγάλο κομμάτι του λαού παλεύει να φέρει τη συνολική αλλαγή στις συνθήκες της ύπαρξής του. Στη Σαλαζαρική Πορτογαλία 2 είναι σίγουρο ότι είχαν αναπτυχθεί μαζικές πιέσεις. Οι στόχοι τους όμως αντιτάχτηκαν στην παλιά κοινωνία με τρόπους ποικίλους. Για πολλούς και διάφορους λόγους, διαφορετικές ομάδες επιθυμούσαν να τεθεί ένα τέλος στους αποικιακούς πολέμους, στη ματαιότητα και τις απογοητεύσεις μιας μακράς περιόδου υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας, στη λογοκρισία και την κυριαρχία της μισητής (πολιτικής αστυνομίας) PIDE. H κοινή συμφωνία όμως, μόλις και μετά βίας προχωρούσε παραπέρα. Πέραν του σημείου αυτού, οι δρόμοι χώριζαν. Το διορατικό κομμάτι της Πορτογαλικής μπουρζουαζίας είχε ένα αντικειμενικό σκοπό - μια φιλελεύθερη καπιταλιστική κοινωνία, μέσα στην οποία θα μπορούσε να συσσωρεύει πλούτο μ ένα «πολιτισμένο» τρόπο. Ο «αντιφασισμός» αποτελούσε την ιδανική κάλυψη της επιταχτικής ανάγκης να εκσυγχρονιστεί το αστικό κράτος. Μια φιλελεύθερη καπιταλιστική κοινωνία παρείχε ένα ανεκτικότερο πλαίσιο στις μεγάλες επιχειρήσεις για να βγάλουν κέρδη. Ο «μπελάς» ήταν ότι κι η εργατική τάξη επίσης είχε δικούς της σκοπούς, πιθανώς όχι τόσο καθαρά διατυπωμένους, σίγουρα όμως σε σύγκρουση με τους προαναφερθέντες. Ήταν αυτές ακριβώς οι συνθήκες στις οποίες ζούσε που την έσπρωχναν στον αγώνα. Οι σκοποί του PCP (Κομμουνιστικό Κόμμα) και των διάφορων αριστερών οργανώσεων περιστρέφονταν γύρω απ τα διάφορα μοντέλα του κρατικού καπιταλισμού. Σε κάθε φάση, οι ενέργειές τους έτειναν στο να βάλουν τη λαϊκή δυσαρέσκεια σε κανάλια που ενδυνάμωναν είτε την εξουσία του κράτους, είτε τη δύναμη των ίδιων των πολιτικών κομμάτων. Χειραγωγούσαν την κοινωνική δυσαρέσκεια για να φτάσουν σε μια κοινωνία, στην οποία αυτές ακριβώς οι δυνάμεις θα χρησιμοποιούσαν την πολιτική εξουσία ως «νομιμοποιημένοι εκπρόσωποι των αμαθών μαζών». Αυτή ήταν η πραγματικότητα, αντιληπτή ή όχι, πίσω απ όλη τη ρητορική τους. Η εργατική τάξη, συγκεντρωμένη στα μεγάλα αστικά κέντρα της Λισαβόνας, του ένα απ τα μεγαλύτερα εργοστάσια της Ρωσίας, του οποίου οι εργάτες διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη διάρκεια της Οχτωβριανής Επανάστασης. 2 (ΣτΜ) Ο Πορτογάλος δικτάτορας Αντόνιο ντε Ολιβέιρα Σαλαζάρ ( ) κυβέρνησε σαν Πρωθυπουργός απ το 1932 ως το 1968 κι υπήρξε ο βασικός διαμορφωτής του φασιστικού καθεστώτος. Μετά την ασθένειά του, τον διαδέχτηκε ο Μαρσέλο Καετάνο ενώ Πρόεδρος της «Δημοκρατίας» ήταν ο ναύαρχος Αμέρικο Τομάς.

29 ΠΡΌΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΌΡΙΣ ΜΠΡΊΝΤΟΝ ΣΤΗΝ ΠΡΏΤΗ ΈΚΔΟΣΗ 29 Σετούμπαλ και του Πόρτο, της Μπράγκα και του Αβέιρο - αριθμητικά όμως αδύναμη και διασκορπισμένη και σ άλλα μέρη - συνάντησε τόσο επιτυχίες, όσο και πισωγυρίσματα, στην προσπάθεια να κερδίσει συγκεκριμένα οφέλη με τις δικές της δυνάμεις. Αρχικά, με το απεργιακό κίνημα που προηγήθηκε της 25ης Απρίλη (και που επρόκειτο να δεχτεί τεράστια ώθηση μετά απ αυτήν), η εργατική τάξη κατάφερε για λίγο να επιβάλει μια υπέρ της αναδιανομή του συνολικού κοινωνικού προϊόντος. Δημιούργησε αυτόνομες οργανώσεις, τις Εργατικές Επιτροπές (CT) και τις Ομοσπονδίες τους (όπως την Ίντερ- Εμπρέσας). Όμως το σύνολο των ευσεβών πόθων - ή του Μπολσεβίκικου θράσους - δεν μπόρεσε να παρακάμψει τη σκληρή πραγματικότητα της κοινωνικής γεωγραφίας. Υπήρχαν ολόκληρα τμήματα της χώρας, όπου μια αγροτιά αποτελούμενη από μικροκατόχους γης, μ έντονο το αίσθημα της ιδιοκτησίας, διαδραμάτιζε τεράστιο ρόλο. Στοιχειώνονταν απ την κληρονομιά του φόβου, κοσμικού και πνευματικού, απ τους χωροφύλακες και τους παπάδες. Υπήρχαν επίσης κι άλλα δεδομένα, ίσης σημασίας. Μια κοινωνική επανάσταση δεν αποτελεί απλώς κάποιο αντανακλαστικό που ενεργοποιείται απ τις αχρειότητες και την καταπίεση της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων. Τέτοιες αντιδράσεις μπορούν ακόμα και να γονατίσουν μια κοινωνία, συντρίβοντάς την. Δεν εξασφαλίζουν τ ότι αυτή αντικαθίσταται από μια αντίστοιχη, ποιοτικά διαφορετική. Μια τέτοια έκβαση απαιτεί ένα όραμα που το μοιράζεται ένας ικανός αριθμός ανθρώπων που έχουν έναν τελείως διαφορετικό τρόπο ζωής. Διέθετε η εργατική τάξη της Πορτογαλίας - ή έστω ένα σημαντικό κομμάτι της - ένα τέτοιο όραμα; Ποιος ξέρει; Υπήρξαν σίγουρα απόπειρες να μειωθούν οι ανισότητες στις αμοιβές, ν αναπτυχθεί ένα πρότυπο διανομής που θα παρέκαμπτε τους παραδοσιακούς μηχανισμούς της αγοράς, να πέσουν οι διαχωρισμοί ανάμεσα στη διανοητική και τη χειρωνακτική εργασία, παράγοντας και υπάρχοντας από κοινού, πάνω σε διαφορετικά πρότυπα. Αυτά όμως συνέθεταν, τις περισσότερες φορές, εμπειρικές προσαρμογές πάνω σε συγκεκριμένες συνθήκες: η ανάγκη ν ανεβεί το άθλιο επίπεδο ζωής των οικοδόμων απ το Πράσινο Ακρωτήρι, να διατεθούν τα προϊόντα κάποιων αυτοδιαχειριζόμενων εργοστασίων, να λυθούν πρακτικά προβλήματα κάποιων παραγκουπόλεων ή να διαχειριστούν ορισμένα κατειλημμένα λατιφούντια. Οι πλέον θεμελιώδεις κοινωνικές επιδιώξεις, όπως η κατάργηση της ιεραρχίας, της μισθωτής εργασίας και της παραγωγής των εμπορευμάτων, δε μπήκαν στην πραγματικότητα ποτέ στην ιστορική ατζέντα. Το προλεταριάτο - τόσο της πόλης, όσο και της υπαίθρου - ήταν μια απ τις κατευθυντήριες δυνάμεις των γεγονότων της Πορτογαλίας. Πάνω σ αυτό δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία. Η επέλασή του όμως, τους μήνες που ακολούθησαν τον Απρίλη του 1974, τελικά διακόπηκε. Βήμα-βήμα, η άρχουσα τάξη κατόρθωσε να επανεγκαθιδρύσει τη δική της τάξη, την υπακοή των άλλων, την ιδιοκτησία της πάνω στη γη, τα σπίτια και τα εργοστάσια, και - μέσω ενός εξαιρετικού συνδυασμού επιβολής και συνεργασίας - την παραγωγικότητα των «δικών της» εργατών. Η προέλαση της εργατικής τάξης διακόπηκε από ένα συνδυασμό παραγόντων που είχαν σημασία για όλους τους εμπλεκόμενους μέσα στη δυναμική της επανάστασης. Πρώτα απ όλα, η άνοδός της δε σημειώθηκε σε κάποιο απρόσβλητο, οικονομικά ή γεωγραφικά, σημείο. Η Πορτογαλία δεν μπορούσε να είναι απομονωμένη απ την

30 30 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ παγκόσμια αγορά. Πρόκειται για μια «φτωχή» χώρα. Μεγάλοι τομείς της παραγωγής της είναι προσαρμοσμένοι στις παγκόσμιες απαιτήσεις και πρέπει να εισάγονται πολλά απ τα επεξεργασμένα αγαθά που χρειάζεται. Κανένα απ τα βασικά προβλήματα δεν ήταν δυνατό να λυθεί αποκλειστικά στα πλαίσια της Πορτογαλικής αρένας. Ο Πορτογαλικός καπιταλισμός δεν αποτελούσε παρά μόνο ένα κρίκο στο μεγάλο παγκόσμιο δίκτυο: η επίθεση εναντίον του ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία εφόσον περιορίζονταν στην Πορτογαλία. Οι εργαζόμενοι της Πορτογαλίας παρέμειναν απομονωμένοι κι αποκομμένοι απ τους φυσικούς τους συμμάχους. Στη διάρκεια των κρίσιμων μηνών, το Ισπανικό φυτίλι δεν πήρε φωτιά. Μέσα σ αυτή τη γενικευμένη συνθήκη της οικονομικής εξάρτησης και της επαναστατικής απομόνωσης, υπήρχαν πολλές συγκεκριμένες δυσκολίες. Υπήρχε ο φόβος που ήταν γέννημα της ανεργίας (μέρος της οποίας δημιουργούνταν επίτηδες απ τους Πορτογάλους καπιταλιστές). Στη διετία , περίπου το 10 % του εργατικού δυναμικού ήταν μονίμως χωρίς δουλειά. Η ζωή ήταν σκληρή. Μετά από λίγο, οι πρώτες μισθολογικές παραχωρήσεις λίγο πολύ πάγωσαν - μέσα σε μια περίοδο αυξανόμενου πληθωρισμού (πάνω από 18 % ετησίως). Το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν μειώθηκε περίπου κατά 24 %. Μετά ήρθε το οδυνηρό ξύπνημα απ ορισμένες ψευδαισθήσεις, για παράδειγμα αυτή που ήθελε την εργατική τάξη να έχει «συμμάχους», οι οποίοι στην πραγματικότητα ήταν άνθρωποι που ετοιμάζονταν να την «κατευθύνουν» (όπως θα έκανε κάποιος μ ένα άλογο) προς την «επανάσταση». Έτσι, άρχισαν να βγαίνουν και τα σχετικά συμπεράσματα, ότι δηλαδή οι εργάτες δεν μπορούσαν ν αφήσουν άλλους (όπως τους προοδευτικούς αξιωματικούς ή τους ριζοσπάστες φοιτητές) να λύσουν τα προβλήματά τους για δικό τους λογαριασμό. Ξεκίνησαν λοιπόν να παίρνουν και τα κατάλληλα μέτρα: τη δημιουργία αυτόνομων οργανώσεων που ελέγχονταν απ τα κάτω. Και τότε ο παλιός εχθρός εμφανίστηκε με καινούρια μεταμφίεση. Αυτοί που χρησιμοποιούσαν το λόγο όπως ο αγρότης το δρεπάνι ή ο χτίστης το μυστρί, άρχισαν να δίνουν το ρυθμό, να κυριαρχούν και να χειραγωγούν τα πλενάριος (γενικές συνελεύσεις). Υπήρξε μια μαζική υποχώρηση στο πεδίο της πολιτικής δράσης που συνοδεύονταν από την αποστροφή προς τη συμπεριφορά των αριστερίστικων σεχτών. Υπήρχε το αίσθημα της απογοήτευσης και της αδυναμίας σε σχέση με το εύρος του έργου που έπρεπε να επιτελεστεί. Η Πορτογαλική εργατική τάξη αποδείχτηκε ανίκανη - εκείνη τη συγκεκριμένη στιγμή - ν αναπτύξει περαιτέρω τις αυτόνομες μορφές οργάνωσης που απαιτούνταν αλλά και να διατηρήσει όσα είχαν κατακτηθεί. Οι λενινιστικές ομάδες φέρουν πάνω σ αυτό μια τεράστια, σχεδόν ιστορική, ευθύνη. Αντί να βοηθήσουν την ανάπτυξη και την εδραίωση των νέων ταξικών επιτευγμάτων, προσπαθούσαν μ όλες τους τις δυνάμεις να προσαρμόσουν το κίνημα στα κείμενα των βιβλίων τους. Μιλούσαν με ύφος για τον Κερένσκυ και τον Κορνίλοβ 3, όταν ο κόσμος χρειάζονταν ν αποκτήσει πίστη στην ικανότητά του να οργανώσει την παραγωγή στην κλωστοϋφαντουργία, να διευθετήσει 3 (ΣτΜ) Ο Κερένσκυ ήταν πρωθυπουργός της υπηρεσιακής κυβέρνησης που ανατράπηκε απ την Οχτωβριανή Επανάσταση. Ο Κορνίλοβ ήταν στρατηγός του Τσαρικού Αυτοκρατορικού Στρατού.

31 ΠΡΌΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΌΡΙΣ ΜΠΡΊΝΤΟΝ ΣΤΗΝ ΠΡΏΤΗ ΈΚΔΟΣΗ 31 και να διανείμει το απόθεμα της σεζόν, να βρει αποθηκευτικές εγκαταστάσεις για τ αγροτικά πλεονάσματα που στέλνονταν απ ευθείας στις πόλεις. Οι έγνοιες τους, υπήρχε η αίσθηση, ότι δεν ήταν αληθινές και η σχέση τους με το πραγματικό κίνημα ποτέ δε βιώθηκε ως ειλικρινής. Για παράδειγμα, αυτοί που μιλούσαν μεγαλόφωνα για τον «εξοπλισμό του λαού», στην πραγματικότητα εξασφάλιζαν ότι ο διαθέσιμος οπλισμός θα πήγαινε στις δικές τους ξεχωριστές οργανώσεις. Ταύτιζαν τους εαυτούς τους με το προλεταριάτο αλλά το τελευταίο αρνούνταν να επιστρέψει τη φιλοφρόνηση. Ωστόσο, σε τελική ανάλυση, παραμένει η υφιστάμενη πραγματικότητα με το τεράστιο βάρος των συνεπειών της. Τον Απρίλη του 1975, ο Πορτογαλικός λαός ψήφισε για την Συντακτική Συνέλευση. Ένα χρόνο αργότερα, εξέλεξε την Εθνοσυνέλευση. Ακόμα κι οι μικρότερες πολιτικές ομάδες συμμετείχαν στη διαδικασία (Παράρτημα 25), προωθώντας τα συνθήματά τους από τοίχους και μπαλκόνια. Όσον αφορά την πολιτική προαπαγάνδιση και την πρόσβαση στα μέσα, αυτά ήταν τα δύο «πιο ελεύθερα» χρόνια στην Πορτογαλική ιστορία. Ο κατασταλτικός μηχανισμός βρίσκονταν σε μεγάλο βαθμό σε καθεστώς αποδιοργάνωσης. Οι εκλογικές εκστρατείες ήταν πιθανώς οι πλέον έντονες και ζωντανές, οι πλέον πολύμορφες και δηκτικές από κάθε άλλη περίοδο, σ οποιαδήποτε άλλη αστική δημοκρατία. Τα κόμματα κολλούσαν νόμιμα αφίσες που υποστήριζαν την ένοπλη εξέγερση. Τον Ιούνη του 1976 εκλέχτηκε ο Πρόεδρος: ήταν ο Εάνες - ο υποψήφιος του νόμου και της τάξης, του οποίου η καμπάνια στρέφονταν εναντίον των «κρατών μέσα στο κράτος» - που συγκέντρωσε πάνω απ το 60 % των ψήφων. Είναι πολύ εύκολο ν αποδώσουμε το γεγονός αυτό αποκλειστικά στους παράγοντες που έχουμε αναφέρει, όσο σημαντικοί κι αν είναι. Η ψήφος σήμαινε επίσης και μια επιθυμία για σταθερότητα, για μια ανάπαυλα, για ένα γνωστό εκ των προτέρων πρόγραμμα στην καθημερινή ζωή και για τη λιγότερο οδυνηρή επιλογή μιας αντιπροσωπευτικής αρχής. Ήταν μια εναντίωση, ας ελπίσουμε για λίγο, στη φασαρία των συζητήσεων, στην πίεση για ενεργή συμμετοχή, στο άγχος του καθήκοντος, στην κούραση και την απογοήτευση για μια εμπλοκή που φαινόταν να μην οδηγεί πουθενά. Ήταν το προσωπικό τίμημα που πληρώνει κάποιος για να παρακάμψει το αίτημα υπέρ της διαρκούς αυτενέργειας, κάτι που υπαγορεύεται απ το κράτος της διαρκούς αποστασιοποίησης σε σχέση με την εξωτερική πολιτική και κοινωνική αρένα. Είναι ένας νέος τρόπος μπουρζουάδικης ανάκαμψης. Οι ρεαλιστές θ αναγνωρίσουν σ αυτό την πιστοποίηση της απεραντοσύνης του έργου που πρέπει να επιτελεστεί. * * * Απ την Πορτογαλική εμπειρία μπορούν ν αντληθούν ορισμένα μαθήματα, μαθήματα που ξεπερνούν τα σύνορα της Πορτογαλίας. Το σπουδαιότερο, νομίζω, είναι ότι στις μελλοντικές αναταραχές, οι παραδοσιακοί επαναστάτες θ αποδειχτούν «μέρος του προβλήματος κι όχι της λύσης». Τα γεγονότα της Πορτογαλίας αποτελούν αδιαμφισβήτητη μαρτυρία υπέρ του ισχυρισμού αυτού. Οι επαναστάσεις του παρελθόντος διέτρεχαν δύο κύριους κινδύνους. Μπορούσαν να ηττηθούν απ την πλευρά αυτών που διέθεταν προνόμια που απειλούνταν (Κομμούνα του Παρισιού του 1871, Γερμανία του , Ισπανία του 1936, Ουγγαρία του 1956) ή να καταστραφούν από μέσα λόγω του

32 32 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ γραφειοκρατικού εκφυλισμού (όπως συνέβη με τη Ρώσικη Επανάσταση του 1917). Μια τρίτη απειλή διαφαίνεται τώρα στον ορίζοντα. Είναι η απειλή των αληθινά ριζοσπαστικών αναστατώσεων που εκτρέπονται στα κανάλια του κρατικού καπιταλισμού. Είναι ο κίνδυνος που διατρέχει κάθε νέο δημιούργημα (σε επίπεδο ιδεών, σχέσεων και θεσμών) ν αντιμετωπίσει άμεσα την επίθεση, τη διείσδυση, την εγκατάσταση ή τη χειραγώγηση - και τελικά τον πλήρη μετασχηματισμό - από ορδές σπουδαρχιδών «επαγγελματιών επαναστατών», θιασωτών του κρατικού καπιταλισμού, οι οποίοι θα γίνονται ολοένα και πιο επικίνδυνοι, φέροντες την κόκκινη σημαία γαρ. Οι άνθρωποι αυτοί κουβαλάνε μαζί τους συμπεριφορές και πρότυπα, έντονα (αν όχι πάντα συνειδητά) διαμορφωμένα από τη στάση που στηρίζεται στην αντίληψη του Λένιν ότι οι εργάτες, αν αφεθούν μόνοι τους, «το μόνο που μπορούν ν αναπτύξουν είναι μια τρεϊντγιουνιονιστική συνείδηση». Οι τωρινές οργανωτικές πρακτικές τους κι οι υποδείξεις τους για το μέλλον είναι γραφειοκρατικές μέχρι το κόκαλο. Λόγω της συνολικής επιφανειακότητάς του πράγματος, εντρυφούν στα ιστορικά τους προηγούμενα και προσπαθούν να εμφυτέψουν μέσα σε ζωντανές καταστάσεις (όπως οι μύγες τις προνύμφες τους στη σάρκα) αυτούς τους «επαγγελματίες επαναστάτες» (Σταλινικούς, Μαοϊκούς, Τροτσκιστές και Λενινιστές διαφόρων ειδών) καταφέρνοντας να μολύνουν, μέσα στη λειτουργία τους, αυτή ακριβώς την ιδέα της ανεξάρτητης πολιτικής δράσης. Η εμμονή τους με την ηγεσία καταστρέφει την έννοια της πρωτοβουλίας. Η προσκόλλησή τους στην ορθή γραμμή αποθαρρύνει τον πειραματισμό. Η μανία τους για το παρελθόν αποτελεί τη σκουριά του μέλλοντος. Δημιουργούν ολόγυρά τους μια έρημο κυνισμού κι αποστροφής, συντετριμμένων ελπίδων κι απογοήτευσης, που περικλείει το ουσιαστικότερο δόγμα της αστικής κοινωνίας, δηλαδή ότι οι συνηθισμένοι άνθρωποι είναι ανίκανοι να λύσουν τα προβλήματά τους μόνοι τους και υπέρ τους. Ο Οτέλο Σαράιβα ντε Καρβάλιο 4 έκανε λάθος όταν προσυπέγραφε το αναρχικό ευφυολόγημα που έλεγε πως το «κοζίντου» (φαγητό από βραστό κρέας και πατάτες) ήταν το μοναδικό καθαρά Πορτογαλέζικο πράγμα που διέθεταν. Υπήρχε κάτι ακόμα. Ο Πορτογαλικός ξεσηκωμός του εφηύρε ένα νέο όρο για τα πολιτικά λεξικά, έναν επιθετικό προσδιορισμό που υποδήλωνε μια επιθυμία: τη λέξη «apartidario». Η κατά λέξη μετάφραση σημαίνει «ακομμάτιστος», όμως ο όρος αντανακλά την επιθυμία για την πραγματική αυτονομία μέσα στον αγώνα, για τη δράση που δε χειραγωγείται από κανένα είδος καπελώματος, πολιτικής κλίκας ή οτιδήποτε παρόμοιο. Ένα ακόμα δίδαγμα, στενά συνδεδεμένο με το πρώτο, αφορά το ρόλο του MFA. Ο λαός έτρεφε πολλές αυταπάτες για το MFA, αυταπάτες που επρόκειτο να συντριφτούν με το χυδαιότερο τρόπο στις 25 Νοέμβρη του Η αριστερά όχι μόνο δεν έκανε τίποτα για να διαλύσει τις αυταπάτες αυτές αλλά στην πραγματικότητα τις ενδυνάμωνε διαρκώς. Ο στρατός αποτελεί βασικό πυλώνα ταξικής επιβολής κι αποτελεί επικίνδυνη ανοησία να πιστεύεις πως μπορεί μ οποιονδήποτε τρόπο να μετασχηματιστεί σε κάτι διαφορετικό, όπως για παράδειγμα, σε μέσο για την κοινωνική αλλαγή. Το να πιστεύεις 4 (ΣτΜ) Ο Οτέλο ντε Καρβάλιο ήταν απ τους βασικούς σχεδιαστές και εκτελεστές του κινήματος της 25ης Απρίλη. Υπήρξε κεντρική φιγούρα σ όλη τη διάρκεια της Επανάστασης των Γαρυφάλλων και στρατιωτικός ηγέτης του αριστερού κομματιού του Στρατού.

33 ΠΡΌΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΌΡΙΣ ΜΠΡΊΝΤΟΝ ΣΤΗΝ ΠΡΏΤΗ ΈΚΔΟΣΗ 33 ότι αυτό είναι εφικτό μέσω της κατάκτησης της ηγεσίας κάποιων συνταγμάτων ή της δημιουργίας επιτροπών φαντάρων σ ορισμένα τάγματα, αποτελεί σίγουρη αυτοκτονία. Στην Πορτογαλία, η «πραξικοπηματική και μιλιταριστική αντίληψη της κοινωνικής επανάστασης» 5 επρόκειτο να έχει τρομερές συνέπειες για την εργατική τάξη. Οι Λενινιστικές ομάδες είναι διαποτισμένες πέρα ως πέρα απ τις γιακωβίνικες (δηλαδή αστικές) αντιλήψεις περί κατάκτησης της εξουσίας. 6 Οι στρατιές των πολιτών στη Γαλλική Επανάσταση μπορεί να γκρέμισαν τις παλιές φεουδαρχικές δομές, δίνοντας τη δυνατότητα στην αστική τάξη ν αναλάβει την πολιτική εξουσία και στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής (ο οποίος υπήρχε πριν την επανάσταση κι είχε τη δυνατότητα της αυτόνομης ανάπτυξής του) να κυριαρχήσει απόλυτα. Η σοσιαλιστική επανάσταση όμως είναι κάτι πολύ διαφορετικό. Η εργατική τάξη δε διαθέτει ακόμα δικό της τρόπο παραγωγής που να λειτουργεί μέσα στην αστική κοινωνία. Η επανάσταση θα είναι μια παρατεταμένη διαδικασία συνειδητής κοινωνικής δημιουργίας. Οι έγνοιες της έχουν να κάνουν τόσο με το να κερδίσει τα μυαλά και τις καρδιές των συνηθισμένων ανθρώπων, απορρίπτοντας τις παλιές πεποιθήσεις, όσο και με την κατάληψη κάποιων Χειμερινών Ανακτόρων ή το γκρέμισμα κάποιας φεουδαρχικής μοναρχίας. Ούτε ξεκινάει, ούτε τελειώνει στο στρατιωτικό ζήτημα. Αυτό βέβαια δε σημαίνει πως οι κυρίαρχες τάξεις θα παραδώσουν ειρηνικά τα όσα κατέχουν. Αυτό όμως αποτελεί διαφορετικό ζήτημα. Οι λενινιστικές οργανώσεις στην Πορτογαλία, δεδομένων των απόψεών τους, δεν κατόρθωσαν να διεξάγουν κάποια συστηματική προπαγάνδα εναντίον του ίδιου του MFA. 7 Δεν κατόρθωσαν να ξεσκεπάσουν την απολύτως θολή ιδέα της «συμμαχίας» του MFA και του «λαού». Εξίσωσαν την πολιτική δύναμη με τη στρατιωτική, με τον πιο χοντροκομμένο τρόπο που θα μπορούσαν. Στοιχεία της Πορτογαλικής εμπειρίας, έθρεψαν την καταστροφική αυτή ταύτιση. Μετά την 25η Απρίλη υπήρξε σίγουρα μια επικάλυψη μεταξύ της στρατιωτικής και της πολιτικής δομής. Επιπλέον, η υποχώρηση της αυτόνομης δράσης της εργατικής τάξης - η άμπωτη στην οποία οι λενινιστές είχαν καθοριστική συμβολή - δημιούργησε μια ατμόσφαιρα, μέσα στην οποία μπορούσε να ευδοκιμήσει αυτό που θα την αντικαθιστούσε. Οι «επαναστάτες» εναπόθεσαν την πίστη τους - κι επιπλέον όσα στελέχη μπορούσαν - στην COPCON. Κόμπασαν για μια στιγμή λόγω των επαφών τους με τα υψηλότερα κλιμάκια του συγκεκριμένου σώματος. Στα χέρια τους, ο κοινωνικός αγώνας εκφυλίστηκε σε υπόθεση ιντριγκών, τακτικών συμμαχιών και ελιγμών: στο να παρέχουν κριτική υποστήριξη σε κάποιο κύκλο αξιωματικών ενάντια σε κάποιον άλλο και στη μια στρατιωτική κλίκα εναντίον μιας άλλης. Οι οργανώσεις της 5 Reeve C., L experience portuguaise: la conception putschiste de la revolution sociale, Spartacus, Παρίσι, Μάης-Απρίλης του Το σύντομο αυτό κείμενο είναι μακράν το καλύτερο απ όσα έχουν γραφτεί πάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Το δανείστηκα ελεύθερα. 6 Tέτοιες αντιλήψεις είχαν κάποια αξία στη διάρκεια των αστικών επαναστάσεων. Ενδεχομένως αυτό να ίσχυε και μέσα σε τελείως διαφορετικές συνθήκες, σε καταστάσεις όπως αυτές του Βιετνάμ ή της Κούβας, όπου αδύναμα γραφειοκρατικά καθεστώτα δεν ήταν σε θέση να πάρουν μόνα τους τον έλεγχο (παρόλα τα νέα μοντέλα παραγωγής που εξέφραζαν) αλλά χρειάζονταν τη βοήθεια ενός στρατιωτικού μηχανισμού προκειμένου να συντρίψουν τα παλιά εμπόδια. 7 Το MRPP αποτελούσε εξαίρεση αλλά η κατοπινή του στάση ως προς το πραξικόπημα της 25ης Νοέμβρη και τον Εάνες στις προεδρικές εκλογές του Ιούνη του 1976, του στέρησε τελικά κάθε ίχνος αξιοπιστίας.

34 34 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ άκρας αριστεράς περιέγραφαν το MFA σαν «τον εγγυητή της Επανάστασης». Σύμφωνα με τα λόγια του Κον Μπεντίτ 8, «μιλούσαν για την εξουσία όπως θα έκανε οποιοσδήποτε άλλος. Δεν υπάρχει τίποτα πιο ψεύτικο απ ότι η περιγραφή τους γι αυτό... Δεν αναρωτιούνται πάνω στο τι σημαίνει η κατάκτηση της κοινωνικής ισχύος; Όχι, δεν πηγαίνουν πέρα απ το ζήτημα της συγκεντρωτικής, πολιτικο-στρατιωτικής εξουσίας». Η κοινωνική δύναμη είναι κάτι πιο δύσκολο να το αντιληφθείς και πολύ πιο δύσκολο να το πετύχεις. «Ήταν η πραγματικότητα των εργασιακών σχέσεων υπό το καθεστώς της ιεραρχίας που υπήρχε στα μυαλά των ανθρώπων». Η πανωλεθρία της 25ης Νοέμβρη (που περιγράφεται με συναίσθημα κι οξυδέρκεια στην αφήγηση του Φιλ) άφησε ένα ίχνος σύγχυσης κι αποδιοργάνωσης. Αν υπάρχει κάτι να αντληθεί απ αυτό, πρέπει να μιλήσουμε καθαρά: το ν αποδεχτείς την πρωτοκαθεδρία του Στρατού (δηλαδή ενός θεσμού κατασκευασμένου απ τον καπιταλισμό και διαποτισμένου απ τις καπιταλιστικές αξίες) στην Πορτογαλική υπόθεση, υπήρξε διπλά αισχρό. Καλλιέργησε την πίστη προς τρίτους, πράγμα πολύ κακό. Όμως ακόμα περισσότερο, καλλιέργησε την πίστη προς ένα σώμα, τ οποίο τη στιγμή της σύγκρουσης, θα τάσσονταν με το μέρος της άλλης πλευράς. Το να τονίζεις διαρκώς τον κυρίαρχο ρόλο του Στρατού ισοδυναμούσε με το να εισάγεις πέρα για πέρα αστικές ιδέες (υποταγή στους ηγέτες, συγκέντρωση της εξουσίας σε πολύ λίγα χέρια, παραίτηση απ το δικαίωμα να καθορίζεις τους σκοπούς ή να συμμετέχεις στη λήψη των αποφάσεων) σ αυτό που αναμφίβολα αποτελούσε ένα κίνημα για την κοινωνική αλλαγή. Η ζημιά αποδείχτηκε ανυπολόγιστη. Παράδοξοι εταίροι προπαγάνδιζαν την απάτη αυτή. Το PCP έκανε ότι περνούσε απ το χέρι του προκειμένου να στηρίξει το MFA ως «εγγυητή της δημοκρατίας». Ισχυρίζονταν ότι καμιά χώρα, ούτε καν κάποια απ αυτές που διέθεταν τις μακροβιότερες δημοκρατίες, δεν επιτρέπει ανοιχτά καλέσματα υπέρ της λιποταξίας και της αναστάτωσης μέσα στις ένοπλες δυνάμεις. Ασκούσε πιέσεις στους λιποτάχτες κι όσους απέφευγαν την κατάταξη «να υπηρετήσουν τη στρατιωτική τους θητεία, όπως όλοι οι νέοι της Πορτογαλίας». 9 Στο μεταξύ, οι αριστερίστικες οργανώσεις με τις «επαφές» και τους «τομείς επιρροής» τους στα μεσαία στελέχη του MFA, συγκάλυπταν τον πρώιμο απεργοσπαστικό ρόλο του Στρατού. Μερικοί αναφέρονται ακόμα και τώρα στην «πορτογαλική ιδιαιτερότητα», στον «ξεχωριστό χαρακτήρα της Πορτογαλικής υπόθεσης» και στ ότι η Πορτογαλία είναι «διαφορετική». Περιγράφουν ακόμα το MFA σαν να υπήρξε η «ατμομηχανή της επανάστασης». Για να το κάνουν αυτό, δίνουν έμφαση στις Συνελεύσεις Μονάδας (ADUs) και τις οργανώσεις των φαντάρων, όπως το SUV (Στρατιώτες Ενωμένοι θα Νικήσουν). Το παραμύθι αυτό πρέπει να πάψει προτού αποκτήσει σοβαρό έρεισμα. Οι ADUs δημιουργήθηκαν απ τα πάνω, το 1974, σαν «δομές συμμετοχής των φαντάρων». Υποτίθεται ότι βασίζονταν σε μια νέα «επαναστατική» πειθαρχία, «στη βάση της συμφωνίας κι όχι της επιβολής», καθώς και στην «ιεράρχηση των προσωπικών τάσεων» 10. Τα καθήκοντά τους, όμως, ποτέ δεν πήγαν πέρα απ τους τοίχους των στρατώνων. 8 Λιμπερασιόν, Παρίσι, 12 Δεκέμβρη Α. Κουνιάλ, σε συγκέντρωση της Κομμουνιστικής Νεολαίας. 10 Ζορνάλ ντο MFA, 25 Οχτώβρη 1974.

35 ΠΡΌΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΌΡΙΣ ΜΠΡΊΝΤΟΝ ΣΤΗΝ ΠΡΏΤΗ ΈΚΔΟΣΗ 35 Η πραγματική τους βάση διέφερε από περιοχή σε περιοχή. Ο ρόλος των αξιωματικών του MFA στο εσωτερικό τους παρέμενε κυρίαρχος. Η επικοινωνία μεταξύ των ADUs παρέμενε στα χέρια αυτών των αξιωματικών. Ακόμα και στη Γενική Συνέλευση ενός απ τα «κόκκινα» συντάγματα της περιοχής της Λισαβόνας, το Δεκέμβρη του 1974, τονίστηκε ότι η λειτουργία της συνέλευσης ήταν «συμβουλευτική, μια λειτουργία που αφορούσε την εκπαίδευση και την ενημέρωση». Η Πέμπτη Μεραρχία, στην οποία υπήρχε μεγάλος βαθμός διείσδυσης του PCP, έκανε ότι μπορούσε για να προωθήσει τις ADUs. Η επιρροή τους μέσα στο MFA έφτασε στ αποκορύφωμά της την περίοδο της Πέμπτης Προσωρινής Κυβέρνησης του Βάσκο Γκονσάλβες. Όμως η επιρροή αυτή (που προσανατολίζονταν στη μετατροπή της Πέμπτης Μεραρχίας σε κέντρο πολιτικής διαπαιδαγώγησης για τις Ένοπλες Δυνάμεις συνολικά) δε συνοδεύτηκε απ οποιαδήποτε μετατόπιση εξουσίας προς τη βάση. Οι απόπειρες να επεκταθεί η περιοχή ευθύνης των ADUs, προκάλεσαν την οργισμένη δήλωση του Γραφείου για τη Δυναμοποίηση του Στρατού (που συνδέονταν με την Πέμπτη Μεραρχία). «Οι ADUs», τονίζονταν, «αποτελούν όργανα παροχής συμβουλών και στήριξης της Διοίκησης... Με κανένα τρόπο δεν θέτουν θέμα εξουσίας στη Διοίκηση στο πεδίο της λήψης των αποφάσεων» 11. Στο σημείο αυτό, μια «αριστερή» κριτική στην πολιτική του PCP που αφορούσε το στρατό, κατόρθωσε να κερδίσει κάποια προσοχή. Προήλθε από ορισμένους αξιωματικούς που είχαν σχέσεις με το PRP (και την COPCON), οι οποίοι, παρατηρώντας στην πορεία την απώλεια στήριξης προς το PCP, είδαν μια ευκαιρία για την ενδεχόμενη εμφύτευσή τους στο στρατιωτικό μηχανισμό και άρα, στο μηχανισμό του ίδιου του κράτους. Η τάση αυτή αναζήτησε μια βάση μέσα στο κοινωνικό κίνημα κι έξω απ το στρατό. Τα ντοκουμέντα της COPCON, στις αρχές του καλοκαιριού του 1975, αντανακλούν αυτές τις φιλοδοξίες. Η εικονική όμως απομάκρυνση του PCP απ την κυβέρνηση λίγες βδομάδες αργότερα (και η νίκη των «Εννιά» επί των Γκονσαλβικών μέσα στο στρατιωτικό μηχανισμό) επρόκειτο να οδηγήσει στην αλλαγή της πολιτικής του. Άρχισε να υποστηρίζει τις «ριζοσπαστικές» προτάσεις της COPCON που προηγουμένως κατηγορούσε. Επιτέλους, κάποιοι αριστεριστές είδαν την ευκαιρία να πραγματοποιήσουν το όνειρο μιας ζωής, να συμπτύξουν δηλαδή ενιαίο μέτωπο με το PCP. Ήταν μέσα σ ένα τέτοιο υπόβαθρο που οι ημι-παράνομες ομάδες των SUV άρχισαν να εμφανίζονται ως «γνήσιες» οργανώσεις φαντάρων, «αφιερωμένες στην ταξική πάλη» και με οξεία κριτική έναντι των «αντιδημοκρατικών δομών των ADUs». Το ίδιο όμως το SUV χειραγωγούνταν από αριστερίστικες οργανώσεις στην αναζήτηση νέων τακτικών για την κατάκτηση της κρατικής εξουσίας. Το αίτημά τους ήταν «αντιδραστικοί, έξω απ τους στρατώνες!». Αυτό μπορούσε να υποδηλώνει μόνο ένα πράγμα: «Στρατώνες, ναι αλλά διοικούμενοι από αριστεριστές αξιωματικούς» 12. Η στιγμή της αλήθειας είχε φτάσει. Στις 25 Νοέμβρη, λιγότεροι από 200 κομμάντος εξουδετέρωσαν αρκετά «κόκκινα» συντάγματα που ήταν πάνοπλα. Ανάμεσα στα συντάγματα που «παραδόθηκαν» ήταν όσα διακήρυτταν μεγαλόφωνα πως «οι ηγέτες τους δεν ήταν μόνο στο πλευρό τους αλλά και μπροστά απ αυτούς που ήταν 11 Εσπρέσσο, 26 Ιούλη Reeve, ό.π., σ. 11

36 36 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ επαναστάτες». Το περίτεχνο και θολό κατασκεύασμα κατέρρευσε ολοκληρωτικά: ADUs, Επιτροπές Στρατιωτών, Επιτροπές Επαγρύπνησης, SUV. Όλα αυτά έδειξαν τι πραγματικά ήταν: τίποτα απολύτως. «Απομονωμένοι, διαιρεμένοι, ασύνδετοι μεταξύ τους, απληροφόρητοι και πάνω απ όλα, χωρίς πρωτοβουλία, οι απλοί στρατιώτες βρίσκονταν σ απόλυτη εξάρτηση απ τη στρατιωτική ιεραρχία των προοδευτικών αξιωματικών». 13 Ακολουθούσαν με πίστη και σιγουριά: διαταγές για να παίρνουν τα όπλα αλλά και για να τα καταθέτουν, διαταγές για να υπερασπίζονται τους εαυτούς τους αλλά και για να σταματήσουν να το κάνουν, διαταγές για να παραμένουν μέσα στα στρατόπεδα αλλά και για να κινούνται έξω απ αυτά. Στο μεταξύ, οι «προοδευτικοί» αξιωματικοί, μπλεγμένοι σε πολιτικές μανούβρες, δελεασμένοι από πολιτικές συμφωνίες, είτε ανέμεναν κάποιο πιθανό «συμβιβασμό» που μαγειρεύονταν στο Προεδρικό Μέγαρο, είτε εγκατέλειψαν τα στρατόπεδα ή παραδόθηκαν... «για ν αποφευχθεί η αιματοχυσία». Οι απλοί στρατιώτες βρέθηκαν τριπλά παγιδευμένοι από πολιτικά, ιδεολογικά και οργανωτικά δεσμά. Το παραμύθι τέλειωσε. Η «στρατιωτική πολιτική» των αριστερίστικων οργανώσεων φανέρωσε την ουσία της: η παθητική πίστη προς την ενδεχόμενη στάση που θα υιοθετούσαν οι «προοδευτικοί αξιωματικοί» όταν θα έρχονταν αντιμέτωποι με μια επιλογή. Ένας απ τους στρατιώτες του RAL-1 έθεσε το ζήτημα πολύ απλά: «Στις 25 Νοέμβρη, είχαμε ξαφνικά την εντύπωση πως δεν υπήρχε πια διοίκηση, τίποτα απολύτως! Στην πορεία καταλάβαμε ότι ήμασταν τελείως μόνοι». 14 Όταν για μήνες τρέφεσαι με Λενινισμό, το να βρεθείς ξαφνικά χωρίς «ηγέτες» σημαίνει λιμοκτονία. «Μέσα σ ένα χρόνο κινητοποιήσεων στο στρατό, οι οργανώσεις των απλών φαντάρων δεν έπαιξαν ποτέ κάποιο σημαντικό ρόλο. Δεν κατόρθωσαν ν αναλάβουν τον παραμικρό έλεγχο πάνω στη λειτουργία του στρατιωτικού μηχανισμού. Αντιθέτως, κατέληξαν να κάνουν μεγαλύτερη την έλλειψη πρωτοβουλίας των στρατιωτών και να δυναμώσουν την πίστη τους προς τον καλό στρατό, το στρατό των προοδευτικών αξιωματικών». 15 Δε χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για να δει κάποιος τις ομοιότητες μεταξύ των στρατιωτικών «πολιτικών» που ακολούθησε η αριστερά στην Πορτογαλία και της στάσης της σε ζητήματα όπως το Κοινοβούλιο και τα συνδικάτα, οπουδήποτε αλλού. Σε κάθε περίπτωση προτείνουν στο επαναστατικό κίνημα να πολεμήσει στο έδαφος - και με τα όπλα - του ταξικού εχθρού. Και κατόπιν φαίνονται ξαφνιασμένοι επειδή ηττήθηκαν - ή επειδή, σε περίπτωση που «νικήσουν», οι καρποί της νίκης τους αποδεικνύονται πολύ διαφορετικοί απ αυτούς που περίμεναν. Ένα τελευταίο υποπροϊόν των γεγονότων της Πορτογαλίας - που συνιστά μάλλον παραδοξότητα αυτή τη φορά, παρά απειλή - ήταν η εμφάνιση ενός νέου πολιτικού υβριδίου: των «σοσιαλδημοκρατών» Μαοϊκών. Σ όλη τη διάρκεια του Πορτογαλικού ξεσηκωμού, το μίσος του για το «σοσιαλφασισμό» του PCP, οδήγησε το MRPP σε ορισμένες πολύ παράδοξες πολιτικές συμμαχίες. Επιδοκίμασαν τη βομβιστική επίθεση 13 Reeve, ό.π., σ.σ Συνέντευξη στρατιώτη του RAL-1 στο Portugal, Espoir du Socialisme. 15 Reeve, ό.π., σ. 27.

37 ΠΡΌΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΌΡΙΣ ΜΠΡΊΝΤΟΝ ΣΤΗΝ ΠΡΏΤΗ ΈΚΔΟΣΗ 37 εναντίον των κεντρικών γραφείων του PCP, το καλοκαίρι του 1975, ως ένδειξη «λαϊκής δικαιοσύνης εναντίον των ρεβιζιονιστών». Στο συνδικαλιστικό πεδίο, κατέληξαν σε μια σειρά εκλογικών συμμαχιών με το Σ.Κ. (Σοσιαλιστικό Κόμμα) και το PPD - ακόμα και με το CDS - σκοπεύοντας να περιορίσουν την επιρροή του PCP. Κατηγόρησαν τους επικρατήσαντες αξιωματικούς της 25ης Νοέμβρη για τ ότι υπήρξαν υπερβολικά επιεικείς σε σχέση «με τον κύριο εχθρό: το σοσιαλφασισμό». Στην πραγματικότητα καλωσόρισαν το πραξικόπημα. «Οι συνθήκες είναι εξαιρετικές», διακήρυτταν το Δεκέμβρη του 1975, «ο ρεβιζιονισμός ξεμασκαρεύεται ολοένα και περισσότερο». 16 Στις προεδρικές εκλογές του Ιούνη του 1976, το MRPP επιπλέον υπέδειξε στους οπαδούς του να ψηφίσουν υπέρ του Εάνες, του υποστηριζόμενου απ το Σ.Κ. υποψήφιο του νόμου και της τάξης. Η κριτική που το MRPP εξαπέλυε σχετικά με τη δημιουργία «εργατικών συμβουλίων» απ το PRP-BR και που ορθά περιγράφονταν απ το πρώτο ως «εξασφάλιση μαζικής βάσης για λογαριασμό της COPCON», θ αναιρούνταν πολύ σύντομα, όταν το ίδιο το MRPP φάνηκε να προωθεί μια παρόμοια βάση για λογαριασμό του Σοσιαλιστικού Κόμματος ή των «Εννιά». Έπειτα όμως, παρά την αριστερίστικη φλυαρία του και τις καταγγελίες του ενάντια στο MFA, ήταν το ίδιο το MRPP που πρότεινε «μια δημοκρατική και λαϊκή επανάσταση, δημιούργημα όχι μόνο των εργατών και της αγροτιάς αλλά και των υπόλοιπων επαναστατικών κομματιών της κοινωνίας, όπως των μικρομεσαίων καταστηματαρχών, των μικρομεσαίων αγροτών, των μικρομεσαίων βιοτεχνών κτλ.». 17 * * * Το βιβλίο ασχολείται ξεκάθαρα, επίμονα και με ειλικρίνεια με τα προβλήματα και τα όρια της αυτοδιαχείρισης που επιχειρήθηκε εν μέσω καπιταλιστικών συνθηκών. Το ν αναλάβεις τον έλεγχο ενός εργοστασίου ή αγροκτήματος που εγκαταλείφτηκε απ τους ιδιοκτήτες του είναι μια απόλυτα φυσική αντίδραση από μέρους των εργαζόμενων που προσπαθούν να συνεχίσουν τη ζωή τους μέσα σ ένα περιβάλλον που το γνωρίζουν. Αμέσως όμως έρχονται αντιμέτωποι με τις συνθήκες της καπιταλιστικής αγοράς. Πρέπει να βρεθούν μαγαζιά για τα προϊόντα που παράγονται. Η σχέση της «αυτοδιαχειριζόμενης» επιχείρησης με τον εξωτερικό κόσμο παραμένει πολύπλευρα εξαρτημένη. Η διάθεση των αποθεμάτων - ή ακόμα και του εξοπλισμού της επιχείρησης - για να πληρωθούν οι μισθοί δεν αποτελεί λύση διαρκείας. Η «ανάγκη» κάποιου να πουλήσει την εργατική του δύναμη - με όλα όσα προκύπτουν απ αυτό - παραμένει επιτακτική. Στην Πορτογαλία, το τίμημα που απαιτήθηκε για την εσωτερική δημοκρατία σ ορισμένα εργαστήρια ή φάρμες, ήταν συχνά η επιμήκυνση της εργάσιμης μέρας ή η εντατικοποίηση της εργασιακής διαδικασίας ώστε να καταστεί η αυτοδιαχειριζόμενη μονάδα «βιώσιμη». Κατ αυτή την έννοια, οι νησίδες της αυτοδιαχείρισης μετατράπηκαν σε νησιά της καπιταλιστικής ανάκαμψης. Στο Γκιμαράες είδα ένα αυτοδιαχειριζόμενο κλωστήριο του οποίου οι τοίχοι ήταν καλυμμένοι με αποσπάσματα απ τα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα του Μαρξ. Δε χρειάζεται να πει κάποιος στους εργάτες πως αυτό αποτελεί ένα είδος αυτοδιευθυνόμενης αλλοτρίωσης. Το βιώνουν καθημερινά στο πετσί τους. Ποια είναι όμως η αληθινή, πρακτική, άμεση εναλλακτική λύση; Είναι η κομμουνιστική παραγωγή; Η χωματερή της καπιταλιστικής ανεργίας; Ή μήπως πρόκειται 16 O Tempo e o Modo (θεωρητική επιθεώρηση του MRPP), Δεκέμβρης ό.π.

38 38 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ για κάτι ευμετάβλητο, κάτι που δημιουργείται ξανά απ την αρχή, την κάθε μέρα, σε χιλιάδες διαφορετικούς τόπους δουλειάς, πλασμένο απ τη σχέση της σύγκρουσης των εκεί δυνάμεων; Καμιά γενίκευση δεν μπορεί να καλύψει το σύνολο των πραγμάτων, την εμπειρία σ όλη της την έκταση ή την πικρία που γεννιέται απ την αποτυχία. Όποιες κι αν είναι οι επιμέρους μορφές που υπάρχουν, το ουσιώδες όπως πάντα είναι ν αποφεύγεις να ξεστομίζεις ψέματα, ξεγελώντας τον εαυτό σου και τους άλλους. Όλα αυτά βέβαια, λίγο έχουν να κάνουν με τη θεμελιώδη σχέση της αυτοδιαχείρισης με το σοσιαλισμό. Κάποιοι μιλάνε σήμερα λες κι η Πορτογαλική εμπειρία έχει, κατά κάποιο τρόπο, ακυρώσει τη σχέση αυτή, σαν ν αποδείχτηκε ότι η αυτοδιαχείριση δεν είχε καμιά σχέση με το σοσιαλισμό, σαν ολόκληρη η κουβέντα γύρω απ την αυτοδιαχείριση ν αποτελούσε την απόλυτη συνωμοσία της ανάκαμψης του μακιαβελικού καπιταλισμού. Η σύγχυση - όπου δεν είναι εσκεμμένη και άρα κακόβουλη - φανερώνει μια παθητική εννοιολογική ένδεια. Τ ότι, μέσα στον καπιταλισμό, η αυτοδιαχείριση, μπορεί να μετατραπεί σ ένα δραστικό μέσο ανάρρωσης του καπιταλισμού, είναι αδιαμφισβήτητο. Όμως τι σχέση έχει αυτό με το ζήτημα του αν η αυτοδιαχείριση αποτελεί το θεμελιώδες θεσμικό (όχι οικονομικό, αλλά σίγουρα θεσμικό) πλαίσιο της σοσιαλιστικής κοινωνίας; Σίγουρα, μπορεί κάποιος να φανταστεί την αυτοδιαχείριση χωρίς σοσιαλισμό. Μπορεί όμως οποιοσδήποτε να φανταστεί κάποιο είδος σοσιαλισμού στ οποίο ν αξίζει να ζεις, χωρίς αυτοδιαχειριζόμενες ατομικότητες, ομαδοποιήσεις και θεσμούς; Όσοι μπορούν να οραματιστούν μια τέτοια κοινωνία θά πρεπε να μας επιτρέψουν να μοιραστούμε τ όνειρό τους. Θα πρέπει όμως να προσπαθήσουν να το κάνουν όσο πιο σαφές γίνεται. Ποιοι, αν όχι οι άμεσα εμπλεκόμενοι, θα έχουν τον πρώτο λόγο στις σημαντικές αποφάσεις; Και κατά ποιο τρόπο, μια τέτοια μη-αυτοδιαχειριζόμενη «σοσιαλιστική» κοινωνία θα διέφερε απ όλες τις απάνθρωπες κοινωνίες που αντικρίζουμε γύρω μας σήμερα, κοινωνίες στις οποίες είναι οι μειοψηφίες που παίρνουν όλες τις σημαντικές αποφάσεις και - μέσω των προσβάσεών τους στην πληροφορία και την εξουσία - διαιωνίζουν τα προνόμιά τους;. * * * Για κάποιον τρίτο, υπήρχαν πολλά που πράγματα που αποτελούσαν Πορτογαλικές ιδιομορφίες στο Πορτογαλικό ξέσπασμα. Η βούληση να τολμήσεις το άγνωστο, ν αγνοήσεις την συμβουλή των «ειδικών», ν αρπάξεις την ιστορία και την πραγματικότητα απ το λαιμό - όλα όσα συνθέτουν τον όρο «σεβαστιανισμός» 18 - ήταν πολύ έκδηλη τους πρώτους μήνες. Χωρίς ν αντιλαμβάνονται το τεράστιο μέγεθος αυτού που επιχειρούσαν, οι νέοι επαναστάτες (αλλά και κάποιοι μεγαλύτεροι) μιλούσαν σοβαρά για ένα άμεσο πέρασμα απ το φασισμό στον ελευθεριακό κομμουνισμό. Ενεργούσαν 18 Τον Ιούνη του 1578, ο Ντομ Σεμπαστιάο, ο 24χρονος μονάρχης, απέπλευσε απ τον Τάγο για να κατακτήσει το Μαρόκο απ τον Μουλάι Αμπντέλ Μαλίκ. Ήταν ένα παράλογο εγχείρημα που διεξήχθη ενάντια στις παραινέσεις όλων των συμβούλων του. Οι δυνάμεις του Ντομ Σεμπαστιάο εξολοθρεύτηκαν στη μάχη του Αλκάσερ-Κιμπίρ της Βορείου Αφρικής. Το σώμα του νεαρού βασιλιά δε βρέθηκε ποτέ και το γεγονός αυτό δημιούργησε την πεποίθηση ότι αυτός θα επέστρεφε κάποια μέρα για να σώσει την Πορτογαλία. Σ όλη τη διάρκεια της Ισπανικής κατοχής, κατά την οποία ο ένας ψευδο-ντομ Σεμπαστιάο διαδέχονταν τον άλλον, αναπτερώθηκαν οι ελπίδες για την τελική, μεσσιανική απελευθέρωση.

39 ΠΡΌΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΌΡΙΣ ΜΠΡΊΝΤΟΝ ΣΤΗΝ ΠΡΏΤΗ ΈΚΔΟΣΗ 39 λες και κάποια πίστη στα θαύματα θα οδηγούσε το λαό να προσπαθήσει - και ποιος ξέρει, ίσως και να το πετύχαινε - για το «ανέφικτο». Όπως όλα τα ριζοσπαστικά εγχειρήματα στην ιστορία, το ξέσπασμα ήταν μια υπόθεση χαράς, τουλάχιστον στην αρχή. Ένα εξαιρετικά δημοφιλές τραγούδι μετά την 25η Απρίλη ήταν το «Gaivota» (ο Γλάρος). Οι έξυπνες αφίσες, που πιθανώς δεν μπορούσαν να συναγωνιστούν τις εμπνεύσεις του Μάη του 68 στη Γαλλία, μετατράπηκαν σ ένα αποτελεσματικό μέσο κοινωνικής κριτικής. Οι αναρχικοί φρόντισαν να χρησιμοποιούνται τόσο συχνά εναντίον της «αριστεράς», όσο κι εναντίον πιο εμφανών στόχων. Τη χαρά συνόδευε η ξεχωριστή Πορτογαλέζικη τραχύτητα. Το Φάντο 19 βάσταξε, όχι σαν την ενσάρκωση της απελπισίας και της καρτερικότητας (όπως ισχυρίζονται οι κοινωνιολόγοι της σειράς) αλλά σα μια ρεαλιστική και ταυτόχρονα ασυμβίβαστη επιβεβαίωση της ζωής των φτωχών. Θυμάμαι ένα γράμμα που μου είχε στείλει κάποτε ο Φιλ. Έμπαινε στο Αλεντέζο: «Οι λοφίσκοι αρχίζουν να κυκλώνουν το επίπεδο τοπίο. Οι λυγεροί ευκάλυπτοι κρύβουν τις άγονες κοιλάδες. Είναι η γη της παράδοσης, των αδιάκοπων αγώνων κόντρα στα στοιχεία της φύσης και τους γαιοκτήμονες συνάμα, η γη του κρασιού, της ελιάς και της μουσικής,, η γη της καθημερινής επιβίωσης, που στην αγκαλιά της δε μπορείς να μπεις παρά μόνο αν νοιάζεσαι γι αυτήν. Είναι λες κι η καχεξία των δέντρων να μιλάει από μόνη της για τα βάσανα, την εγκατάλειψη, το μόχθο - για την ασταμάτητη πάλη ενάντια στο φτωχό κι άγονο χώμα που απάνω του ζουν γιγάντιες γυναίκες και τεράστιοι άντρες. Μα όσα στραβά κι αν έχει η γη, το κουράγιο δε χάθηκε ποτέ...». Αν και τα φάντο δεν είναι τραγούδια της εξέγερσης, μαρτυρούν το κουράγιο των καταπιεσμένων και το μεγάλο δέσιμο του ανθρώπου με τη φύση. Οι τσιγγάνικες ρίζες μπολιάζουν κάποια τραγούδια με μια άγρια περηφάνεια, με μια καταφρόνια για ότι νομίζουν ή λένε οι «καθωσπρέπει», επιτρέποντάς τα να μιλήσουν για θέματα όπως το δικαίωμα της γυναίκας στην ερωτική απόλαυση. Δίχως γλυκανάλατες σαχλαμαρίτσες κι άλλες τέτοιες σάλτσες. Η αγάπη μπορεί να σημαίνει και πόνο, αλλά αξίζει τον κόπο. Χωρίς καμιά έγνοια για το τι είναι στη μόδα. Μονάχα τα πράγματα όπως ακριβώς είναι. Αυτή δεν είναι άλλωστε κι η πρώτη ύλη απ την οποία θα φτιαχτεί η επανάσταση; Υπάρχουν όμως κι άλλα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που έχουν τις ρίζες τους στην ιστορία. Όπως φανερώνουν τα κείμενά του, το MFA υπήρξε πιθανώς μια απ τις πλέον «ευφραδείς» και πολυγραφότατες στρατιωτικές ομάδες που έχουν εμφανιστεί ποτέ στον κόσμο. Αυτό αντικατοπτρίζει τον ιντελλεκτουαλισμό (intellectualismo) της Πορτογαλικής ελίτ. Η «διανοητικότητα» θ αποτελούσε μια μάλλον ανεπαρκή απόδοση γι αυτό. Ο όρος - όπως επανειλημμένα μου ανέφεραν στην Πορτογαλία - πράγματι υποδηλώνει κάτι διαφορετικό που έχει περισσότερο να κάνει με το λόγο παρά με την πράξη, καθώς και με την επιφάνεια παρά με την ουσία του πράγματος. Οι τόποι που ενσαρκώνεται είναι τα καφέ κι όχι τα περιστύλια της Κοΐμπρα. Ο Έκο ντε Κεϊρόζ, συγγραφέας απ το Αβέιρο των τελών του δέκατου-ένατου αιώνα, τον αφομοίωσε, καθιστώντας τον ψυχή 19 (ΣτΜ) Είδος παραδοσιακού λαϊκού τραγουδιού.

40 40 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ μερικών εκ των καυστικότερων σατυρικών του έργων. Το δεύτερό του, Farpa (Σατυρικόν), θα μπορούσε να έχει γραφτεί το καλοκαίρι του 1975, σατιρίζοντας μάλλον τις όψιμες Λενινιστικές σέχτες παρά τ αστικά κόμματα του καιρού του. «Στην Πορτογαλία υπάρχουν τέσσερα κόμματα: Το Ιστορικό, τ Ανανεωτικό, το Μεταρρυθμιστικό και το Συνταγματικό. Υπάρχουν βέβαια κι άλλα, λιγότερο ονομαστά, γνωστά μονάχα στους δικούς τους. Τα τέσσερα επίσημα κόμματα, με τις εφημερίδες και τα γραφεία τους, βρίσκονται σ ασίγαστο κι αγεφύρωτο ανταγωνισμό, πολεμώντας πάντοτε αναμεταξύ τους μέσα απ τα κύρια άρθρα των φυλλάδων τους. Έχουν δοκιμάσει να κάνουν ειρήνη και να γίνουν ένα πράμα. Αδύνατο των αδυνάτων! Το μόνο που έχουν κοινό ετούτοι είν η Πλατεία του Τσιάντο, απάνω στην οποία βολτάρουν όλοι τους, μα κι η Στοά το ίδιο, μιας κι εκεί είναι που βρίσκουν καταφυγή...». «Και τα τέσσερα είναι Καθολικά. Και τα τέσσερα, συγκεντρωτικά. Και τα τέσσερα την ίδια λαχτάρα τρέφουν για την τάξη. Και τα τέσσερα την πρόοδο είναι που επιθυμούν κι όλο για την περίπτωση του Βελγίου μιλάνε... Το μέγεθος της πυρκαγιάς είναι τεράστιο». Σαράντα χρόνια πριν τη Γαλλική Επανάσταση, ο Σεμπαστιάο Ζοζέ ντε Καρβάλιο ε Μέλο, Πρώτος Μαρκήσιος του Πομπάλ, είχε κηρύξει τον πόλεμο στην παπαδίστικη αντίδραση και το σκοταδισμό, διαλύοντας τα μοναστήρια, κυνηγώντας της καλόγριες και διώχνοντας τους Ιησουίτες απ την Πορτογαλία. Η επανάσταση του 1910 έδωσε καινούρια ώθηση στις ιδέες του. Το καθεστώς του Σαλαζάρ όμως έκανε ειρήνη με την Εκκλησία κι οι Ιησουίτες επέστρεψαν. Ένα πρωί, όχι και πολύ μετά απ τη συμφιλίωση που πέτυχε ο Σαλαζάρ, ο κόσμος που περνούσε μπροστά απ το τεράστιο μνημείο του Πομπάλ, στην αρχή της Λεωφόρου Ελευθερίας, διάβαζε με κρυφή χαρά, τα τεράστια γράμματα που χαν γραφτεί με πίσσα - αστράφτοντας πάνω στ άσπρο μάρμαρο - και που έλεγαν τα παρακάτω λόγια: «Μαρκήσιε, κατέβα κάτω, γιατί ετούτοι ξαναγύρισαν!». 20 Σήμερα, τα ίδια πρόσωπα ξεπροβάλλουν γι άλλη μια φορά. Οι κατακτήσεις των πρώτων μηνών πελεκίζονται μια-μια. Τ αφεντικά εμφανίζονται ξανά - κάποιες φορές ως διευθυντές. Κάποιος ίσως θα επιθυμούσε να ταρακουνήσει το πνεύμα του απ το παγιωμένο του βάθρο και να συμβάλει στο ν απομακρυνθούν τα συσσωρευμένα σκουπίδια από πάνω του. Ποιος ξέρει πότε θ ανακινηθεί και πάλι; Προς στιγμήν, τα πράγματα φαίνονται αρκετά ήσυχα. Όμως ακόμα κι η γενικευμένη απογοήτευση διαθέτει μια κάποια Πορτογαλέζικη απόχρωση. Η αθωότητα της πρώιμης μαθητείας ίσως να έχει χαθεί. Όμως η δυσδιάκριτη γοητευτική νοσταλγία που οι Πορτογάλοι αποκαλούν saudade εμποδίζει την περιβεβλημένη από θλίψη εξειδικευμένη κατάρτιση να ξεπέσει στο επίπεδο του καθαρού κυνισμού. * * * Μια ανέφικτη επανάσταση; Ναι, θα πουν μερικοί. Ανέφικτη αν περιοριστεί μέσα στα όρια της Πορτογαλίας. Ανέφικτη γιατί καμιά νησίδα ελευθεριακού κομμουνισμού δε μπορεί να υπάρξει μέσα στον ωκεανό της καπιταλιστικής παραγωγής και συνείδησης. 20 Αναφέρεται στο Oldest Ally των Fryer και Mc Gowan Pinheiro, Λονδίνο, Dobson, 1961.

41 ΠΡΌΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΌΡΙΣ ΜΠΡΊΝΤΟΝ ΣΤΗΝ ΠΡΏΤΗ ΈΚΔΟΣΗ 41 Ανέφικτη γιατί το ξέσπασμα είχε τις ρίζες του, με τρόπο καθοριστικό, στην υπανάπτυξη της Πορτογαλικής κοινωνίας συνολικά. Ανέφικτη, δεδομένης της κοινωνικής σύνθεσης της σύγχρονης Πορτογαλίας, του βάρους των μικροϊδιοκτητών αγροτών του βορρά, της επιρροής της Εκκλησίας, της κοινωνικής διάβρωσης και αδρανοποίησης λόγω της χρόνιας φτώχειας και της ανεργίας. Ανέφικτη τελικά, ισχυρίζονται, γιατί αυτό που τέθηκε ως «αντικειμενικός στόχος» στην ιστορική ατζέντα ήταν ο κρατικός καπιταλισμός, όχι ο σοσιαλισμός αλλά κι εξαιτίας της κρατικο-καπιταλιστικής νοοτροπίας των «σοσιαλιστών» επαναστατών. Οι άνθρωποι όμως πάντα ονειρεύονταν το «ανέφικτο». Επιχείρησαν πολλές φορές την «έφοδο στον ουρανό» στην αναζήτηση αυτού που οι ίδιοι θεωρούσαν δίκαιο. Έχουν αγωνιστεί ξανά και ξανά για στόχους που είναι δύσκολο να επιτευχθούν αλλά που οι ίδιοι πίστευαν πως εκφράζουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους. Αυτή ακριβώς η δυνατότητα των ανθρώπων είναι που τους καθιστά πιθανά υποκείμενα της ιστορίας αντί για παντοτινά αντικείμενα αυτής. Να γιατί η μελέτη των γεγονότων στην Πορτογαλία του αφορά τους σύγχρονους επαναστάτες. Πως θα έπρεπε να έχουν αντιδράσει οι ελευθεριακοί επαναστάτες στα συμβάντα της Πορτογαλίας; Το να μείνουν στα σπίτια τους, αποκηρύσσοντας την επανάσταση ως «ανέφικτη» είναι αδιανόητο. Μήπως θα έπρεπε, παραφράζοντας το Λένιν, να έχουν αρχίσει τον αγώνα πριν απ οποιοδήποτε άλλον και να μην πάψουν ν αγωνίζονται παρά μόνο όταν όλοι οι υπόλοιποι θα έχουν σταματήσει; 21 Ο αγώνας μπορεί να έχει νόημα - ή και όχι - όπως κάθε άλλη δραστηριότητα. Εξαρτάται απ τους σκοπούς για τους οποίους διεξάγεται κι απ τα μέσα που χρησιμοποιούνται. Ο ελευθεριακός επαναστάτης προσπαθεί να πείσει τους εργαζόμενους για την ικανότητά τους να οργανώνουν και να διαχειρίζονται τις δικές τους υποθέσεις, να ενθαρρύνει το κριτικό πνεύμα απέναντι στις εξωτερικές ομάδες που ισχυρίζονται πως είναι στο πλευρό τους και να ξεσκεπάσει τις ψευδαισθήσεις που σκορπάνε τέτοιες (κυρίως Λενινιστικές) ομάδες. Αυτό αποτελεί ένα συνεχές, καθημερινό καθήκον που ο ελευθεριακός επαναστάτης θεωρεί ως κύρια έγνοια του. Ίσως στην Πορτογαλία, η ευκαιρία για την επανάσταση να έχει προς το παρόν απομακρυνθεί αλλά αυτός ο ρόλος για έναν επαναστάτη δε παύει ποτέ (και σίγουρα δεν έχει πάψει στην Πορτογαλία). Σύντομα, στην Ισπανία, οι Σταλινικοί θα ξεσκονίσουν το ζωντανό πτώμα της Πασσιονάρια - σύμβολο αντίστασης κατά πολύ ισχυρότερο απ ότι ο Αλβάρο Κουνιάλ. 22 Οι ντήλερ των ψευδαισθήσεων θα ξαναπιάσουν δουλειά, μην έχοντας διδαχτεί τίποτα απ την εμπειρία της Πορτογαλίας και ζώντας ακόμα με τις πολεμικές ιαχές του Λέξεις όπως «εφικτό» και «ανέφικτο» εμπεριέχουν μια ιστορική διάσταση, όπως επίσης και μια άμεση τέτοια. Αυτό που σήμερα είναι αδύνατο αύριο μπορεί να είναι δυνατό. Επιπλέον μπορεί να καταστεί τέτοιο εξαιτίας των σημερινών ανεπιτυχών εγχειρημάτων. 21 Λένιν, Η Κρίση του Μενσεβικισμού, Διαλεχτά Έργα, τόμος (ΣτΜ) Η Πασσιονάρια (Ντολόρες Ιμπαρρούρι) ήταν ηγετική φυσιογνωμία του Ισπανικού ΚΚ στη διάρκεια του εμφύλιου. Πέθανε το Ο Αλβάρο Κουνιάλ ήταν ο Γενικός Γραμματέας του Πορτογαλικού ΚΚ, απ το 1961.

42 42 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Το να χαρακτηρίσεις μια επανάσταση «ανέφικτη» σημαίνει ότι διατυπώνεις μια κρίση πάνω σε μια διαδικασία σαν αυτή ν αποτελούσε μεμονωμένο γεγονός. Σημαίνει να στερείς απ τους «κατηγορούμενους» το δικαίωμα να κριθούν απ το μέλλον. Στην ιστορία υπάρχουν καρποφόρες ήττες όπως επίσης και στείρες νίκες. Η ήττα της Κομμούνας του Παρισιού το 1871 βρίσκονταν στα μυαλά των Ρώσων επαναστατών του Τα γεγονότα της Κρονστάνδης (1921) ή της Ουγγαρίας (1956) αντηχούν ακόμα και στις μέρες μας. Συνέτειναν στη διαμόρφωση των επαναστατικών ελευθεριακών στάσεων που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της σκέψης του καιρού μας. Υπάρχει όμως και κάτι παραπάνω. Οι εκ των προτέρων καταδίκες των ιδεών δεν αποτελούν απλώς ιδεολογικούς ζουρλομανδύες. Το να δηλώνεις πως μια επανάσταση είναι «ανέφικτη», μπορεί κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες ν αποτελεί συμβολή στην παρεμπόδισή της. Οι μάζες εν δράσει είναι πάντα επαναστατικότερες απ ότι η επαναστατικότερη εκ των επαναστατικών οργανώσεων. Οι λόγοι είναι φανεροί. Οι επαναστατικές οργανώσεις είναι συνδεμένες με τα μοντέλα του παρελθόντος (συνήθως αυτό του 1917). Οι μάζες επιθυμούν να δημιουργήσουν το μέλλον. Κάποιοι άνθρωποι αντιμετωπίζουν την ιστορία σαν μια σιδηροδρομική γραμμή που οδηγεί σ ένα προκαθορισμένο σκοπό. Βλέπουν τη δράση των τάξεων ως τον απλό θερμαστή που θα επιτρέψει σε κάποιους ανθρώπους ή μεγάλα κόμματα («τους μηχανοδηγούς της ατμομηχανής της ιστορίας», για να χρησιμοποιήσουμε την ωμή φράση του Στάλιν) ν αναλάβουν τον έλεγχο των γεγονότων. Αυτό, δεν αποτελεί παρά μια συνταγή γραφειοκρατικών πρακτικών αφού νομιμοποιεί την εξουσία (για το σήμερα και το αύριο) αυτών που θεωρούν ότι γνωρίζουν την πορεία - όπως κι αυτών που νομίζουν πως μπορούν να οδηγήσουν την ατμομηχανή. Κανένας στόχος (κι ιδιαίτερα πολιτικός) δεν μπορεί να οριστεί τόσο ξεκάθαρα όσο αυτός. Οι υλικές συνθήκες (περιλαμβανομένων των πολιτισμικών) είναι αυτές που επηρεάζουν το εφικτό ή μη ενός πράγματος. Όμως δεν το καθορίζουν απόλυτα και ολοκληρωτικά. Σπάνια υπάρχει, αν κάτι τέτοιο είναι δυνατό, ένας και μοναδικός τρόπος επίλυσης των προβλημάτων που δημιουργούνται από ένα δεδομένο πρότυπο οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης. Η ιστορία αποδεικνύει πόσο διαφορετικές μορφές διαβίωσης και διαφορετικά συστήματα πεποιθήσεων αποδεικνύονται δυνατά στη βάση μάλλον παρόμοιων τεχνολογικών υποδομών. «Να είστε ρεαλιστές, κυνηγήστε το αδύνατο», διακηρύττονταν στους τοίχους του Παρισιού το Μάη του Οι λέξεις εμπεριείχαν μια σημασία που πήγαινε πολύ πιο πέρα απ τη δυνατότητά τους να ξαφνιάζουν. Οι πρώτοι αντίλαλοι ακούστηκαν στην Πορτογαλία. Εκεί που πάλλεται η ζωή υπάρχει κι η προσδοκία. Κάποια στιγμή, ο αγώνας κάποιου συντρίβει τα εμπόδια στην πορεία προς την ικανοποίηση των αναγκών του. Ποιος γνωρίζει που και με ποια μορφή, θα ξεχυθεί και πάλι στην επιφάνεια το υπόγειο ρεύμα της ανθρώπινης ελπίδας; Μόρις Μπρίντον, Εκδ. «Solidarity» (Λονδίνο), Οχτώβρης του 1976.

43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: Η ΠΡΩΤΗ ΒΔΟΜΑΔΑ 43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ I Η ΠΡΩΤΗ ΒΔΟΜΑΔΑ Λισαβόνα, 25 Απρίλη 1974

44 44 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η 25 η του Απρίλη ήταν ένα κρύο πρωινό για τέτοια εποχή. Στις η ακόλουθη ραδιοφωνική ανακοίνωση έκανε εκατοντάδες χιλιάδες Πορτογάλους να συνειδητοποιήσουν ότι είχε ξεκινήσει μια νέα φάση στην ιστορία τους: «Οι Πορτογαλικές Ένοπλες Δυνάμεις απευθύνουν έκκληση προς όλους τους κατοίκους της Λισαβόνας να παραμείνουν στα σπίτια τους και να διατηρήσουν κατά το δυνατό την ψυχραιμία τους. Ελπίζουμε ειλικρινά ότι η σοβαρότητα των στιγμών δε θα σκιαστεί από ανθρώπινες απώλειες. Απευθύνουμε επομένως έκκληση στη λογική όλων των στρατιωτικών διοικητών ν αποφύγουν κάθε σύγκρουση με τις Ένοπλες Δυνάμεις. Εκτός από ανώφελη, μια τέτοια ενέργεια θα δημιουργούσε ή θα όξυνε την ήδη υπάρχουσα διχόνοια ανάμεσα στον Πορτογαλικό λαό, κάτι που πρέπει ν αποφευχθεί με κάθε κόστος. Απευθύνουμε έκκληση στο πνεύμα των πολιτών εξ αιτίας της έγνοιας μας να μη χυθεί Πορτογαλικό αίμα. Το σύνολο του υγειονομικού προσωπικού, ειδικότερα αυτό των νοσοκομείων, θα πρέπει να είναι σ ετοιμότητα να παράσχει οποιαδήποτε βοήθεια, αν κι ελπίζουμε ότι αυτό δε θα χρειαστεί. Σ όλες τις πολιτικές και στρατιωτικές δυνάμεις, η Διοίκηση συστήνει τη μέγιστη προσοχή ώστε ν αποφευχθεί κάθε ενέργεια που μπορεί ν αποδειχθεί επικίνδυνη. Δεν προτιθέμεθα να χύσουμε αναίτια αίμα αλλά αν προκληθούμε θ απαντήσουμε. Επιστρέψτε στα στρατόπεδά σας και αναμείνατε τις διαταγές που θα δοθούν απ το Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων-MFA. Οι Διοικητές θα θεωρηθούν υπεύθυνοι για κάθε απόπειρα που θ αναληφθεί καθ οιονδήποτε τρόπο, να οδηγηθούν οι κατώτεροί τους σε σύγκρουση με τις Ένοπλες Δυνάμεις... Απευθύνουμε έκκληση στις δυνάμεις της GNR-Εθνικής Ρεπουμπλικανικής Φρουράς και των PSP (ΜΑΤ)κι επιπλέον σ αυτές της Γενικής Ασφάλειας (DGS) και της Πορτογαλικής Λεγεώνας οι οποίες ενδεχομένως να έχουν στρατολογηθεί κάτω από ψεύτικες προφάσεις, ν αναλογιστούν το πολιτικό τους καθήκον για τη διατήρηση της δημόσιας τάξης. Στην παρούσα κατάσταση, αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν δεν υπάρξει οποιαδήποτε αντίδραση εναντίον των Ενόπλων Δυνάμεων... Προσοχή, προς όλες τις στρατιωτικές και αστυνομικές μονάδες! Απ τη στιγμή που οι Ένοπλες Δυνάμεις αποφάσισαν να σας υποκαταστήσουν στις παρούσες συνθήκες, κάθε αντίθεση στα στρατεύματα που περικλείουν την πόλη, θα παταχθεί άμεσα. Μέσω της μη συμμόρφωσή σας προς την οδηγία αυτή, θα μπορούσατε να προκαλέσετε ένα άσκοπο λουτρό αίματος, του οποίου η ευθύνη θα βαρύνει αποκλειστικά και μόνον εσάς» Η γειτόνισσά μου με ξυπνάει μ ένα τρελό βλέμμα στα μάτια της, καθώς στέκεται εκεί με τις πυτζάμες της. Μου λέει να μην πάω στο σχολείο σήμερα: όλα τα σχολεία είναι κλειστά, έχει αναλάβει ο Στρατός, πυροβολισμοί, όλοι να μείνουν στα σπίτια τους... Μιλάει απλοϊκά Πορτογαλικά για να με βοηθήσει να καταλάβω, κουνώντας έντονα τα δάχτυλά της στον αέρα. Κλείνω την πόρτα περνώντας την για τρελή, ανοίγω το ραδιόφωνο και ξαναπέφτω στο κρεβάτι. Τίποτα: οι συνηθισμένες αναγγελίες. Δεν το πιστεύω. Δεν μπορώ να κοιμηθώ 1 Ντιάριο Ποπουλάρ, 25 Απρίλη 1974.

45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: Η ΠΡΩΤΗ ΒΔΟΜΑΔΑ 45 παρόλο που τό χω ανάγκη. Αλλάζω σταθμούς. Εμβατήρια στην Εθνική Ραδιοφωνία. Μήπως είχε δίκιο; 9.10 Φτάνω στο σχολείο, ήδη αργοπορημένα Καμιά κίνηση απ έξω. Συναντώ τον Ρ., ένα δάσκαλο που ταράζεται με τα νέα. Ο Δ., ο φασίστας του σχολείου, βρίσκεται επίσης εκεί. Αναρωτιόμαστε, αν (το πραξικόπημα) προέρχεται απ τη δεξιά ή την αριστερά, ή ακόμα κι από ποιο κομμάτι της δεξιάς: τους στρατηγούς ή το Σπίνολα; Το ερώτημα παραμένει αναπάντητο όλο το πρωινό. Κανείς δε γνωρίζει Πρωινό με τον Ρ., έναν καλοσυνάτο και καλόκαρδο άνθρωπο, ο οποίος πεθαίνει για να μάθει τι συμβαίνει, φοβάται όμως να κατέβει στο κέντρο της πόλης. Καφές. Το ραδιόφωνο παίζει Ζέκα Αλφόνσο, έναν αριστερό τραγουδιστή. Νά ναι αλήθεια; Ένα ανακοινωθέν. «Έχει αναφερθεί στη Διοίκηση των Ενόπλων Δυνάμεων ότι οι πολίτες δε συμμορφώνονται με την έκκληση να παραμείνουν στις οικίες τους, έκκληση που ήδη έχουμε απευθύνει πολλές φορές. Μολονότι η κατάσταση φαίνεται να βρίσκεται υπό έλεγχο απ τη στιγμή που ο πρώην Υπουργός Άμυνας έχει εγκαταλείψει το Υπουργείο και βρίσκεται σ επαφή με τους διοικούντες αξιωματικούς του Κινήματός μας, ζητάμε απ τους πολίτες, γι άλλη μια φορά, να παραμείνουν στις οικίες τους και να μη θέτουν τους εαυτούς τους σε κίνδυνο. Ένα διάγγελμα θα μεταδοθεί σύντομα για να ν αποσαφηνίσει την κατάσταση». 2 Παραθέτω ότι γνωρίζω για το Σπίνολα: τη Ναζιστική του εκπαίδευση, τη στήριξή του στο Φράνκο κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφύλιου Πολέμου, την ανακήρυξή του ως «ήρωα του πολέμου» στις Πορτογαλικές αποικίες... H συνέντευξή του στο περιοδικό Βίντα Μουντιάλ, μερικές βδομάδες νωρίτερα, είχε σκιαγραφήσει αυτά που είχε γράψει στο βιβλίο του, «Η Πορτογαλία και το Μέλλον», και γι αυτές τις απόψεις του είχε αποστρατευτεί απ τον Καετάνο. 3 Το βιβλίο του καλούσε στον τερματισμό της αναζήτησης στρατιωτικής λύσης στο πρόβλημα του πολέμου και ήταν υπέρ μιας αλλαγής μέσα στην Πορτογαλία, εντός «δημοκρατικού» πλαισίου. Κουβεντιάσαμε για την εξέγερση του Μάρτη, όταν είχαν κινηθεί στρατεύματα απ την Κάλντας ντα Ραΐνια, στο Βορρά, κάτι που τότε είχε φανεί ως μια γελοία απόπειρα για εξέγερση. Η μήπως επρόκειτο για βαμμένους δεξιούς στρατηγούς, δυσαρεστημένους με τη «φιλελεύθερη» πολιτική του Καετάνο, που αναζητούσαν την επιστροφή σε μια καθαρότερη μορφή του Σαλαζαρισμού; Κανείς δεν έμαθε. Έτσι κι αλλιώς, φαίνονταν ότι το πραξικόπημα μπορούσε να προέρχεται μόνο απ τη δεξιά. Στις 10.45, τηλεφωνώ στο Ζοάο, το γιο του Μάριο Σοάρες (ΣτΜ: ο Γραμματέας του Σοσιαλιστικού Κόμματος). Το τηλέφωνο είναι απασχολημένο. Τηλεφωνώ στη Ρ., εργαζόμενη στην τράπεζα αίματος. Βρίσκεται σε 24ωρη εφημερία. Στρατός υπάρχει έξω στους δρόμους. Είναι αδύνατο να μπεις στη Λισαβόνα, εκτός κι αν το κάνεις μέσω της 2 ό.π. 3 Μαρσέλο Καετάνο, Πρωθυπουργός ( ).

46 46 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Πράκα ντε Εσπάνια. Δε γνωρίζει τίποτα απ αυτά που συμβαίνουν. Αποφασίζω να κατέβω στη Λισαβόνα για να δω μόνος μου, οδηγώντας κατά μήκος της Μαρτζινάλ που ακολουθεί τον ποταμό Τάγο. Το μεγαλείο δεκαέξι αιώνων ιστορίας δε μ απασχολεί προς το παρόν. Φτάνω στο Ινφάντε Σάντο κι η τροχαία μας στέλνει από αλλού. Σίγουρα κάτι τρέχει. Επιταχύνω, φτάνω στο κέντρο και παρκάρω τ αμάξι. Δε διακρίνω κάτι ασυνήθιστο, εκτός του ότι όλες οι τράπεζες είναι κλειστές. Περπατώ προς το χαμηλό τμήμα της πόλης. Στρατός και τανκς στο Τσιάντο, στρατιώτες παντού. Τα τανκς φαντάζουν τεράστια στα στενά δρομάκια και τα πολυβόλα απειλητικά. Είναι αδύνατο να προχωρήσεις. Οι στρατιώτες είναι προσεκτικοί αλλά φιλικοί. Στα μάτια του κόσμου διακρίνεις φόβο κι ελπίδα μαζί. Όλοι κάνουν την ίδια ερώτηση: «Ποιοι είναι; Τι πάνε να κάνουν;». Είναι Έχω υποσχεθεί στη Γ. να φάμε μαζί το μεσημέρι. Ίσως έχει ακούσει περισσότερα. Στο σπίτι της Γ. ακούμε στο ραδιόφωνο τα βραχέα και πιάνουμε τους ασυρμάτους των Δυνάμεων. Απ τη διπλανή γειτόνισσά της, μια ηλικιωμένη και ήδη σκυθρωπή οπαδό του Σαλαζάρ, ακούμε την είδηση ότι οι Καετάνο και Τομάς 4 έχουν καταφύγει στο Μπελέμ (το Προεδρικό Μέγαρο) και το Κουάρτελ ντο Κάρμο (το Επιτελείο της GNR). Κάποιος τηλεφωνεί για να πει ότι το αμάξι του επιστρατεύτηκε ως οδόφραγμα. Γελάει στο τηλέφωνο. Κυριαρχεί μια σπουδαία αίσθηση: η φασιστική δικτατορία καταρρέει. Προς στιγμήν, ελάχιστοι μπορούν να σκεφτούν περισσότερα. Ξανακατεβαίνουμε στην πόλη. Δεν υπάρχει ακόμα κάτι το οριστικό. Πηγαίνουμε στο Σάο Σεμπαστιάο και βλέπουμε το στρατό. Μεγάλες ομάδες μιλάνε στους φαντάρους. Οι στρατιώτες έχουν ήδη γίνει «οι δυνάμεις της απελευθέρωσης». Κανένας ακόμα δε ρωτά καθαρά ποιοι ακριβώς πρόκειται να «ελευθερωθούν». Και από τι; Η σύγχυση είναι μεγάλη. Μπορεί ένα αντι-φασιστικό πραξικόπημα στ αλήθεια να χει λάβει χώρα; Ή καθοδηγείται από φασίστες; Αναζητούμε κάποιες αντιστοιχίες με το παρελθόν και ήδη συνειδητοποιούμε πόσο νέα χαρακτηριστικά έχει αυτό, του οποίου γινόμαστε μάρτυρες. Αγοράζουμε τις εφημερίδες. Οι τίτλοι απεικονίζουν το ξάφνιασμα: «Στρατιωτικό Πραξικόπημα», «Μεγάλο Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων». Οι περιγραφές τους περιέχουν κάποιες λεπτομέρειες. Στις 23.30, το προηγούμενο βράδυ, στα προγράμματα των ραδιοφώνων έγινε προφανώς παρέμβαση και ακούστηκαν τα «Depois do Adeus» και «Grandola, Vila Morena». 5 Πέντε λεπτά μετά τα μεσάνυχτα κατελήφθη η Σχολή Ευελπίδων. Στις κατελήφθησαν τα στούντιο του δημοφιλούς ραδιοφωνικού σταθμού Ράντιο Κλουμπ Πορτουγκέζ και λίγο μετά ακολούθησαν κι άλλοι ραδιοσταθμοί. Το αεροδρόμιο έπεσε. Λίγο αργότερα το 7 ο Σύνταγμα Τεθωρακισμένων, οι επίλεκτες 4 Αμέρικο Τομάς, Πρόεδρος της Δημοκρατίας ( ). 5 Το πρώτο ήταν ένα ποπ τραγούδι, το δεύτερο μια απαγορευμένη αριστερή μπαλάντα γραμμένη απ τον εξόριστο Ζέκα Αλφόνσο. Αμφότερα είχαν προσυμφωνηθεί ως συνθηματικά για το πραξικόπημα.

47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: Η ΠΡΩΤΗ ΒΔΟΜΑΔΑ 47 δυνάμεις του Σπίνολα, κινήθηκε προς την Πράκα ντο Κομέρσιο, τη μεγαλύτερη πλατεία του χαμηλότερου μέρους της πόλης. Στις 07.00, τανκς πήραν θέσεις στην άλλη πλευρά του ποταμού, με μέτωπο προς τη Λισαβόνα. Ακούμε το ραδιόφωνο. Στις 10.15, ο Γενικός Επιτελάρχης, Λάουρο ντε Σόουζα, τέθηκε υπό κράτηση. Στις 10.30, ένα στρατιωτικό τμήμα καταλαμβάνει τη Ρούα ντο Αρσενάλ, προσχωρώντας στην εξέγερση. Το μεσημέρι έρχεται το ανακοινωθέν που αναφέρει ότι οι ένοπλες δυνάμεις έχουν τον έλεγχο, σε Βορρά και Νότο : Το Αρχηγείο της Γενικής Ασφάλειας (DGS) περικυκλώνεται και κάποιοι πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώνονται : Το CDE (Δημοκρατικές Εκλογικές Επιτροπές) κι οι περισσότερες πολιτικές οργανώσεις επιδοκιμάζουν το κίνημα. Αμέσως μετά, ο Μαρσέλο Καετάνο παραδίνεται. Ήταν σε τηλεφωνική επικοινωνία με το Σπίνολα : Οι κρατούμενοι της εξέγερσης της Κάλντας ντα Ραΐνια απελευθερώνονται, μέσα σε ζητωκραυγές του κόσμου. Στις 17.00, η τηλεόραση μεταδίδει ανακοίνωση που αναφέρει ότι το Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων «έχει απελευθερώσει το λαό από ένα καθεστώς που τον καταπίεζε για πολλά χρόνια». Πηγαίνω τη Γ. στο σπίτι της και ξανακατεβαίνω στη Λισαβόνα. Η PIDE αντιστάθηκε, αρνούμενη να παραδοθεί. Υπάρχει πλήθος που ζητάει το αίμα τους. Θέλουν να εισβάλουν στα γραφεία και να βάλουν φωτιά. Είναι άοπλοι. Η PIDE διαθέτει πολυβόλα που στοχεύουν απ τα μπαλκόνια. Νοιώθω ακάλυπτος κι αποφασίζω να φύγω. Αργότερα μάθαμε ότι ένας άντρας της PIDE είχε ανοίξει πυρ εναντίον του πλήθους από ένα παράθυρο, σκοτώνοντας 5 και τραυματίζοντας 50. Οι ναύτες ανταπέδωσαν τα πυρά. Οι της PIDE βρίσκονται σ απόγνωση. Έχουν βασανίσει υπερβολικά τα θύματά τους και επί μακρόν, ώστε να ελπίζουν πως θα τους δειχτεί έλεος. Επιστρέφω σπίτι και πάω σ ένα τάσκα. 6 Πίνουμε κρασί κι αναρωτιόμαστε τι σημαίνουν όλα αυτά. Ο κόσμος είναι σ έξαψη, μια έξαψη φανταστική. Πηγαίνω στου Ρ. για βραδινό. Όλα τα ρεστωράν έχουν κλείσει, ακολουθώντας πιστά τις ανακοινώσεις. Μαγειρεύουμε κάτι για βραδινό: μια ποικιλία από λαχανικά που ξέμειναν. Είμαστε απολύτως απροετοίμαστοι, όπως άλλωστε ο καθένας. Ακούμε τους ξένους σταθμούς για να δούμε αν υπάρχουν καθόλου νέα. Δεν μπορούμε στ αλήθεια να πιστέψουμε ότι ακούμε. Μέχρι τώρα, δεν έχουν ακουστεί ονόματα. Το πραξικόπημα είναι απολύτως ανώνυμο. Τηλεφωνώ σ ένα φίλο που μένει κοντά στο ραδιοσταθμό: η περιοχή είναι περικυκλωμένη από φαντάρους και δεν μπορεί να βγει έξω. Τηλεφωνώ σ άλλο φίλο που είναι ψόφιος απ την κούραση, μιας κι είναι στο πόδι απ τις εξίμιση το πρωί. Δε θέλω να πάω σπίτι. Θέλω να κατέβω στη Λισαβόνα. Έχω κέφια. Μια Γαλλίδα που είναι μαζί μας, μοιράζεται λίγο απ τον ενθουσιασμό μου. Όλα είναι μπερδεμένα. Ο Σπίνολα, από φασίστας το πρωί, έγινε ως το βράδυ «απελευθερωτής». Προσπαθούμε να συγκεντρώσουμε τις σκέψεις μας και ν αναλύσουμε την κατάσταση. Ποιες ταξικές δυνάμεις εμπλέκονται; 6 Τα καφενεία που σύχναζαν άνθρωποι της εργατικής τάξης.

48 48 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η γυναίκα του Σπίνολα ανήκε σε μια απ τις πλουσιότερες οικογένειες της Πορτογαλίας: τους Μέλος. Ήταν «εγωιστής». Στη Γουϊνέα-Μπισσάου, συχνά ορμούσε στο πεδίο της μάχης και απολάμβανε του σεβασμού των στρατιωτών που υπηρετούσαν μαζί του. Το μονόκλ του, οι συντηρητικοί τρόποι του, όλ αυτά δεν ταίριαζαν στο ρόλο του ριζοσπάστη απελευθερωτή... Οι αμφισημίες του «αντιφασισμού» ήταν ήδη φανερές. Υπάρχουν τόσα πολλά αντιτιθέμενα συμφέροντα. Η μεσαία τάξη κοιτά προς την Ευρώπη και την ΕΟΚ, σαν τη μοναδική προοπτική για το μέλλον της Πορτογαλίας, ενώ η «μπουρζουαζία» των «εκατό οικογενειών» διαθέτει ακόμα μεγάλες ιδιοκτησίες στην Αφρική, ειδικά δε στην Ανγκόλα. Κάποια τμήματα της μεσαίας τάξης ευελπιστούν στην οικονομική ανάπτυξη, άλλα υποστηρίζουν μια ξοφλημένη Σαλαζαρική ιδεολογία που αποτελεί εμπόδιο στην ανάπτυξη. Στην Αφρική, λευκοί «άποικοι» αντιμετωπίζουν μαύρους Αφρικανούς. Όμως η μεγαλύτερη αντίθεση απ όλες, είναι σίγουρα αυτή μεταξύ όλων αυτών των στοιχείων και της εργατικής τάξης. Ήταν υπέροχο: φυσική αμφεταμίνη. Ο Μ. κι εγώ φύγαμε παρέα. Θέλουμε να βγούμε έξω παρά την απαγόρευση κυκλοφορίας. Πήγαμε σ ένα φίλο που μένει κοντά στο ραδιοφωνικό σταθμό. Οι δρόμοι ήταν μπλοκαρισμένοι. Μιλήσαμε Αγγλικά. Ένας χαμογελαστός 19χρονος φαντάρος φώναξε τον αξιωματικό του κι εξηγήσαμε ότι θέλαμε να κοιμηθούμε σ ένα γειτονικό κοντινό σπίτι. Ο νεαρός στρατιώτης, μ ένα ύφασμα στους ώμους και οπλοπολυβόλο που μπροστά του έμοιαζε τεράστιο, μας συνόδεψε μέχρι το σπίτι. Σ όλη τη διαδρομή χαμογελούσε ευχάριστα. Ένοιωθε κι αυτός υπέροχα. Όλοι είχαν πέσει για ύπνο, ψόφιοι από μια ολόκληρη μέρα κίνησης και συζητήσεων αλλά καταφέραμε να βρούμε μερικές κουβέρτες. Κατάκοποι καθώς ήμασταν, μας πήρε κι εμάς ο ύπνος σχεδόν αμέσως. Παρασκευή, 26 Απρίλη. Μέρα 2 η. Ξυπνήσαμε κι αναρωτιόμασταν τι να είχε συμβεί κατά τη διάρκεια της νύχτας, πιασμένοι απ τον ύπνο στο πάτωμα και μ ένα τρομερό πονοκέφαλο. Ο Μ. κάνει καφέ κι εγώ πάω για να φέρω εφημερίδες. Οι τίτλοι ξαφνιάζουν: ο Σπίνολα, ο ηγέτης της νέας Στρατιωτικής Επιτροπής (Junda), έχει υποσχεθεί «εκδημοκρατισμό της πολιτικής ζωής», εκλογές το συντομότερο δυνατό, ξήλωμα όλων των φασιστικών θεσμών και διαπραγματεύσεις στο ζήτημα του πολέμου στην Αφρική. Οι Καετάνο και Τομάς, έχουν εκτοπιστεί στη Μαδέιρα. Κάποιοι της PIDE έχουν πιαστεί, ο ένας μάλιστα ήταν χεσμένος, κάτι που μας έκανε όλους να γελάσουμε. Βγαίνουμε έξω για να φάμε κάτι και να μελετήσουμε τις πρωινές εφημερίδες. Οι φωτογραφίες μιλάνε. Μάζες ανθρώπων παντού. Πρόκειται ξεκάθαρα για κάτι περισσότερο από ένα απλό πραξικόπημα. Ήδη οι παλιές δομές φαίνονται να καταρρέουν. Ακόμα κι οι εφημερίδες που διαβάζουμε δεν είναι σαν τις χτεσινές, παρόλο που τα

49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: Η ΠΡΩΤΗ ΒΔΟΜΑΔΑ 49 ονόματα, η μορφή και το στυλ είναι απολύτως όμοια. Νευρικά, τα πρόσωπα στους δρόμους αρχίζουν να χαμογελάνε. Πνοές ελευθερίας σηκώνονται πάνω απ τη Λισαβόνα κι ο κόσμος τις μεταδίδει, απ τον έναν πάνε στον άλλον, μέσα απ τις κουβέντες και το γέλιο. Είναι φανταστικό, συγκλονιστικό κι ολοένα θεριεύει. Φαντάροι παντού, σχηματίζουν το σήμα της νίκης. Ακούμε για την Κασίας, την περιβόητη φυλακή για πολιτικούς κρατούμενους: 170 κρατούμενοι έχουν απελευθερωθεί και καμιά κατοστή της PIDE πήραν τη θέση τους. Είχα φίλους που στάλθηκαν εκεί και κατόπιν τους χτύπησαν και τους βασάνισαν. Οι φωτογραφίες των εφημερίδων είναι εκπληκτικές. Χιλιάδες πήγαν στην Κασίας για να υποδεχτούν τους κρατούμενους. Ακούσαμε ότι η Στρατιωτική Επιτροπή σκόπευε να απελευθερώσει μόνο μερικούς απ αυτούς κι ότι ο κόσμος επέμεινε, κάνοντας φασαρία για να τους αφήσουν όλους. Οργανώσεις, οι οποίες υπήρχαν φιμωμένες και δρούσαν υπογείως, εμφανίστηκαν κι έκαναν δηλώσεις: το Κομμουνιστικό Κόμμα (PCP), το Σοσιαλιστικό Κόμμα (PS), το CDE, το LUAR (Συνασπισμός Ενότητας κι Επαναστατικής Δράσης). Τσιμπιόμαστε για να δούμε αν είναι πράγματι αλήθεια. Υπήρχαν κι άλλα νέα αλλά δε μας ενδιέφεραν. Κάποιος ανέφερε ότι ο Μιτεράν είχε σοβαρές πιθανότητες νίκης στις Γαλλικές εκλογές. Και λοιπόν; Οι φωτογραφίες ήταν θεαματικές και γνήσιες. Κάθε μια απ αυτές έμοιαζε με την απεικόνιση της ελευθερίας. Μα ήταν δυνατόν να είναι οι ίδιες εφημερίδες που λίγες Φαντάροι στριμώχνουν πράκτορα της PIDE.

50 50 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ βδομάδες νωρίτερα, έγραφαν, στην ίδια γωνιά μιας εσωτερικής σελίδας, ότι η αστυνομία διέλυσε τους φοιτητές-ταραχοποιούς σε μια απόπειρά τους να διαδηλώσουν, δίχως καν ν αναφέρουν τον αριθμό των χτυπημένων; Ο ελεύθερος λόγος φαίνεται να γίνεται ακόμα πιο ελεύθερος, λεπτό με το λεπτό. Ένα πλήθος συγκεντρώνεται κοντά στο Ροσσίου (μια μεγάλη πλατεία της Λισαβόνας). Στρατός παρατάσσεται απέναντί μας. Τι θα συμβεί; Υψώνουν τα δάχτυλά τους στο σήμα της νίκης. Ο κόσμος επευφημεί με τρόπο που δεν έχω ξανακούσει. Είχα ακούσει τον κόσμο να κραυγάζει από οργή, μα αυτό ήταν χαρά, μια χαρά που δεν έσβηνε. Δεν μπορούσα να καταλάβω, ούτε κι ο Μ. επίσης. Το συναίσθημα μας συγκλόνιζε. Θυμηθήκαμε την Πράγα του 1968, όταν ο κόσμος έβαζε λουλούδια στα πυροβόλα των τανκς, κατά τρόπο μάλλον ειρωνικό. Όμως τώρα ο λαός έδινε γαρύφαλλα στους φαντάρους, όπως κάποιος που τα δίνει σ αυτόν που αγαπάει, τη νύχτα του Αγίου Αντωνίου, του προστάτη άγιου της Λισαβόνας. Τους αγόραζαν εφημερίδες, τους πρόσφεραν μπύρα και σάντουιτς. Χειροκροτούσα διστακτικά. Θυμήθηκα εικόνες των επαναστατημένων στρατιωτών κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφύλιου Πολέμου, με τα χέρια τους σφιγμένα σε γροθιά: η φάλαγγα του Ντουρούτι. Προσπάθησα να σκεφτώ την ανταρσία του Κιέλου που οδήγησε στην εξέγερση των Σπαρτακιστών, στη Γερμανία του 1918, τους εξεγερμένους στρατιώτες της Ρωσίας του 1917 και τους στρατιώτες κατά τη διάρκεια της Παρισινής Κομμούνας. Οι σκέψεις μου πετούσαν μακριά. Άρχισε να βρέχει καταρρακτωδώς. Αστραπές φώτιζαν τον ουρανό. Αντηχούσαν βροντές κεραυνών, λες κι οι θεοί κρατούσαν μούτρα. Ο Μ. σχολίασε πως ο ουρανός δεν ήταν με το μέρος μας. Αποφασίσαμε πως τίποτα δε θα μπορούσε να συμβεί μέχρι το βράδυ, ακόμα κι αν οι αντίθετες δυνάμεις δεν τό βαζαν κάτω, ούτε κι αν αυτοί της PIDE προσπαθούσαν ν αναδιοργανωθούν. Ήμασταν κουρασμένοι κι η βροχή μας ζόριζε. Πήγαμε σινεμά για δυο ώρες κι είδαμε μια ταινία του Πολ Νιούμαν, έπειτα τραβήξαμε ξανά προς το Ροσσίου. Στο δρόμο, πέσαμε πάνω σε μια διαδήλωση. Αυτό το ονειρευόμουν συχνά. Είχα δει φωτογραφίες του 1910, όταν οι εργάτες έκαναν πορεία στη Λεωφόρο Ελευθερίας (Avenido da Liberdade), καταλαμβάνοντας όλο το τεράστιο πλάτος της. Και να λοιπόν, που έγινε πραγματικότητα, ακριβώς μπροστά στα μάτια μου! Οι Μαοϊκοί πήγαιναν μπροστά με τα πανό τους. Πίσω όμως, ακολουθούσαν όλες οι ομάδες με τα δικά τους ξεχωριστά πανό. «Χαιρετίζουμε τις Ένοπλες Δυνάμεις», «Ελεύθερα Συνδικάτα», «Η Εξουσία στους Εργάτες», «Δικαίωμα στην Απεργία». Ήταν μεθυστικό, παρά τις ολοφάνερες αντιθέσεις. Περπατούσα συχνά σ αυτή τη λεωφόρο, συλλογιζόμενος την ειρωνεία του ονόματός της (Λεωφόρος Ελευθερίας - ένα απομεινάρι παλιότερων και πιο ελεύθερων εποχών), νοιώθοντας να με πλακώνει η κόλαση. Να όμως που ακριβώς μπροστά μου, ήταν κάποιες χιλιάδες ανθρώπων που διαδήλωναν στο μέσο της. Οι δικυκλιστές δεν μπορούσαν να περάσουν. Χτυπούσαν τις κόρνες τους - όχι από θυμό, μα από χαρά, όπως προστάζει το έθιμο στους Πορτογαλέζικους γάμους. Ήμασταν στη μέση του δρόμου, σε μια ελεύθερη διαδήλωση. Ήταν ανήκουστο. Φοβόμασταν βέβαια ακόμα, περιμένοντας

51 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: Η ΠΡΩΤΗ ΒΔΟΜΑΔΑ 51 να ξεχυθούν τα PSP (μια ειδική αστυνομική ομάδα καταστολής ταραχών, φτιαγμένη για να «ασχολείται» με τις διαδηλώσεις) από κάποιο πλαϊνό δρόμο, ανά πάσα στιγμή. Τα συναισθήματα ήταν τόσο έντονα που ακόμα και τους μπάτσους της τροχαίας, τους αγκάλιαζαν σαν «απελευθερωτές», επιτείνοντας την αμηχανία και τη σύγχυσή τους. Εμφανίστηκαν τανκς. Οι ζητωκραυγές αυξήθηκαν σ ένταση, λες κι η Σπόρτινγκ είχε νικήσει την Μπενφίκα (ΣτΜ: το ποδοσφαιρικό ντέρμπυ της Λισαβόνας). Ο κόσμος έτρεχε πίσω απ τα τανκς, σκαρφαλώνοντας παντού πάνω τους. Οι στρατιώτες χαμογελούσαν κι ύψωναν τ αυτόματά τους στον αέρα. Για σαράνταδύο χρόνια, δεν είχε υπάρξει διαδήλωση χαράς στην Πορτογαλία. Είχαν περάσει δυο γενιές, δίχως να σταθούν ικανές να περπατήσουν ελεύθερα στους δρόμους: τώρα, πατεράδες και γιοι, ήταν εκεί μαζί. Ένας γέρος ντυμένος με κουρέλια, γέρος για τον οποίο ο Σαλαζαρισμός δεν είχε κάνει τίποτα απολύτως, κρατούσε τη Δημοκρατική σημαία. Τον αγκάλιαζαν τόσο σφιχτά, που νόμισα πως θα πάθαινε η καρδιά του. Τον ρώτησα αν ήταν έτσι και στις μέρες της Δημοκρατίας κι απάντησε πως ποτέ δεν ήταν τόσο καλά. Ήθελα κι εγώ να τον σφίξω στην αγκαλιά μου, μιας κι έκανε σα μωρό. Κατάλαβε πως ήμουν ξένος απ την προφορά μου. Από ποιο μέρος της Ιρλανδίας; Απ το Νότο, του απάντησα. Με χειροκρότησε και μου είπε πως θυμόταν την εξέγερση του Πάσχα (ΣτΜ: η ιρλανδική εξέγερση του 1916). Πιθανώς, θυμόταν επίσης και το 1917, το 1918 και το 1936, παρόλο που δεν τον ρώτησα. Πόση ομορφιά μπορεί κάποιος να συναντήσει στους ανθρώπους τέτοιες στιγμές! Φτάσαμε στο μεγάλο μνημείο του Μαρκήσιου ντε Πομπάλ, που συχνά αναφέρεται ως ο πρώτος δικτάτορας της Πορτογαλίας (1775). Τώρα είχε καλυφτεί από Πρωτομαγιάτικα συνθήματα: «Ειρήνη, Ενότητα, Λευτεριά, Δημοκρατία - Η Εξουσία στους Εργάτες». Το προσπεράσαμε και φτάσαμε στα γραφεία του CDE. Θα μπορούσαμε να προχωράμε όλη τη νύχτα Κάποιοι φερέλπιδες πολιτικοί πάσχιζαν να βγάλουν λόγους αλλά τούτη η μέρα δεν προσφέρονταν για κάτι τέτοια. Κάθε τους πρόταση έσβηνε μες τη φασαρία. Ο κόσμος απλά ζητωκραύγαζε, επαναλαμβάνοντας το σύνθημα της ημέρας: «O povo unido, jamais sera vencido» (Λαός ενωμένος, ποτέ νικημένος). Το CDE διέθετε μια αρκετά ευρεία βάση υποστήριξης. Είχε χρησιμοποιήσει τον μήνα που προηγήθηκε των εκλογών του περασμένου Νοέμβρη, για την πολιτική του αγκιτάτσια. Κάποιες αφίσες κι ορισμένα γκράφιτι (φτιαγμένα στο πόδι) έκαναν την εμφάνισή τους στους τοίχους της Λισαβόνας, κι η ανεξάρτητη εφημερίδα Ρεπούμπλικα είχε επιπλέον καταφέρει να περάσει κάποια αρθράκια απ τη λογοκρισία. Και τότε, την τελευταία στιγμή, απέσυρε τους υποψηφίους του, καταγγέλλοντας τις εκλογές ως φάρσα. Οι Μαοϊκοί ήταν κιόλας οι πλέον δραστήριοι απ όλους. Αυτό ήταν ενοχλητικό, καθώς ήταν υπερβολικά «ξύλινοι». Το πιο ξεκάθαρο σύνθημά τους ήταν το «Nem Marcelo, nem Spinola: Revolucao Socialista» [Ούτε Μαρσέλο (Καετάνο), ούτε Σπίνολα - Σοσιαλιστική Επανάσταση]. Ήταν δύσκολο να μην τρέφεις κάποιο σεβασμό γι αυτούς, όπως επίσης και για το Κομμουνιστικό Κόμμα. Συγκαταλέγονταν ανάμεσα στους γενναιότερους

52 52 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ υπό το παλιό καθεστώς, έχοντας βασανιστεί και χτυπηθεί, ξαναγυρνώντας επιπλέον κάθε νύχτα για να γράψουν τα συνθήματά τους στους τοίχους, μόνο και μόνο για να σβηστούν τις πρώτες πρωινές ώρες απ την αστυνομία. Ήδη η κατάσταση είχε αλλάξει: ιδέες που για δεκαετίες ασκούσαν επιρροή στις σκέψεις των ανθρώπων σχετικά με την επανάσταση, τώρα δοκιμάζονταν. Αυτοί που είχαν κρατήσει ζωντανές τις ελπίδες, ξεκινούσαν ως ήρωες. Αν ήθελαν να παραμείνουν τέτοιοι, έπρεπε να σταθμίσουν την πρόκληση του καινούργιου. Συναντήσαμε μια ομάδα εργατών που τραγουδούσαν τη Διεθνή. Μείναμε έκπληκτοι. Πως μπορούσαν να θυμούνται τα λόγια, μετά απ όλα αυτά τα χρόνια; Αγοράσαμε πάλι τις εφημερίδες και πήγαμε στο Μόντε Κάρλο, στέκι των αποκαλούμενων «ανθρώπων της νύχτας», ένα καφέ, στ οποίο εισέβαλαν επανειλημμένα οι πράκτορες της PIDE κι η αστυνομία. Τα νέα είχαν, γι άλλη μια φορά, ξεπεράσει και τις πιο τρελές μας ελπίδες. Οι επικεφαλίδες: «Λευτεριά σ όλους τους πολιτικούς κρατούμενους. Φυλακίστε όλους της PIDE». Δε διαβάζαμε εφημερίδες πια, διαβάζαμε κανονικά πολιτικά μανιφέστα. Η λογοκρισία ποδοπατήθηκε. Σ όλες τις εφημερίδες, η φωτογραφία του Σπίνολα, που φαίνονταν μεγαλύτερος και πιο κουρασμένος από ποτέ, η οποία είχε παρθεί απ τη χτεσινοβραδινή τηλεοπτική εκπομπή. Η Στρατιωτική Επιτροπή είχε παρουσιάσει ένα ομόφωνο λεπτομερές πρόγραμμα (βλ. Παράρτημα 1). Ποιες αντιθέσεις κάλυπτε αυτό το «φιλελεύθερο πρόγραμμα»; Χτες: ένα πραξικόπημα. Σήμερα: ήδη μαζική λαϊκή συμμετοχή. Κάτι σπουδαίο αναπτύσσεται. Ένα νέο πνεύμα έχει εισβάλλει σ ολόκληρη την κοινωνική ζωή. Πως θα του επιτρέψει η Στρατιωτική Επιτροπή να εκδηλωθεί; Κατά πόσον μπορεί η Στρατιωτική Επιτροπή να το ελέγξει; Διαβάζουμε για την Κασίας και για τη χαρά των πολιτικών κρατουμένων. Μαθαίνουμε ότι περίμεναν την απελευθέρωσή τους, μια ώρα πριν αυτή συμβεί, καθώς πληροφορήθηκαν τις εξελίξεις μέσω σημάτων μορς που έστελναν οι κόρνες των αυτοκινήτων. Βλέπουμε τις φωτογραφίες απ τις σφαίρες των πολυβόλων στα γραφεία της PIDE. Μαθαίνουμε ότι μια ομάδα διαδηλωτών είχε σπάσει τις τζαμαρίες μιας τράπεζας, στην εμπορική περιοχή. Συναντήσαμε τον Γκ., μαζί μ άλλους, σ ένα καφέ. Ήταν στην Κασίας. Το κτήριο είχε παραβιαστεί. Το πλήθος επιτέθηκε σ έναν άντρα της PIDE κι αν δε δάρθηκε μέχρι θανάτου, είναι επειδή την τελευταία στιγμή τον γλίτωσε ο Στρατός. Μετέφερε ένα βρέφος κι ο κόσμος φώναζε «να σώσουν το μωρό». Ο τύπος βρίσκεται τώρα στη φυλακή. Τι να κάνει κάποιος; Τέσσερις ώρες ύπνου σε δυο μέρες. Ήταν δύσκολο ν αντέξεις, ειδικά με τόσο λίγο φαγητό. Αποφασίσαμε να πάμε σ ένα τάσκα, κοντά στο σπίτι μου, σ ένα εργατικό προάστιο της Λισαβόνας. Η ατμόσφαιρα ήταν ηλεκτρισμένη. Ο Ζοάο μας χαιρέτισε φωνάζοντας «Ζήτω η Επανάσταση». Κάποιοι εργάτες που έτυχε επίσης νά ναι και φαντάροι, φορούσαν στολές. Ήταν η πρώτη φορά που τους έβλεπα έτσι. Άλλοι ήταν σε μεγάλα κέφια, με την πλήρη σημασία της λέξης. Μόνο ένας, αρκετά πολιτικοποιημένος, ήταν σκεπτικός: «Τι θα γίνει με τους εργάτες;», ρώτησε. Ακούγαμε. Πήγε στο εργοστάσιό του το πρωί - όμως μόνο για να μιλήσει, να κουβεντιάσει.

53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: Η ΠΡΩΤΗ ΒΔΟΜΑΔΑ 53 Το τάσκα δεν ήταν ποτέ τόσο ζωντανό. Το ραδιόφωνο έπαιζε Πορτογαλέζικη μουσική κι όλοι ένοιωθαν περήφανοι. Ναι, ακούγονταν λυπητερά φάντος, αλλά επίσης κι η ζωηρή μουσική των εξόριστων στη Γαλλία, η ελπίδα χιλιάδων, ίσως κι εκατομμυρίων. Κι ακόμα, ήταν ολοφάνερο ότι ο κόσμος δεν είχε αλλάξει σε μια μέρα. Ο ιδιοκτήτης Ζοάο, ρατσιστής μέχρι τότε, απαιτούσε την ανεξαρτησία των αποικιών. Παρόλ αυτά, οι επαναστάσεις δε γίνονται σε μια νύχτα. Με δυνατή φωνή, ο Ζοάο κατηγορούσε ανοιχτά μια κυβέρνηση, η οποία για 48 χρόνια, καταπίεζε και βασάνιζε τον υποταγμένο λαό, έστελνε τη νεολαία τους να σκοτωθεί σ έναν ανώφελο πόλεμο, καταστρατηγούσε την ελευθερία του λόγου και λογόκρινε κάθε δημοσίευση, κυβερνούσε με τρόπο κτηνώδη κι αιματηρό, μην επιτρέποντας ούτε τις απεργίες, ούτε οποιαδήποτε άλλη μορφή διαφωνίας, και της οποίας οι υπήκοοι, φοβούνταν ακόμα και να προφέρουν τ όνομά της. Ο Ζοάο έβρισε γι άλλη μια φορά το παλιό καθεστώς. Όμως, όταν ήρθε η ώρα να τ ονοματίσει, χαμήλωσε το κεφάλι προς τα μένα, η φωνή του έσπασε και ίσα που ακούγονταν. Ψιθύρισε την τρομερή λέξη: Σαλαζαρισμός. Ανεβήκαμε πάνω, εξασθενημένοι, κουρασμένοι, αλλά ακόμα «αναμμένοι». Ακούγαμε κάποιες μουσικές απ το Πράσινο Ακρωτήρι: μια μελωδία λυπητερή, ενός λαού που άγγιζε την καταστροφή. Κάποια ρεφρέν ήταν πολύ αληθινά και πολύ κοντά σ αυτά που νοιώθαμε. Η μεγάλη ελπίδα είχε έρθει μέσα απ τη μεγάλη απογοήτευση. Γι αρκετή ώρα δεν μπορούσαμε να κοιμηθούμε αλλά στο τέλος πέσαμε «ξεροί». Ξύπνησα απότομα, στη μέση ενός ονείρου και θυμήθηκα τη μέρα που είχα πάει ν ακούσω έναν παράνομο σταθμό σε κάποια κοντινά ερημικά υψώματα. Τώρα όμως, αντί ν ακούμε απαγορευμένες εκπομπές, κάναμε πορείες στη Λισαβόνα. Σάββατο, 27 Απρίλη. Μέρα 3 η. Δεν μπορούσαμε να βγούμε απ τα όνειρά μας. Είχαμε πάει πολύ μακριά την κουβέντα και τη σκέψη μας. Σηκωθήκαμε αργά. Η τηλεόραση ήταν ήδη ανοιχτή. Τα νέα ήταν τρομερά: δε θα γίνονταν πια πορείες χωρίς άδεια ή τέλος πάντων κάπως έτσι ακούστηκε. Μίλησα στη γειτόνισσά μου. Ο φόβος κι ο δισταγμός είχαν εξαφανιστεί απ το πρόσωπό της. Δεν έπινε ποτέ, είχε όμως κιόλας κατεβάσει τρία ουίσκι. Είχε κάνει ήδη κάποιες βόλτες στους δρόμους της Λισαβόνας, για να δει τι τρέχει. Δεν πίστευα ποτέ πως θα την έβλεπα τόσο ευτυχισμένη. Το πρώτο συγκεκριμένο πράγμα που είπε, αφού εξέφρασεόλη της τη χαρά, ήταν ότι το νοίκι της δε θα μπορούσε τώρα ν αυξηθεί. Φύγαμε καρφί για το Τσιάντο. Το κυνήγι της PIDE είχε αρχίσει. Ο κόσμος που γνώριζε τη διαμονή κάποιου της PIDE, πήγαινε προς τα κει. Μόνο ο Στρατός έσωσε αρκετούς από δαύτους, γλιτώνοντας τους απ το λιντσάρισμα Εκείνο τ απόγεμα, στην Πολυτεχνική Σχολή, ένας απ το πλήθος στάμπαρε έναν άντρα της PIDE, καθώς προσπαθούσε να διαφύγει μ ένα αμάξι. Ο κόσμος φώναζε: «Θάνατος στην PIDE». Καταλάβαινα το μίσος. Γνώριζα μια κοπέλα που την άρπαξαν σε μια πορεία, τη χτύπησαν και μετά της ξύρισαν το κεφάλι. Γνώριζα ότι η PIDE είχε ξυλοκοπήσει τη σύζυγο ενός Πανεπιστημιακού καθηγητή, μια εξηντάχρονη γυναίκα. Ήθελα κι εγώ να τον λιντσάρω. Ο Στρατός τον έσωσε

54 54 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ στο τσακ. Τ αμάξι του, με τη μηχανή αναμμένη, ήταν ακόμα εκεί. Ένας νεαρός άρχισε να το χτυπάει. Βοήθησαν κι άλλοι. Τ αμάξι ανατράπηκε, έριξαν βενζίνη και μέσα σε λίγα λεπτά ήταν μια φλεγόμενη μάζα. Οι φαντάροι, τ αδέρφια μας, έκαναν το σήμα της νίκης. Η Στρατιωτική Επιτροπή δεν είχε τον έλεγχο αυτού του μικρού επεισοδίου - ήταν μόνο η φυσική αποστροφή προς την αφαίρεση μιας ανθρώπινης ζωής, κοινή στους απλούς στρατιώτες, που έσωσε αυτόν τον άνθρωπο. Κατευθυνθήκαμε ξανά προς τα γραφεία της PIDE. Ήξερα πως το διαβατήριό μου ήταν εκεί. Ήθελα ο στρατός να κάνει έφοδο στο κτήριο και να το καταλάβει για λογαριασμό μου. Συναντήσαμε έναν εργάτη, τον οποίο είχα πάρει με τ αυτοκίνητό μου, το Πάσχα, στη διαδρομή μεταξύ Σετούμπαλ και Λισαβόνας. Μιλούσαμε για τα πολιτικά με το συνηθισμένο προσεχτικό τρόπο, χωρίς καμιά ελπίδα, δίχως να αισθανόμαστε πραγματικά αυτά που λέγαμε. Τίποτα δεν υπονοούσε τότε, αυτά που έλεγε τώρα: «Ο Σπίνολα δεν είναι σοσιαλιστής. Κι ο σοσιαλισμός είναι η μοναδική απάντηση στην παρούσα κατάσταση». Στη Μπραζιλέιρα, ένα παλιό στέκι ποιητών και καλλιτεχνών, ο κόσμος μιλούσε δυνατά και κουβέντιαζε πυρετωδώς, αλλά δε φαίνονταν τόσο ενδιαφέρον, όσο τα πράγματα που συνέβαιναν στο δρόμο. Μετά από ένα γεύμα στου Μ., πορευτήκαμε ξανά πάνωκάτω στη Λεωφόρο Ελευθερίας. Ήταν σα να επιδεικνύαμε και τη δική μας περιφρόνηση (στην παλιά απαγόρευση). Ο κόσμος έκανε πορεία στην αρχή της Λεωφόρου, δίχως καλά-καλά να πιστεύει ότι τό κανε στ αλήθεια, και κατόπιν, την ξανα-κατέβαινε για να «χωνέψει» ότι ήταν πράγματι δυνατό να συμβαίνει Στο Ροσσίου, οι Μαοϊκοί έκαναν κουμάντο στην κατάσταση. Είχαν βάλει μπρος τα σπρέι τους. Συναντήσαμε έναν τυπικό Εγγλέζο της μεσαίας τάξης, ο οποίος υποτιμούσε την όλη κατάσταση, λες κι επρόκειτο για Πορτογαλέζικο ποδοσφαιρικό παιχνίδι. Ήθελα να τον κρεμάσω την ίδια στιγμή αλλά αμφέβαλα για το αν ο κόσμος θα καταλάβαινε. Μιλήσαμε σ ένα Γερμανό σύντροφο που διακατέχονταν από ελπίδα κι ενθουσιασμό. Έπειτα, πέσαμε πάνω σε μια παρέα Πορτογάλων φίλων και συζητήσαμε για τις αντιφάσεις της κατάστασης. Τους κυνηγούσε ακόμα η ανάμνηση κι ο φόβος της PIDE και φοβούνταν ν αναλάβουν οποιαδήποτε δράση ή να κάνουν το παραμικρό. Ήθελα ένα σπρέι για να γράψω στους τοίχους, αμφισβητώντας το μονοπώλιο των μαοϊκών. Βρήκαμε νέα συνθήματα: «PIDE Escholhido» (PIDE ήταν και πέρασε) ή «Portugal Livre», ένα καινούριο ποτό, αποτελούμενο από «μπαγκάσο» 7 και κόκα-κόλα. Η κόκα-κόλα ήταν απαγορευμένη στην Πορτογαλία, υποτίθεται λόγω των «βλαβερών» συστατικών της αλλά στην πραγματικότητα - όπως ήξεραν όλοι - επειδή ένας υπουργός της κυβέρνησης διέθετε το μονοπώλιο της εμπορίας αναψυκτικών. Συζητήσαμε το γεγονός ότι κανένα απ τα κορίτσια δεν είχε φιλήσει τους στρατιώτες όπως στη Γαλλία, μετά απ το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ή στην Ισπανία, κατά τη διάρκεια του Εμφύλιου. Τους έδιναν λουλούδια, σάντουιτς, φαγητό, τις καρδιές τους - όχι όμως φιλιά. Σαρανταοχτώ χρόνια σεξουαλικής καταπίεσης, ήταν δύσκολο να ξεπεραστούν μέσα σε μερικές μέρες. 7 Τοπικό απόσταγμα, φτιαγμένο απ τις φλούδες των σταφυλιών.

55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: Η ΠΡΩΤΗ ΒΔΟΜΑΔΑ 55 Κουβεντιάσαμε για τις διαδηλώσεις. Γιατί δεν υπήρχε μουσική, κάτι αναμενόμενο για τους Πορτογάλους; Έλειπε η εμπειρία. Δεν υπήρχαν νόμιμες πολιτικές δραστηριότητες. Στις μαύρες εποχές, σε κάποια καθορισμένη ώρα που ποτέ δεν δημοσιοποιούνταν αλλά ήταν γνωστή παρόλ αυτά, ακόμα και στους φυλακισμένους, οι άνθρωποι θα συγκεντρώνονταν ήσυχα και θά βγαινε κάποιος λόγος. Αν έρχονταν η αστυνομία, όλα τέλειωναν. Αυτή ήταν η προηγούμενη εμπειρία. Τα συνθήματα άλλαζαν, ώρα με την ώρα. «Λαός ενωμένος, ποτέ νικημένος», «Κάτω ο αποικιακός πόλεμος», «Θάνατος στην PIDE», «Σοσιαλισμός, σοσιαλισμός». Η παραπλάνηση που έκρυβε το πρώτο σύνθημα ήταν ακόμα πολύ εξαπλωμένη. Τι είδους εγκλήματα εναντίον της εργατικής τάξης, επρόκειτο σύντομα να διαπραχθούν στ όνομα αυτής της επίπλαστης «ενότητας»! Είκοσι-τρία συνδικάτα είχαν συναντηθεί γρήγορα κι εξέδωσαν μια κοινή δήλωση. Τα αιτήματά τους (Παράρτημα 2) πήγαιναν λίγο παραπέρα σε σχέση μ αυτά που η Στρατιωτική Επιτροπή είχε ήδη υποσχεθεί. Τα συνδικάτα είχαν θεσμοθετηθεί απ την προηγούμενη κυβέρνηση που τους είχε αρνηθεί κάθε αυτονομία, το δικαίωμα στην απεργία κι ακόμα τη διοργάνωση κάθε δημόσιας συγκέντρωσης. Αν προέκυπτε κάποια διαφωνία, έπρεπε να ενημερωθεί το Υπουργείο Εργασίας. Ξεκινούσε σ αυτή την περίπτωση διάλογος και τα παράπονα «επιλύονταν» κατ αυτό τον τρόπο (π.χ. μ ατέρμονες συζητήσεις). Υπήρχαν βέβαια απεργίες: χιλιάδες άνθρωποι δήλωναν ξαφνικά ασθένεια την ίδια μέρα και παρέμεναν στα σπίτια τους. Πολλοί εργάτες της Λισαβόνας ζουν στην άλλη πλευρά του ποταμού. Κάποια μέρα, όλοι οι βαρκάρηδες τραυματίστηκαν μυστηριωδώς και οι διελεύσεις σταμάτησαν: επικράτησε πανδαιμόνιο. Το διαρκώς αυξανόμενο κόστος διαβίωσης (νοίκια, διατροφή, ρούχα) είχε προκαλέσει παράνομες απεργίες που είχαν γίνει συχνότερες στη διάρκεια του τελευταίου χρόνου. Σημειώθηκαν απεργίες στη Ρομπιαλάκ (εργοστάσιο χρωμάτων), στη Σακόρ (διυλιστήρια πετρελαίου), στην Ελέκτρο- Άρκο (κατασκευαστική), στη Σορεφάμ (μηχανικά εξαρτήματα), και σε πολλά άλλα μέρη επίσης. Ο τομέας του ηλεκτρισμού πλήγηκε ιδιαίτερα και οι τραπεζικοί υπήρξαν αρκετά μαχητικοί. Στήριξη έρχεται απ το εξωτερικό. Το νέο καθεστώς αναγνωρίζεται απ τις χώρες της Μέσης Ανατολής, οι οποίες είχαν επιβάλλει πετρελαϊκό εμπάργκο στην Πορτογαλία, εξ αιτίας της υποστήριξης του Καετάνο στους Αμερικανούς, στη διάρκεια του Αραβο- Ισραηλινού Πολέμου. Ακολουθεί η - ακόμα φασιστική - Βραζιλία. Τελικά, οι χώρες του ΝΑΤΟ προχωρούν σ αναγνώριση. Τα πράγματα εξελίσσονται γρήγορα. Είναι φανερό ότι η «λύση» Σπίνολα μπορεί να είναι μόνο προσωρινή. Ο Σπίνολα δεν είναι ο υποκινητής της εξέγερσης. Αυτό, το παραδέχτηκε κι ο ίδιος, λέγοντας ότι «αυτό είναι ένα κίνημα χωρίς καθοδηγητές». Θυμόμαστε ότι αρχικά τέθηκε υπό την «προστατευτική κουστωδία» των Λοχαγών, στη διάρκεια των πρώτων σταδίων του πραξικοπήματος, κι ότι δεν προσχώρησε σ αυτό, παρά μονάχα λίγο αργότερα, όταν αυτό εδραιώθηκε. Μαθαίνουμε ότι το κίνημα ξεκίνησε μήνες πριν,

56 56 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ στη Μοζαμβίκη, πως γιγαντώθηκε στις τάξεις των αξιωματικών, μέχρι που έφτασε στο κατώφλι του Σπίνολα. Ο Σπίνολα είναι γνωστός κι επιφανής, η πατρική φιγούρα της εξέγερσης εναντίον του Καετάνο. Ο κόσμος τρέφει πολλές αυταπάτες γύρω απ αυτόν. Πόσο θα διαρκέσουν; Ο Πάλμα Ινάσιο, ο πασίγνωστος θιασώτης της άμεσης δράσης, μιλάει στο Θέατρο της Μαρία Μάτος και δίνει συνέντευξη στη Ρεπούμπλικα. Είναι κουρασμένος αλλά διατηρεί ακόμα τον παλιό του οίστρο, αυτός ο «Σκάρλετ Πίμπερνελ» (ΣτΜ: ο ήρωας του ομώνυμου μυθιστορήματος της Βαρώνης Ορτσί), που συλλαμβάνονταν και δραπέτευε τόσο συχνά. Είχε συμμετοχή στην ανταρσία του Το 1951, κατέλαβε ένα αεροπλάνο και πέταξε φυλλάδια πάνω απ τη Λισαβόνα και το Πόρτο. Το LUAR, η οργάνωση που ανήκε, διεξήγαγε ληστείες τραπεζών με τρόπο που αποσπούσε το θαυμασμό. Ο Ινάσιο είχε ρωτηθεί κάποτε απ το δικαστή που τον καταδίκασε, αν επιθυμούσε να πει οτιδήποτε προς υπεράσπισή του. Δεν επιθυμούσε τίποτα, ανέφερε, εκτός από μια σκοτεινή νύχτα και μια θύελλα. Μια τέτοια νύχτα λοιπόν, δραπέτευσε από μια εκ των φυλακών υψίστης ασφαλείας της Πορτογαλίας. Ο Μάριο Σοάρες, ο γενικός γραμματέας του παράνομου Σοσιαλιστικού Κόμματος - Σ.Κ., επιστρέφει αύριο. Η πολιτική του ακούγεται ριζοσπαστικότερη απ ότι αυτή του CDE ή την αντίστοιχη της Στρατιωτικής Επιτροπής, αλλά πρόκειται για επαγγελματία πολιτικό και τα γεγονότα ήδη κινούνται πέρα απ αυτόν. Τα πίνουμε στου Ζοάο. Η κουβέντα είναι πιο ήσυχη κι επιφυλαχτική. Αυτές οι μεταπτώσεις στη διάθεσή μας, θα μας συντροφεύουν τις επόμενες μέρες: έντονη αισιοδοξία και απογοήτευση. Ανησυχούμε από τώρα για τ ότι τα γεγονότα μας παρασέρνουν αλλά κι επειδή απλά κρίνουμε τα πράγματα απ την πλευρά της μειοψηφίας. Κάποιος κάνει μια αόριστη παρατήρηση, σχετικά με την πιθανή απώλεια όλων όσων έχουν κερδηθεί, στην περίπτωση που βαδίσουμε υπερβολικά γρήγορα. Οι περισσότεροι από μας διαφωνούν μ αυτό αλλά είμαστε υπερβολικά κουρασμένοι για ν ανοίξουμε κουβέντα. Συνέβησαν πολλά πράγματα για ν ανακτήσουμε την πίστη μας στη ζωή και την επανάσταση. Είμαστε συνεπαρμένοι απ την εργατική τάξη που έχει πάρει ην κατάσταση στα χέρια της, παρουσιάζοντας τη δική της ερμηνεία πάνω στο Πρόγραμμα (του MFA). Μπορεί να πετύχει πάρα πολλά μέσα στις κατάλληλες συνθήκες. Είμαι πεπεισμένος όσο ποτέ άλλοτε για την ιδιαίτερη ταυτότητα της τάξης αυτής. Είμαι έκπληκτος, που στη μνήμη του ο λαός διατήρησε το ιδιαίτερο επαναστατικό του παρελθόν. Τα τωρινά γεγονότα ανακίνησαν τις μνήμες αυτές. Ημερομηνίες που ποτέ δε διδάχτηκαν στα σχολειά, τραγούδια που ποτέ δεν τραγουδήθηκαν ανοιχτά, όλα τούτα τα θυμούνται στο ακέραιο... Ήταν άλλη μια σπουδαία μέρα, μια μέρα που ποτέ δεν περίμενα και που ποτέ δε θα ξεχάσω. Κυριακή, 28 Απρίλη. Μέρα 4 η. Ο Μάριο Σοάρες φτάνει και τον υποδέχονται χιλιάδες άνθρωποι. Η χαρά στο σταθμό

57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: Η ΠΡΩΤΗ ΒΔΟΜΑΔΑ 57 είναι απερίγραπτη: «Ζήτω η Λευτεριά», «Ελεύθερα Συνδικάτα», «Η Εξουσία στους Εργάτες». Ένα τεράστιο πλήθος περιμένει το Νότιο Εξπρές Νο 1002, που αναμένεται απ το Παρίσι. Κανείς δε θα μπορούσε να το φανταστεί μερικές μέρες νωρίτερα. Το «τρένο της ελευθερίας», όπως είναι τώρα γνωστό, φτάνει στο Σταθμό της Σάντα Απολόνια, μεταφέροντας εκατοντάδες εξόριστους που επιστρέφουν: το Μάριο Σοάρες και άλλα ηγετικά στελέχη του Σ.Κ., τις ηθοποιούς Μαρία Μπαρόζο και Μαρία Κοέλιο, μέλη του LUAR απ το Παρίσι, κάποιους αξιωματούχους του PCP. Όλους τους κατακλύζουν τα συναισθήματα, καθώς αποβιβάζονται στην αποβάθρα. Ο Φερνάντο Ονέτο, εξόριστος λόγω της συμμετοχής του στην εξέγερση του 1959, [ήταν] με δάκρυα στα μάτια. «Αυτοί είναι οι καλύτεροι απ τους γιους και τις κόρες μας», λέει κάποιος που στέκεται δίπλα μου και κατά κάποιο τρόπο, δεν ακούγεται μελό. Το αίσθημα είναι πατριωτικό μέχρι τα μπούνια. Μόνο ελάχιστοι σ αυτή τη φάση, αντιλαμβάνονται πλήρως τη θολούρα αυτής της «ενότητας» και του «αντι-φασισμού». Αργότερα, πρέπει ν αναπτυχθεί μια βάση κριτικής κι ο λαός πρέπει ν αρχίσει να σκέφτεται με όρους μιας αντικαπιταλιστικής δύναμης, τους όρους της εργατικής τάξης. Κάνουμε πορεία προς το Ινφάντε Σάντο, καταλαμβάνοντας όλο το δρόμο. Οι κόρνες των μποτιλιαρισμένων αυτοκινήτων ηχούν για μας, με μια τρελή, αισθησιακή και λυτρωτική χαρά. Ίσως εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπων βρίσκονται στους δρόμους. Ποιος ξέρει; Οι ρεπόρτερς κι οι άνθρωποι της τηλεόρασης είναι εκεί και το πλήθος τους κάνει το σήμα της νίκης. Νοιώθουν παντοδύναμοι. Παρόλο που δεν το γνωρίζουμε, χιλιάδες πραγματοποιούν πορείες στο Πόρτο, στο Αβέιρο, στη Μπέζα και στο Καστέλο Μπράνκο, σ ένα χωριουδάκι του Αλεντέζο. Είμαστε κουρασμένοι, κουρασμένοι απ τη συγκίνηση, απ την έλλειψη ύπνου, απ τις ατέλειωτες πορείες. Πηγαίνουμε στο σπίτι της Μ. για να τσιμπήσουμε κάτι. Τηλεφωνώ στο σχολείο για να δω αν πρέπει να επιστρέψω αύριο. Έχω ξεχάσει τελείως τις μικρές καθημερινές συνήθειες της ζωής, όπως το να ξυπνάς για τη δουλειά τα πρωινά. Χωρίζουμε μετά από τρεις μέρες ευτυχίας και απόλυτης σύμπνοιας. Ξαφνικά, αντιλαμβάνομαι ότι δε γνωρίζω τίποτα το προσωπικό γι αυτήν, ότι δεν έχουμε συζητήσει το παραμικρό σ αυτό το επίπεδο, μιας κι ήμασταν απόλυτα συνεπαρμένοι απ τα γεγονότα. Νοιώθω όμως ότι γνωρίζω τα περισσότερα απ όσα πρέπει να ξέρω. Δευτέρα, 29 Απρίλη. Μέρα 5 η. Μέσα στην απάθειά του, το σχολείο αποτελεί έναν άλλο κόσμο. Μιλώ με ορισμένους δεξιούς καθηγητές που αντιλαμβάνονται τη σπουδαιότητα των όσων συμβαίνουν. Κάνουν συγκρίσεις με την Κούβα και την Ουρουγουάη. Απολαμβάνω το φόβο τους, χωρίς να συμμερίζομαι τις αυταπάτες τους για την «επαναστατική» φύση αυτών των καθεστώτων. Όσοι βρίσκονται στα άκρα του πολιτικού φάσματος, βλέπουν στην αρχή την κατάσταση πιο καθαρά. Ενστικτωδώς, διαθέτουν την καλύτερη ανάλυση. Τελειώνω στις Οι τράπεζες είναι ακόμα κλειστές. Μεταξύ και 17.00

58 58 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ πληρώνουν αποκλειστικά μισθούς, με την προσκόμιση ενός σημειώματος απ την εργοδοσία. Απ την εξέγερση της Κάλντας ντα Ραΐνια, στις 16 Μάρτη, τρία δισεκατομμύρια εσκούδα βγήκαν απ τη χώρα. Οι πάμπλουτοι πανικοβλημένοι, φούσκωσαν από νωρίς τους Ελβετικούς τους λογαριασμούς. Αντιλαμβάνομαι πόσο απροετοίμαστοι ήμασταν, πόσα λίγα ξέραμε για την οικονομία και τις σκοτεινές συναντήσεις που πρέπει να έλαβαν χώρα. Είναι μια μέρα προετοιμασίας, συζήτησης κι οργάνωσης. Οι δουλειές έχουν παγώσει παντού. Οι συναθροίσεις κι οι κουβέντες τις έχουν αντικαταστήσει. Η ίδια η λέξη «ομαλότητα» έχει ευτελιστεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε έχει απωλέσει κάθε νόημα. Χθες, η Ρεπούμπλικα είχε τον τίτλο, «(Ν αποκατασταθεί η) Ομαλότητα Παντού». Αν αυτό ήταν το «ομαλό», τότε εγώ δεν τό βλεπα πουθενά! Ήταν η φωνή της μπουρζουαζίας που πάσχιζε ν αποδείξει ότι η χώρα λειτουργούσε ακόμα κι ότι εξακολουθούσε ν αποτελεί κτήμα της. Η «ομαλότητα» τονίζονταν απ όλα τα πολιτικά κόμματα, φανερώνοντας πόσο παγιδευμένα ήταν στις παλιές αντιλήψεις, αξίες και νοοτροπίες. Ήταν γελοίο. Ο κόσμος έκανε πλάκα μ όλα αυτά. «Δε θα πληρώσω τον καφέ μου, αυτό είναι το φυσιολογικό», είπε κάποιος στο σερβιτόρο ενός καφενείου Μαθαίνουμε ότι η Στρατιωτική Επιτροπή έχει ανακηρύξει εθνική αργία. «Η Πρωτομαγιά θ αποτελέσει τεστ για το νέο καθεστώς», γράφουν οι ξένες εφημερίδες, κάτι που επαναλαμβάνεται αμέσως απ τον πορτογαλικό τύπο. Πηγαίνω στο Ροσσίου και μένω να θαυμάζω τον όγκο του πλήθους. Νοιώθω την αδρεναλίνη να επιστρέφει. Η Ένωση των Ξενοδοχοϋπαλλήλων κάνει πορεία κι οι φωνές τους αποπνέουν ελπίδα και προσμονή. Δεν είναι άραγε σα να τινάζουν από πάνω τους, όλη τη λίγδα απ τις τουριστικές κουζίνες, μέσα στις οποίες δούλευαν για τόσο καιρό, μες τη σιωπή; Φέρνουν βόλτα δυο φορές την πλατεία, συγκεντρώνοντας ορμή και στήριξη, συνεχίζοντας μετά στη Λεωφόρο Ελευθερίας. Πηγαίνω μαζί τους. Παντού τριγύρω, παρέες ανθρώπων συζητούν πυρετωδώς. Είναι μια βραδιά μανιφέστων σε ραδιόφωνο και τηλεόραση. Συνδικάτα κάθε είδους, οργανώνονται και διεκδικούν. Είναι απίστευτο. Είχα διαβάσει τέτοιες διακηρύξεις σαν κομμάτι της ιστορίας, απ το 1871, το 1917 και το Τώρα, ακούγονται απ το ραδιόφωνο. Φοιτητές απ τη Λισαβόνα, την Κοΐμπρα και το Πόρτο, βγάζουν λόγους. Τραγούδια του FRELIMO (το «Απελευθερωτικό Κίνημα» της Μοζαμβίκης) ακούγονται ξανά και ξανά, και πιθανότατα παίζονται για πρώτη φορά απ τη δημόσια ραδιοφωνία. Η ίδια η πράξη είναι ανατρεπτική, πέρα απ τ ότι νομίζει ο καθένας γι αυτά τα καθεστώτα. Ακολουθεί μια επίσημη ανακοίνωση: «Η Στρατιωτική Επιτροπή ενημερώνει την GNR και τα ΜΑΤ/PSP πως χαιρετίζει τις διαδηλώσεις χαράς που σχεδιάζονται για την Πρωτομαγιά απ τους εργάτες και τους ζητά να μην επέμβουν». Μέσα σ ένα μπαράζ προπαγάνδας, οι Μαοϊκοί κατέλαβαν ορισμένα άδεια σπίτια στην Μποαβίστα, βάζοντας μέσα κόσμο. Η Μποαβίστα είναι τα «Ινδικά», μια παραγκούπολη

59 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: Η ΠΡΩΤΗ ΒΔΟΜΑΔΑ 59 από ετοιμόρροπα «barracas» (παράγκες). Η Α Καπιτάλ, η απογευματινή εφημερίδα, παραθέτει αφηγήσεις από κάποιες καταλήψεις: «Ζούσα εδώ, σε μια παράγκα, για 15 χρόνια. Είμαι παντρεμένη με 5 παιδιά. Έκανα ότι κι υπόλοιποι και κατέλαβα ένα άδειο σπίτι. Υπήρχαν κάποιοι νεαροί, φοιτητές, που μας είπαν να σπάσουμε τις πόρτες και να εγκατασταθούμε. Κανείς δεν πιάστηκε όταν έγινε αυτό το πράγμα. Κοίταζα για κάνα σπίτι, εδώ κι ένα χρόνο περίπου», (Μαριέτε Μπαρμπάρα). «Ζούσα σ αυτή την παράγκα από τότε που φτιάχτηκε το μέρος, 34 χρόνια πριν. Ήταν μετά από μια σφοδρή καταιγίδα, που αναγκαστήκαμε νά ρθουμε δω. Εφτά μήνες πριν, ο άντρας μου μ έδιωξε. Από τότε ζούσα με τους γείτονες. Κουβαλούσα τα παιδιά μου από δω κι από κει. Στ αλήθεια, δεν είχα άλλη επιλογή. Ο κόσμος άρχισε να καταλαμβάνει σπίτια κι εγώ επίσης έκανα το ίδιο», (Λουσίντα Λίμα). Αργά το βράδυ, κατέφτασε η αστυνομία κι ο στρατός, βάζοντας τέρμα στη συνέχιση των καταλήψεων. Αυτοί που ήδη είχαν μπει, αρνήθηκαν να βγουν. Τους άφησαν να μείνουν. Τα υπόλοιπα άδεια σπίτια της περιοχής, τα φυλάνε στρατιώτες. Φοβόμουν, όπως κι οι υπόλοιποι, σχετικά με το τι θα συνέβαινε την Πρωτομαγιά. Ο Στρατός είχε ήδη πυροβολήσει στον αέρα, στη διάρκεια μιας διαδήλωσης, επειδή ένας ταγματάρχης είχε κρίνει πως επρόκειτο για «κατάσταση κινδύνου». Είχε προειδοποιήσει πως «δε θα διστάσουμε να κάνουμε χρήση βίας αν οι πολίτες δεν συνεργαστούν. Μπορούν να διαδηλώνουν ειρηνικά, όχι όμως και να προκαλούν». Το ύφος του ήταν δυσοίωνο, μια υπενθύμιση ότι ο στρατός ήταν αυτός που έκανε κουμάντο. [Ο στρατός] Ήταν όμως πολύ δημοφιλής ακόμα κι ο κόσμος υπάκουσε αμέσως στις διαταγές. Οι αντιθέσεις όμως, έρχονταν σιγά-σιγά στην επιφάνεια. Τα γραφεία της PIDE δεν είχαν χτυπηθεί αμέσως κι αυτό τους έδωσε την ευκαιρία να καταστρέψουν κάποια αρχεία, ειδικότερα δε, αυτά που αφορούσαν τους πράκτορες και τους πληροφοριοδότες. Αργότερα, το στρατηγείο της ανοίχτηκε για τους εκπροσώπους του τύπου. Ανακαλύφτηκαν μεγάλες κρύπτες με όπλα, χειροβομβίδες και ελαφρύ οπλισμό, όπως επίσης και φάκελοι για κάθε αγωνιστή ή ύποπτο για δράση, στην Πορτογαλία. Τ αριστερά πανό κι οι αφίσες, είχαν συγκεντρωθεί σ ένα ειδικό χώρο. Επίσης, κάτω από γυάλινες προθήκες, υπήρχαν μπροσούρες και φυλλάδια, που χρονολογούνταν απ τη δεκαετία του Η PIDE διέθετε την πληρέστερη επαναστατική βιβλιοθήκη της Πορτογαλίας: τα άπαντα των μαρξιστών κι αναρχικών συγγραφέων. Στον τοίχο της βιβλιοθήκης, με μεγάλα γράμματα, υπήρχε ένα ποίημα του Σαλαζάρ, γραμμένο στα δεκαοχτώ του. Δίπλα στο θάλαμο βασανιστηρίων (μια μεγάλη γυμνή αίθουσα με φώτα και μια εξέδρα) βρίσκεται ένα Καθολικό εκκλησάκι. Περιείχε ένα μεγάλο καλλιτεχνικό θησαυρό της Πορτογαλίας και στο χώρο δέσποζε ένα μνημείο της Ευλογημένης Παρθένου. Η PIDE είχε κιόλας δημιουργήσει ένα μουσείο. Αυτό που έπρεπε να γίνει τώρα γι αυτούς, ήταν να μετατραπούν στο κύριο έκθεμα. Μαθαίνουμε ότι οι διαδηλώσεις σ Ανγκόλα και Μοζαμβίκη, απαιτούν πλήρη ανεξαρ-

60 60 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ τησία. Στην Ανγκόλα, επίσης, πραγματοποιήθηκε διαδήλωση που αξίωνε τη συνέχιση της συμμαχίας με την Πορτογαλία. Η Αφρική θ αναδειχθεί σε μεγάλο πρόβλημα για την Κυβέρνηση. Τ «απελευθερωτικά κινήματα» αυτών των χωρών θα πρέπει να καταστούν οι αποκλειστικοί ρυθμιστές του δικού τους πεπρωμένου, ανεξάρτητα απ το αν το πεπρωμένο αυτό, θα είναι ο κρατικός καπιταλισμός ή όχι. Η νέα κυβέρνηση πρέπει να τους αναγνωρίσει άμεσα το δικαίωμα στον αυτο-καθορισμό τους. Όμως η Στρατιωτική Επιτροπή διστάζει. Ο Σπίνολα επιθυμεί «ομοσπονδία», παρόλο που οι ντόπιοι έχουν ήδη προχωρήσει πέρα απ τη συγκεκριμένη ιδέα. Η Ανγκόλα, με τον περισσότερο λευκό πληθυσμό, θ αποτελέσει δυσκολότερη περίπτωση «αποαποικιοποίησης». Ένα πολιτικό κόμμα έχει ήδη οργανωθεί εκεί, ανάμεσα στους λευκούς. Το PCP έχει μοιράσει ένα φυλλάδιο. Ζητά πράγματα, τα οποία η Στρατιωτική Επιτροπή ήδη τα έχει υποσχεθεί. Μέσα σ αυτό, δεν υπάρχει ούτε ίχνος ταξικής προσέγγισης. Το PCP αποτελεί την ουρά του Κινήματος Ενόπλων Δυνάμεων κι αυτό με τη σειρά του, είναι το όργανο της φιλελεύθερης μπουρζουαζίας. Τρίτη, 30 Απρίλη. Μέρα 6 η. Μια αλλαγή στην πολιτική κατάσταση έχει πάντα μεγάλο αντίκτυπο στους φίλους σου! Οι άνθρωποι δεν κινούνται πια στον ίδιο ρυθμό. Αυτό που θα μπορούσαν να έχουν κοινό στα πλαίσια του «αντι-φασισμού», ξαφνικά παύει να έχει σημασία. Μια νέα κατάσταση δημιουργείται. Τηλεφωνώ στον Ε. και κανονίζουμε για το βράδυ. Τ απόγεμα ξεμπερδεύω με τις σημαντικές δουλειές, γνωρίζοντας ότι τις επόμενες μέρες δε θα διαθέτω αρκετό χρόνο. Διαβάζω τα νέα. Φοιτητές κι εργάτες έχουν καταλάβει τα κυριότερα γραφεία του παλιού καθεστώτος. Ένας πρώην Υπουργός συνελήφθη, την ώρα που σήκωνε 80 εκατομμύρια εσκούδα απ την τράπεζα. Η διαφυγή των φασιστών και το κυνηγητό τους απ τον κόσμο, συνεχίζεται. Όλες οι πολιτικές ομάδες, περιλαμβανομένου και του Σ.Κ., έχουν τώρα εκδώσει μανιφέστα. Αυτό το βρίσκω όμορφο, όσο και τρομαχτικό. Όμορφο, επειδή μερικές μέρες νωρίτερα, πολλές απ αυτές τις ομάδες δεν υπήρχαν καν στη δημόσια θέα. Είναι δύσκολο για κάποιον που δεν έχει ζήσει σε μια φασιστική χώρα, ν αντιληφθεί τι ακριβώς σημαίνει η απουσία της ελευθεροτυπίας. Οι εργάτες κατεβαίνουν σ απεργία, κάποιοι δολοφονούνται σε μια διαδήλωση, 20 άνθρωποι συλλαμβάνονται σαν «τρομοκράτες» και μόλις και μετά βίας, συναντάς ένα μικρό συκοφαντικό δημοσίευμα σε κάποια γωνιά μιας εσωτερικής σελίδας. Στις περισσότερες μη φασιστικές καπιταλιστικές χώρες, επιτρέπεται η ύπαρξη ενός παραμελημένου και παρενοχλούμενου «υπόγειου τύπου». Εδώ, δεν υπήρξε κάτι ανά-

61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: Η ΠΡΩΤΗ ΒΔΟΜΑΔΑ 61 λογο. Ξαφνικά, κάθε φωνή διαθέτει πρωτοσέλιδα. Όλοι αυτοί, των οποίων η φωνή καταπνίγονταν για δεκαετίες, άρχισαν να χωνεύουν το γεγονός ότι ήταν ελεύθεροι να μιλάνε. Είναι όμως και τρομαχτικό, επειδή τα αιτήματα είναι υπερβολικά συντηρητικά. Όλα τα καθιερωμένα κόμματα έχουν ξεπεραστεί απ τα γεγονότα κι είναι ανίκανα ν αντιμετωπίσουν τη νέα κατάσταση. Τα αιτήματα του Σ.Κ. και του PCP, περιγράφονται ήδη στο πρόγραμμα της Στρατιωτικής Επιτροπής. Δίνεται η ευκαιρία να πάνε τα πράγματα αιώνες μπροστά και το μόνο που επιθυμούν αυτοί οι άνθρωποι είναι να συρθούν κανά δυο ίντσες. Δίνεται η ευκαιρία να ξηλώσουν την πόρτα κι αυτοί θέλουν απλώς να κοιτάξουν απ την κλειδαρότρυπα. Οι εργάτες, έχοντας τραβήξει πολύ πιο μπροστά απ αυτούς, απαιτούν ένα μίνιμουμ εγγυημένου μισθού και διαθέτουν μια ολόκληρη λίστα άλλων «πραχτικών» αιτημάτων. Μάλλον κάποιος πρέπει να ξαναδιατυπώσει την περίφημη ρήση του Λένιν. Ίσως το Κόμμα του Προλεταριάτου είναι «το μοναδικό που μπορεί να δημιουργήσει μια συνδικαλιστική συνείδηση». Το μανιφέστο του Σ.Κ. είναι επιθετικό, αν κι ακόμα ρεφορμιστικό. Κάτω απ τον τίτλο «Βγαίνοντας απ την Παρανομία», περιγράφει τους κύριους σκοπούς του: 8 1. Τερματισμός των αποικιακών πολέμων. Άμεση κατάπαυση πυρός. Διαπραγματεύσεις με την Κυβέρνηση της Γουϊνέας-Μπισσάου και με τ απελευθερωτικά κινήματα της Ανγκόλας και της Μοζαμβίκης 2. Άμεση αμνηστία για όλους τους λιποτάκτες κι ανυπότακτους 3. Απελευθέρωση όλων των πολιτικών κρατουμένων στις αποικίες 4. Δικαίωμα ψήφου στα Διενέργεια άμεσων εκλογών με καθολική ψηφοφορία για ένα δημοκρατικό Κοινοβούλιο (Camara) 6. Απομάκρυνση όλων όσων εμπλέκονταν άμεσα με την προηγούμενη Κυβέρνηση 7. Αγώνας εναντίον των μονοπωλίων και διάλυση όλων των συντεχνιών (coprporations) 8. Σύναψη διπλωματικών σχέσεων μ όλες τις χώρες. Αυτές είναι και οι πιο ριζοσπαστικές θέσεις που ως τώρα έχουν υποστηριχτεί απ την πλευρά των αστών πολιτικών. Συγκρινόμενο μ αυτό του PCP, το πρόγραμμα του Σ.Κ. φαίνεται να διακατέχεται από περισσότερη ειλικρίνεια, καλύτερη αντίληψη, μικρότερη διάθεση χειραγώγησης, και πραγματικά, λιγότερο κομματισμό. Το μανιφέστο είναι ανυπόγραφο και αποτέλεσμα ατέλειωτων συναντήσεων, απ την Κυριακή και μετά. Οι Κομμουνιστές έχουν μια γραμμή που συμμορφώνεται με τις αξιώσεις της Ρωσικής πολιτικής. Έχουν ήδη ξεκινήσει την προεκλογική εκστρατεία, προσπαθώντας ταυτόχρονα να ευχαριστήσουν όλα τα κομμάτια του πληθυσμού. Το Σ.Κ. όμως, έστω και οπορτουνιστικά, έχει εκφράσει τουλάχιστον κάποια αιτήματα που αφορούν τη ζωή της εργατικής τάξης. Ο κόσμος όμως διατηρεί επιφυλάξεις για τον Σοάρες. Πρόκειται για κατ εξοχήν αστό πολιτικό, μέλος της «Β Διεθνούς», φίλο του Γουίλσον (ΣτΜ: ο τότε Βρετανός πρωθυπουργός), του Μιτεράν και της Γκάντι, αυτών των ψευτο-σοσιαλιστών που σε κάθε ευκαιρία, προσπαθούν να πατήσουν στους άλλους για ν αναδειχθούν 8 Από φυλλάδιο που μοιράστηκε στις 30 Απρίλη 1974.

62 62 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ οι ίδιοι. Ενώ ο Κουνιάλ επιδιώκει να επιβάλλει τη γραμμή του με κάθε πρόσφορο μέσο, ο Σοάρες πάει όπου φυσάει ο άνεμος, κάνει φίλους, τους χρησιμοποιεί, όπως χρησιμοποιεί κι οτιδήποτε μπορεί να τον βοηθήσει. Ο Αλβάρο Κουνιάλ έφτασε στο αεροδρόμιο, όπου τον υποδέχτηκαν σαν ήρωα. Το Κομμουνιστικό Κόμμα, ιδρυμένο το 1921 προς υποστήριξη των Μπολσεβίκων, διαλύθηκε το 1941 απ την πολιτική αστυνομία της εποχής, που ονομάζονταν «Υπηρεσία για την Επαγρύπνηση και την Υπεράσπιση του Έθνους». Το Κόμμα ξαναφτιάχτηκε σιγά-σιγά, στη διάρκεια των επόμενων χρόνων. Ο Κουνιάλ συνελήφθη το Το 1960 δραπέτευσε μαζί μ άλλους, απ τη φυλακή υψίστης ασφαλείας της Πενίσε, καταλήγοντας στη Ρωσία, όπου και εγκαταστάθηκε. Χιλιάδες εξορίστηκαν. Πολλοί επιστρέφουν. Οι Σοάρες και Κουνιάλ αποτελούν μόνο την κορφή ενός τεράστιου παγόβουνου. Στο δρόμο για την πόλη, περνώ απ το σπίτι του Ε. αλλά μπλεκόμαστε σ ένα μποτιλιάρισμα: αυτά τα πράγματα συνεχίζουν να υπάρχουν, με ή χωρίς την επανάσταση. Διαβάζω τις εφημερίδες. Το CDS έχει καταλάβει την έδρα της «Mocidade Portuguesa», του παλιού κινήματος της νεολαίας, γνωστής ως τα «πράσινα πουκάμισα». Η Στρατιωτική Επιτροπή έχει θεσπίσει νέους νόμους που αφορούν την εξαγωγή χρημάτων και χρυσού. Όμως σε γενικές γραμμές, φαίνεται πως φοβούνται. Απευθύνουν προειδοποιήσεις εναντίον των προβοκατόρων: «Η παρούσα κατάσταση είναι κρίσιμη. Δεν κατέστη ακόμα δυνατόν να ελεγχθούν ορισμένα στοιχεία που θα προσπαθήσουν να προκαλέσουν αναταραχή. Απευθύνουμε έκκληση για τη μέγιστη δυνατή ηρεμία, κατά τη διάρκεια του εορτασμού της 1 ης Μάη. Οτιδήποτε άλλο θα θέσει σε κίνδυνο την επανάσταση». 9 Η Στρατιωτική Επιτροπή δεν μπορεί πιθανώς να κρατάει καρτέλες για όλους και για όλα. Πολλοί κρατούμενοι απελευθερώθηκαν όμως κανείς δε γνωρίζει πόσοι ακριβώς. Οι αρχές προτρέπουν «όλους τους πρώην πολιτικούς κρατούμενους που δεν έχουν ακόμα ταυτοποιηθεί οριστικά, να προσέλθουν στις Αρμόδιες Διευθύνσεις για να παραλάβουν δελτία ταυτότητας». 10 Μια μεγάλη συγκέντρωση φοιτητών του πανεπιστημίου έχει αποφασίσει να γκρεμίσει το μνημείο που ανεγέρθηκε απ το φασιστικό καθεστώς προς τιμήν των γυναικών της Πορτογαλίας, αποτίοντας στη θέση του, φόρο τιμής στην Καταρίνα Εουφέμια, την αγρότισσα που δολοφονήθηκε το 1954 απ την GNR. Το μνημείο γκρεμίστηκε και μια απλή πλάκα πήρε τη θέση του. Ανησυχούμε ακόμα για την αυριανή μέρα, την Πρωτομαγιά. Περνάω από ένα σούπερμάρκετ αναζητώντας ν αγοράσω μερικά σπρέι. Δεν υπάρχει τίποτα. Βρίσκω τυχαία κάποια σ ένα μαγαζί με είδη ζωγραφικής. Τα όπλα του πολιτισμού, επαναστατικά αλλά και άλλα, παραμένουν στα χέρια της μεσαίας τάξης. 9 Α Καπιτάλ, 30 Απρίλη ό.π.

63 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: Η ΠΡΩΤΗ ΒΔΟΜΑΔΑ 63 Συναντώ την Μ., σκασμένη όσο δεν πάει, εξ αιτίας των συναδέρφων της. Το ρίχνουμε στην κουβέντα και μιλάμε για τα συναισθήματά μας, απ την τελευταία φορά που βρεθήκαμε. Αναφέρουμε ομαδικές δράσεις κι ανθρώπους που μιλήσαμε. Πηγαίνουμε σ ένα παλιό τάσκα που έχει μετατραπεί σε στέκι μαρξιστών-λενινιστών φοιτητών. Είναι περασμένα μεσάνυχτα αλλά κανείς δε βρίσκεται εκεί που θά πρεπε να είναι. Ελπίζουμε νά ναι έξω, κάνοντας πράγματα, ετοιμάζοντας πανό, δουλεύοντας σε ομάδες. Νοιώθουμε ανήμποροι. Φαίνεται γελοίο για δυο ξένους να προσπαθήσουν να κάνουν οτιδήποτε μόνοι τους. Τά χουμε κοπανήσει λιγάκι. Η κατάθλιψή μας μετατρέπεται σ ανυπομονησία και θυμό κι έτσι, βγαίνουμε έξω, γράφοντας μόνοι μας στους τοίχους. Καταλήγουμε στο καθιερωμένο σύνθημα, «Κάτω ο αποικιακός πόλεμος», αλλά τελικά προσθέτουμε και κάποια γκράφιτι, αποτέλεσμα της παρόρμησης της στιγμής. Το κάνουμε για μας, εξ αιτίας της αμηχανίας μας και της επιθυμίας μας ν αποτελέσουμε κομμάτι του μεγάλου κινήματος που ήδη τραβάει προς τα μπρος. Κι αισθανόμαστε καλά. Ο κόσμος περνάει και μας κάνει το χαιρετισμό της σφιγμένης γροθιάς. Όμως φοβόμαστε κιόλας. Γράφω ένα μεγάλο σύνθημα. Στα μισά, πανικοβάλλομαι και φωνάζω στη Μ., «πως γράφεται η επανάσταση στα Πορτογαλέζικα;». Η Μ. γελάει δυνατά κι η χαρά της είναι απόλυτα αληθινή. Τετάρτη, 1 η Μάη. Μέρα 7 η. Δεν έχουμε ξαναδεί κάτι τέτοιο. Όλη η Λισαβόνα είναι στο δρόμο, το συναίσθημα είναι απίστευτο. Όλο το πρωί, το ραδιόφωνο έκανε εκκλήσεις για «ηρεμία κι αξιοπρέπεια». Πρωτομαγιά του 1974, Λισαβόνα.

64 64 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Οι αρχές υποτίθεται ότι φοβούνται τη δεξιά, ένας φόβος αρκετά βάσιμος μιας και υπάρχουν ακόμα περίπου ασύλληπτοι πράκτορες της PIDE. Νοιώθουμε όμως πως φοβούνται εξίσου και την αριστερά. Στεκόμαστε στη γωνιά της Αλαμέντα, προσπαθώντας να μη μας ξεφύγει το παραμικρό: η φασαρία, η διάθεση, η χαρά που ξεχειλίζει, μετά από μισό αιώνα που την κρατούσαν σφραγισμένη. Βρίσκουμε κάποιους φίλους, όπως είχε κανονιστεί. Τούτη είναι η μέρα των εργατών κι ολόκληρη η Λισαβόνα είναι εδώ. Υπάρχουν φορτηγά, προφανώς δανεισμένα για τη σημερινή μέρα, φορτωμένα με κόσμο που έρχεται απ τα γειτονικά μέρη και τα προάστια. «Κανένας δε μας πλήρωσε για να διαδηλώσουμε», γράφει ένα πανό, αναφερόμενο ευθέως στις πραχτικές του παλιού καθεστώτος. Θα μπορούσα να βάλω τα κλάματα. Άλλοι έχουν κιόλας δακρύσει. Όλη τη μέρα κάνουμε πορεία, χαμένοι σε διάφορα τμήματα ενός πλήθους που φτάνει το μισό εκατομμύριο. Λουλούδια, γαρύφαλλα παντού. Κατά μήκος της πορείας, οι άνθρωποι προσφέρουν νερό στους διαδηλωτές απ τα παράθυρά τους. Φτάνουμε στο μόλις μετονομασθέν «Στάδιο της 1 ης Μάη». Υπάρχουν δεκάδες χιλιάδων μέσα και περισσότεροι απ έξω που προσπαθούν να μπουν. Στο βήμα, οι προβεβλημένοι πολιτικοί: ο Κουνιάλ, ο Σοάρες, οι ηγέτες των συνδικάτων. Οι λόγοι ξεκινούν. Τα σφυροδρέπανα υψώνονται καθώς ο Κουνιάλ μιλάει. Ο Σοάρες τυγχάνει θερμής υποδοχής. Οι λόγοι είναι καταθλιπτικοί, ρεφορμιστικοί, οπορτουνιστικοί... Οι ουσιαστικές κουβέντες διεξάγονται εκεί έξω, στους δρόμους. Οι εργάτες εξηγούν ο ένας στον άλλον τι σημαίνει ή τι θα μπορούσε να σημαίνει το «auto-gestao» (αυτοδιαχείριση). Φεύγουμε και τραβάμε κατά το Ροσσίου. Το μετρό είναι το μοναδικό μέσο μεταφοράς. Υπάρχουν μόνο δυο βαγόνια ανά συρμό. Δεν μπορούν να προστεθούν κι άλλα επειδή κάποιοι σταθμοί έχουν κατασκευαστεί στο αντίστοιχο μήκος, κι αυτό μόλις το Στριμωχνόμαστε σα Πορτογαλέζικες σαρδέλες. Φτάνουμε στην πλατεία κι οι σκηνές είναι απερίγραπτες. Η μπάντα του ναυτικού είναι εκεί, μπλεγμένη με μαοϊκούς και τροτσκιστές διαδηλωτές. Είναι η αποκαλούμενη άκρα αριστερά. Έτσι είναι όμως οπουδήποτε στην πόλη. Δεν υπάρχει χώρος, στην κυριολεξία, για σεχταρισμούς. Νεαροί εργάτες χορεύουν στο ρυθμό της μουσικής. Περνάνε αστυνομικά οχήματα με διαδηλωτές σκαρφαλωμένους στην οροφή τους. Ένα λεωφορείο περνάει με τον οδηγό του να κορνάρει στο ρυθμό της γενικότερης φασαρίας. Κανείς δεν ξέρει που θα καταλήξει το όχημα αυτό: η κατεύθυνση που ακολουθεί δεν έχει καμιά σχέση με τον προορισμό που αναφέρει η πινακίδα του. Οι έξοδοι κινδύνου όλων των λεωφορείων είναι ανοιχτές και από κάθε παράθυρο προεξέχουν σημαίες. Περνάει μια ομάδα νεολαίων, οι «Γκρίνγκος της Σάμπα», σύμφωνα με το πανό τους. Η Λατινοαμερικάνικη μουσική τους είναι πολύ μεταδοτική. Αρχίζουν να χορεύουν κι άλλοι.

65 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: Η ΠΡΩΤΗ ΒΔΟΜΑΔΑ 65 Πρωτομαγιά του 1974, Λισαβόνα.

66 66 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Μια διερχόμενη ομάδα φοιτητών φωνάζει: «O Povo Armado, Jamais Sera Vencido» (Λαός Οπλισμένος, Ποτέ Νικημένος). Ο κόσμος γελάει με τη συγκεκριμένη ανατρεπτική παραλλαγή του «επίσημου συνθήματος». Επικρατεί κομφούζιο. Ο κόσμος επευφημεί οποιονδήποτε κι οτιδήποτε. Κάποιος φωνάζει: «Ζήτω ο Σπίνολα, ζήτω ο Κομμουνισμός»! Πηγαίνουμε στο σπίτι κάποιων νέων τραγουδιστών, των οποίων τα τραγούδια είχαν απαγορευτεί. Οι δίσκοι τους, λογοκριμένοι, σπανίως παίζονταν στο ραδιόφωνο. Όλοι τα πίνουν. Μετά από λίγο, είμαστε όλοι μια παρέα που τραγουδάει, και μια ώρα αργότερα, επιστρέφουμε στο Ροσσίου. Παραμένουμε εκεί, καθισμένοι στο δρόμο, μέχρι τις 3 τα ξημερώματα, τραγουδώντας και χαζεύοντας τον κόσμο που πηδάει στα παγωμένα νερά του συντριβανιού. Τελικά, εξουθενωμένος, αποφασίζω να επιστρέψω σπίτι. Ποτέ δε θα ξεχάσω την Πρωτομαγιά. Η φασαρία, η φασαρία, η φασαρία ακόμα ηχεί στ αυτιά μου. Οι κόρνες που χτυπάνε χαρμόσυνα, οι φωνές, τα συνθήματα, το τραγούδι κι ο χορός. Οι πόρτες της επανάστασης φαίνεται πως ξανάνοιξαν, ύστερα από σαρανταοχτώ χρόνια καταπίεσης. Για κείνη τη μέρα, άλλαξε η σειρά όλων των πραγμάτων. Τίποτα δεν ήταν θεόσταλτο, όλα ήταν δημιούργημα των ανθρώπων. Οι άνθρωποι μπόρεσαν ν αντικρίσουν τη δυστυχία και τα προβλήματά τους μέσα σ ένα ιστορικό πλαίσιο. Πως μπορούν οι λέξεις να περιγράψουν ανθρώπους που διαδήλωναν σε μια πόλη ενός εκατομμυρίου; Ή την εικόνα με τα γαρύφαλλα που τά βλεπες παντού, στις κάνες των όπλων, σε κάθε άρμα και σε κάθε αυτί, στα χέρια των φαντάρων, όπως και των διαδηλωτών; Είναι τ αποκορύφωμα μιας βδομάδας, γεμάτης από γεγονότα που έτρεχαν σα δαιμονισμένα. Ο εργαζόμενος λαός άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα του πάνω σ αυτή την κατάσταση. Το κάλεσμα αφορούσε το σοσιαλισμό κι οι μάζες των συνηθισμένων ανθρώπων είχαν μπει στην υπόθεση για να το κάνουν πραγματικότητα. Αυτό που ξεκίνησε ως στρατιωτικό πραξικόπημα, προσλαμβάνει νέες διαστάσεις. Η Στρατιωτική Επιτροπή διατηρεί ακόμα την εξουσία αλλά είναι ο λαός αυτός που έχει το πάνω χέρι, κι ιδιαίτερα η εργατική τάξη. Πέρασε μόλις μια βδομάδα, παρόλο που μοιάζει σα να πέρασαν μήνες ολόκληροι. Κάθε στιγμή βιώθηκε στον απόλυτο βαθμό. Είναι κιόλας δύσκολο να θυμηθείς πως έμοιαζαν οι εφημερίδες πριν ή τι έλεγε ο κόσμος τότε. Αυτό εξάλλου δεν είναι πάντα το νόημα μιας επανάστασης;

67 ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ II. ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ Βιομηχανική περιοχή της Λισαβόνας, 1975.

68 68 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Προβλήματα της Καπιταλιστικής Υπανάπτυξης. Τον 15ο αιώνα, η Πορτογαλία άρχισε ν αποκτά το απόλυτο πλεονέκτημα της εύκολης πρόσβασης στις θαλάσσιες οδούς, μεταξύ Ατλαντικού και Μεσογείου. Οι θαλασσοπόροι της (όπως άλλωστε κι οι Ισπανοί) ανακάλυψαν και κατέκτησαν μακρινές περιοχές. Σε λιγότερο από έναν αιώνα, η Πορτογαλία εγκαθίδρυσε μια μεγάλη αποικιακή αυτοκρατορία που εκτείνονταν απ τη Νοτιοανατολική Ασία μέχρι τη Νότια Αμερική, περιλαμβάνοντας και μεγάλα τμήματα της Αφρικής. Η κατά βάση φεουδαρχική φύση της Πορτογαλικής κοινωνίας. επηρέασε τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιήθηκαν οι νέες κτήσεις της. Η άγρια εκμετάλλευση στην οποία κατέφυγαν, βασίστηκε στη λεηλασία των φυσικών πόρων. Οι ιθαγενείς πληθυσμοί μετατράπηκαν σε σκλάβους. Τα κέρδη και το πλιάτσικο αποτέλεσαν τη βάση ενός προνομιούχου στρώματος στο έδαφος της ίδιας της Πορτογαλίας, κι ειδικότερα στη Λισαβόνα, του οποίου τα πλούτη εξαρτώνταν άμεσα απ τις αποικίες. Η νέα μπουρζουαζία του εμπορίου δημιουργήθηκε στη βάση αυτής της πρώιμης εμπορίας σκλάβων, μπαχαρικών και διαμαντιών. Αυτό που την ικανοποιούσε ήταν η συμμαχία με τις τάξεις της γαιοκτησίας, για την απόσπαση πλούτου απ τις υπερπόντιες κτήσεις, με τους πλέον πρωτόγονους τρόπους, χωρίς καμιά διάθεση για την ανάπτυξη οποιασδήποτε παραγωγικής δραστηριότητας. Το Στέμμα κι οι γαιοκτήμονες είχαν υπό την επιτήρησή τους εμπόρους, λαμβάνοντας ένα ποσοστό των κερδών, μέσω της απόσπασης φόρων. Τα Μονοπώλια του Πορτογαλικού Στέμματος 1, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, απέφεραν 40 φορές περισσότερα σε σχέση με το ποσό που το Γαλλικό Βασιλικό Μονοπώλιο επρόκειτο να συγκεντρώσει στον επόμενο αιώνα, κατά τη διάρκεια της Γαλλικής επέκτασης. Η κατάσταση στις Κάτω Χώρες, στη Γαλλία κι ειδικά στη Βρετανία, ήταν ολότελα διαφορετική. Οι ανερχόμενες μπουρζουαζίες ξεκίνησαν να μετοχοποιούν τ αποικιακά λάφυρα, υποβοηθούμενες στο δρόμο τους προς διάφορα τμήματα της Πορτογαλικής αυτοκρατορίας. Παράλληλα όμως, επένδυσαν και σε παραγωγικές δραστηριότητες στη μητρόπολη. Απ τις αρχές του 18ου αιώνα, είχαν εγκαθιδρύσει μια ασφαλή βάση για το εμπόριό τους, τόσο στις ίδιες τους τις χώρες, όσο και σε διεθνές επίπεδο. Στη διάρκεια του Πολέμου της (Ιβηρικής) Χερσονήσου ( ), τα στρατεύματα του Ναπολέοντα σάρωσαν την Ισπανία και την Πορτογαλία. Η Πορτογαλική μπουρζουαζία απευθύνθηκε για βοήθεια στη Βρετανία. Τ αποτελέσματα του πολέμου και του χρέους προς τη Βρετανία (η βοήθεια αποδείχθηκε δαπανηρή) εξασθένησαν τη συνολική βάση της Πορτογαλικής αποικιοκρατίας. Η Βραζιλία έγινε ανεξάρτητη το Οι Πορτογαλικοί στρατοί, απαραίτητοι για την «προστασία» των υπόλοιπων αποικιών, απορροφούσαν 1 Ο καπνός αποτελούσε μακράν το επικερδέστερο των Μονοπωλίων του Πορτογαλικού Στέμματος, όμως τα μπαχαρικά, οι σκλάβοι, η ζάχαρη κι ο χρυσός υπόκεινταν επίσης σε βασιλικούς φόρους. Βλ. κεφ. Merchants, monopolists and smugglers του The Portuguese Seaborne Empire: του C.R.Boxer (Pelican, Λονδίνο, 1969).

69 ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 69 μεγάλα ποσά για τη συντήρησή τους, κι έτσι η Πορτογαλία αναγκάστηκε να στηριχτεί στη Βρετανία για να προστατέψει την παρακμάζουσα αυτοκρατορία της απ τις ορέξεις των άπληστων γειτόνων της. Αφού δεν υπήρχε η δυνατότητα της σύναψης μιας συμφέρουσας συμφωνίας για την αυτοκρατορία της, η Πορτογαλία αναγκάστηκε να υποταχτεί στο βρετανικό καπιταλισμό. Οι Άγγλοι έμποροι απέκτησαν άμεση πρόσβαση στην Πορτογαλική αγορά. Η συμφωνία που έγινε για λογαριασμό της Πορτογαλίας απ τους φεουδάρχες γαιοκτήμονες και τους μεγαλοτσιφλικάδες (latifundiarios) 2, υποστηρίχτηκε απ τη μη-βιομηχανική μπουρζουαζία: οδήγησε στην αποκαλούμενη «Αγγλο-Πορτογαλική Συμμαχία» που χρησιμοποιούνταν (και παραβιάζονταν) απ τους Βρετανούς κατά βούληση και πάντα προς όφελός τους. Υποσχόμενη βοήθεια, η Βρετανία, διά της πλαγίας οδού, κατόρθωσε ν αποκτήσει ευνοϊκή θέση στο εμπόριο, παράλληλα με τις περιοχές που ήδη είχε υφαρπάξει. Η συμφωνία κατέστρεψε μια μερίδα της κατώτερης μπουρζουαζίας, αποστερώντας της το εμπόριο και καθιστώντας δυσκολότερη τη συσσώρευση κεφαλαίου γι αυτήν. Η δυσαρέσκειά της την οδήγησε στο να λάβει μέρος στους μεγάλους φιλελεύθερους αγώνες της περιόδου , των οποίων ηγήθηκαν ομάδες, όπως ο «Οίκος των Εικοσι-Τεσσάρων». Επρόκειτο όμως για μια μάταιη πάλη, δίχως εφικτούς στόχους. Το μόνο αξιοσημείωτο αποτέλεσμα ήταν η διάλυση ορισμένων απ τα μεγαλύτερα λατιφούντια. Δημιουργήθηκε ένα στρώμα ιδιοκτητών γης, απ τους οποίους κάποιοι λίγοι αγρότες είχαν τη δυνατότητα να νοικιάσουν γη. Η βασική δομή στην πραγματικότητα δε μεταβλήθηκε κι η εκβιομηχάνιση δεν ήταν σε θέση να κερδίσει τ απαραίτητα ερείσματα. Το αποτέλεσμα ήταν η αναμενόμενη παρακμή της Πορτογαλίας κι η συνεχιζόμενη βιομηχανική υπανάπτυξη. Η τόσο δυσμενής θέση της, επιδεινώθηκε κι άλλο, με την εμφάνιση του αντι-αποικιακού αγώνα σε Ανγκόλα και Μοζαμβίκη. Η μείωση της ροής της αποικιακής λείας, κατέστησε απαραίτητο ένα βαθμό εκβιομηχάνισης. Οι μικρές επιχειρήσεις σημείωσαν μια κάποια επιτυχία (στους τομείς του καπνού, της κονσερβοποιίας, του γυαλιού, των υφασμάτων, των αγροτικών και καταναλωτικών αγαθών). Η εκβιομηχάνιση αυτή ήταν περιορισμένη παρά τις ευνοϊκές συνθήκες που δημιουργήθηκαν λόγω του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου. Το 1917, σε σύνολο 6 εκατομμυρίων Πορτογαλικού πληθυσμού, μόνο εργάζονταν στη βιομηχανία και η πλειοψηφία τους απασχολούνταν σ επιχειρήσεις με προσωπικό μικρότερο των 100 ατόμων. Αυτό το αρχικό προλεταριάτο ήταν ιδιαίτερα ριζοσπαστικό. Το 1917 και 18, έδειξε ότι αποτελούσε μια υπολογίσιμη δύναμη. Η αδύναμη όμως φύση του Πορτογαλικού καπιταλισμού δεν άφηνε μεγάλα περιθώρια για οικονομικές παραχωρήσεις. Η κρατική εξουσία γίνονταν όλο και πιο καταπιεστική (το Νοέμβρη του 1918 επιβλήθηκε 2 Latifundiarios: Ιδιοκτήτες τεράστιων κτημάτων.

70 70 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ κατάσταση εκτάκτου ανάγκης). Το συνεχιζόμενο έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών έλαβε τεράστιες διαστάσεις στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων της Δημοκρατίας ( ). Αυτό έκανε τη μεσαία τάξη να πάρει θέση υπέρ ενός αυστηρού κρατικού ελέγχου που προωθούσε την παρεμπόδιση των εργατικών αγώνων, επιτρέποντας να λάβει χώρα μια ανεμπόδιστη καπιταλιστική ανάπτυξη. Παρόλ αυτά, η βιομηχανική ανάπτυξη δεν προσέγγισε ποτέ κάποιο σημαντικό βαθμό. Οι αγώνες των εργατών κι η ανικανότητα των ηγετών της Δημοκρατίας ν αντεπεξέλθουν στα προβλήματα μιας αδύναμης και πάσχουσας οικονομίας, είχαν ως μοναδικό αποτέλεσμα τη στρατιωτική επέμβαση του 1926 και την ακόλουθη ανακήρυξη του «Estado Novo» (Νέου Κράτους) απ τον Σαλαζάρ. 3 Ο Σαλαζαρικός φασισμός ήταν η μορφή εκείνη που ταίριαζε καλύτερα σε μια υπανάπτυκτη χώρα. Ο Σαλαζαρισμός βασίζονταν στη συμμαχία του χρηματιστικούαποικιακού και του αγροτικού κεφαλαίου. Η πολιτική του Estado Novo σχεδιάστηκε για να καταστείλει την ταξική πάλη στη μητρόπολη και την αντίσταση στις αποικίες. Η τιμή των αγροτικών προϊόντων διατηρήθηκε σε πολύ χαμηλά επίπεδα απ το Κράτος, αφανίζοντας έτσι προοδευτικά τους μικροϊδιοκτήτες γης. Ταυτόχρονα, τα εργατικά σωματεία αντικαταστάθηκαν απ τα κρατικά συνδικάτα («syndicatos»). Η βιομηχανική μπουρζουαζία έπρεπε επίσης να συμμορφωθεί απόλυτα, υποτασσόμενη στη βάση του κορπορατισμού (ΣτΜ: σύστημα οργάνωσης των εργασιακών-παραγωγικών σχέσεων υπό την αιγίδα του Κράτους). Υπήρχε απαγόρευση όλων των δημόσιων συναθροίσεων, των απεργιών κτλ. Καμιά αντιπολίτευση δε γίνονταν ανεκτή. Για την Ανγκόλα, τη Μοζαμβίκη και τη Γουϊνέα-Μπισσάου, ο φασισμός σήμαινε όλα τα παραπάνω, με την προσθήκη της λεηλασίας και της καταλήστευσης των φυσικών πόρων. H πορτογαλική ουδετερότητα κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, επέτρεψε στην οικονομία να σημειώσει μια μικρή έκρηξη. Ορισμένα είδη (ειδικά τα τροπικά φρούτα κι ο καφές) πωλούνταν στ αντιμαχόμενα έθνη σε υψηλές τιμές. Η έκρηξη επέτρεψε την άνθιση κάποιων νέων βιομηχανικών κλάδων, ιδιαίτερα δε της κλωστοϋφαντουργίας. Για πρώτη φορά στην ιστορία της Πορτογαλίας, δημιουργήθηκε μια οικονομική βάση για τη συμμαχία μεταξύ χρηματοπιστωτικού και βιομηχανικού κεφαλαίου. Η συμμαχία αυτή ήταν όμως επισφαλής και κατόρθωσε μόνο σε πολύ μικρό βαθμό ν αμφισβητήσει την υπεροχή των αποικιακών γαιοκτημόνων και των μεγαλο-τσιφλικάδων. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, οι τιμές στην αγορά των τροπικών φρούτων γνώρισαν μεγάλη πτώση. Αυτό επέδρασε καταστροφικά στην Πορτογαλία. Η αγροτική παραγωγή πράγματι συρρικνώθηκε. Σημειώθηκε τότε μια αλλαγή προσανατολισμού με τη δρομολόγηση του πρώτου Πενταετούς Αναπτυξιακού Πλάνου, το Ο βιομηχανικός τομέας άρχισε σιγά σιγά ν αναπτύσσεται. Ο ανταγωνισμός μεταξύ βιομηχανικού και χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου απέκτησε πολιτικές επιπτώσεις: οι «προοδευτικοί» καπιταλιστές άρχισαν να προβάλουν αξιώσεις 3 Αντόνιο ντε Ολιβέιρα Σαλαζάρ, φασίστας διχτάτορας της Πορτογαλίας ( ).

71 ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 71 για την εξουσία. Ενώ το Σαλαζαρικό καθεστώς απέκλειε βάναυσα οποιαδήποτε πιθανότητα πολιτικής αλλαγής, αυτοί πολύ δύσκολα μπορούσαν ν αντεπεξέλθουν στις πιέσεις της διεθνούς αγοράς και στις εξελίξεις της οικονομίας. Τις δυσκολίες που αφορούσαν τη στασιμότητα της δικής τους οικονομίας, μπορούσαν να τις «λύσουν» μόνο μέσω της διαρκώς αυξανόμενης λεηλασίας των αποικιών και της έντασης της εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης στη μητρόπολη. Το αποικιακό πλιάτσικο κι η «επιτυχία» των υπόλοιπων αγώνων υπέρ της «εθνικής απελευθέρωσης» στην Αφρική, οδήγησαν στην έναρξη ένοπλων εξεγέρσεων στις αρχές της δεκαετίας του Το κομμάτι εκείνο της μπουρζουαζίας που συνδέονταν με την παραγωγή, στάθηκε επί μακρόν ανίκανο να σπάσει τους περιορισμούς που του είχαν επιβληθεί απ το συγκεκριμένο είδος της οικονομίας. Στον αγώνα που διεξάγονταν μεταξύ της βιομηχανικής και της αποικιακής μπουρζουαζίας, τελικά πήρε κεφάλι η πρώτη, και το 1962, η Πορτογαλία εντάχθηκε στην ΕΖΕΣ (Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών), έναν οργανισμό στον οποίο κυριαρχούσε τότε η Βρετανία. Τρεις Αφρικανικοί πόλεμοι βρίσκονταν τώρα σ εξέλιξη. Η αποικιακή μπουρζουαζία προσπαθούσε απεγνωσμένα να διατηρήσει τα ηνία της εξουσίας. Η πολιτική στο σύνολό της έγινε αποκλειστικό προνόμιο του κυβερνώντος Κόμματος Εθνικής Δράσης. Το 1949, ο Στρατηγός Νόρτον ντε Μάτος είχε προσπαθήσει να συμμετάσχει μ αξιώσεις στις προεδρικές εκλογές αλλά αποσύρθηκε εξ αιτίας του ότι δεν ήταν δυνατή μια δίκαιη αναμέτρηση. Το 1951, ο Καθηγητής Ρουί Λουίς Γκόμεζ αποκλείστηκε απ τις εκλογές επειδή είχε δηλώσει πως θα αρνούνταν να δώσει τον υποχρεωτικό όρκο πίστης στο Συμβούλιο του Κράτους. Το δικαίωμα ψήφου ήταν τόσο περιορισμένο ώστε κανείς απ αυτούς τους υποψήφιους δεν είχε καμιά τύχη, ούτως ή άλλως. Ακόμα κι αυτή η διαδικασία λογοδοσίας του Προέδρου προς το λαό, μετατέθηκε για το 1959, σαν ένα επιπλέον μέτρο ασφάλειας για το καθεστώς. Στο μεταξύ, η εντεινόμενη δραστηριότητα της PIDE (τόσο στην Πορτογαλία, όσο κι ανάμεσα στους Πορτογάλους εμιγκρέδες του Παρισιού) είχε σαν στόχο να τρομοκρατήσει όλους τους αντιπάλους του καθεστώτος, ακόμα κι αυτούς που έτρεφαν εκλογικές ψευδαισθήσεις. Οι εξαγωγές στο διάστημα αυξήθηκαν κατά 11,4 % (ποσοστό υψηλότερο απ τις περισσότερες χώρες - μέλη της ΕΖΕΣ). Το αυξανόμενο όμως κόστος των εισαγωγών για τον αδύναμο βιομηχανικό τομέα, δημιούργησε ένα ανερχόμενο έλλειμμα στο ισοζύγιο πληρωμών. Στις συναλλαγές της με τις αποικίες, η Πορτογαλία έπαιζε το διπλό ρόλο του εισαγωγέα πρώτων υλών και του προμηθευτή επεξεργασμένων προϊόντων που έρχονταν απ την Ευρώπη, ενώ στις συναλλαγές της με τη Δυτική Ευρώπη, το μοτίβο ήταν αντίστροφο. Η λεηλασία των Πορτογαλικών αποικιών αναλαμβάνονταν έτσι άμεσα απ το Δυτικό καπιταλισμό. Η λογική του αποικιακού πολέμου ήταν απλώς υπερβολικά φανερή. Το ίδιο όμως συνέβαινε με τη λογική της εκβιομηχάνισης. Η ανεπαρκής υποδομή της Πορτογαλίας δεν της επέτρεπε μια «νεοαποικιακή» διέξοδο. Η Πορτογαλική βιομηχανία δεν ήταν σε θέση να μετατρέψει τις πρώτες ύλες σε επεξεργασμένα προϊόντα και δεν μπορούσε ν ανταγωνιστεί τις άλλες πάνω σ αυτό.

72 72 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Οι αποικιακοί πόλεμοι συνεχίστηκαν. Η υποχρεωτική στρατιωτική θητεία αυξήθηκε στα τέσσερα χρόνια. Το τίμημα σε ανθρώπους και χρήματα μεγάλωσε. Το 1968, το κόστος του πολέμου αντιπροσώπευε το 44 % του συνολικού προϋπολογισμού. Το ποσοστό αυτό έφτασε το 49 % το Τι απέμενε ως εικόνα μετά απ όλα αυτά; Μόνο ένα αυξημένο έλλειμμα στο ισοζύγιο πληρωμών κι ένα πολύ χαμηλό επίπεδο εκβιομηχάνισης. Οι Ευρωπαϊκές χώρες κι οι ΗΠΑ στήριξαν οικονομικά αυτήν την πολιτική. Χρειάζονταν τις πρώτες ύλες των Πορτογαλικών αποικιών, τις οποίες μπορούσαν να ξαναπουλήσουν στην παγκόσμια αγορά (συμπεριλαμβανομένης της Πορτογαλίας με τις αποικίες της και εφόσον διέθεταν την αγοραστική δύναμη) σαν επεξεργασμένα προϊόντα. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, ανακάλυψαν εκ νέου μια παλιά χρήση της Πορτογαλικής εργατικής δύναμης. Αντιμέτωπες με το αυξανόμενο εργατικό κόστος στο εσωτερικό τους (εξ αιτίας της εντεινόμενης αντίστασης από μέρους των «δικών τους» εργατικών τάξεων) βρήκαν μια έτοιμη δεξαμενή φτηνών εργατικών χεριών στην Πορτογαλία. Η Γαλλία το εφάρμοσε αυτό για κάποιο διάστημα, έχοντας επιτρέψει τη μαζική μετανάστευση Πορτογάλων εργατών. Όμως ένα μεταναστευτικό εργατικό δυναμικό τέτοιας κλίμακας δημιούργησε τα δικά του προβλήματα: σε πολλές περιπτώσεις ήταν ευκολότερο να μετακινήσεις το εργοστάσιο στην πηγή της φτηνής εργασίας παρά τους εργάτες. Με την υποστήριξη της Πορτογαλικής κυβέρνησης, ένας αριθμός καπιταλιστικών χωρών εξήγαγε τα μηχανήματα που απαιτούνταν για την επεξεργασία των πρώτων υλών και έχτισε εργοστάσια στην ίδια την Πορτογαλία. Οι ξένες επενδύσεις στην Πορτογαλία αυξήθηκαν κατά 300 % μεταξύ 1963 και Μόνο το 1971, 392 παραρτήματα ξένων επιχειρήσεων άνοιξαν δουλειές στην Πορτογαλία, αποτελώντας το 20 % των συνολικών κεφαλαίων στη χώρα. Παρά την εκβιομηχάνιση αυτή, λιγότερο απ το 40 % του συνολικού δυναμικού απασχολούνταν στη βιομηχανία τη χρονιά του Το ένα τρίτο του εργατικού δυναμικού απασχολούνταν ακόμα ως εργάτες γης 4. Πολλοί απ αυτούς δούλευαν για λογαριασμό των μεγαλοτσιφλικάδων. Το 1967, η μέση αμοιβή ανέρχονταν στα 19 εσκούδα τη μέρα. Οι συνθήκες στέγασης ήταν άθλιες. Υπολογίζεται ότι άνθρωποι ζούσαν σε παραγκουπόλεις που ήταν συγκεντρωμένες στις παρυφές της Λισαβόνας. Οι τιμές είχαν σημειώσει σημαντική άνοδο. 5 Αυτό οφείλονταν εν μέρει στους αποικιακούς πολέμους, όπως επίσης και στις νομισματικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε η Πορτογαλία σε διεθνές επίπεδο. Οι σημαντικότερες βιομηχανίες της Πορτογαλίας είχαν ως κύριο κόστος τους την εργασία. Πολλές απ αυτές ανήκαν σε ξένους. Το 1969, το ένα τρίτο των συνολικών ιδιωτικών επενδύσεων στην Πορτογαλία χρηματοδοτούνταν από ξένα κεφάλαια. Οι 4 Η κατανομή των στατιστικών στοιχείων για το 1970 έδειξε ότι οι εργάτες γης αποτελούσαν το 33 % του εργατικού δυναμικού, η εργατική τάξη των πόλεων το 39 % κι αυτοί που δούλευαν στο δημόσιο και τις υπηρεσίες, το 27 %. 5 Οι τιμές αυξήθηκαν κατά 25 % στην περίοδο Ιούνη 1972 μέχρι Δεκέμβρη 1973, ενώ οι μισθοί κατά 12 %.

73 ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 73 ΗΠΑ καταλάμβαναν την πρώτη θέση. Η Βρετανία έρχονταν δεύτερη. Η συγκεντροποίηση του εργατικού δυναμικού δεν είχε προχωρήσει αρκετά. Τα στοιχεία για το 1964 δείχνουν ότι ο αριθμός των επιχειρήσεων που απασχολούσαν πάνω από εργαζόμενους ήταν μόλις 49. Περιελάμβαναν κάποιες απ τις ισχυρότερες επιχειρήσεις και πολυεθνικές του κόσμου, όπως τη Λισνάβ (ναυπηγική) και τη Σακόρ (διυλιστήρια πετρελαίου). Αμφότερες ήταν εν μέρει Σουηδικών συμφερόντων. Μονοπώλια σαν κι αυτό της CUF (που κατείχε μεγάλα τμήματα της Γουϊνέας-Μπισσάου) διατηρούσαν την πλειοψηφία των μετοχών σε τομείς όπως αυτοί της ξυλείας, της εξόρυξης και του καπνού. Σε μεγάλο βαθμό ελέγχονταν από συμπράξεις Γαλλο-Βελγικών, Αμερικανικών, Δυτικο-Γερμανικών και Βρετανικών κεφαλαίων. Ο Πορτογαλικός καπιταλισμός ήταν αδύναμος και η εθνικοποίηση του μονοπωλιακού κεφαλαίου αποτελούσε εμφανώς μια διέξοδο στο πρόβλημα αυτό. Έτσι λοιπόν, η συγκέντρωση του ντόπιου κεφαλαίου βρίσκονταν στα χέρια του Κράτους. Αυτό οδήγησε σε κρατικο-καπιταλιστικές «λύσεις» (οι οποίες γνώρισαν τεράστια ώθηση μετά την 25η Απρίλη), οι οποίες όμως δεν είχαν να προσφέρουν τίποτα στην εργατική τάξη, παρά την όλη σύγχυση που πρόσθεσαν οι διάφορες «αριστερές» οργανώσεις στο θέμα αυτό. Πράγματι, θ αποτελέσει ένα απ τα κύρια θέματα αυτού του βιβλίου, το γεγονός ότι σήμερα, είτε της αρέσει είτε όχι, η παραδοσιακή αριστερά αποτελεί οπουδήποτε τον κυριότερο υποστηριχτή του κρατικού καπιταλισμού. Οι παρεμβάσεις της, ανεξάρτητα απ το αν κυβερνά ή όχι, συχνά βοηθούν το Κράτος να συνέρθει απ τ αποτελέσματα των αγώνων της εργατικής τάξης, κατευθύνοντας για το λόγο αυτό ακόμα περισσότερο την οικονομία στο δρόμο του κρατικού καπιταλισμού. Το Εργατικό Κίνημα. Οι απαρχές του εργατικού κινήματος στην Πορτογαλία μπορούν ν ανιχνευτούν πίσω στο 1850, με την ίδρυση των πρώτων εργατικών συνδικάτων και την έκδοση της εφημερίδας Ο Έκο ντος Οπεράριος (Η Φωνή των Εργατών). Οι μικρο-αστικοί αγώνες υπό την ηγεσία του «Οίκου των 24» είχαν αποτύχει. Τα Προυντονικού τύπου συνεταιριστικά μαγαζιά κι οι αντίστοιχες τράπεζες, καθώς και οι αξιώσεις για τη διανομή της γης, δε φάνηκε να έχουν κάποια ιδιαίτερη αξία για την αναδυόμενη εργατική τάξη. Στην περίοδο , η ομάδα που είχε δημιουργηθεί γύρω απ την εφημερίδα «Α Φεντερασάο» μετακινήθηκε προς τον τρεϊντ-γιουνιονισμό. Όμως ήταν μόνο μετά απ το με την ίδρυση ενός τμήματος της Πρώτης Διεθνούς - που ένα πραγματικό κίνημα πήρε το δρόμο του. Το τμήμα της Διεθνούς ήταν κατά βάση μαρξιστικό. Διαφορετικά απ ότι συνέβη στην Ισπανία, οι Μπακουνικοί βρήκαν μικρή μόνο υποστήριξη. Μαρξιστικά φυλλάδια μεταφράστηκαν και διανέμονταν στο Πόρτο και τη Λισαβόνα, στη διάρκεια της δεκαετίας του Σ εκείνο όμως το στάδιο, ήρθε μια διαφορετική μορφή παράδοσης ν αποδειχτεί ακόμα ισχυρότερη: ο ρεπουμπλικανισμός. Η αποτυχία των φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων

74 74 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ κι η συνεχιζόμενη πίεση της μικροαστικής τάξης, οδήγησαν τελικά στα αιτήματα της κατάργησης της μοναρχίας, της εγκαθίδρυσης ενός συνταγματικού κοινοβουλευτικού καθεστώτος και της ακύρωσης της βασιλικής φορολογίας. Το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα που ιδρύθηκε το 1876, βασίστηκε στο πρότυπο των Μαντσινικών (ΣτΜ: απ το όνομα του Ιταλού εθνικιστή Μαντσίνι) ομάδων της Ιταλίας. Στα τέλη της δεκαετίας του 1880, «καρμπονάροι» και ανάλογες ομάδες, ξεφύτρωναν παντού σ ολόκληρη την Πορτογαλία. Απηύθυναν εκκλήσεις για εκδηλώσεις διαμαρτυρίας ενάντια στη Βρετανική κυριαρχία επί του Πορτογαλικού εμπορίου και την επιρροή της Βρετανίας στη Μοζαμβίκη. Η αναταραχή εξαπλώθηκε. Σοσιαλιστές άρχισαν τώρα να συμμετέχουν σ αυτές τις καμπάνιες. Στις 31 Γενάρη του 1891 ξέσπασε μια αποτυχημένη επανάσταση. Απέτυχε κατά ένα μέρος εξαιτίας της στρατιωτικής συνοχής του καθεστώτος, αλλά κι επιπλέον επειδή μεγάλα τμήματα των εργαζόμενων δεν τη στήριξαν, θεωρώντας ότι τέτοιου είδους αγώνες εξυπηρετούσαν απλώς τα συμφέροντα των μικροαστών. Η ήττα του κινήματος οδήγησε σε μια μεγάλης κλίμακας καταστολή. Τόσο οι σοσιαλιστικές, όσο κι οι ρεπουμπλικανικές λέσχες απαγορεύτηκαν. Η τρομοκρατία που συνόδεψε τη δικτατορία του Φράνκο 6, δεν άφηνε περιθώρια για οργάνωση. Η δολοφονία του Βασιλιά Δον Κάρλος (το Φλεβάρη του 1908) αποτέλεσε απλά ένα ακόμα επεισόδιο στο εντεινόμενο υπόγειο ρεύμα της αναταραχής και της εξέγερσης. Από κείνη τη στιγμή, ο ρεπουμπλικανισμός ρίζωσε μέσα στις ένοπλες δυνάμεις. Πολλές μεγάλες συναντήσεις αξιωματικών συζητούσαν ανοιχτά το ζήτημα αυτό. Ελάχιστα πράγματα μπορούσαν να γίνουν απ την πλευρά του Ζοάο Φράνκο (ο οποίος είχε λάβει το βασιλικό αξίωμα) για να εμποδίσει το αναπόφευκτο. Η έκρηξη έλαβε χώρα στις 5 Οχτώβρη του Επαναστατικά στρατεύματα αναπτύχθηκαν στη Λισαβόνα, καθοδηγούμενα από γνωστούς ρεπουμπλικάνους. Οι ναύτες όμως που βομβάρδισαν στρατηγικά σημεία της Λισαβόνας, ήταν σοσιαλιστές. Σε πολλές περιπτώσεις, οι σοσιαλιστές είχαν εξαπατηθεί απ τη ρεπουμπλικανική ιδεολογία και τις υποσχέσεις της, αν και γι αυτούς ήταν αναμφίβολα ευκολότερο να δουλεύουν κάτω από ένα δημοκρατικό καθεστώς σε σχέση με τη μοναρχία. Οι αγώνες συνεχίστηκαν. Οι κυβερνήσεις διαδέχονταν η μια την άλλη με ρυθμό δύο ανά έτος, για τα επόμενα δεκαέξι χρόνια, και μεγάλες απεργίες ή διαδηλώσεις πλημμύριζαν από κόσμο τους δρόμους της Λισαβόνας σ αρκετές περιπτώσεις. Οι χρονιές του 1917 και 18 είδαν και τις πρώτες απόπειρες για γενική απεργία. Δύο φορές κηρύχτηκε απ την κυβέρνηση κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. Η κατά κύριο λόγο μικροαστικές ρεπουμπλικανικές κυβερνήσεις ποτέ δεν κατόρθωσαν να δημιουργήσουν μια πραγματικά μαζική βάση. Ο αντι-κληρικαλισμός τους τις αποξένωσε από μεγάλα κομμάτια της Καθολικής αγροτιάς, ενώ η αποτυχία τους να ικανοποιήσουν οποιοδήποτε απ τα αιτήματα των εργατών, τις έκανε αντι-δημοφιλείς στις μεγάλες αστικές περιοχές. Η εχθρότητα της αγροτιάς μεγάλωσε ακόμα περισσότερο εξ αιτίας της μυστικιστικής εμφάνισης του «Θαύματος της Παναγιάς της Φατίμα», το 6 Ζοάο Φράνκο, δικτάτορας της Πορτογαλίας ( ).

75 ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 75 Οδόφραγμα στη Λισαβόνα (5 Οχτώβρη του 1910) 1917 (αναφέρθηκε η εμφάνιση της Ευλογημένης Παρθένου σε τρία αγροτόπαιδα). Η δυσαρέσκεια του προλεταριάτου των πόλεων παρέμενε μια χρόνια απειλή για τις διάφορες ρεπουμπλικανικές κυβερνήσεις. Μέχρι το 1926 υπήρχε μια αδιάκοπη «αναταραχή» σ ολόκληρη τη χώρα. Αυτό οδήγησε τελικά στο δεξιό πραξικόπημα της 28ης Μάη του Δυο χρόνια αργότερα, τον Απρίλη του 1928, ο δρ. Σαλαζάρ, ένας 37χρονος καθηγητής «Οικονομίας και Οικονομικών Επιστημών» του Πανεπιστημίου της Κοΐμπρα, διορίστηκε Υπουργός Οικονομικών απ τον Πρόεδρο Καρμόνα. Είχε ζητήσει την ανάληψη του οικονομικού ελέγχου ολόκληρου του μηχανισμού της κυβέρνησης κι οι απαιτήσεις του έγιναν δεκτές. Το 1932, ο Σαλαζάρ έγινε Πρωθυπουργός. Η ανακήρυξη απ την πλευρά του, του Νέου Κράτους (Estado Novo), αποτέλεσε μια άμεση απάντηση στους μεγάλους αγώνες των προηγούμενων ετών. Μεταξύ του 1926 (δεξιό στρατιωτικό πραξικόπημα) και του 1933 (επίσημη διακήρυξη της Κορπορατικής Χάρτας) επικρατούσε αναστάτωση στις τάξεις των ενόπλων δυνάμεων. Έλαβαν χώρα διάφορες απόπειρες αντι-πραξικοπήματος κι ενός κινήματος του παλατιού: στο Πόρτο (7 Φλεβάρη 1927), στη Λισαβόνα (20 Ιούλη 1928), στη Μαδέιρα τον Απρίλη του 1931 και στη Λισαβόνα ξανά, στις 26 Αυγούστου 7 Μια εκτενέστερη περιγραφή του υπόβαθρου του πραξικοπήματος υπάρχει στο Oldest Ally: a portrait of Salazar s Portugal των Fryer και P. Mc Gowan Pinheiro (Λονδίνο, Dobson, 1961).

76 76 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ του Το υπόγειο αυτό ρεύμα της αναταραχής δεν περιορίζονταν μόνο στο στρατό. Πολλοί ένοπλοι πολίτες έλαβαν μέρος στις εξεγέρσεις. Με την ανακήρυξη του Νέου Κράτους, οι απεργίες κηρύχτηκαν παράνομες. Αλλά ακριβώς γι αυτό το λόγο, τα μεγάλα απεργιακά κινήματα έγιναν ταυτόχρονα και κινήματα εναντίωσης στο νέο κράτος. Έφτασαν στ αποκορύφωμά τους το 1934, όταν η εργατική τάξη αποπειράθηκε να εξεγερθεί. Η δική της ήττα της αποτέλεσε επίσης το βάρβαρο προοίμιο της ήττας της Ισπανικής Επανάστασης του Στις πέντε μέρες που βάσταξε ο ξεσηκωμός του 1934, φανερώθηκαν πολλά βασικά προβλήματα του κινήματος της εργατικής τάξης. Αναδείχτηκαν δύο κυρίαρχες ηγεσίες 8, οι οποίες με τη σειρά τους κατέπεσαν. Καμιά απ αυτές δεν έγινε αποδεκτή πάνω στον αγώνα και αμφότερες αναγκάστηκαν να ενσωματωθούν στις αυτόνομες προλεταριακές κινήσεις που δημιουργήθηκαν μέσα στην κρίση, μ άλλα λόγια, στις «επαναστατικές επιτροπές». Η γενική απεργία της 18ης Γενάρη του 1934 έτυχε καθολικής υποστήριξης. Κηρύχτηκε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. Κλήθηκαν η GNR και τα ΜΑΤ. Παρά την ευρεία ένοπλη αντίσταση, η εξέγερση καταστάλθηκε γρήγορα. Σε κάποιες περιοχές, η μάχη κράτησε παραπάνω. Στη Μαρίνια Γκραντ, βόρεια της Λισαβόνας, οι τοπικές επαναστατικές επιτροπές (αποτελούμενες από μέλη τόσο της CGT, όσο και του PCP, όπως επίσης κι από ντόπιους ανένταχτους μαχητές) κάλεσαν σε άμεση δράση. Ο κόσμος επιτέθηκε στους στρατώνες της GNR, απ τους οποίους προμηθεύτηκε όπλα. Οι τηλεφωνικές γραμμές κόπηκαν, οι δρόμοι μπλοκαρίστηκαν και δημιουργήθηκε ένα σοβιέτ. Το σοβιέτ αυτό, το πρώτο στην Πορτογαλία, άρχισε να προετοιμάζεται για την πολιορκία. Οι Σαλαζαρικές δυνάμεις συνάντησαν τρομερή αντίσταση σ όλη τη διαδρομή προς τη Μαρίνια Γκραντ. Ύστερα όμως από σφοδρές μάχες δύο ημερών, η πόλη καταλήφτηκε κι ο ξεσηκωμός 8 Στις αρχές του 20, η CGT (αναρχοσυνδικαλιστικής κατεύθυνσης) είχε κατορθώσει ν αποκτήσει σημαντικότατα ερείσματα μέσα στην εργατική τάξη, διεκδικώντας έναν αριθμό μελών που ξεπερνούσε τις Το 1928, το PCP είχε συρρικνωθεί στα όρια μιας μικροσκοπικής, απομονωμένης σέχτας που αριθμούσε όχι πάνω από 50 μέλη στη Λισαβόνα και 20 στο Πόρτο (The Communist International between the Fifth and Sixth Congresses, Λονδίνο, CPGB, 1928, σ. 280). Μετά από μια δραστική αναδιοργάνωση άρχισε ν αναπτύσσεται σε βάρος των αναρχο-συνδικαλιστών. Στις αρχές του 30, το PCP ήταν σε θέση να ελέγχει μια συνδικαλιστική οργάνωση (την CIS ή Comite Intersindical) με μέλη. Η CGT αντέδρασε δυναμικά στην ανακήρυξη του «Νέου Κράτους», το Σεπτέμβρη του Η Α Μπατάλια κάλεσε επανειλημμένα τους εργαζόμενους να προετοιμαστούν σε γενική απεργία. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου, το PCP, καθοδηγούμενο απ το Μπέντο Γκονσάλβες, υποστήριζε στις γενικές συνελεύσεις των εργαζόμενων την «απόρριψη» των φασιστικών» συνδικάτων. Κατέκρινε τις εκτός νόμου ενέργειες θεωρώντας ότι «συνέφεραν τους φασίστες», καταγγέλλοντας κάποιες φορές στις αρχές όσους τις υιοθετούσαν. Η εξέγερση δεν μπορεί να «διεκδικηθεί» ούτε απ τη CGT, ούτε απ το PCP, αν και το δεύτερο κατέκρινε τους εργαζόμενους για «αναρχικές τάσεις» ενώ η πρώτη μιλούσε κάποιες φορές λες κι η ίδια ήταν «η μοναδική οργάνωσή τους». Η εξέγερση αποδείχτηκε ότι διέθετε πολύ ευρύτερη βάση απ ότι η αντίστοιχη των υπαρχόντων οργανώσεων. Αποτέλεσμα της ήττας ήταν ο περαιτέρω συγκεντρωτισμός του PCP κι η φαινομενική εξολόθρευση της CGT, της οποίας τα μέλη είχαν διαδραματίσει σημαντικό και ξεκάθαρο ρόλο στην εξέγερση.

77 ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 77 συντρίφτηκε. Οι περισσότεροι απ τους ηγέτες συνελήφθησαν κι απελάθηκαν στην Ανγκόλα και το Ταρραφάλ, στα Νησιά του Πράσινου Ακρωτηρίου, όπου και στήθηκαν τα περιβόητα στρατόπεδα του «αργού θανάτου». Στρατόπεδα συγκέντρωσης δημιουργήθηκαν επίσης και σ όλη την επικράτεια της ίδιας της Πορτογαλίας. Χιλιάδες απεργοί έχασαν τις δουλειές τους. Δε χωρά καμιά αμφιβολία στ ότι ο ξεσηκωμός του Γενάρη του 1934 επηρέασε την απεργία των Αστουριανών μεταλλωρύχων, που έλαβε χώρα αργότερα μέσα στην ίδια χρονιά. Στη διάρκεια του Ισπανικού Εμφύλιου Πολέμου ( ), ο Σαλαζάρ έστειλε στρατιώτες για να στηρίξει το φασιστικό πραξικόπημα. Υπήρξε ωστόσο κάποια αντίσταση: τα πληρώματα τριών πλοίων που στάλθηκαν προς βοήθεια του Φράνκο (του «Ντίο», του «Αλφόνσο ντε Αλμπουκέρκε» και του «Μπαρτολομέου Ντιάζ») στασίασαν στον Τάγο. Χτυπήθηκαν απ το πυροβολικό κι οι στασιαστές συνελήφθησαν στο σύνολό τους. Το PCP, που προτιμούσε να λειτουργεί νόμιμα, ήταν στην παρανομία. Όσοι απ τους ηγέτες του ήταν ακόμα ελεύθεροι οδηγήθηκαν στην εξορία. Η αναρχοσυνδικαλιστική οργάνωση συντρίφτηκε απόλυτα. Το PCP ανέκαμψε σταδιακά. Άρχισε να δυναμώνει την οργάνωσή του στο εξωτερικό. Ξεκίνησε επίσης μια παράνομη καμπάνια για το σχηματισμό πυρήνων μέσα στα εργοστάσια. Για τους αναρχοσυνδικαλιστές, η ήττα είχε μονιμότερες συνέπειες. Το φασιστικό οικοδόμημα σταθεροποιήθηκε. Κάθε νόμος που περνούσε το Κράτος οχύρωνε αποτελεσματικότερα την αστική εξουσία, αποτελώντας μια επιπλέον επίθεση ενάντια στην εργατική τάξη. Κάθε δραστηριότητα που κινούνταν εκτός του αυστηρά περιχαρακωμένου πλαισίου που έθεταν οργανώσεις όπως η Πορτογαλική Λεγεώνα, τα Πράσινα Πουκάμισα (Mocidade Portuguesa) ή τα (κρατικά) συνδικάτα, ήταν πραχτικά αδύνατη. Πολιτικά, η εργατική τάξη είχε συντριφτεί. Την αντεπίθεσή της μπορούσε να την κάνει μόνο μέσα στις δουλειές. Ένα σχέδιο για την εκτέλεση του Σαλαζάρ απέτυχε τον Ιούλη του 1937, όπως άλλωστε συνέβη και μ εκατοντάδες ακόμα εγχειρήματα πολιτικής φύσης. Μετά την ήττα της Ισπανικής Επανάστασης, ο κόσμος ρίχτηκε σ έναν ενδο-ιμπεριαλιστικό Παγκόσμιο Πόλεμο, στη διάρκεια του οποίου, η Πορτογαλία παρέμεινε ουδέτερη. Στις δύο επόμενες δεκαετίες, πολλοί εργαζόμενοι υποστήριξαν - αν και απερίσκεπτα - κινήσεις που έγιναν από διάφορα τμήματα της μπουρζουαζίας για την ανάκτηση του ελέγχου του κρατικού μηχανισμού που βρίσκονταν στα χέρια των πιο αποφασισμένων φασιστικών φατριών. Το PCP στάθηκε στην πρώτη γραμμή όσον αφορά τη στήριξη ανάλογων κινήσεων. Η «αντιφασιστική» ιδεολογία του αποτέλεσε εμπόδιο για την αυτόνομη οργάνωση. Το 1958, η εκλογική καμπάνια του Ουμπέρτο Ντελγκάντο δέχτηκε ευρεία υποστήριξη απ την πλευρά της εργατικής τάξης: πολλοί θεωρούσαν ότι θα ήταν ευκολότερο να οργανωθούν κάτω από ένα πιο «ανοιχτό» καθεστώς. Το FPLN δημιουργήθηκε το Έφερε το Σ.Κ. και το PCP σ ένα κοινό «μέτωπο» ταξικής συν-

78 78 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ εργασίας με φιλελεύθερους όπως ο Ντελγκάντο. Το 1965, μετά τη δολοφονία του Ντελγκάντο απ την πολιτική αστυνομία, οι αστήριχτες αυτές ελπίδες ξανασκορπίστηκαν. Ο Ντελγκάντο απολάμβανε κάποιας υποστήριξης μέσα στο στρατό. Μετά την «εξαφάνισή» του, μια ομάδα αξιωματικών (η αποκαλούμενη Ανεξάρτητη Στρατιωτική Αντιπολίτευση) οργάνωσε ένα κίνημα που εξαρθρώθηκε απ την αστυνομία, μιας κι αυτή είχε λάβει γνώση των σχεδίων τους. Η αντίθεση στο Σαλαζαρισμό υπέβοσκε μέσα στις ένοπλες δυνάμεις κι αυτό συνέβαινε πριν ακόμα ξεκινήσουν οι αποικιακοί πόλεμοι. Μια απ τις θεαματικότερες απόπειρες να προσελκυστεί η προσοχή στον Πορτογαλικό (όπως και στον Ισπανικό) φασισμό ήταν η κατάληψη του πλοίου «Σάντα Μαρία». Στις 22 Γενάρη του 1961, μια ομάδα νυν αλλά και πρώην στρατιωτικών κατέλαβε το πλοίο που ταξίδευε απ το Μαϊάμι στο Καράκας. Ο διεθνής τύπος και η τηλεόραση πρόβαλαν το περιστατικό. Ο Ενρίκε Γκαλβάο παρουσίασε, σε μια συνέντευξή του σε γαλλική εφημερίδα, τις θέσεις του DRIL (Επαναστατικό Διοικητήριο για την Ιβηρική Απελευθέρωση): «Δεν επιθυμούμε απλά μια αλλαγή κυβέρνησης αλλά μια επανάσταση, τόσο στην Πορτογαλία όσο και στην Ισπανία». Μετά από δώδεκα μέρες, το πλοίο τελικά έδεσε στη Βραζιλία. Ο Γκαλβάο, όπως και άλλοι, οδηγήθηκαν στην εξορία. Η αμφισβήτηση όμως του καθεστώτος δεν περιορίζονταν μόνο μέσα στις τάξεις του στρατού. Μια απεργία των μεταλλωρύχων του Αλεντέζο (ενάντια στις απολύσεις), το 1960, οδήγησε στη σύλληψη 150 εργατών, πολλοί απ τους οποίους βασανίστηκαν απ την PIDE. Οι απεργίες, αν και παράνομες, συνεχίζονταν. Οι εργάτες «αρρώσταιναν» ξαφνικά, όλοι την ίδια μέρα. Στα πανεπιστήμια αναπτύχθηκε ένα αξιόλογο κίνημα (το Κίνημα των Συλλόγων) μεταξύ 1961 και 1963, προκαλώντας μια ευρείας κλίμακας αστυνομική καταστολή. Οι αγώνες εντάθηκαν μετά το Οι εργαζόμενοι στις μεταφορές ενεπλάκησαν το Δε σταμάτησαν τη δουλειά, αρνούνταν όμως να δεχτούν αντίτιμο απ τον κόσμο. Η ενέργεια αυτή αποδείχτηκε τρομερά δημοφιλής. Οι εργάτες ζητούσαν 40ωρο και ένα «δέκατο-τρίτο» (πληρωμένο στο ακέραιο) μηνιάτικο. Παρά τον καταπιεστικό μηχανισμό που υπήρχε στα εργοστάσια, η άνοδος του κόστους ζωής ανάγκαζε τους εργάτες ν αμύνονται και να ζητούν μισθολογικές αυξήσεις. Το 1969, οι εργάτες στην κλωστοϋφαντουργία κατέβηκαν σ απεργίες, ωθούμενοι απ τις μαζικές απολύσεις (αποτέλεσμα κυρίως της απόφασης των αφεντικών του κλάδου να μεταφέρουν τις επιχειρήσεις τους στην Ανγκόλα, πράγμα που τους εξασφάλιζε μεγαλύτερο ποσοστό κέρδους). Το εργοστάσιο της Αμπελέιρα καταλήφτηκε απ τους εργάτες και 30 με 40 άλλα εργοστάσια του κλάδου έσπευσαν προς υποστήριξή τους. Για ν απομακρυνθούν οι απεργοί έπρεπε τελικά να επέμβει η GNR. Ο τομέας των ηλεκτρονικών αποδείχτηκε ένα ακόμα σημαντικό πεδίο αγώνων κατά τη διετία Η Ελέκτρο-Άρκο κατέβηκε σ απεργία το 1973 κι έλαβαν χώρα αρκετές δράσεις αλληλεγγύης στα υπόλοιπα τμήματα του κλάδου. Απεργίες καταγράφηκαν επίσης στη Ρομπιαλάκ, στην Κομέτνα, στη Σορεφάμ, στην Ίμα (Σετφιλμπάλ), στην Μπις,

79 ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 79 στη Μοντέτ, στην Εντουάρντο Ζορζ, στη Σακόρ, στη Φάμπρικα ντος Γκαλλέγκος, στη Λούζο-Ιταλιάνα, στη Σίλντεξ, στη Ζ. Πιμέντα, στη Μέσσα Ρεγκίνα, στη Στάνταρτ Ελέκτρικα, στην Τρανσούλ, στη Λισνάβ, στη Σέπσα, στη Σόντα Πόβοα, στην Τάιμεξ, στην Πάρρυ & Υιός, στη CVF, στην Τελεμέκ κ.α. Σε κάποιες περιπτώσεις οι εργάτες πέτυχαν ν αποσπάσουν μισθολογικές αυξήσεις. Η πλειοψηφία όμως των απεργιών καταστάλθηκε. Οι εργαζόμενοι πάντως κατάλαβαν ότι, είτε το «δικαίωμα στην απεργία» υπήρχε είτε όχι, έπρεπε να πολεμήσουν για να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους. Η συνολική παρακαταθήκη ήταν τρομαχτική, τόσο για την ίδια την Πορτογαλία (όπου ο δείκτης οικονομικής ανάπτυξης είχε πέσει σε επίπεδα κατώτερα απ τ αντίστοιχα των αποικιών), όσο και για τις αποικίες, όπου οι περισσότεροι φυσικοί πόροι είχαν λεηλατηθεί κι οι λαοί κρατούνταν στην αμάθεια. Η διεθνής μπουρζουαζία είχε πετάξει την Πορτογαλία στην υπανάπτυξη, σε βαθμό που έρχονταν τελευταία στους περισσότερους θετικούς δείκτες του ΟΑΣΑ και πρώτη στην πλειοψηφία των αντίστοιχων αρνητικών. Σε συνολικό πληθυσμό εννιά εκατομμυρίων, πάνω από ένα είχε μεταναστεύσει. Η Ανάδυση των Πολιτικών. Ο Λένιν είχε πει πως η επανάσταση θα ήταν δυνατή όταν η άρχουσα τάξη δε θα μπορούσε πια να κυβερνήσει κι όταν επίσης ο υπόλοιπος λαός δε θα συνέχιζε με τον παλιό τρόπο. Η συγκεκριμένη απαρίθμηση των προϋποθέσεων είναι ελλιπής. Αν η επανάσταση δε γίνεται κατανοητή σαν μια απλή αλλαγή εξουσιαστών, τότε θά έπρεπε κάποιος να προσθέσει στο μοντέλο του Λένιν ότι ο λαός θα πρέπει να έχει σχηματίσει κάποια ιδέα γι αυτό με το οποίο επιθυμεί ν αντικαταστήσει την παλιά κοινωνία. Η άρχουσα τάξη της Πορτογαλίας είχε δείξει την ανικανότητα και την αδυναμία της. Είχε περιπέσει στην ανυποληψία και ήταν βαθιά διαιρεμένη. Οι πολιτικοί και νομοθετικοί θεσμοί της ήταν βυθισμένοι στο χάος. Ο κόσμος επιθυμούσε ξεκάθαρα μια αλλαγή. Τι είδους αλλαγή όμως; Το πραξικόπημα της 25ης Απρίλη είχε απελευθερώσει δυνάμεις που θ αποδεικνύονταν δύσκολο να ελεγχθούν, και που επιπλέον, θα έπρεπε να αυτοκαθοριστούν. Οι εργάτες βρίσκονται παντού στην επίθεση. Για να παραμείνει στο προσκήνιο, η μπουρζουαζία πρέπει να «υποστηρίξει» τα λαϊκά αιτήματα και ν αποδεχτεί τα όσα ήδη έχουν πραγματοποιηθεί. Όλες οι εφημερίδες, για παράδειγμα, αναφέρουν πως συμφωνούν με τα οικονομικά αιτήματα της εργατικής τάξης. Όλοι «υποστηρίζουν» την 1η του Μάη. Οι μικρότεροι όμως καπιταλιστές ανησυχούν. Είναι σίγουρα οι πρώτοι που θα χάσουν απ το παρόν κύμα των αιτημάτων. Οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις μπορούν ν αντέξουν τις απεργίες και το πάγωμα των κερδών τους για μεγαλύτερες περιόδους. Δε θα παραδοθούν χωρίς μάχη. Βραχυπρόθεσμα, μπορούν ακόμα και ν αποκομίσουν οφέλη από μια κατάσταση, η οποία μέσω της εξάλειψης των ανταγωνιστών τους, τείνει να ενισχύσει την κυριαρχία τους. Στη χώρα φαίνεται νά χουν έρθει τα πάνω κάτω. Μετά από μια μακρά περίοδο αδράνειας, η ενέργεια ξεσπάει παντού. Η Ντιάριο ντε Λισμπόα (4 Μάη του 1974) μεταφέρει τα νέα μιας απεργίας στα ορυχεία του Αλεντέζο, της πρώτης σ αυτή την επαρχία: 1500

80 80 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ περίπου εργάτες απαιτούν κατώτερο μισθό εσκούδων, καθώς και μια 8ήμερη περίοδο διακοπών κατ έτος. Στις 8 του Μάη ξεκινάει μια απεργία των σιδηροδρομικών, στο Κασκάις, ένα παραθαλάσσιο θέρετρο της μεσαίας τάξης που απέχει 20 χλμ. απ τη Λισαβόνα. Τα τραίνα κινούνται κανονικά αλλά κανένα εισιτήριο δεν πουλιέται ή ελέγχεται. Μια επιγραφή στο σταθμό αναφέρει: «Δε χρειάζεται να πληρώσετε. Πάτε οπουδήποτε επιθυμείτε. Καλό ταξίδι και καλή σας μέρα». Η απεργία είναι τρομαχτικά δημοφιλής. Τα τραίνα αυτά διαθέτουν κουπέ πρώτης και δεύτερης θέσης. Οι μεγαλύτεροι εργάτες συνεχίζουν να χρησιμοποιούν αυτά της δεύτερης θέσης. Τα παιδιά όμως της εργατικής τάξης πηγαίνουν στα βαγόνια της πρώτης. Συνθέτουν ένα περιοδεύοντα θίασο, καπνίζοντας τα χοντρά, φανταστικά πούρα τους, καθώς πάνε πάνω κάτω στους διαδρόμους των βαγονιών. Η Πρώτη Προσωρινή Κυβέρνηση ανακοινώνεται στις 16 Μάη του Το PCP, το Σ.Κ. και το PPD, διαθέτουν από δυο υπουργεία. Το CDE και το SEDES (μια ομάδα συντηρητικών τεχνοκρατών που είχε αντιτεθεί στην πολιτική του Καετάνο) έχουν από ένα. Υπάρχουν εφτά υπουργοί προερχόμενοι απ το στρατό με άγνωστη πολιτική απόχρωση. Πρωθυπουργός είναι ο Πάλμα Κάρλος. Υπήρξε νομικός σύμβουλος πολλών εκ των μεγαλυτέρων εταιρειών, υπερασπίστηκε όμως και τον Μάριο Σοάρες στη δίκη του, τη δεκαετία του Στο Κυβερνητικό Πρόγραμμα 9 δίνεται έμφαση στα εξής σημεία: 1) μέτρα για την καταπολέμηση της κερδοσκοπίας και της απάτης, 2) μεταρρύθμιση του τραπεζικού συστήματος, 3) εθνικοποίηση όλων των «πορτογαλικών» τραπεζών, 4) στήριξη των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, 5) αναγνώριση του γεγονότος ότι η λύση στον πόλεμο είναι πολιτική κι όχι στρατιωτική, 6) διατήρηση σχέσεων καλής γειτονίας με την Ισπανία, 7) σύσφιξη των σχέσεων με τις χώρες της Κοινής Αγοράς, 8) σύναψη διπλωματικών σχέσεων με όλες τις χώρες, 9) καθορισμός κατώτατου μισθού. Ο Υπουργός Εργασίας (Αβελίνο Γκονσάλβες) είναι μέλος του PCP (μέλη του PCP θα κατείχαν επίσης την ίδια θέση και στις επόμενες κυβερνήσεις - 2η, 3η, 4η και 5η). Τον τομέα των επικοινωνιών ανέλαβε ο διευθυντής της Ρεπούμπλικα, δρ. Ραούλ Ρέγκο. Η πραγματική εξουσία ασκείται απ τη Στρατιωτική Επιτροπή, όμως ποιος ακριβώς βαθμός ομοφωνίας τη διέπει; Το πρόγραμμα του MFA παραμένει το σημαντικότερο ντοκουμέντο ή δήλωση, απ όσα μέχρι στιγμής κυκλοφορούν, και κουβεντιάζεται πλατύτερα απ ότι το πρόγραμμα της ίδιας της κυβέρνησης. Απ τα μέσα του Μάη υπάρχει μια πραγματικά αξιοσημείωτη κατάσταση. Ο πολιτικός διάλογος παίρνει τη θέση του στα εργοστάσια, στους δρόμους και στα καφενεία. Μάζες ανθρώπων κάνουν κριτική και κατόπιν περνούν στην άμεση δράση. Οι πολιτικές οργανώσεις προσπαθούν να μη μείνουν πίσω, να βγάλουν συμπεράσματα και να «μεταφράσουν τα λαϊκά αιτήματα σε πολιτικά προγράμματα». 9 Δημοσιευμένο στην Α Καπιτάλ, 15 Μάη 1974.

81 ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 81 Μπορεί κάποιος να διακρίνει ορισμένες ομάδες με ξεκάθαρα προγράμματα. 10 Πρώτα πρώτα, το ίδιο το MFA, τ οποίο αποτελείται από δύο συνδεόμενες, αν και διακριτές οργανώσεις (απ τη μια πλευρά, την «κύρια» Στρατιωτική Επιτροπή στην οποία προεδρεύει ο Σπίνολα και που αποτελείται από τρεις στρατηγούς, έναν ταξίαρχο και δύο λοχαγούς, κι απ την άλλη, το «Κίνημα των Λοχαγών» που διέπεται από ριζοσπαστικότερες απόψεις). Η Στρατιωτική Επιτροπή παρουσίασε το Πρόγραμμα των Ενόπλων Δυνάμεων. Αποτελεί την «κεντρική διοίκηση» και τη «συντονιστική οργάνωση» ολόκληρης της χώρας. Αμφότερες οι στρατιωτικές ομάδες θεωρούνται ευρέως ως η ραχοκοκαλιά του νέου καθεστώτος. Τόσο οι καπιταλιστικές, όσο κι οι εργατικές οργανώσεις ισχυρίζονται ότι το MFA είναι δικό τους (και κάποιοι πρόκειται να γνωρίσουν πολύ δυσάρεστες εκπλήξεις). Μια αφίσα των MDP/CDE, που τη συναντάς παντού, απεικονίζει πέντε ανθρώπους που βαστάνε όπλα: τρεις πολίτες και δύο φαντάρους. Προς το παρόν, το MFA, με το «δημοκρατικό πρόγραμμά» του, χρειάζεται τα πολιτικά κόμματα όσο κι αυτά τις Ένοπλες Δυνάμεις. Έπειτα, υπάρχουν οι Κομμουνιστές κι οι Σοσιαλιστές. Οι δυο τους φαίνεται να «κρατάνε» το γενικό αίσθημα της χώρας. Στις πόλεις τουλάχιστον φαίνεται να διαθέτουν καλή οργάνωση. Αποτελούν μια σημαντική μειοψηφία στις τάξεις της κυβέρνησης ενώ κυριαρχούν στα συνδικάτα. Οι Κομμουνιστές είναι οι πιο «συγκρατημένοι» απ όλους. Η ουσία του προτάγματός τους είναι: «Σώστε την Εθνική Οικονομία», «Μην απεργείτε», «Μην κάνετε οτιδήποτε θα μπορούσε να επαναφέρει το φασισμό που μόλις ξεφορτωθήκαμε». Είναι απίστευτος ο απόλυτος βαθμός στον οποίο μπορεί να εκτεθεί ένα κόμμα σε διάστημα μερικών βδομάδων. Η εμπειρία της Χιλής (ΣτΜ: η ανατροπή του Αλιέντε απ το πραξικόπημα Πινοσέτ) επικαλείται παντού για να δικαιολογηθεί η «σύνεση». Κανείς δεν αναφέρει την αντίθετη περίπτωση: να ήταν δηλαδή αυτή ακριβώς η αδυναμία του Αλιέντε να πάει πέρα απ τα όρια της αστικής δημοκρατίας που οδήγησε στην ενδεχόμενη πτώση του. Κανείς δε γνωρίζει ακριβώς την ισχύ της αντίδρασης ή ακόμα κι αυτών των επαναστατικών δυνάμεων. Όλα θα φανούν στην πράξη. Στο μεταξύ, έχει σχηματιστεί η Ιντερσιντικάλ, σαν μια συνομοσπονδία διάφορων συνδικάτων και το PCP είναι αυτό που ασκεί τη μεγαλύτερη επιρροή στο εσωτερικό της. Τα διάφορα καπιταλιστικά κόμματα συνιστούν την τρίτη πολιτική τάση, μια τάση αδύναμη αλλά αναμφίβολα ακόμα παρούσα. Το PPD, συσπειρωμένο γύρω απ το Σα Καρνέιρο, Υπουργό άνευ Χαρτοφυλακίου, διαθέτει ακόμα κάποια αξιοπιστία. Υποστηρίζεται από ορισμένα στοιχεία του επιχειρηματικού κόσμου κι απ τη μικροαστική τάξη που βλέπει την αποκατάσταση της «δημοκρατίας» στην Πορτογαλία σαν το διαβατήριο για την Κοινή Αγορά. Η ιδιωτική πρωτοβουλία, δηλώνουν, θα προσδώσει την «ελευθερία» και την «ώθηση» που απαιτούνται για να βοηθηθεί το ξεπέρασμα των οικονομικών δυσχερειών τους. Ανάμεσα στα υπόλοιπα δηλωμένα καπιταλιστικά κόμματα περιλαμβάνονται οι Φιλελεύθεροι, οι Μοναρχικοί, το Εργατικό Κόμμα και η φίλα προσκείμενη στο Σ.Κ. πτέρυγα του CDE. 10 Οι διάφοροι πολιτικοί σχηματισμοί θα εξεταστούν λεπτομερέστερα στο κεφάλαιο 7.

82 82 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η τέταρτη ομάδα (η «άκρα αριστερά») υπήρξε τόσο απροετοίμαστη για τη νέα κατάσταση, όσο κι οι καπιταλιστές. Αποτελείται απ τους Μαοϊκούς, το PRB-BR, το MES, το LUAR και τους Τροτσκιστές. Υποψήφιοι για την «ηγεσία» ξεπετάγονται από παντού. Εκεί που υπήρχε μόνο ένα πολιτικό κόμμα, τώρα υφίσταται μια υπερ-πληθώρα απ αυτά. Γνωστές ομάδες οργανώνονται. Άλλες, στην παρανομία μέχρι τώρα, βγαίνουν στο φως της μέρας. Κανείς δε γνωρίζει πόσα κόμματα υπάρχουν, πόσο μάλλον μεμονωμένες ομάδες. Κανείς δε γνωρίζει τη δύναμή τους ή πόσο σημαντικός παράγοντας είναι - ή πρόκειται να γίνουν. Όλοι εκδίδουν φυλλάδια μ εντυπωσιακούς τίτλους, ισχυριζόμενοι ότι διαθέτουν τ αναμφισβήτητο μονοπώλιο, τόσο της διαλεκτικής όσο και της σωστής αντίληψης. Προς το παρόν, ακούγονται όλοι. Οι Μαοϊκοί δεν έχουν ενδώσει στο κλίμα της γενικής ευφορίας που δημιούργησε η 25η του Απρίλη. Το MRPP εκδηλώθηκε άμεσα μ ένα μανιφέστο που κριτίκαρε τη Στρατιωτική Επιτροπή, θεωρώντας τη μια αστική ρεφορμιστική ομάδα που δρα, άμεσα ή συγκαλυμμένα, για λογαριασμό των συμφερόντων του Κεφαλαίου. Στην εφημερίδα του, ο Τέμπο ε ο Μόντο, αναλύει την κατάσταση (Παράρτημα 3) κάτω απ τον τίτλο «As petalas para a burguesia, os espinhos para o povo - Λουλούδια για τη μπουρζουαζία, αγκάθια για το λαό». Το MRPP ιδρύθηκε το 1970, ως το αντίπαλο δέος στον «ρεβιζιονισμό» και το δογματισμό του Κομμουνιστικού Κόμματος. Το Δεκέμβρη της ίδιας χρονιάς, προώθησε μια έκδοση («Κόκκινη Σημαία») στην οποία προσπάθησε ν αναλύσει το κίνημα της εργατικής τάξης στην Πορτογαλία. Το 1971 ξεκίνησε την έκδοση της «Λούτα Ποπουλάρ» (Λαϊκός Αγώνας), στηρίζοντας διάφορες διαδηλώσεις ενάντια στον αποικιακό πόλεμο. Τη χρονιά αυτή, πολλά μέλη του συμμετείχαν σ απεργίες εργοστασίων στην περιοχή της Λισαβόνας και του Ριμπατέζο, στα βόρεια της πρωτεύουσας, προσπαθώντας να «εμφυσήσουν σ αυτές την ιδεολογία της πάλης ενάντια στους αποικιακούς πολέμους». Το 1972, ένας απ τους ηγέτες του, ο Ριμπέιρο Σάντος, δολοφονήθηκε στη διάρκεια μιας αντιπολεμικής διαδήλωσης. Θυμάμαι πολύ καθαρά, πως η κηδεία του μετατράπηκε σ ένα ανοιχτό κυνηγητό των επαναστατών απ την αστυνομία. Απ το 1973 και μέχρι το πραξικόπημα, το MRPP είχε καλέσει πολλές αντιπολεμικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας. Ένας αριθμός ηγετικών στελεχών του είχε φυλακιστεί. Σημαντικότερο όμως για τη διαμόρφωση της ιδεολογίας της άκρας αριστεράς ήταν το PRP, το Επαναστατικό Κόμμα του Προλεταριάτου. Το PRP είχε ενώσει τις δυνάμεις του με τις Επαναστατικές Ταξιαρχίες. Οι ομάδες αυτές ήταν υπεύθυνες για πολλές απ τις βομβιστικές επιθέσεις της προηγούμενης περιόδου κι ιδιαίτερα για τη δραματική επίθεση ενάντια στο Υπουργείο Επικοινωνιών. Συμμετείχαν επίσης στην πυρπόληση ενός πολεμικού πλοίου που ήταν έτοιμο ν αποπλεύσει για τις αποικίες. Το PRP είχε διανείμει το μανιφέστο του (Παράρτημα 4) αμέσως μετά το πραξικόπημα. Η ρητορική και τα συνθήματά του διέφεραν απ τ αντίστοιχα των Μαοϊκών, παρόλο που το βασικό μήνυμα ήταν παρόμοιο. Το πραξικόπημα, έλεγαν, είναι πραξικόπημα της μπουρζουαζίας. Προκλήθηκε απ την κρίση που επήλθε λόγω του πολέμου, του πληθωρισμού και της επίθεσης των εργατών. Επρόκειτο για τη «φιλελεύθερη

83 ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 83 μπουρζουαζία» που έπαιρνε τα ηνία απ τους φασίστες, εκσυγχρονίζοντας και μεταρρυθμίζοντας τις παλιές καπιταλιστικές δομές. Μακράν η γνωστότερη απ τις αριστερές ομάδες ήταν το LUAR, στ οποίο έχουμε ήδη αναφερθεί. Ο Πάλμα Ινάσιο, ο ηγέτης του, είχε συλληφθεί τον περασμένο Οχτώβρη, κατά την είσοδό του στην Πορτογαλία, έχοντας ως αποστολή του την απελευθέρωση ορισμένων πολιτικών κρατουμένων. Το πρόβλημα με τις «επαναστατικές» ομάδες είναι η απομόνωσή τους. Οι εργάτες μπορούν να τις ακούσουν αλλά δεν τις καταλαβαίνουν. Οι απόψεις τους διαβάζονται και συζητιούνται απ τους εργάτες αλλά μόνο υπό τη μορφή της ιδεολογίας. Δε διαθέτουν κάποιο συγκεκριμένο νόημα. Οι «επαναστάτες» παραμένουν ξένοι, παρέχοντας συμβουλές από τον «πάγκο», ενώ το PCP, μέσα απ τα συνδικάτα, αναλαμβάνει σταθερά τον έλεγχο μέσα στα εργοστάσια. Τα βράδια της Παρασκευής, όταν όλοι έχουν σχολάσει απ τις δουλειές κι έχουν πιει κι ένα ποτηράκι παραπάνω, είναι εύκολο να κάνεις τον επαναστάτη, ευκολότερο σίγουρα απ ότι τα πρωινά της Δευτέρας, έχοντας μπροστά σου μια βδομάδα δουλειάς και μπόλικους λογαριασμούς για να πληρώσεις. Οι επαναστάτες εργάτες είναι επίσης απομονωμένοι κι οι πολιτικές ομάδες παίρνουν εύκολα το πάνω χέρι. Αυτό που προηγουμένως ήταν αδιανόητο, τώρα το συναντάς μπροστά στην πόρτα σου. Οι γυναίκες οργανώνουν μια διαδήλωση έξω απ την έδρα της Στρατιωτικής Επιτροπής. Η Α Καπιτάλ αναφέρει τα αιτήματά τους: «Μετά την 25η Απρίλη, ορισμένα κτήρια των φασιστών μεταβιβάστηκαν στις πολιτικές ομάδες. Απ τη στιγμή που οι γυναίκες αποτελούν περισσότερο απ το 52 % του πληθυσμού, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι θα δίνονταν κάποιο μέρος και στις δικές μας οργανώσεις. Είμαστε τα κύρια θύματα της φασιστικής ιδεολογίας που προσπάθησε να μας υποβιβάσει στους παραδοσιακούς ρόλους της γυναίκας, αποξενώνοντάς μας απόλυτα απ την υπόλοιπη κοινωνία. Είναι γνωστό ότι η αποπολιτικοποίηση των γυναικών και η τάση τους να ψηφίζουν τη δεξιά, σχετίζεται άμεσα με την πλήρη απουσία κινημάτων κι οργανώσεων που δρουν υπέρ τους. Παρόλ αυτά, η Στρατιωτική Επιτροπή δε θεωρεί το Γυναικείο Κίνημα άξιο προσοχής ή ενδιαφέροντος. Γιατί όμως; Μήπως έχουμε να κάνουμε γι άλλη μια φορά με διάκριση εναντίον των γυναικών;». Στις 28 Μάη, η Ντιάριο ντε Λισμπόα μεταφέρει τη διακήρυξη των εκδιδομένων γυναικών της Λισαβόνας (που εργάζονται κυρίως στην περιοχή του λιμανιού). Αφού επισημαίνεται ότι «έπρεπε να εξασκούν παράνομα αυτό που αποτελεί το αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο» κι ότι παρόλο που θεωρούνταν γενικά πως είχαν μια «άνετη» ζωή, αυτό δεν είχε καμιά σχέση με οποιαδήποτε άνεση, η διακήρυξη συνεχίζει απαιτώντας τη δημιουργία ενός σωματείου, μέσα στ οποίο «απελευθερωμένες απ όλες τις πουριτανικές πιέσεις θα μπορούσαν να συζητάνε τα προβλήματα της ιδιαίτερης θέσης τους». Οι κύριες έγνοιες τους ήταν η εκμετάλλευση απ τους νταβατζήδες, η ανάγκη να προστατευτούν οι ανήλικες, ο καθορισμός μιας κλίμακας αμοιβών, η προώθηση του «ελεύθερου πεζοδρομίου» που θα βοηθούσε την «ανάπτυξη του τουρισμού» και η αντίθεσή τους στις

84 84 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ «σκανδαλώδεις δραστηριότητες των συντηρητικών συναδέρφων τους που ασκούσαν το επάγγελμα αποκλειστικά στα ακριβά νυχτερινά κέντρα». Πρόσφεραν και τη στήριξή τους στο MFA. Για ένα χρόνο, σε όλους όσους είχαν βαθμό κατώτερο απ αυτόν του υπολοχαγού, «θα χρέωναν μισή τιμή». 11 Τρεις περίπου βδομάδες νωρίτερα, η Ντιάριο ντε Λισμπόα είχε αναδημοσιεύσει το μανιφέστο του «Επαναστατικού Κινήματος των Ομοφυλόφιλων» (βλ. Παράρτημα 5). Είχαν διωχθεί ποικιλοτρόπως στη διάρκεια του παλιού καθεστώτος, με τα μπαρ και τα κλαμπ τους να έχουν επανειλημμένα γίνει στόχοι επιδρομών. Ζητούσαν να μπει τώρα ένα τέλος στις εις βάρος τους διακρίσεις. Αυτά, καθώς και άλλα μανιφέστα, ανάγκασαν το Στρατηγό Γκαλβάο ντε Μέλο, μέλος της Στρατιωτικής Επιτροπής, να εκφράσει τη λύπη του για το «διασυρμό της 25ης Απρίλη». «Η ένδοξη επανάστασή μας», ανέφερε, «μετατρέπεται σ ένα κίνημα πορνών και ομοφυλόφιλων». * * * Στις 25 Μάη, η κυβέρνηση ανακοίνωσε το πάγωμα των μισθών. Θα υπήρχε το κατώτατο όριο των εσκούδων (η γενική απαίτηση των εργατών ήταν για 6.000). Όλοι οι μισθοί πάνω απ τα εσκούδα θα πάγωναν. Πιστεύω ότι αυτό δεν αφορούσε πάνω απ το 25 % των μισθωτών. Το MES κυκλοφόρησε μια προκήρυξη που τιτλοφορούνταν «Η κυβέρνηση προετοιμάζει άλλο ένα αντι-λαϊκό μέτρο» ενάντια στο πάγωμα των μισθών (Παράρτημα 6). Το πάγωμα ήταν αντιδημοφιλές αλλά έγινε αποδεκτό με μισή καρδιά. Το ίδιο συνέβη και με την απόφαση να επιτραπεί η φυγή στη Βραζιλία του πρώην Πρωθυπουργού και του πρώην Προέδρου. Το βράδυ που ακολούθησε τη συγκεκριμένη ανακοίνωση, οι δύο μεγαλύτερες αίθουσες της Λισαβόνας γέμισαν από ισάριθμες συγκεντρώσεις, τις μεγαλύτερες που είχαν γίνει ως τότε εκεί. Η μεγαλύτερη ήταν αυτή του PCP που έγινε στο Σπορτς Παβίλιον. Υπολογίζεται ότι άνθρωποι συγκεντρώθηκαν για να παρακολουθήσουν λόγους που έκαναν έκκληση για ενότητα, συνεργασία με την Προσωρινή Κυβέρνηση και οργάνωση της εργατικής τάξης μέσα απ τα συνδικάτα. Τα βασικά θέματα είναι οι κίνδυνοι μιας φασιστικής αντεπίθεσης και η ανάγκη να υπάρξει ηρεμία και υπομονή. Ο Ζαΐμε Σερρά καλεί το ακροατήριο «να στεριώσει τις νίκες που κατακτήθηκαν με την επανάσταση, να πλατύνει τη διαδικασία του αληθινού εκδημοκρατισμού της χώρας και να δυναμώσει τη συμμαχία με τις Ένοπλες Δυνάμεις». Ένα ακόμα μέλος του κόμματος αναφέρει πως τα αιτήματα που δε λαμβάνουν υπόψη τους τα περιθώρια που επιτρέπει το ΑΕΠ, η υπερβολική μείωση των ωρών εργασίας που θα επιφέρει πτώση στην παραγωγή και η αλόγιστη χρήση κάποιων μορφών αγώνα, ειδικά δε των απεργιών, θα επιφέρουν ζημιά 11 Το γεγονός αναφέρεται επειδή είναι πραγματικό. Δε θα έπρεπε να «κρύβεται κάτω απ το χαλί» επειδή αποτελεί παρέκκλιση απ τις παραδοσιακές αριστερές αντιλήψεις επί του θέματος. Η γυναικεία πορνεία αποτελεί επιπλέον μια απολύτως αλλοτριωτική σχέση, στην οποία οι γυναίκες είναι τα αντικείμενα των αντρικών σεξουαλικών φαντασιώσεων και υποχείρια της δύναμής τους - ακόμα κι αν κάποιες γυναίκες, ορισμένες φορές, αποτελούν συμπληρωματικά τμήματα του αξιακού συστήματος που περιλαμβάνει τέτοιες αντιλήψεις.

85 ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 85 στην εθνική οικονομία και θα προκαλέσουν χάος. Κανείς εκπρόσωπος των αφεντικών δε θα μπορούσε να το θέσει καλύτερα. Η συγκέντρωση έκλεισε με την απαγγελία της Διεθνούς. Η συγκέντρωση του MES, απ την άλλη, προσέλκυσε περίπου ανθρώπους σ ένα χώρο που συνήθως χρησιμοποιούνταν σαν τσίρκο. Εδώ, τα κύρια θέματα αφορούσαν την επαναστατική ενότητα και τη στήριξη των διαδηλώσεων εναντίον του αποικιακού πολέμου που σχεδιάζονταν για την ερχόμενη βδομάδα. Η Υπόθεση Περάλτα. Ο λοχαγός Περάλτα ήταν ένας Κουβανός που είχε πιαστεί αιχμάλωτος στη διάρκεια του παλιού καθεστώτος στη Γουϊνέα-Μπισσάου κι είχε κατηγορηθεί για παροχή βοήθειας προς τους ντόπιους «τρομοκράτες». Μεταφέρθηκε στη Λισαβόνα, δικάστηκε και καταδικάστηκε σε ποινή δύο ετών. Αργότερα, «ξαναδικάστηκε» κι η ποινή του αυξήθηκε στα δέκα χρόνια. Τη μέρα που η Κασίας απελευθερώθηκε, βρίσκονταν στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Ο Περάλτα φαίνεται πως αρχικά είχε θεωρηθεί αιχμάλωτος πολέμου και προορίζονταν γι ανταλλαγή με Πορτογάλους που είχαν πιαστεί στη Γουϊνέα. Κατόπιν, διέρρευσε μια ιστορία που ανέφερε πως το παλιό καθεστώς σχεδίαζε να τον ανταλλάξει μ έναν Αμερικανό πράκτορα της CIA που είχε καταδικαστεί σε 30ετή φυλάκιση για κατασκοπεία στην Κούβα. Η συμφωνία μεταξύ των Πορτογάλων φασιστών και του καθεστώτος Κάστρο είχε κλειστεί με τη μεσολάβηση της διπλωματίας του Βατικανού. Σ αντάλλαγμα, οι Πορτογάλοι θα έπαιρναν στρατιωτική βοήθεια απ τις ΗΠΑ. Την κατάσταση αυτή «φορτώθηκε» κατόπιν το MFA. Στην αρχή, αρνήθηκαν ότι ο Περάλτα επρόκειτο ν ανταλλαγεί με τον Αμερικανό πράκτορα της CIA, αρνήθηκαν όμως ν αναφέρουν για ποιο λόγο ο συγκεκριμένος πολιτικός κρατούμενος του παλιού καθεστώτος δεν είχε απελευθερωθεί. Στις 25 Μάη, μια διαδήλωση που οργανώθηκε απ το MES συγκεντρώθηκε έξω απ το νοσοκομείο κι απαίτησε την άμεση απελευθέρωσή του. Δυο χιλιάδες νεαροί διαδηλωτές κατέλαβαν τις σκάλες της απέναντι εκκλησίας, πραγματοποιώντας μια 20ωρη ολονύχτια διαμαρτυρία, σταματώντας την κυκλοφορία και τραγουδώντας αντι-αποικιακά τραγούδια. Στην περιοχή κατέφτασε ένας αξιωματούχος της αστυνομίας και ζήτησε απ τους διαδηλωτές ν αποχωρήσουν, λέγοντάς τους ότι ο Περάλτα δε βρίσκονταν πια στο νοσοκομείο κι ότι ενοχλούσαν τους υπόλοιπους ασθενείς. Ήρθε επίσης κι ο Στρατός, συνοδευόμενος από μια δύναμη αντρών της GNR και των ΜΑΤ. Δόθηκε εκ νέου η διαταγή να διαλυθούν. Το PRP κι οι Τροτσκιστικές ομάδες αποφάσισαν ότι η σύγκρουση με την αστυνομία θ αποτελούσε τακτικό λάθος κι αποσύρθηκαν απ το προσκήνιο. Οι Μαοϊκοί στάθηκαν αδιάλλακτοι. Εναντίον τους χρησιμοποιήθηκαν εκτοξευτήρες νερού και δακρυγόνα.

86 86 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Το Ράντιο Ρενασένσα (που είχε καταληφτεί απ τους εργαζόμενους μια βδομάδα πριν) διατάχτηκε να σταματήσει τη ζωντανή κάλυψη της συγκεκριμένης διαδήλωσης. Προκειμένου να εξασφαλιστεί η συμμόρφωσή του, ο Στρατός κατέλαβε τα στούντιο. Το μυστήριο του Περάλτα δεν ξεκαθαρίστηκε ποτέ. Το σημαντικό μάθημα του επεισοδίου αυτού ήταν ότι αποδείχτηκε πως οι επαναστατικές ομάδες θα δέχονταν επίθεση, στην περίπτωση που δίνονταν τέτοιες διαταγές. Ήταν η πρώτη διαδήλωση στην Πορτογαλία που διαλύθηκε βίαια απ την αστυνομία, μετά την 25η Απρίλη. Υπάρχουν διάφοροι λόγοι για τους οποίους οι αρχές προχώρησαν τελικά στη διάλυση εκείνης της διαδήλωσης. Η πλειοψηφία των διαδηλωτών αποτελούνταν από φοιτητές κι όχι από εργάτες. Αν συνέβαινε το αντίστροφο, είναι αμφίβολο, δεδομένου του γενικότερου κλίματος που επικρατούσε, το αν οι ένοπλες δυνάμεις (που είχαν χαιρετιστεί σαν «οι απελευθερωτές της εργατικής τάξης») θα προχωρούσαν στην επίθεση, κι αυτό γιατί η εικόνα αυτή τους ήταν ακόμα χρήσιμη. Φάνηκε όμως όσον αφορά τα παραπάνω «γκρουπούσκουλα», πόσο ισχνή ήταν η υποστήριξη που διέθεταν και πόσο περιορισμένη ήταν η πραγματική τους βάση. Το PCP αρνήθηκε να σχολιάσει το συμβάν. Ούτε καταδίκασε τη συγκεκριμένη απόφαση, ούτε και την υποστήριξε ανοιχτά. Από πολλές απόψεις, αποτέλεσε μια νίκη γι αυτό, παγιώνοντας την εικόνα του ως «προσγειωμένου» κι υπεύθυνου ηγέτη των εργατών, συγκεντρωμένου στα «πραγματικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η χώρα». Την επόμενη όμως βδομάδα, η Ιντερσιντικάλ οργάνωσε μια μεγάλη συγκέντρωση «ενάντια στους εχθρούς των εργατών». Χωρίς καμιά αμφιβολία, στόχος της ήταν να συμπεριλάβει τους «ψευτο-επαναστάτες της άκρας αριστεράς» που είχαν διαδηλώσει υπέρ της απελευθέρωσης του Περάλτα.

87 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ 87 KEFALAIO ΙΙΙ. ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ Ο Σάρτρ περιεργάζεται ένα G3A3 στο στρατόπεδο του RAL-1.

88 88 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Εκτιμώντας την Κατάσταση. Υπάρχει μια παράλληλη κουβέντα παντού. Την Πρωτομαγιά, η Στρατιωτική Επιτροπή διακήρυξε πως «το έθνος στήριζε τους εργάτες». Τώρα ισχυρίζεται ότι «οι εργάτες στηρίζουν την απελευθέρωση του έθνους». Μια ομάδα της μεσαίας τάξης που είναι συσπειρωμένη γύρω απ την Εσπρέσσο, οργανώνει ένα Φιλελεύθερο Κόμμα (το αποκαλούν κεντρο-αριστερό). Ο Μάριο Σοάρες, που συμπεριφέρεται ήδη σαν Υπουργός Εξωτερικών, έχει φύγει για το Λονδίνο για να συζητήσει την κατάσταση με τον Γουίλσον. Οι εφημερίδες είναι άθλιες. Η Ρεπούμπλικα έχει τον τίτλο «Ο λαός δε ζει πια μέσα στο φόβο». Ανοησίες. Τίποτα δεν έχει αλλάξει εκτός απ τους πολιτικούς. Αυτοί που φοβούνταν μήπως ξεμείνουν από λεφτά ή φαγητό, διατηρούν ακόμα τους φόβους αυτούς. Στο Παρίσι, τα γραφεία της Πορτογαλικής πρεσβείας έχουν παραβιαστεί και μοιράστηκαν διαβατήρια σε ανυπόταχτους, λιποτάχτες και σε πολλούς μετανάστες εργάτες. Η κυβέρνηση έχει παραχωρήσει μερική αμνηστία: όσοι επιστρέφουν πρέπει να υπηρετήσουν. Σ όλα τα στέκια της εργατικής τάξης υπάρχει έντονη συζήτηση κι επιχειρηματολογία. Η μπάλα έχει σχεδόν ξεχαστεί. Τα συναισθήματα είναι πολύ μπερδεμένα: τρομαχτική δύναμη κι ελπίδα αλλά κι επίγνωση της κρίσης. Τίποτα δεν είναι βέβαιο. Τ ομορφότερο ίσως πράγμα είναι αυτό το αίσθημα της εμπιστοσύνης που μεγαλώνει μέρα με τη μέρα. Δεν υπάρχει τίποτ άλλο παρά μόνο θετικό πνεύμα για την εργατική τάξη σ ολόκληρο τον κόσμο. Οι άνθρωποι συζητάνε για την κατάσταση στη Γαλλία, την Αγγλία, την Αργεντινή και τη Βραζιλία, λες κι υπήρξαν σ όλη τους τη ζωή καθηγητές ή πολιτικοί. Η γειτόνισσά μου έχει αλλάξει τόσο που δεν την αναγνωρίζω, καθώς αναρωτιέται εκστατικά αν οι εργάτες μπορούν να νικήσουν. Λέει «πως δε σκαμπάζει και πολλά απ την πολιτική». Όμως ύστερα από μήνες σιωπής, αναγκαστικής ευπρέπειας και φόβου, η απέραντη χαρά κι ο ενθουσιασμός της, αποδεικνύονται πράγματα απίστευτα αναζωογονητικά. Η αλλαγή των ονομασιών λέει πολλά: το «Στάδιο Τομάς» γίνεται «Στάδιο της Ελευθερίας», η «Γέφυρα Σαλαζάρ» είναι τώρα «Γέφυρα της 25ης Απρίλη» ή Κόκκινη Γέφυρα. 1 Είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς, μα η αξία του εσκούδου έχει ανέβει στις διεθνείς αγορές. Ο Αγκοστίνιο Νέτο, ο ηγέτης του Απελευθερωτικού Μετώπου της Ανγκόλας (MPLA), απέστειλε μια διακήρυξη στον Πορτογαλικό λαό (Παράρτημα 7). Στις 6 Μάη, οι ψαράδες του Ματοστίνιος αρνούνται να βγουν για ψάρεμα για λογαριασμό της εταιρείας τους. Η διαφωνία διαρκεί τέσσερις μέρες. Στο τουριστικό σύμπλεγμα της Τρόγια, στις 9 Μάη, περίπου εργαζόμενοι σταματούν τη δουλειά. Η Τάιμεξ, η ωρολογοποιία που βρίσκεται κοντά στη Λισαβόνα, καταλαμβάνεται απ τους εργαζομένους της, οι οποίοι απαιτούν αυξήσεις στους μισθούς και την απομάκρυνση 6 συνεργατών της PIDE. Στις 13 Μάη, οι εργαζόμενοι στα ορυχεία 1 Η ονομασία άλλαξε επίσημα το Σεπτέμβρη του Ο προσωρινός «βαφτισμός» είχε γίνει με μπογιά.

89 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ 89 της Πανασκέιρα (ανάμεσα στους οποίους υπάρχουν και 400 που προέρχονται απ το Πράσινο Ακρωτήρι) απαιτούν ελάχιστο μισθό εσκούδων κι απέχουν απ τη δουλειά για να ενισχύσουν το αίτημά τους. Απεργία των ψαράδων στο Ματοστίνιος Στο Πόρτο, χιλιάδες διαδηλώνουν στις φτωχότερες περιοχές της πόλης, διεκδικώντας αξιοπρεπείς συνθήκες στέγασης. Οι εργάτες της Φάιρστοουν σε Λισαβόνα, Αλκοσέτε, Πόρτο και Κοΐμπρα, καταλαμβάνουν τα εργοστάσια και αξιώνουν την απομάκρυνση των ξένων διευθυντών τους. Στις 15, εργαζόμενοι της Λισνάβ κατεβαίνουν σ απεργία καταλαμβάνοντας τα μέρη δουλειάς, ενώ στο Βορρά, 500 περίπου εργάτες ορυχείων στην Μπορράλια προσχωρούν στην απεργία των υπόλοιπων συναδέρφων τους. Καθώς σχηματίζεται η Πρώτη Προσωρινή Κυβέρνηση, στις 16 Μάη, οι εργαζόμενοι στην Πανεπιστημιακή Λέσχη ενώνονται με το διαρκώς ογκούμενο κίνημα. Το ίδιο κάνουν κι οι εργαζόμενοι της κλωστοϋφαντουργίας στην Κοβιλιά, στο Μίρα ντ Άιρε και στην Καστανέιρα ντε Πέρα. Στη Λισαβόνα, πολλοί εργαζόμενοι βρίσκονται σ απεργία, απ τη Σακόρ (διυλιστήρια πετρελαίου) ως τη Μέσσα (γραφομηχανές). Ενώ οι αριστερές εφημερίδες οργανώνονταν ή αναδιοργανώνονταν 2, οι ψαράδες του Ναζαρέ κι οι εργαζόμενοι της Μπάγερ (φαρμακευτικά είδη) κατέβηκαν σ απεργία. Στις 21 Μάη, περίπου μεταλλεργάτες έκαναν πορεία στη Λισαβόνα απαιτώντας μεγαλύτερους μισθούς. Το πρώτο τεύχος της Λούτα Ποπουλάρ ασχολήθηκε μ ένα μεγάλο αριθμό ζητημάτων, περιλαμβανομένης της απεργίας των οδηγών ταξί της Λισαβόνας. Την ίδια μέρα, οι εργάτες της ημικρατικής εταιρείας πετρελαιοφόρων τάνκερ, Σοπονάτα, ενώθηκαν επίσης με το απεργιακό κύμα. Οι 600 εργαζόμενοι που απασχολούνταν στη στεριά κατέλαβαν τα γραφεία ενώ οι ναυτικοί απέστειλαν μέσω ασυρμάτου την υποστήριξή τους απ την ανοιχτή θάλασσα. Στις 27, εργαζόμενοι της Καρρίς (μεταφορές) αρνήθηκαν ν ανέβουν στα λεωφο- 2 Η κομμουνιστική εφημερίδα Ο Προλετάριο είχε πρωτοεκδοθεί το Έβγαινε νόμιμα μέχρι το Το PCP έβγαλε τότε την Αβάντ που απαγορεύτηκε το 1934 αλλά συνέχισε να εκδίδεται στην εξορία, στη Γαλλία, με κάποια αντίτυπα να επιστρέφουν παράνομα στην Πορτογαλία. Επανεμφανίστηκε τώρα νόμιμα και πάλι. Το πρώτο τεύχος της Πορτουγκάλ Σοσιαλίστα (Σ.Κ.) βγήκε στις 27 Απρίλη 1974 και της Λούτα Ποπουλάρ (MRPP) στις 23 Μάη 1974.

90 90 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ρεία τους. Τα συνδικάτα επεσήμαναν το παράδειγμα της Χιλής (παρομοιάζοντας το ζήτημα της Καρρίς με την απεργία των ιδιοκτητών των μέσων μεταφοράς - ΣτΜ: η απεργία των, δωροδοκημένων απ την CIA, φορτηγατζήδων στη Χιλή έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανατροπή του Αλιέντε). Αποπειράθηκαν έτσι να εκτονώσουν το απεργιακό κίνημα. Οι προσπάθειές τους όμως καρποφόρησαν μόνο εν μέρει, καθώς τα παραμερισμένα αιτήματα των εργαζόμενων επανήλθαν με μεγαλύτερη ένταση σε σχέση με τ αρχικά. Ο Σπίνολα εκφωνεί λόγο ενώπιον εκατοντάδων χιλιάδων στο Πόρτο. Αυτή είναι η πρώτη φορά που πηγαίνει στο Βορρά. «Η 25η έδωσε στο λαό ελευθερία», αναφέρει. «Την ελευθερία αυτή πρέπει να τη διατηρήσουμε... Και τώρα που έχουμε περάσει τον πρώτο μήνα ενθουσιασμού κι ευφορίας, πρέπει ν αρχίσουμε να σκεφτόμαστε με τρόπο ώριμο για το μέλλον. Πρέπει να υπερασπίσουμε την ελευθερία μας απ τις αντιδραστικές δυνάμεις, απ τις δυνάμεις που επιθυμούν να μειώσουν την ελευθερία αυτή. Ούτε με την αναρχία, ούτε με το οικονομικό χάος, την αναταραχή και το σταμάτημα της δουλειάς, δεν μπορούμε να οικοδομήσουμε την Πορτογαλία του μέλλοντος. Αυτοί είναι τρόποι που χρησιμοποιούν οι αντιδραστικοί κι οι αντεπαναστάτες. Οι Ένοπλες Δυνάμεις κι ο λαός πρέπει να ενωθούν, αποκλείοντας αυτό τον δρόμο που οδηγεί στην καταστροφή». Την εξουσία την κρατάνε οι Ένοπλες Δυνάμεις, κι ειδικότερα η Στρατιωτική Επιτροπή. Τι επιρροή ασκεί το Κίνημα των Λοχαγών; Κανείς δε γνωρίζει. Σε διάφορα μέρη της χώρας στάλθηκαν αξιωματικοί για να εργαστούν «υπέρ της οργάνωσης και της σταθεροποίησης». Τι ακριβώς όμως πρόκειται να σταθεροποιήσουν; Την αστική εξουσία; Τη Βοναπαρτική εξουσία; Το δρόμο προς τον κρατικό καπιταλισμό; Κανείς δεν είναι απολύτως βέβαιος. Λίγοι άνθρωποι αναρωτιούνται για τέτοια πράγματα. Ένα είναι σίγουρο: ο στρατός είναι στρατός των αστών, τόσο με τους όρους της ταξικής κοινωνίας που υπερασπίζεται, όσο και με τους αντίστοιχους των δικών του ξεχωριστών ιεραρχικών δομών. Η κυβέρνηση του Πάλμα Κάρλος, περιγράφεται από ορισμένους δημοσιογράφους «σαν κάτι που μοιάζει περισσότερο με κυψέλη, παρά με πραγματική κυβέρνηση» που προσπαθεί να διαχειριστεί την κατάσταση. Παίρνει αποφάσεις για θέματα του τραπεζικού συστήματος, κατώτατων μισθών και ζητήματα «εθνικού συμφέροντος». Είναι όμως υποχρεωμένη να δίνει λογαριασμό στο Σπίνολα που λαμβάνει τις τελικές αποφάσεις. Η αριστερά δεσπόζει στην, μετά την 25η του Απρίλη, κατάσταση. Βρίσκεται παντού: στον έλεγχο των εγκαθιδρυόμενων θεσμών, πολλών εφημερίδων και της τηλεόρασης. Οργανώνεται μαζικά στο βιομηχανικό τομέα. Η αισιοδοξία της είναι στα ύψη και όχι χωρίς λόγο. Οι μισθολογικοί αγώνες, οι νίκες που κατακτούνται, ο όγκος των διαδηλώσεών τους κι η καθολική κριτική στον καπιταλισμό, είναι πράγματα που έδωσαν τρομαχτική ώθηση στο ηθικό της. Θα ήταν παρόλ αυτά λάθος να φανταστούμε, πως οι ανακοινώσεις, οι συζητήσεις κι οι διαδηλώσεις της αντανακλούν το συνολικό άθροισμα των φόβων ή των ελπίδων των εργαζόμενων, τούτες τις μέρες.

91 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ 91 Είναι δύσκολο να βρεθεί χώρος για άλλα συνθήματα στους τοίχους. Κανένας, ούτε κι ο πιο αδιάφορος τουρίστας, δεν μπορεί να μην τα προσέξει. Καλύπτουν κάθε ελεύθερο τοίχο, μνημείο και δημόσιο κτήριο, κάθε γωνιά που ο κόσμος μπορεί να δει, καθώς κι άλλα μέρη, τα οποία μέχρι κι ο ξένος που χάθηκε είναι απίθανο να βρει. Οι αφίσες του PCP βρίσκονται παντού. Οι εφημερίδες αντιμετωπίζουν με σεβασμό όλες τις δημοσιεύσεις της αριστεράς και τις παρέχουν πλήρη κάλυψη. Στις ανακοινώσεις του MES, του LUAR, του Σ.Κ, κι επιπλέον των αναρχικών (που ήταν λίγοι, κυρίως Ισπανοί, έχοντας μέσο όρο ηλικίας τα εξήνταπέντε), παρέχονται ολοσέλιδοι τίτλοι στις απογευματινές εκδόσεις. Η Ντιάριο ντε Νοτίσιας κρίθηκε πως υστερούσε απ αυτή την άποψη. Καταλήφτηκε απ τους τυπογράφους της κι άλλαξε σχεδόν σε μια νύχτα, μετατρεπόμενη από δεξιά, σε μια πιο φιλελεύθερη εφημερίδα. Ένα απ τα κυριότερα σημεία δυσαρέσκειας για τους εργαζόμενους ήταν τ ότι η εφημερίδα «δεν εργάζονταν σύμφωνα με το πνεύμα της 25ης». Μικρές ομάδες αριστερών διανοουμένων μπορούσαν να δημοσιεύουν σχεδόν τα πάντα. Σε μια ομάδα που ονομάζονταν MARP (Κίνημα για την Επαναστατική Προλεταριακή Αυτοδιαχείριση) παραχωρήθηκαν ολόκληρες στήλες για τις διακηρύξεις και τ άρθρα της. Στους Κομμουνιστές και τους Σοσιαλιστές δόθηκαν ολόκληρες σελίδες. Οι μεγάλες οικογένειες εξακολουθούν να κυριαρχούν στο οικονομικό σκηνικό. Δε βλέπουν με καλό μάτι οποιαδήποτε «φιλελευθεροποίηση» θα μπορούσε ν απειλήσει τα συμφέροντά τους. Παρά το γεγονός ότι οι εφημερίδες 3 επικεντρώνονται σε πολιτικά και αντιαποικιακά ζητήματα, δε λείπει μια συζήτηση για την οικονομική δομή της Πορτογαλίας. Άρχισε να εμφανίζεται μια συγκεκριμένη εικόνα του Πορτογαλικού καπιταλισμού. Το 3 Απ τις εφημερίδες που υπήρχαν τότε, μόνο η Εσπρέσσο (εβδομαδιαίο φύλλο που βγήκε το 1972) και η Ρεπούμπλικα (ιδρυμένη το 1911 κατά τη διάρκεια της Ρεπουμπλικανικής επανάστασης), δεν υπόκειντο σε «οικογενειακές» πιέσεις. Οι προαναφερθείσες ημερήσιες εφημερίδες διέθεταν ακόμα διευθυντές διορισμένους απ το παλιό καθεστώς. Απ την 25η Απρίλη και μετά, οι περισσότερες εφημερίδες είχαν καταληφτεί απ τους εργαζόμενους σ αυτές, οι οποίοι απαιτούσαν την «εκκαθάρισή» τους, έχοντας καταφέρει να εδραιώσουν σημαντικές βάσεις δύναμης μέσα σ αυτές. Όμως οι δημοσιογράφοι εξακολουθούσαν ακόμα, γράφοντας τα άρθρα, να ασκούν τη μεγαλύτερη επιρροή. Οι υπόλοιποι εργαζόμενοι μπορούσαν ν ασκήσουν βέτο επί των άρθρων αλλά δεν τα έγραφαν ποτέ. Η Α Καπιτάλ, η οποία πριν την 25η Απρίλη παρείχε ένα τύπο δεξιάς δημοσιογραφίας εντυπωσιασμού, είχε αλλάξει ρότα. Τώρα έκανε το ίδιο αλλά στην αριστερή εκδοχή του που συγκάλυπτε σε μεγάλο βαθμό τους πραγματικούς ενόχους του Πορτογαλικού φασισμού. Το βάρος δίνονταν σε άρθρα για τη δολοφονία του Ντελγκάντο και τις διαδηλώσεις ή για τις επισκέψεις ξένων πολιτικών. Σπάνια υπήρχε κάτι που ν αναλύει τις πραγματικές συνθήκες του Πορτογαλικού καπιταλισμού ή να κατονομάζει προσωπικά τους βασικούς του φορείς. Ο αριστερός τύπος είχε πολύ μικρότερη αλλά αξιοσημείωτη κυκλοφορία. Πέντε εβδομαδιαία φύλλα (Ρεβολουσάο-PRP-BR, Φροντέιρα-LUAR, Εσκέρντα Σοσιαλίστα-MES, Λούτα Ποπουλάρ-MRPP, Κομπάτ-ελευθεριακή κομμουνιστική) πουλούσαν κατά μέσο όρο αντίτυπα η καθεμιά.

92 92 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1973 υπήρχαν στην Πορτογαλία περίπου επιχειρήσεις. Το 36 % απ αυτές, απασχολούσε κάτω από 10 εργαζόμενους, κάτι που φανερώνει πόσο λίγο είχε προχωρήσει η εκβιομηχάνιση. Όμως μόλις το 0,5 % αυτών κατείχε πάνω απ το μισό του συνολικού κεφαλαίου στη χώρα, πράγμα που έδειχνε το βαθμό συγκέντρωσης κεφαλαίου στην κορυφή. 150 περίπου εταιρείες (η πλειοψηφία των οποίων είχαν σχέση με ξένα κεφάλαια) κυριαρχούσαν στο σύνολο της Πορτογαλικής οικονομίας. Μια εξέταση των 20 κυριότερων επιχειρήσεων φανέρωνε τα ίδια οικογενειακά ονόματα που εμφανίζονταν ξανά και ξανά: Γκέντες ντε Σόουζα, ντε Μέλο, Πίντο Μπάστος, Μέντες Αλμέιντα, Φιγκεϊρέντο, ντε Μπρίτο... Οι περισσότεροι απ τους διευθυντές που είχαν τον έλεγχο πριν την 25η Απρίλη, παρέμεναν ακόμα στις θέσεις τους, παρόλο που η εξουσία τους αμφισβητούνταν ολοένα και περισσότερο απ τις Επιτροπές. Δεν υπήρχε βέβαια καμιά αμφιβολία σχετικά με τις πολιτικές συμπάθειες που έτρεφαν οι οικογένειες αυτές. Διάφοροι διπλωματικοί και οικονομικοί δεσμοί εγκαθιδρύθηκαν με τις χώρες του κρατικού καπιταλισμού. Όπως μια εφημερίδα έθεσε το ζήτημα, ο Σοάρες ήταν «χωμένος μέχρι τ αυτιά στη διπλωματία» με το Ανατολικό μπλοκ. Δόθηκε άδεια στην Πολωνία να συμμετέχει στη Διεθνή Βιομηχανική Έκθεση της Λισαβόνας κι αυτή ήταν η πρώτη φορά που επιτράπηκε σε χώρα που βρίσκονταν πίσω απ το Σιδηρούν Παραπέτασμα, να προωθήσει τις εμπορικές συναλλαγές της στην Πορτογαλία. Στη Λισαβόνα έφτασε επίσης και μια αντιπροσωπεία Ρώσων «επιχειρηματιών». Το πρόγραμμα του MFA αξίωνε «διπλωματικές σχέσεις με το σύνολο των χωρών». Αφού το «σύνολο των χωρών» περιελάμβανε πιθανώς και χώρες όπως η Χιλή, η Ελλάδα κι η Ισπανία, ασκήθηκαν πιέσεις στην κυβέρνηση να ξεκαθαρίσει την κατάσταση. Το Σ.Κ. και το τροτσκιστικό LCI οργάνωσαν μια διαδήλωση έξω απ την Πρεσβεία της Χιλής, όπου κατά τρόπο ειρωνικό, ανύψωσαν μια σβάστικα. Η Προσωρινή Κυβέρνηση δεν αποτελούσε κυβέρνηση Λαϊκού Μετώπου υπό την αυστηρή έννοια. Είχε διοριστεί από τα πάνω, μέσω της Στρατιωτικής Επιτροπής, ως «αντιπροσωπευτική» των διαφόρων τάξεων και ομάδων της κοινωνίας. Μέσα στην κυβέρνηση, το PCP με το Σ.Κ. βάδιζαν σε τεντωμένο σχοινί. Καθώς η δεξιά άρχισε να μπλοκάρει διάφορα διατάγματα, υπερασπιζόμενη τα συμφέροντά της, οι Σοσιαλιστές κι οι Κομμουνιστές γίνονταν ολοένα και πιο ανήσυχοι για τις τύχες του συνασπισμού. Κάθε εργοστάσιο, ανεξάρτητα απ το μέγεθός του, αναδιοργανώνεται. Οι εργάτες προβάλουν αιτήματα που στις περισσότερες περιπτώσεις περιλαμβάνουν τον κατώτατο μισθό και το saneamento (την εκκαθάριση) των παλιών διευθυντικών στελεχών. Καμιά ομάδα δεν είχε αξιώσει τον εργατικό έλεγχο αλλά οι εργάτες είχαν αναλάβει στην ουσία μόνοι τους τον έλεγχο. Υπάρχουν Επιτροπές σε πολλές δημόσιες επιχειρήσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι εργαζόμενοι διαχειρίζονται συνολικά την επιχείρηση. Στον ιδιωτικό τομέα, τα πράγματα διαφέρουν. Στο Κεφάλαιο 5, θα εξετάσουμε την εξέλιξη των Επιτροπών, τη σύνθεση και τις λειτουργίες τους, τις σχέσεις τους με τα συνδικάτα, και σε κάποιες περιπτώσεις, τις πρακτικές δυσκολίες που συνάντησαν. Στο σημείο αυτό, θα ήθελα απλά να περιγράψω ορισμένες απ τις πρώτες διαφωνίες που στιγμάτισαν την περίοδο του «μήνα του

93 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ 93 μέλιτος» του νέου καθεστώτος. Οι διαφωνίες αυτές φανερώνουν ξεκάθαρα, πως όσες συζητήσεις κι αν γίνουν μεταξύ του MFA και του λαού (η αποκαλούμενη «Συμμαχία MFA-ΛΑΟΥ»), οι πραγματικότητες της ταξικής πάλης δεν μπορεί να γεφυρωθούν. Τάιμεξ, Σογκαντάλ, Μαμπόρ, CTT. Η ιστορία της Τάιμεξ στάθηκε διδακτική. Οι εργαζόμενοι είχαν παρουσιάσει μια λίστα με τα αιτήματά τους που απορρίφτηκε χωρίς δεύτερη σκέψη. Κατέλαβαν κατόπιν το εργοστάσιο, συνεχίζοντας να κατασκευάζουν ρολόγια και να τα πουλάνε. Το εργοστάσιο λειτουργούσε χωρίς στελέχη. Εκπρόσωποι των Ενόπλων Δυνάμεων υπήρξαν παρόντες στη διάρκεια των άκαρπων συζητήσεων με τους εκπροσώπους του Αμερικανικού κεφαλαίου. Οι εργαζόμενοι επέμειναν στην κατάληψη για έναν ολόκληρο μήνα, διάστημα στο οποίο, το αίτημα να τους πληρωθούν οι μέρες της απεργίας, προστέθηκε στη λίστα με τα υπόλοιπα αιτήματα. Η Επιτροπή συνέταξε μια «Διακήρυξη προς το Έθνος» που δημοσιεύτηκε σ όλες τις καθημερινές εφημερίδες. Οργάνωσε δεσμούς με άλλα εργοστάσια, ζητώντας οικονομική στήριξη, την οποία και έλαβε. Βοηθήθηκαν επίσης κι απ την Ένωση των Κοσμηματοποιών. Οι εργαζόμενοι της Τάιμεξ δεν συντάχτηκαν με κάποιο πολιτικό κόμμα, παρόλο που μια μικρή ομάδα δημιούργησε μια «Επιτροπή για τη στήριξη του αγώνα στην Τάιμεξ». Οι εργαζόμενοι απέρριψαν κάθε απόπειρα των Μαοϊκών ν αναλάβουν εκ μέρους τους τον αγώνα. Η «Διακήρυξη» ανέφερε: 1. «Οι εργαζόμενοι της Τάιμεξ βρίσκονται σ απεργία απ τις 3 του Ιούνη, στη συνέχεια ενός αγώνα που ξεκίνησε το Νοέμβρη του 73, αναπτύχτηκε το Φλεβάρη κι έλαβε μαζικές διαστάσεις στις αρχές του Μάη. Το εργοστάσιο της Τάιμεξ αποτελεί κομμάτι ενός μεγάλου και βάρβαρου συστήματος εκμετάλλευσης και κυριαρχίας, που διεξάγεται σε πολλά μέρη του κόσμου απ το ιμπεριαλιστικό Αμερικανικό κεφάλαιο. Δεν είναι καθόλου σχολαστικοί όσον αφορά τις μεθόδους που χρησιμοποιούν για να πετύχουν τους στόχους τους, που δεν είναι άλλοι απ την εξαγωγή του μέγιστου δυνατού κέρδους κι εργασίας απ την εργατική τάξη, μέσω απάνθρωπων μεθόδων εκμετάλλευσης. Δε έχουν ιδέα από σωστές ανθρώπινες σχέσεις, σωστές συνθήκες εργασίας και οικονομικές ανάγκες. Γνωρίζουν μόνο ένα πράγμα: το ΚΕΡΔΟΣ. Ενάντια σ αυτές τις συνθήκες ξεσηκωθήκαμε. Πιο συγκεκριμένα, θέλουμε 40ωρη βδομάδα δουλειάς αντί για 45ωρη. Οι περισσότεροι απ τους εργαζόμενούς μας είναι νέοι, μεταξύ 15 και 19. Δουλεύουν 9 ώρες τη μέρα. Κάθονται σε ξύλινες καρέκλες, δουλεύοντας υπό το φως φθορισμού, χρησιμοποιώντας συχνά ανεπαρκώς προσαρμοσμένα μεγεθυντικά γυαλιά και μικροσκόπια, μέσα σε συνθήκες χαμηλής ατμοσφαιρικής υγρασίας και κάτω από μια συνεχή ένταση που μπορεί να οδηγήσει σε νευρική κατάρρευση και συχνές λιποθυμίες. Ο φόρτος εργασίας δεν είναι σταθερός και συχνά αυξάνεται αυθαίρετα, πράγμα που τείνει να εξαντλεί τους νεαρούς αυτούς εργάτες. Μετά από 5 χρόνια, η υγεία τους έχει ήδη καταστραφεί. Ο εργασιακός τους βίος είναι σύντομος επειδή όταν δε μπορούν πια να πιάσουν την παραγωγή που απαιτείται, απολύονται, κουβαλώντας μαζί τους όλη τη φθορά και τη βλάβη που υπέστησαν, μ όλα τα συνακόλουθα προβλήματα στην ανεύρεση εργασίας. Το σύστημα αυτό πάντα αυξάνει την ένταση της δουλειάς και τ

94 94 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ αποτελέσματα της μέγιστης εκμετάλλευσης των εργαζομένων, ώστε να παραχθούν μεγαλύτερα κέρδη για τ αφεντικά... Θέλουμε επίσης να καταργηθεί το σύστημα των μπόνους για ν αποφευχθεί η διαίρεση των εργαζομένων. Θέλουμε να έχουμε λόγο στη λειτουργία του Τμήματος Προσωπικού, έστω και μόνο για να ελέγχουμε τις δραστηριότητες της διεύθυνσης, για να διατηρούμε τις συνθήκες δουλειάς σε πιο ανθρώπινα επίπεδα και για ν αποφύγουμε ένα πισωγύρισμα της κατάστασης. Απαιτούμε επίσης ένα δίκαιο μισθό. Κανείς απ τη διεύθυνση δεν έχει παρουσιάσει μια λογική απάντηση στα αιτήματά μας. Δολοπλόκησαν για να μας χωρίσουν και να σταματήσουν την πρόοδο των διαπραγματεύσεων. Αυτοί είναι οι λόγοι που μας έκαναν να καταφύγουμε τελικά στην απεργία μέχρι που να ικανοποιηθούν τα αιτήματά μας. 2. Η χώρα αντιμετωπίζει μια περίοδο σφοδρά διεξαγόμενων αγώνων μεταξύ εκμεταλλευτών και εκμεταλλευόμενων. Η μπουρζουαζία εξακολουθεί να εξουσιάζει το λαό, προσπαθώντας να τον εξαπατήσει και να ελιχθεί εναντίον του. Το Κεφάλαιο συνεχίζει να θεωρεί ότι οι ζωές μας του ανήκουν κι ότι πρέπει να τις διαχειρίζεται. Πρέπει ν αγωνιστούμε ενάντια σ αυτό. Απ τη στιγμή που η κοινωνία χωρίστηκε σε δυο τάξεις, διεξάγεται ένας ταξικός αγώνας. Οι άρχουσες τάξεις διαθέτουν τα πάντα: κεφάλαιο, σχολεία, εργοστάσια, τον τύπο... Ο λαός δε διαθέτει τίποτ άλλο παρά μονάχα την εργατική του δύναμη. Ο λαός μάχεται ενάντια σ αυτή την κατάσταση. Θα φτάσει τον ταξικό αγώνα στην απόλυτη κορύφωσή του, στην κατάκτηση της αληθινής ελευθερίας που θα είναι δυνατή μόνο όταν πάψουν να υπάρχουν εκμεταλλευτές κι εκμεταλλευόμενοι. 3. Η μόνη τάξη που μπορεί στ αλήθεια να φέρει σε πέρας τον αγώνα αυτόν είναι η εργατική τάξη. Δεν έχουμε να χάσουμε τίποτα παρά μόνον τις αλυσίδες μας. Η ελευθερία μπορεί να εγκαθιδρυθεί μονάχα απ την τάξη αυτήν, η οποία μαζί με τον υπόλοιπο εκμεταλλευόμενο λαό θ ανατρέψει τη μπουρζουαζία και θα οικοδομήσει μια γνήσια δημοκρατία. 4. Απευθύνουμε έκκληση για βοήθεια στην υπόλοιπη εργατική τάξη, όπως και στον κόσμο της υπαίθρου επίσης... και σ όλον τον πραγματικά προοδευτικό κόσμο. Σύντροφοι, στην Τάιμεξ, όπως και σ άλλα μέρη αυτή τη στιγμή, πραγματοποιείται ένα ακόμα βήμα στην πορεία προς τα μπροστά, που ακολουθεί ο εκμεταλλευόμενος λαός της χώρας μας. Σας καλούμε να προσέξετε την κατάσταση αυτή. Κι απευθύνουμε έκκληση για την πραγματοποίηση ΕΝΟΣ ΜΕΡΟΚΑΜΑΤΟΥ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΑΠΕΡΓΩΝ. Μ αυτό μπορούμε να δείξουμε πως ξέρουμε τι σημαίνει αλληλεγγύη, καθώς και πως μπορούμε να υπερασπιστούμε το δίκαιο αγώνα των εκμεταλλευόμενων με έργα κι όχι μονάχα στα λόγια. Το βάρος της καμπάνιας θα το σηκώσει μια συντονιστική επιτροπή. Θα έχει ως βάση της το εργοστάσιο της Τάιμεξ και θ αποτελείται από μέλη της Εργατικής Επιτροπής της Τάιμεξ. Θα στηριχτεί απ την Ένωση Κοσμηματοποιών, Ωρολογοποιών και Συναφών Επαγγελμάτων της Λισαβόνας. Θα κυκλοφορήσουν σφραγισμένα κουπόνια ενίσχυσης. Για να ξεπεραστούν οι μεγάλες δυσκολίες προς το παρόν, αυτά θα φέρουν τη λευκή σφραγίδα της Ένωσης Κοσμηματοποιών. Μπορούν να διανέμονται απ το εργοστάσιο ή τη διεύθυνση της Ένωσης (Τραβέσσα ντα Γκλόρια, Νο 18, 3ος ορ., Λισαβόνα) μεταξύ 9 π.μ. και 6 μ.μ. Σημείωση: η καμπάνια αυτή, παρόλο που οργανώθηκε απ τους εργαζόμενους της Τάιμεξ, δε θα στηρίξει μονάχα αυτούς τους ίδιους. Θα στηρίξει όλους τους εργάτες που ενδεχομένως θα βρεθούν σε παρόμοια κατάσταση. Οι Εργαζόμενοι της Τάιμεξ, 27 Μάη, 1974».

95 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ 95 Η περίπτωση της Σογκαντάλ ήταν διαφορετική. Η επιχείρηση κατασκεύαζε γάντια και υφάσματα. Το Γαλλικής ιδιοκτησίας εργοστάσιο του Μοντίζο καταλήφτηκε απ τους 48 εργάτες του, οι οποίοι απαιτούσαν αυξημένους μισθούς, μικρότερα ωράρια και πληρωμένες διακοπές. Η διεύθυνση τα απέρριψε. Αρνήθηκε επίσης να πληρώσει τις μέρες που είχαν χαθεί λόγω της απεργίας. Η απάντηση των εργατών ήταν να συνεχίσουν τη δουλειά, πουλώντας όμως τα ρούχα μόνοι τους. Εξέλεξαν μια πενταμελή επιτροπή για να συζητήσει με την Ένωση Καταναλωτών της Λισαβόνας. Ένας εργάτης περιγράφει την απεργία: «Στο κουμάντο ήταν ένας Γάλλος διευθυντής και ο κ. Γκιγιέρμο που είναι Πορτογάλος. Όμως αυτός ο Πορτογάλος διευθυντής δεν ήταν με το μέρος μας. Ήταν με την πλευρά του αφεντικού. Το εργοστάσιο, είπαν στις εφημερίδες, είχε πραγματοποιήσει κέρδη εσκούδων. Στην πραγματικότητα, ήταν 5 φορές πάνω, επειδή πάντα κρατούσαν τέτοιου είδους ψεύτικους λογαριασμούς, για τους οποίους κανείς δε γνώριζε τίποτα. Στο εργοστάσιο υπήρχαν μεγάλες ποσότητες αποθεμάτων. Αν μπορούσαμε να πουλήσουμε ένα μέρος τους θα ξεχρεώναμε άνετα τις οφειλές του εργοστασίου. Έπειτα όμως το εργοστάσιο θά έκλεινε μιας και τα Γαλλικά κεφάλαιά του θ αποσύρονταν απ την Πορτογαλία. Δεν το θέλαμε αυτό. Νοιώθαμε ικανοί να λειτουργήσουμε το εργοστάσιο μόνοι μας. Δε χρειαζόμασταν τη διεύθυνση. Αυτό που χρειαζόμασταν ήταν άνθρωποι με περισσότερες γνώσεις απ τις δικές μας, οι οποίοι όμως θα έστεκαν στο πλευρό μας. Είχαμε σκεφτεί να εξάγουμε κοστούμια και ρούχα. Θα ήταν αδύνατον να πουληθούν όλα στην Πορτογαλία, μιας και βγάζαμε 800 την ημέρα. Αυτή ήταν η πρώτη απεργία για όλους μας». Υπήρξαν πολλές παρόμοιες περιπτώσεις στον ιδιωτικό τομέα. Μια απ τις μεγαλύτερες ελλείψεις ήταν η απουσία μιας εθνικής οργάνωσης, ικανής να συντονίσει τους αγώνες αυτούς, κάτι που προσπάθησαν να πετύχουν οι εργάτες της Τάιμεξ. Ορισμένα συνδικάτα έδωσαν τη βοήθειά τους, παρόλο που σε γενικές γραμμές, ο έλεγχός τους αναλαμβάνονταν απ το Κομμουνιστικό Κόμμα και οι συστάσεις τους κατευθύνονταν ενάντια στις «τυχοδιωκτικές» δράσεις αυτού του είδους. Τα ίδια τα συνδικάτα βρίσκονταν σε αναβρασμό επειδή οι εργάτες είχαν αρχίσει να τα ξεπερνούν. Παράλληλα με τις ιδιωτικές επιχειρήσεις υπήρχαν και κάποιες άλλες, ιδιωτικές κατά το ένα μέρος και κρατικές κατά το άλλο, όπως η Εταιρεία Πορτογαλικών Αερογραμμών (TAP) και ο οργανισμός συγκοινωνιών (Καρρίς). Σ αυτές, είχαν συσταθεί Επιτροπές που είχαν ως αποκλειστικό σκοπό, την εκκαθάριση των προηγούμενων στελεχών. «Διοικητικά Συμβούλια» που αποτελούνταν από μέλη της διεύθυνσης και εργάτες, ανέλαβαν τη λειτουργία ορισμένων επιχειρήσεων. Σε κάποια απ αυτά τα Συμβούλια, συμμετείχαν μέλη των ενόπλων δυνάμεων. Ανάμεσα στις επιχειρήσεις που ανήκαν ολοκληρωτικά στο δημόσιο τομέα βρίσκονταν τα νοσοκομεία και τα ταχυδρομεία. Ένα μέλος των ενόπλων δυνάμεων, συχνά κάποιος ταγματάρχης ή άλλος υψηλόβαθμος αξιωματικός, αναλάμβανε συνήθως τη διεύθυνση.

96 96 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Απ την πλευρά των Μαοϊκών, δημιουργήθηκε ένα σταθερό ρεύμα κριτικής που άγρια και ακατάπαυστα, επιτίθονταν στην Προσωρινή Κυβέρνηση (ιδιαίτερα στα μέλη του PCP που συμμετείχαν σ αυτή). Η Λούτα Ποπουλάρ φιλοξένησε ένα άρθρο, στ οποίο ο διευθυντής της εφημερίδας, Σαλντάνια Σάντσεζ, καλούσε τους στρατιώτες να μην υπακούσουν στους αξιωματικούς στην περίπτωση που δέχονταν κάποια καταπιεστική διαταγή. Στις 7 Ιούνη, συνελήφθη και φυλακίστηκε. Ο Σαλντάνια Σάντσεζ είχε περάσει 8 χρόνια απ τη ζωή του στη φυλακή και εξέτιε 10ετή ποινή τη στιγμή της απελευθέρωσής του, στις 26 Απρίλη. Μεταφέρθηκε στη στρατιωτική φυλακή του Έλβας, στα βόρεια της χώρας. Εναντίον της φυλάκισής του, οργανώθηκε μια διαδήλωση απ το MRPP, που στηρίχτηκε απ όλες τις αριστερές ομάδες. Η ανακοίνωση αναφέρονταν στην εντεινόμενη καταστολή, όχι μόνο εναντίον του Σαλντάνια Σάντσεζ αλλά επίσης «στην ιδεολογική καταστολή και το σαμποτάρισμα των απεργιών, ένα σαμποτάρισμα των εργατικών αγώνων που κάθε μέρα που περνούσε γίνονταν όλο και χειρότερο. Οι αντι-απεργιακοί νόμοι ετοιμάζονταν... Υπήρχε καθημερινή λογοκρισία στις πληροφορίες των εφημερίδων, του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης. Και πάνω απ όλα, βρίσκονταν η εγκληματική συνέχιση του αποικιακού πολέμου». Η διαδήλωση αυτή πλαισιώθηκε από περίπου ανθρώπους. Την επόμενη βδομάδα, ο Σαλντάνια Σάντσεζ βγήκε απ τη φυλακή για μια μέρα, για να παραστεί στην κηδεία ενός συντρόφου του, που σκοτώθηκε σε τροχαίο. Ο περισσότερος κόσμος θεώρησε πολύ δίκαιη τη συγκεκριμένη απόφαση του MFA. Λίγοι όμως αναρωτήθηκαν πάνω στη φυλάκιση που είχε προηγηθεί. Ο Αλβάρο Κουνιάλ, ο ηγέτης του PCP, έλεγε ότι «οι μεγάλες μεταρρυθμίσεις δε θα εμφανίζονταν παρά μόνο μετά τις εκλογές». Στο μεταξύ, οι Μαοϊκοί μοίραζαν φυλλάδια που καλούσαν τους εργάτες να μη δώσουν καμιά σημασία σ αυτό που οι ίδιοι αποκαλούσαν «ρεβιζιονισμό». Το μαοϊκό φαινόμενο όμως δε γνώριζε καμιά πραγματική υποστήριξη μέσα στην εργατική τάξη. Η πλειοψηφία των Μαοϊκών θεωρούνταν παιδιά εύπορων οικογενειών της μεσαίας τάξης που διέθεταν την άνεση να φοιτούν στο πανεπιστήμιο. Γενικά, δε θεωρούνταν «σοβαροί». Η σοβαρότητα θεωρούνταν απ την εργατική τάξη σαν μια απ τις σημαντικότερες αξίες. Ο Κουνιάλ επικεντρώθηκε στο να δημιουργήσει μια εικόνα για τον εαυτό του που αντιπροσώπευε το «σοβαρό» ηγέτη των εργατών. Το μήνυμα ήταν απλό. «Το επίπεδο διαβίωσης στην Πορτογαλία ήταν το χαμηλότερο της Ευρώπης. Μεγάλο κομμάτι του λαού μας ζει σε συνθήκες που είναι πραγματικά άθλιες. Υπερασπιζόμαστε το δικαίωμα στην απεργία. Είμαστε όμως αντίθετοι στο να απεργεί κάποιος, απλά για να απεργεί. Είμαστε αντίθετοι στην απεργία ως πρώτη και άμεση μορφή αγώνα, αντίθετοι στις απεργίες που γίνονται χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους τα συμφέροντα των εργατών, αλλά που πραγματοποιούνται απλά και μόνο για να δημιουργήσουν δυσκολίες στην Προσωρινή Κυβέρνηση». 4 4 Α Καπιτάλ, 2 Ιούνη 1974.

97 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ 97 Το PCP δεν έδωσε καμιά απολύτως στήριξη σε μια σειρά απεργιών, όπως αυτές της Τάιμεξ ή της Σογκαντάλ - ή ακόμα στη σκληρά διεξαχθείσα μάχη της βιομηχανίας ελαστικών Μαμπόρ (βλ. Παράρτημα 8). Στην πραγματικότητα, τις αποκήρυξε ως «επιζήμιες». Πέρα από έναδυο μέρη, οι Μαοϊκοί δε διέθεταν γερή βάση στη βιομηχανία. Στο δρόμο όμως αποτελούσαν μια υπολογίσιμη δύναμη. Η Προσωρινή Κυβέρνηση δεν μπορούσε να τους παραβλέψει. Στις 14 Ιούνη, ξέσπασαν αναταραχές στις φυλακές. Μια ομάδα κρατουμένων στο Λιμοέιρο (όπου περίπου κρατούμενοι ανέμεναν την απόφαση της κυβέρνησης για τη χορήγηση αμνηστίας) αποφάσισαν να προχωρήσουν σε απεργία πείνας. Οι όροι της αμνηστίας είχαν ήδη αποφασιστεί όμως ο νομικός μηχανισμός που θα τους εφάρμοζε δεν είχε ακόμα δημιουργηθεί. Η αμνηστία χορηγούσε σ όλους τους κρατούμενους που είχαν εκτίσει πάνω απ το μισό της ποινής τους, το δικαίωμα να βγουν απ τη φυλακή, μειώνοντας κατά το ήμισυ όλες τις υπόλοιπες ποινές. Τα παραπάνω αφορούσαν περίπου κρατούμενους (235 απ τους οποίους ήταν γυναίκες). Οι κρατούμενοι αυτοί περίμεναν απ την 25η του Απρίλη και ήταν δικαιολογημένα ανήσυχοι. Καθώς οι κρατούμενοι του Λιμοέιρο ξεκίνησαν την απεργία πείνας, έλαβαν χώρα διάφορες καθιστικές διαμαρτυρίες μπροστά απ τις φυλακές. Σε άλλες δύο φυλακές, σε Κουστόιας και Ματοσίνιος, σημειώθηκαν επίσης αναταραχές. Κάποιοι κρατούμενοι εμφανίστηκαν στις στέγες με πανό που ανέγραφαν «Είμαστε κι εμείς θύματα του φασισμού. Κάτω ο φασισμός». Η κυβέρνηση αποφάσισε να επισπεύσει την όλη διαδικασία. Μέσα στην κυβέρνηση παρατηρούνταν μια συνεχώς εντεινόμενη μεταβολή στις διαθέσεις της. Οι εφημερίδες στριμώχνονταν και το ραδιόφωνο με την τηλεόραση δεν ήταν πια τόσο ανοιχτά όσο πριν. Το «Λιμίτ», ένα απ τα καλύτερα ραδιοφωνικά προγράμματα, παύτηκε. Τ αφεντικά επίσης σκλήραιναν τη στάση τους κι άρχισαν να βγάζουν γλώσσα. Οι κατασκευαστικές εταιρείες παραπονούνταν για το πάγωμα των ενοικίων. Διάφορα καπιταλιστικά κόμματα επισήμαιναν ότι η χώρα βάδιζε προς την οικονομική καταστροφή. Ενώ το πρώτο μέλημα των αρχών ήταν η διατήρηση της πειθαρχίας και της αρμόζουσας στρατιωτικής ιεραρχίας μέσα στις ένοπλες δυνάμεις, το δεύτερο ήταν η «σταθεροποίηση» της κατάστασης στη βιομηχανία. Γι αυτό έπρεπε να διαπραγματευτούν με τα μαχητικότερα κομμάτια της εργατικής τάξης που ακόμα απαιτούσαν ένα μίνιμουμ κατώτατου μισθού της τάξης των εσκούδων. Το MFA αποδέχτηκε την αναπόφευκτη σύγκρουση και οι εργαζόμενοι των Ταχυδρομείων, οι οποίοι δεν ήταν σε θέση να δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα στην παραγωγή, αντιμετωπίστηκαν ως το εξιλαστήριο θύμα. Στις 17 Ιούνη, εργαζόμενοι της CTT κατέβηκαν σ απεργία, παραλύοντας σχεδόν ολοκληρωτικά κάθε ταχυδρομική και τηλεφωνική υπηρεσία σ ολόκληρη τη χώρα, εξαιρώντας τα νοσοκομεία και την πυροσβεστική. Οι μισθοί ήταν το βασικό θέμα αλλά υπήρχαν κι άλλες αιτίες δυσαρέσκειας: η δομή της υπηρεσίας, η έλλειψη προσωπικού κι οι κρατήσεις (βλ. Παράρτημα 9 για λεπτομέρειες πάνω στη διακήρυξη της CTT). Η κυβέρνηση πρόσφερε εσκούδα, λέγοντας ότι ήταν το μέγιστο που μπορούσε να

98 98 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ παραχωρήσει. Η Απεργιακή Επιτροπή απευθύνθηκε στο κοινό: «Απεργούμε επειδή θέλουμε να βελτιώσουμε τη ζωή των εργαζομένων της CTT, όπως και τις υπηρεσίες. Η απεργία θα βοηθήσει έμμεσα κι εσάς, τους χρήστες των υπηρεσιών μας. Ζητάμε την κατανόηση και την αλληλεγγύη σας. Όσο μεγαλύτερη είναι η στήριξή σας, τόσο πιο σύντομα θα τελειώσει κι η απεργία». Κατά τη διάρκεια της απεργίας της CTT, οι αρτοποιοί (κυρίως οι ιδιοκτήτες μικρών μαγαζιών) αποφάσισαν επίσης να καλέσουν απεργία. Ζητούσαν να τους επιτραπεί ν αυξήσουν τις τιμές του ψωμιού. Η απεργία, η οποία ήταν εξαιρετικά αντιδημοφιλής, αποτελούσε απεργιακό κάλεσμα των αφεντικών. Σαν αποτέλεσμα είχε να δημιουργηθεί μια ξεκάθαρη δυσφορία για όλες τις απεργίες γενικότερα ως όπλο αγώνα, την οποία οι αρχές εκμεταλλεύτηκαν στο έπακρο. Το Κομμουνιστικό Κόμμα επιτέθηκε στην απεργία της CTT, χαρακτηρίζοντάς την «ανεύθυνη». Η Ιντερσιντικάλ αρνήθηκε οποιαδήποτε σχέση μ αυτήν. Τα αιτήματα ήταν «ανέφικτα» - οι εργαζόμενοι της CTT «προσπαθούσαν να καταστούν μια προνομιούχα κλίκα σε βάρος ολόκληρου του λαού». Η απεργία, έλεγε το PCP, έγινε μόνο και μόνο για να γίνει και δεν τύγχανε της υποστήριξης του λαού. Το τελευταίο ήταν εν μέρει αλήθεια. Ένας απ τους λόγους για τους οποίους οι εργαζόμενοι της CTT έδωσαν τέλος στη δράση τους, ήταν ότι ορισμένα απ τα μέλη της δέχτηκαν βίαιες απειλές από εργαζόμενους που ανήκαν στο PCP. Η απεργία των ταχυδρομικών ήταν η πρώτη μεγάλης κλίμακας σύγκρουση μεταξύ της κυβέρνησης και μιας οργανωμένης ομάδας εργαζόμενων. Υποστηρίχτηκε απ όλες τις επαναστατικές ομάδες, αν κι όχι πάντα ανεπιφύλακτα. Η Ντιάριο ντε Λισμπόα δημοσίευσε στην πρώτη της σελίδα την προκήρυξη και την προτροπή του MES: «Ενώ οι κουβέντες περί προνομιούχων εργαζόμενων και ανέφικτων αιτημάτων ήταν ανοησίες», ανέφερε, «θεωρούμε ότι η μορφή της απεργίας, δεδομένης της φύσης της εταιρείας, δεν ήταν η πλέον κατάλληλη. Το να συνεχίσεις να παρέχεις μια υπηρεσία, χωρίς αντίτιμο όμως, όχι μόνο θα ενέτεινε τρομερά την πίεση εναντίον της εταιρείας αλλά θα έσπαγε επίσης και την απομόνωση των εργαζομένων της CTT, δυναμώνοντας τη λαϊκή υποστήριξη. Το MES παρόλ αυτά υποστηρίζει αυτή την απεργία γιατί η απόφαση για την πραγματοποίησή της πάρθηκε απ τους ίδιους τους εργαζόμενους». Η επισήμανση που έκανε το MES ήταν σημαντική. Ο κόσμος δυσανασχέτησε με την απεργία της CTT όπως ακριβώς έκανε με την απεργία των αρτοποιών. «Έχουμε ελευθερία τώρα», έλεγε, «αλλά δεν έχουμε ψωμί και δεν μπορούμε να στείλουμε ένα γράμμα». Στη διάρκεια της απεργίας, ο Στρατός προετοιμάζονταν για ν αναλάβει τις ταχυδρομικές υπηρεσίες. Οι Μαρβάο και Άνζος, δύο ευέλπιδες, είχαν αρνηθεί να υπακούσουν σε διαταγή, την οποία θεώρησαν απεργοσπαστικής φύσης. Φυλακίστηκαν κατευθείαν. Διάφορες αριστερές ομάδες κάλεσαν μια διαδήλωση, στις 9 Ιούλη, προς υποστήριξή τους. Ο Στρατός αρχικά προειδοποίησε τον κόσμο να μην συγκεντρωθεί κι έπειτα σχημάτισε κλοιό γύρω απ το σημείο που επρόκειτο να λάβει χώρα η συγκέντρωση.

99 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ 99 Δεν επιτράπηκε σε κανέναν να πλησιάσει στη μεγάλη κυκλική πλατεία Μαρκήσιου ντε Πομπάλ. Η διαδήλωση δεν έπρεπε να πραγματοποιηθεί. Ο Στρατός χρησιμοποιήθηκε επίσης μέσα στον Ιούνη για να τερματίσει την απεργία της Τάιμεξ και να εξασφαλίσει τ ότι η περιουσία και τ αποθέματα θα έμεναν μέσα στο χώρο του εργοστασίου. Ως τα τέλη του μήνα, δεν είχε μείνει καμιά αμφιβολία πάνω στ ότι η Στρατιωτική Επιτροπή δεν επρόκειτο να ενθαρρύνει καμιά απολύτως δράση που θα αμφισβητούσε σοβαρά το δικαίωμα της ιδιοκτησίας. Το πράγμα ήταν ολοφάνερο. Μόνο κάποιος πολιτικά μύωπας δε θα μπορούσε να το δει. Η Πολιτιστική Μη Επανάσταση. Η 10η Ιούνη, η εθνική επέτειος της Πορτογαλίας, αποτέλεσε μια επανάληψη της Πρωτομαγιάς. Εκατοντάδες χιλιάδες διαδήλωσαν προς υποστήριξη των Ενόπλων Δυνάμεων, φέροντας κόκκινα γαρύφαλλα. Η Στρατιωτική Επιτροπή έδειξε τις προθέσεις της λίγο πιο φανερά. Οι Δημοκρατικοί Εικαστικοί Καλλιτέχνες οργάνωσαν ένα φεστιβάλ στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης, του οποίου τη διαχείριση μόλις είχαν αναλάβει. Η ομάδα αυτή είχε αντιτεθεί στο παλιό καθεστώς και είχε διοργανώσει ένα χάπενινγκ, αμέσως μετά την 25η, σκεπάζοντας το μνημείο του Σαλαζάρ μ ένα μαύρο πλαστικό κάλυμμα. Το φεστιβάλ τους επρόκειτο να προκαλέσει μια σημαντική στρατιωτική παρέμβαση. Το RTP (το κρατικό τηλεοπτικό δίκτυο) είχε αποφασίσει να μεταδώσει ολόκληρο το γεγονός. Αυτό θα ήταν ένα απ τα σπουδαιότερα εγχειρήματα ζωντανής τηλεοπτικής αναμετάδοσης που είχε γίνει ποτέ. Σαρανταοχτώ καλλιτέχνες, ένας για κάθε χρόνο φασισμού, συμμετείχαν σε μια απόπειρα που ονόμασαν «συλλογική ζωγραφική» (Δυστυχώς, δεν παρουσιάστηκαν παρά μόνο σαρανταοχτώ ατομικές ζωγραφιές, πάνω στον ίδιο καμβά. Μόνο ένας απ τους καλλιτέχνες φάνηκε αρκετά έξυπνος ώστε να επιτρέψει σε κάποια παιδιά που βρίσκονταν εκεί, να ζωγραφίσουν το έργο του αντί του ιδίου. Οι υπόλοιποι - πιθανότατα έχοντας κατά νου τη φήμη τους - φρόντισαν να υπογράψουν τα έργα τους). Στη διάρκεια του φεστιβάλ, διάφορα πολιτιστικά και μουσικά σύνολα ανέλαβαν το ζωντανό ψυχαγωγικό κομμάτι. Τα θέματα ήταν φανερά πολιτικά. Ορισμένες συμμετοχές δεν ήταν ιδιαίτερα πρωτότυπες. Για παράδειγμα, κάποιοι υποστηριχτές του Κομμουνιστικού Κόμματος πηγαινοέρχονταν μέσα στην αίθουσα, μπροστά απ τις κάμερες, φωνάζοντας «PCP- PCP»! Μια ομάδα, κουβαλώντας το φέρετρο του φασισμού, πάνω στο οποίο βρίσκονταν μια σβάστικα, βάδισε προς τον Τάγο, δίπλα στο Μουσείο, ρίχνοντάς το στο ποτάμι. Η θεατρική ομάδα Κομμούνα, η οποία είχε κυνηγηθεί πολλές φορές απ την PIDE, έστησε ένα δρώμενο σχετικά με τον Καρδινάλιο Κερεζέιρα που εμπλέκονταν στενά με τους Σαλαζάρ και Τομάς. Το μήνυμα στρέφονταν ενάντια στην Καθολική Εκκλησία, όπως επίσης κι ενάντια στο φασισμό. Λίγα λεπτά πριν τα μεσάνυχτα, δόθηκε μια διαταγή από «υψηλά ιστάμενο» για να σταματήσει αμέσως η κάλυψη του γεγονότος.

100 100 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Οι τηλεθεατές κατάλαβαν αμέσως τι είχε συμβεί, όταν ένα αμερικάνικο φιλμ άρχισε να προβάλλεται ξαφνικά στη μέση της μετάδοσης. Τα τελευταία νέα ανέφεραν: «Αγαπητοί τηλεθεατές, το πρόγραμμα που μεταδίδαμε ζωντανά από το Σπρινγκ Φέιρ διακόπηκε λόγω διαταγών που προέρχονται από υψηλά κλιμάκια. Οι εργαζόμενοι της τηλεόρασης που σε καμιά περίπτωση δεν είναι προβοκάτορες, δεν μπορούν να συμφωνήσουν με την απόφαση αυτή. Θεωρούμε ότι αυτή δεν είναι σύμφωνη με το πρόγραμμα του MFA. Ως διαμαρτυρία, επαναφέρουμε συμβολικά τη ζωντανή σύνδεση με το Σπρινγκ Φέιρ για πέντε δευτερόλεπτα». Η απόφαση για τη διακοπή της ζωντανής μετάδοσης είχε ληφθεί από έναν Ταγματάρχη 5 και τον πρώην διευθυντή της Ρεπούμπλικα (της απογευματινής εφημερίδας), οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για το Υπουργείο Κοινωνικών Επικοινωνιών. Οι εργαζόμενοι στην τηλεόραση κατέλαβαν αμέσως το σταθμό. Σε μια συνέλευση με μαζική συμμετοχή, αποφάσισαν να παραμείνουν σταθεροί στην αποστολή που είχαν να «ενημερώνουν και να διαμορφώνουν την κοινή γνώμη, σύμφωνα με το πνεύμα του προγράμματος του MFA». Ένας υψηλόβαθμος αξιωματικός επρόκειτο εκ των υστέρων να χαρακτηρίσει το όλο επεισόδιο ως «πολύ κακό για το τίποτα». Ήταν όμως φανερό ότι η κριτική ομάδων όπως η Κομμούνα, που ήταν ιδιαίτερα αιχμηρή, δε θα γίνονταν ανεκτή. Όταν οι 48 καλλιτέχνες δημιουργούσαν το συλλογικό τους έργο στο Μερκάντο ντο Πόβο (τη στιγμή που η ζωντανή τηλεοπτική μετάδοση είχε σταματήσει), συνέβη ένα περιστατικό που φανέρωσε πόσο αμφιλεγόμενες είναι οι στάσεις του κόσμου απέναντι στην κουλτούρα. Ένας ξένος φίλος, λιγάκι ζαλισμένος από κανά δυο λίτρα κρασιού, βάδισε πάνω στους ημιτελείς καμβάδες κι άρχισε να κάνει κάτι σ έναν απ αυτούς που ήταν ακόμα άδειος. «Όλες οι τέχνες είναι νεκρές», έγραψε. Πανδαιμόνιο. «CIA!», «Φασίστας!», φώναζαν οι καλλιτέχνες και του επιτέθηκαν τόσο σφοδρά ώστε χρειάστηκε να φυγαδευτεί. Οι πέτρες έπεφταν βροχή κατά πάνω του. «Εσύ δε φυλακίστηκε στην Κασίας», φώναζαν κατά τρόπο άσχετο. Μόλις και μετά βίας τον γλιτώσαμε απ τους εξαγριωμένους ζωγράφους. Μια προκήρυξη προσπάθησε να ερμηνεύσει αυτή την «εξωφρενική» ενέργεια: «( ) Και οι 48 απ τους καλλιτέχνες που συγκεντρώθηκαν, ακολουθώντας ένα μικρό πραξικόπημα και μια δόση επαναστατικού βαφτισμού, κατάφεραν με τη βοήθεια του Ζορζ ντε Μπρίτο να συνθέσουν ένα μάλλον μεγάλο καμβά. Αγοράστηκε μπόλικο χρώμα για όλους. Ζωγράφισαν μικρά γαρύφαλλα, προφανώς κόκκινα. Τη Μέρα της Φυλής (10 Ιούνη) και στην Αγορά τ Απρίλη, στις 3 μ.μ., οι καλλιτέχνες μαζεύτηκαν για το τσιμπούσι, 5 Ο συγκεκριμένος ταγματάρχης ήταν της επιρροής του Σ.Κ. Λέγεται ότι ήταν και επίσημο κομματικό μέλος - πράγμα που μπορεί να ίσχυε, μπορεί και όχι. Παρόλο που ελάχιστοι αξιωματικοί σε καίριες θέσεις παραδέχονταν ότι ανήκαν επίσημα στο ένα ή το άλλο πολιτικό κόμμα, πολλοί ταυτίστηκαν με συγκεκριμένες απόψεις - για παράδειγμα, ο Γκονσάλβες με το PCP, ο Μέλο Αντούνες με το Σ.Κ., ο Αβεντίνο Τεϊσέιρα με το MRPP. Κατά μία έννοια, οι στρατιωτικοί ήταν χρησιμότεροι στα πολιτικά κόμματα με τον τρόπο αυτό παρά αν διαλαλούσαν ανοιχτά τις πολιτικές διασυνδέσεις τους.

101 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ 101 ανακατεύοντας τα πράσινα και τα κόκκινά τους (τα εθνικά χρώματα), μιας κι αυτά ήταν τα μόνα που επιτρέπονταν. Μετά την ολοκλήρωση, ο καμβάς προφανώς θα εκτίθεται στο εξωτερικό, πιθανώς κάθε δυο χρόνια. Η καλύτερη συνταγή για καλλιτέχνη, είναι να τον σερβίρεις νεκρό». 6 Η δήλωση, κατά μια έννοια, ήταν υπερβολικά τολμηρή και πολύ δύσκολο να γίνει κατανοητή απ όσους ήταν παρόντες. Η «καλλιτεχνική ελευθερία», όπως και πολλές άλλες ελευθερίες, δεν ήταν ποτέ γνωστή στην Πορτογαλία. Οι καλλιτέχνες που είχαν παρουσιάσει εικόνες απ την Ανγκόλα και τη Μοζαμβίκη, είχαν δει τις εκθέσεις τους να κλείνουν απ την PIDE. Παρόλο που η «ελευθερία» αποτελούσε τη λυδία λίθο για το καθετί, οι διάφορες ιδεολογικές ελευθερίες αναφέρονταν μόλις και μετά βίας. Όταν 400 περίπου άνθρωποι (εργαζόμενοι στον κινηματογράφο, ταξιθέτριες, κ.ά.) διαδήλωσαν για υψηλότερες αμοιβές, τον Ιούνη του 1974, ένα απ τα αιτήματά τους ήταν ο «τερματισμός της κουλτούρας της ανοησίας». Δεν εξήγησαν τι ακριβώς εννοούσαν μ αυτό. Πιθανώς, την ευχή για το τέλος του σκοταδισμού. To MFA ήταν παγιδευμένο μέσα σ αυτή την αντίθεση. Είχε καταργήσει τις επιτροπές λογοκρισίας. Η πορνογραφία κατέκλυσε την αγορά, ανταγωνιζόμενη τις πολιτικές εφημερίδες όσον αφορά το χώρο που καταλάμβανε στους πάγκους πώλησης. Βρίσκονταν παντού πλάι-πλάι. Η πολιτιστική επανάσταση όμως ποτέ δεν προχώρησε αρκετά. Υπάρχει μια ιστορία που αναφέρει ότι του Γκιουλμπενκιάν, του εκατομμυριούχου που ασχολούνταν με πετρελαϊκές επιχειρήσεις, του άρεσε να ζει στην Πορτογαλία γιατί οι εργάτες ύψωναν πάντα τα καπέλα τους για να τον χαιρετήσουν, όταν περνούσε με το αμάξι του. Προσωπικός φίλος του Σαλαζάρ, έδωσε εκατομμύρια για να δημιουργήσει ένα διεθνές ίδρυμα, αφιερωμένο στις τέχνες, με έδρα τη Λισαβόνα. Πολλοί αβάντγκαρντ καλλιτέχνες εξέθεταν εκεί τα έργα τους. Ανάμεσα στους κύριους χορηγούς ήταν άνθρωποι όπως ο Ζορζ ντε Μπρίτο, ιδιοκτήτης της Διεθνούς Τράπεζας της Πορτογαλίας. Το ίδρυμα Γκιουλμπενκιάν καταλήφτηκε απ τους εργαζόμενούς του, τον Ιούλη του Αίτημά τους ήταν η εκκαθάριση (saneamento). Οργανώθηκε μια Απεργιακή Επιτροπή, αποτελούμενη από μαχητές του MES. Η διεύθυνση αρνήθηκε να προχωρήσει σε οποιαδήποτε αλλαγή, ισχυριζόμενη ότι οι πραγματικές αποφάσεις που αφορούσαν το ίδρυμα έπρεπε να ληφθούν στο Λονδίνο, ότι το Γιουλμπενκιάν δεν ήταν δημόσια επιχείρηση και άλλα πολλά. Το μέρος καταλήφτηκε. Εκατοντάδες νεαρών μαχητών κατέκλυσαν το κτήριο, οργανώνοντας τη «γιορτή του Σαββατoκύριακου». Παρά τα μεγάλα πανό που διακήρυτταν «η Τέχνη στην υπηρεσία του Λαού», δε σημειώθηκαν απόπειρες σοβαρής κουβέντας πάνω στις τέχνες και την κουλτούρα, ενώ στον ίδιο το χώρο δεν επιδείχτηκε παρά ελάχιστη δημιουργικότητα. Ακόμα κι οι αφίσες (που υπενθύμιζαν μονίμως σε όλους ότι δεν έπρεπε να πετάνε τ αποτσίγαρά τους στα βελούδινα χαλιά) έπασχαν από έλλειψη φαντασίας. Υπήρχαν παντού ομάδες ασφαλείας. Η επι- 6 Από προκήρυξη που μοιράστηκε απ το MRAI (Επαναστατικό Κίνημα Ανεξάρτητων Καλλιτεχνών).

102 102 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ τροπή του MES (που περιελάμβανε τον κριτικό τέχνης Ζοάο Μπερνάρντ ντα Κόστα) κατέθεσε ακόμα και στεφάνι στον τάφο του Γκιουλμπενκιάν του πρεσβύτερου (η επέτειος θανάτου του οποίου συνέπεσε με την κατάληψη). Η Κατάρρευση της Πρώτης Προσωρινής Κυβέρνησης. Δεν υπήρχε καμιά αμφιβολία σχετικά με το ποια τάξη εκπροσωπούσε ο Πρωθυπουργός, Πάλμα Κάρλος. Το ίδιο ίσχυε για τον Σα Καρνέιρο (Υπουργός άνευ Χαρτοφυλακίου) και τον Βιεϊρά ντε Αλμέιντα (Υπουργός Οικονομικού Συντονισμού). Αμφότεροι υπήρξαν σημαντικοί αξιωματούχοι του παλιού καθεστώτος. Ο Βιεϊρά ντε Αλμέιντα υπήρξε επίσης διευθυντικό στέλεχος της Σονάπ, της πετρελαϊκής εταιρείας, και αντιπρόεδρος μεγάλης τράπεζας, γαλλικών συμφερόντων. Οι Καρνέιρο και Πάλμα Κάρλος ήταν ευρέως γνωστοί στον επιχειρηματικό κόσμο λόγω της ιδιότητάς τους ως νομικών. Ο τωρινός Υπουργός Εσωτερικών, ο οποίος είχε υπάρξει μέλος της προηγούμενης κυβέρνησης, είχε διατελέσει διευθυντής της OGE, ενός οργανισμού που ιδρύθηκε απ τον Καετάνο με σκοπό να παρέχει συμβουλές σε μεγάλες επιχειρήσεις. Η άρχουσα τάξη σιγά-σιγά ξαναμοίραζε την τράπουλα. Ο Πορτογαλικός Σύνδεσμος Βιομηχάνων (CIP) που αντιπροσώπευε το 70 % των επιχειρήσεων, εξέδωσε μια ανακοίνωση, στην οποία προειδοποιούσε ότι η επίθεση της εργατικής τάξης αποτελούσε «κίνδυνο για την εθνική οικονομία». Υποστήριζε το πρόγραμμα του MFA και απαιτούσε μια δημοκρατία δυτικού τύπου ως βασική εγγύηση για τις ατομικές ελευθερίες. Έδινε έμφαση στα ακόλουθα σημεία: 1. Έπρεπε να ληφθούν άμεσα μέτρα για το ξεπέρασμα της κρίσης. 2. Η Πορτογαλική βιομηχανία εμφάνιζε μια εικόνα αδυναμίας στο εξωτερικό, η οποία δεν προωθούσε τις επενδύσεις. 3. Οι επιχειρήσεις αντιπροσώπευαν τρεις ισορροπούσες δυνάμεις: καταναλωτές, επενδυτές και εργαζόμενους. Η απώλεια αυτής της ισορροπίας θα οδηγούσε σε οικονομική καταστροφή. 4. Το βασικό καθήκον που είχε ο CIP ήταν να αντιμετωπίσει την οικονομική καθυστέρηση της χώρας. 5. Οι ιδιωτικές επενδύσεις έπρεπε να στηριχτούν... Ο Κουνιάλ κατηγορούσε τα μονοπώλια ότι οργανώνονταν εναντίον του νέου καθεστώτος. «Η αντίδραση συνεχίζει να οργανώνεται πολιτικά και κοινωνικά, μα πάνω απ όλα, οικονομικά», έλεγε. «Παρόλο που πολλοί φασίστες βρίσκονταν στη φυλακή, αρκετοί εξακολουθούν να κατέχουν ακόμα τις θέσεις τους». Στο μεταξύ, ο αγώνας των εργατών συνεχίζονταν ανυποχώρητα. Ευθύνη της κυβέρνησης ήταν να εισάγει μια ολόκληρη σειρά μέτρων που θα βοηθούσαν την εγκαθίδρυση μιας στέρεας καπιταλιστικής βάσης στη χώρα. Το απεργιακό κύμα απειλούσε τη θέση πολλών μικρών επιχειρήσεων. Ο Υπουργός Οικονομικών εισήγαγε ένα σχέδιο νόμου που θα ενίσχυε με 500 εκατομμύρια εσκούδα τις μικρές και μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Στις επιχειρήσεις που απασχολούσαν πολλούς εργαζόμενους θα δίνονταν περισσότερα, έτσι ώστε να στέκονταν ικανές να πληρώσουν τους κατώτατους μισθούς και

103 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ 103 να ικανοποιήσουν ορισμένα απ τα αιτήματα των «δικών τους» εργαζόμενων. Οι κατασκευαστικές και διαμετακομιστικές εταιρείες υπήρξαν οι πλέον ευνοημένες. Τα μέτρα έτυχαν της υποστήριξης όλων των πλευρών της κυβέρνησης αλλά και πολλών απολυμένων εργαζόμενων. Οι τελευταίοι οργάνωσαν μια μεγάλη διαδήλωση στο Πόρτο, κι άλλη μια στη Μπράγκα, στα βόρεια της χώρας, για να διαμαρτυρηθούν ενάντια στα λουκέτα και τις απολύσεις. Η (κυβερνητική) συμμαχία υποβάλλονταν σε τρομερές πιέσεις, ειδικότερα δε στο βιομηχανικό μέτωπο. Η χώρα βρίσκονταν πολύ πιο αριστερά απ αυτούς που την κυβερνούσαν, πράγμα που εξηγεί γιατί το PCP (χωμένο για τα καλά στην κυβέρνηση) φαίνονταν τόσο συντηρητικό και αντιδραστικό. Ουσιαστικές επιθέσεις επίσης, οργανώνονταν τώρα κι απ το χώρο της δεξιάς, όπως κι απ τους επιχειρηματικούς κύκλους που αντιπροσώπευε. Οι εκατέρωθεν πιέσεις προς τους Σοάρες και Κουνιάλ, πρέπει να είχαν καταστεί τεράστιες. Οι αντιθέσεις μέσα στην Προσωρινή Κυβέρνηση άρχισαν να εμφανίζονται πάνω σε θέματα όπως τα μονοπώλια και το ζήτημα των αποικιών. Ο Ζορζ Καμπίνος, μέλος της Πορτογαλικής αντιπροσωπείας που διεξήγαγε ειρηνευτικές συνομιλίες με το PAIGC (ΣτΜ: Αφρικανικό Κόμμα για την Ανεξαρτησία της Γουϊνέας και του Πράσινου Ακρωτηρίου) σε Αλγερινό έδαφος, δήλωσε ότι οι Σοσιαλιστές θα αποχωρούσαν (απ την Κυβέρνηση), σε περίπτωση που οι ειρηνευτικές συνομιλίες διακόπτονταν. Ταυτόχρονα, υπήρχαν απειλές αποχώρησης κι απ τη δεξιά, αν το «δικαίωμα στην απεργία» δεν προσδιορίζονταν επακριβώς. Η Στρατιωτική Επιτροπή, μάλλον αφελώς, επέκρινε μέλη της κυβέρνησης επειδή φέρονταν σαν πολιτικοί. Ή το κομματικό καθήκον θα παραχωρούσε προτεραιότητα στο εθνικό, δήλωσε ο Σπίνολα, ή η συμμαχία θα κατέρρεε. Το κομματικό όμως καθήκον «έρχονταν πρώτο» επειδή τα συμφέροντα του «έθνους» δεν ήταν ενιαία, αντίθετα απ την άποψη που ο Σπίνολα και άλλοι είχαν για τις πεποιθήσεις του λαού. Ο λαός χειροκροτούσε τους λόγους περί «μεγάλου έθνους» του Σπίνολα - και μετά, ήσυχα κι ωραία, ξεκινούσε να δουλεύει για τα δικά του ξεχωριστά συμφέροντα. Το ζήτημα του ελέγχου της τηλεόρασης προκάλεσε μια απ τις μεγαλύτερες συνεδριάσεις στην κοινοβουλευτική ιστορία της Πορτογαλίας. Η θέση που τελικά υιοθετήθηκε ήταν φυσικά αυτή της Στρατιωτικής Επιτροπής αλλά σε τέτοιες κρίσιμες στιγμές, η Στρατιωτική Επιτροπή δίσταζε να λαμβάνει αποφάσεις που την απομόνωναν. Χρειάζονταν την υποστήριξη των πολιτικών, όπως ακριβώς οι τελευταίοι χρειάζονταν τη Στρατιωτική Επιτροπή. Ο ναύαρχος Ρόζα Κουτίνιο, μέλος της Στρατιωτικής Επιτροπής, έθεσε τον πυρήνα του όλου ζητήματος με κλασικούς κρατικο-καπιταλιστικούς όρους: «Η τηλεόραση είναι το σημαντικότερο μέσο επικοινωνίας υπό την έννοια της ισχύος που διαθέτει, αφού μπαίνει σε κάθε σπίτι και παρακολουθείται ταυτόχρονα από εκατομμύρια ανθρώπους. Γι αυτό και πρέπει να είναι κρατική, παρέχοντας πληροφόρηση που ανήκει στο έθνος. Κι αφού αποτελεί τμήμα του κρατικού μηχανισμού πρέπει να υπόκειται στους κρατικούς νόμους που θεσπίζονται απ τις συντεταγμένες αρχές». Οι Σοσιαλιστές διαφώνησαν με την απόφαση, κρίνοντάς την αυθαίρετη και βιαστική.

104 104 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Θα μάχονταν εναντίον κάθε μορφής λογοκρισίας, δήλωσαν, δίνοντας την αλληλεγγύη τους στους εργαζόμενους της τηλεόρασης. Το PCP διατήρησε τη συνηθισμένη σιωπή του, αν και ο Κουνιάλ δήλωσε στο Πόρτο ότι το Καθολικό κομμάτι του πληθυσμού «έπρεπε να τυγχάνει σεβασμού». Το PPD υπερασπίστηκε την απόφαση να θεσπιστεί μια στρατιωτική επιτροπή που θ αποφάσιζε την πολιτική και τον προσανατολισμό του τηλεοπτικού δικτύου. Στις αρχές του Ιούλη, ξέσπασε μια σοβαρή κρίση στις γραμμές της κυβέρνησης. Αρχικά θεωρήθηκε ότι ήταν οι Σοσιαλιστές κι οι Κομμουνιστές που παραιτήθηκαν αλλά αργότερα έγινε γνωστό ότι ήταν η δεξιά που σκόπευε ν αποχωρήσει, εκτός κι αν ικανοποιούνταν ορισμένα απ τα αιτήματά της. Ο Πρωθυπουργός, τέσσερις ακόμα Υπουργοί και δύο Γενικοί Γραμματείς, ζητούσαν: α) να διευρυνθούν οι εξουσίες του Πρωθυπουργού, β) να επισπευστεί η ημερομηνία των εκλογών (Μάρτης του 1975) και γ) να διεξαχθεί δημοψήφισμα για ένα νέο σύνταγμα πριν το τέλος του Οχτώβρη. Αν οι τρεις αυτοί όροι δεν ικανοποιούνταν, ο Πρωθυπουργός θα παραιτούνταν και το ίδιο θα έκαναν κι οι υπόλοιποι σε ένδειξη αλληλεγγύης. Η Στρατιωτική Επιτροπή εξέτασε το ενδεχόμενο μερικής αποδοχής του πρώτου σημείου. Μετά από συναντήσεις με διάφορες πολιτικές ομάδες και κάποιους εκπροσώπους των Ενόπλων Δυνάμεων, κατέστη σαφές ότι επίκειτο μετωπική σύγκρουση. Η αριστερά απάντησε με μια επίθεση στον Πάλμα Κάρλος. Προειδοποιούσε για ενδεχόμενη συνωμοσία με στόχο την αντικατάστασή του από έναν ακόμα δεξιότερο Πρωθυπουργό. Για τέσσερις μέρες, η χώρα δε διέθετε ενεργή κυβέρνηση. Ο Πάλμα Κάρλος, ερωτώμενος στα πλαίσια μιας συνέντευξης σχετικά με την παραίτησή του, απάντησε στο δημοσιογράφο να «πάει και να ρωτήσει τη Ρωσία» - μια επισήμανση που αποτελούσε στην ουσία πολιτική ανάλυση. Μιας και η σύγκρουση συμφερόντων φαίνονταν να μη βρίσκει λύση, η επιλογή ενός νέου Πρωθυπουργού έγινε το κύριο θέμα. Το PPD δήλωσε ότι θα μπορούσε να συνεχίσει να λειτουργεί στα πλαίσια ενός συνασπισμού, παραμερίζοντας έτσι τον Πάλμα Κάρλος. Ο Σπίνολα συναντήθηκε με διάφορα μέλη του «Κινήματος των Λοχαγών». Αναλύοντας τα γεγονότα, η Εσπρέσσο ανέφερε ότι η 9η Ιούλη (η μέρα που δημοσιοποιήθηκε η κρίση) ήταν το αποτέλεσμα της 26ης Απρίλη. Μ αυτό εννοούσε πως η άγρια ταξική πάλη που ξέσπασε την επομένη του πραξικοπήματος, είχε τελικά υπερνικήσει την κυβέρνηση που είχε εγκαθιδρύσει η Στρατιωτική Επιτροπή. Η κρίση είχε επίσης αποκαλύψει κάποια πράγματα που δε φαίνονταν τους τρεις προηγούμενους μήνες. Το «Κίνημα των Λοχαγών» εξακολουθούσε να υπάρχει, να διαδραματίζει ακόμα σημαντικό πολιτικό ρόλο και να συνεχίζει να πιέζει για τον «εκδημοκρατισμό». Ποιος λοιπόν βρίσκονταν στην εξουσία; Προφανώς, τον έλεγχο είχαν χωρίς αμφιβολία τ αφεντικά κι οι διευθυντές των επιχειρήσεων και των εργοστασίων. Υπόκεινταν όμως σε τεράστιες πιέσεις απ τους εργαζόμενους, οι οποίοι αποκτώντας ξαφνικά πολιτική συνείδηση, μελετούσαν και συζητούσαν εντονότατα την κάθε τους κίνηση. Σε πολιτικό επίπεδο, η πάλη αυτή οδηγούσε σε παθιασμένες συζητήσεις που αφορούσαν την ερμηνεία του Προγράμματος του MFA. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα ήταν φτιαγμένο

105 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ 105 με τρόπο που άφηνε τον καθένα να καταλάβει αυτό που ήθελε. Ο ταξικός αγώνας όμως δε «σήκωνε» τέτοιες ασάφειες. Ο ορισμός των λέξεων μετατράπηκε σε πολιτικό αγώνα - οδηγώντας σε πλήρες αδιέξοδο. Όπως πολύ σωστά το έθεσε ο Δρ. Κουαρέσμο Νέτο, Διευθυντής Προσωπικού της Ασφαλιστικής Εταιρείας Σεγκούρος Τάγκους - που μόλις είχε διαβάσει ένα απ τα δοκίμια του Τρότσκυ πάνω στη δυαδική εξουσία: «Έχουμε μια κυβέρνηση που δεν μπορεί να κυβερνήσει, διευθυντές χωρίς τη δύναμη να διευθύνουν και εργάτες που δε δουλεύουν». Τρεις μήνες μετά απ το πραξικόπημα, η κατάσταση στην Πορτογαλία ήταν εξαιρετικά ρευστή. Σε πολλά σημεία, δεν είχε αλλάξει καθόλου. Η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού πορεύονταν όπως και πριν. Οι άντρες πήγαιναν το πρωί στη δουλειά και μαζεύονταν στα τάσκα το βράδυ. Οι γυναίκες έμεναν στο σπίτι. Οι συνθήκες δουλειάς και οι κοινωνικές συνήθειες δε φαίνονταν να έχουν αλλάξει παρά ελάχιστα. Όμως μια τέτοια εκτίμηση δε θα ήταν ακριβής ως προς τις νέες αντιλήψεις και τα αισθήματα που μπήκαν ορμητικά στις ζωές των ανθρώπων. Πέρα απ την τελική κατάληξη, το κλίμα της πολιτικής συνειδητοποίησης είχε μεταβληθεί. Οι άντρες στα τάσκα συζητούσαν πολιτικά σε καθημερινή βάση. Οι γυναίκες, απλώνοντας τις μπουγάδες στα μπαλκόνια τους, σχημάτιζαν πολιτική άποψη που ήταν πια δική τους. Παντού οργανώνονταν μικρές ομάδες συζήτησης και δράσης. Πολλοί είχαν κερδίσει αύξηση στο μισθό τους. Αυτό είχε πραγματικό αντίκρισμα αφού οι τιμές ήταν ακόμα παγωμένες. Ορισμένοι είχαν ζημιωθεί. Τα μπουρζουάδικα στοιχεία έβγαζαν χαμηλότερα κέρδη. Ένοιωθαν λιγότερο ασφαλή σε σχέση με πριν και υφίσταντο τις εκκαθαρίσεις (saneamentos) που είχαν εξαπολύσει εναντίον τους διάφορες ομάδες εργατών. Είχαν όμως ζημιωθεί και πολλοί εργαζόμενοι. Η καταβολή κατώτατου εγγυημένου μισθού ήταν εφαρμόσιμη μόνο στις επιχειρήσεις που απασχολούσαν 6 ή περισσότερους εργαζόμενους. Για ν αντεπεξέλθουν σ αυτό, πολλοί εργοδότες κατέφευγαν στις απολύσεις, έτσι ώστε να ρίξουν τα νούμερα στα βιβλία τους κάτω απ το συγκεκριμένο όριο. Για τη μεγάλη όμως πλειοψηφία, η κατάσταση είχε βελτιωθεί. Αυτό που είχε συμβεί ήταν αναμφισβήτητα μια πολιτική επανάσταση. Μια νέα μερίδα της άρχουσας τάξης είχε συγκεντρώσει την εξουσία, η οποία είδε τα συμφέροντά της να εξυπηρετούνται καλύτερα απ τη σύγχρονη αστική δημοκρατία παρά απ τον παλιομοδίτικο φασισμό. Ήταν η μετάβαση από μια δικτατορία της αριστοκρατίας (συνδεμένης με αδύναμους κυρίαρχους που ονειρεύονταν να αλλάξουν τη βάση της αστικής δομής εξουσίας) στον τύπο της δικτατορίας που εφαρμόζεται στα σύγχρονα βιομηχανικά κράτη. Μέσα στον αναβρασμό, η εργατική τάξη πάλευε ν αρπάξει ότι μπορούσε. Τον Ιούλη του 1974, η εξουσία αντιμετώπισε δύο βασικά ζητήματα. Το πόσα θα ζητούσαν οι εργάτες και το πως θα τους έδιναν όσο το δυνατόν λιγότερα. Το ιδιαίτερο στοιχείο της κατάστασης στην Πορτογαλία ήταν η αποξένωση μεγάλων τμημάτων των ενόπλων δυνάμεων απ το παλιό καθεστώς. Οι απόπειρες του Καετάνο για «φιλελευθεροποίηση» υπήρξαν αναποτελεσματικές και είχαν έρθει πολύ αργά.

106 106 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Παρατείνοντας τον αποικιακό πόλεμο, επιδείνωσε την κατάσταση. Είχε χάσει το σεβασμό των ίδιων του των στρατευμάτων. Στασίασαν και με τον τρόπο αυτό έθεσαν την Πορτογαλική κοινωνία σε κατάσταση μεγάλης αναταραχής. Εδώ βρίσκονταν πράγματι η ουσία του όλου θέματος. Εξ ορισμού, κανένα πραξικόπημα ή στρατιωτικό κίνημα δεν μπορεί να είναι «δημοκρατικό». Ούτε φυσικά μπορεί η σοσιαλιστική επανάσταση να προέλθει απ οποιοδήποτε είδος πραξικοπήματος. Η γενική αντίληψη για τον επαναστατικό ρόλο του MFA (που πλασαρίστηκε απ όλες σχεδόν τις αριστερές ομάδες μετά το Σεπτέμβρη του 1974) διακατέχονταν από μεγάλη αμηχανία. Στην καλύτερη περίπτωση, το MFA μπορούσε να προετοιμάσει τις συνθήκες για την αστική δημοκρατία. Κάνοντας όμως αυτό, θα απελευθέρωνε άλλες δυνάμεις που καταπιέζονταν επί χρόνια. Η εργατική τάξη όμως ήταν αριθμητικά αδύναμη και δεν είχε ακόμα κατακτήσει την πίστη ή την ικανότητα να πάρει και τις υπόλοιπες τάξεις μαζί της. Το MFA είχε δυο επιλογές. Θα μπορούσε ν αποτραβηχτεί, επιτρέποντας στην μπουρζουαζία να ξαναπάρει τα ηνία της εξουσίας, έχοντας όμως διασφαλίσει τ ότι αυτή θα είχε κατανοήσει την ανάγκη για τη συνέχιση της αναδιοργάνωσης και του εκσυγχρονισμού της. Ή αλλιώς, θα μπορούσε να διατηρηθεί το ίδιο το MFA στην εξουσία, αναλαμβάνοντας εκτεταμένους τομείς της διακυβέρνησης και της κοινωνικής οργάνωσης στην προσπάθειά του να επιλύσει τα προβλήματα με τα οποία θα εμπλέκονταν (τα οποία ήταν αυτά μιας ταξικά διαιρεμένης κοινωνίας που αντιμετώπιζε το έργο της εκβιομηχάνισης). Αυτό όμως θα σήμαινε ένα ρόλο πολύ διαφορετικό απ τον αντίστοιχο κλασικό «βοναπαρτικό» που αποδίδεται στους στρατούς σε εποχές κοινωνικών εντάσεων. Οι Ένοπλες Δυνάμεις θα έπρεπε να δημιουργήσουν ένα ολόκληρο δίκτυο καινούριων οικονομικών και πολιτικών θεσμών, καθιστάμενες κατά τον τρόπο αυτόν, σε γεννήτορες ενός νέου κρατικού καπιταλισμού. Σε καμιά απ τις περιπτώσεις αυτές δε θα μπορούσε το MFA να παραμείνει «ουδέτερο», όπως ήλπιζαν τα πολιτικά κόμματα. Η όλη ιδέα ενός «ουδέτερου» MFA, υπεράνω της ταξικής πάλης, ήταν είτε δημαγωγία, είτε αυταπάτη. Δεδομένης της διεθνούς κατάστασης, μια σοσιαλιστική επανάσταση θα ήταν δύσκολο να μη συναντήσει τρομερή εχθρότητα, τόσο απ το εσωτερικό όσο κι απ το εξωτερικό. Μια βιώσιμη όμως αστική δημοκρατία δε φαίνονταν ακόμα στο μέλλον, τουλάχιστον όχι στο άμεσο. Οι ένοπλες δυνάμεις παρέμεναν στην εξουσία, εποπτεύοντας τις αντιθέσεις που είχαν απελευθερώσει κι αφήνοντας το ερώτημα της σοσιαλιστικής επανάστασης (που είναι υπόθεση των τάξεων) αναπάντητο.

107 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 107 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ «Δικαίωμα στην απεργία».

108 108 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Ο νέος Πρωθυπουργός, Βάσκο Γκονσάλβες, ήταν συνταγματάρχης που είχε αναμιχτεί ενεργά στην 25η Απρίλη. Η Δεύτερη Προσωρινή Κυβέρνηση αποτελούνταν από 7 στρατιωτικά και 8 πολιτικά μέλη. Οι Κουνιάλ και Σοάρες διατήρησαν τις θέσεις τους. Λίγα πράγματα ήταν γνωστά εκείνη τη στιγμή σχετικά με τις πολιτικές πεποιθήσεις των συγκεκριμένων στρατιωτικών μελών. Η γενική αίσθηση ήταν πως αυτή η κυβέρνηση ήταν πιο «αριστερή» σε σχέση με την πρώτη, παρόλο που το ειδικό βάρος αυτής έπεφτε ακόμα περισσότερο στους στρατιωτικούς. Ο σύντομος βίος της συγκεκριμένης κυβέρνησης (Ιούλης-Σεπτέμβρης 1974) επρόκειτο να στιγματιστεί από τρία μεγάλα γεγονότα: τη σύγκρουση με τους εργαζόμενους των μεγάλων επιχειρήσεων, όπως η TAP και η Λισνάβ, την οξεία διαμάχη γύρω απ τον αντι-απεργιακό νόμο και την εντεινόμενη τάση των δεξιών δυνάμεων να οργανωθούν έξω απ την κυβέρνηση, κι επιπλέον, έξω ακόμα κι απ το MFA. Τα γεγονότα αυτά που συνδέονταν τόσο στενά μεταξύ τους, επρόκειτο να συμβάλουν στο πραξικόπημα που επιχειρήθηκε στις 28 Σεπτέμβρη και στην έξοδο του Σπίνολα απ την πορτογαλική πολιτική. Επρόκειτο επίσης να δείξουν το πόσο επουσιώδης ήταν η προσπάθεια ν αποδοθούν διάφοροι βαθμοί αριστεροσύνης στις κυβερνήσεις της μπουρζουαζίας. Η TAP, η Λισνάβ και τα Υπόλοιπα Ζητήματα. Στη διάρκεια του καλοκαιριού του 1974, παρατηρήθηκαν αναταραχές διαφόρων ειδών, σε 400 περίπου επιχειρήσεις. Ανάμεσα σ αυτές περιλαμβάνονταν και κάποιες απ τις μεγαλύτερες της Πορτογαλίας: η Μαμπόρ (βιομηχανία ελαστικών), η Σακόρ (πετρελαϊκή), η Εφασέκ-Ινέλ (ηλεκτρονικός εξοπλισμός), η Λισνάβ (ναυπηγεία), η CTT (ταχυδρομικές υπηρεσίες), η Τάιμεξ (ρολόγια), η TAP (αερογραμμές), κ.ά. Η Σακόρ ήταν η μεγαλύτερη πετρελαϊκή εταιρεία στην Ιβηρική Χερσόνησο κι η Λισνάβ μια απ τις μεγαλύτερες ναυπηγικές επιχειρήσεις του κόσμου (δεύτερη στην Ευρώπη μετά την Χάρλαντ & Γουλφ του Μπέλφαστ). Ορισμένες απ αυτές τις απεργίες άνοιξαν τα μάτια πολλών εργαζόμενων, ιδιαίτερα αυτών που θεωρούσαν ότι το PCP ήταν το δικό τους Κόμμα. H TAP ήταν μια ημι-κρατική εταιρεία που «έτρεχε» με οριακό προϋπολογισμό. Ανταγωνίζονταν την British Airways στις επικερδείς αγορές της Ευρώπης και της Αφρικής, δε διέθετε όμως ούτε τα κεφάλαια, ούτε την προνομιούχα θέση του Λονδίνου απ την οποία διευθύνονταν η τελευταία. Οι λόγοι που οδήγησαν στην απεργία ήταν αρκετά σοβαροί: οι εργαζόμενοι απαιτούσαν καλύτερους μισθούς και μειωμένα ωράρια εργασίας. 1 Οι απαιτήσεις αυτές θα μπορούσαν πιθανώς να ικανοποιηθούν, με την 1 Μια λεπτομερέστερη περιγραφή των αγώνων της ΤΑΡ δημοσιεύτηκε στο Portugal: l autre combat των Avila, Ferreira, Lory, Orsoni και Reeve (Spartacus, Παρίσι, 1975). Για το συγκεκριμένο θέμα έχω δανειστεί αρκετό υλικό απ τη συγκεκριμένη εξαιρετική αναφορά. Το σχετικό κομμάτι γράφτηκε από έναν Πορτογάλο μετανάστη εργάτη, ο οποίος είχε παρακολουθήσει προσωπικά πολλές απ τις συνελεύσεις της ΤΑΡ. Οι συνελεύσεις αυτές ήταν ανοιχτές (χωρίς δικαίωμα ψήφου φυσικά) σ όλους τους ενεργούς εργαζόμενους, χωρίς διακρίσεις, ακόμα κι αν δεν εργάζονταν στην ΤΑΡ. Όταν μέλη του PCP προσπάθησαν να εμποδίσουν το συγκεκριμένο αγωνιστή να

109 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 109 παραχώρηση στην ΤΑΡ καλύτερων εγγυήσεων σε σχέση με τις Αφρικανικές πτήσεις. Οι εργαζόμενοι της ΤΑΡ διέθεταν αγωνιστική παρακαταθήκη. Οργανωμένοι αγώνες είχαν αρχίσει ήδη απ το 1970, όταν χρησιμοποιώντας τις ομαδικές δηλώσεις ασθενείας διεκδικούσαν μισθολογικά οφέλη. Τον Ιούλη του 1973, οι εργαζόμενοι στα τμήματα συντήρησης κι επισκευών κήρυξαν απεργία που καταστάλθηκε βίαια απ την GNR. Η αστυνομία είχε απωθήσει τον κόσμο σ ένα υπόστεγο αεροσκαφών με τη χρήση οπλοπολυβόλων. Το προσωπικό των γραφείων εκτόξευε πρες-παπιέ και ταμειακές μηχανές εναντίον των μπάτσων. Τρεις εργαζόμενοι πανικοβλήθηκαν και τό βαλαν στα πόδια. Η αστυνομία άνοιξε πυρ δολοφονώντας τους. Μέσα στην εταιρεία υπήρχαν ακόμα εκατοντάδες πληροφοριοδότες της παλιάς PIDE. Μέσα στην ΤΑΡ δρούσαν δύο πυρήνες του PCP απ τα τέλη της δεκαετίας του 60 και αντίστοιχοι των MES και PRP απ το Στις 2 Μάη 1974, μια γενική συνέλευση (plenario) εξέφρασε ομόφωνα το αίτημα για την εκκαθάριση (saneamento) όλων των φασιστών μέσα στην εταιρεία κι ιδιαίτερα αυτών που είχαν καλέσει την αστυνομία την προηγούμενη χρονιά. Το σωματείο απηύθυνε επίσης κάποια αιτήματα, περιλαμβανομένης της εκλογής τριών εκπροσώπων των «εργαζόμενων» στο Διοικητικό Συμβούλιο. Η λίστα που προτάθηκε δεν αμφισβητήθηκε και τελικά τρία στελέχη του σωματείου εκλέχτηκαν, όπως αναμένονταν, στις 5 Μάη, σε μια αίθουσα της Λισαβόνας (οι δύο ήταν στην πραγματικότητα μεσαία διοικητικά στελέχη). Όταν οι εργαζόμενοι ανακάλυψαν πως οι δύο απ τους «εκπροσώπους» τους είχαν αυξήσει τους μισθούς τους απ τα στα εσκούδα και τους πηγαινοέφερναν σοφέρ, έχασαν, κι όχι άδικα, την πίστη τους στο Διοικητικό Συμβούλιο. Η εκλογή στο Συμβούλιο θεωρήθηκε σαν ένα είδος προσωπικής ανέλιξης. Το σωματείο επίσης δέχτηκε σφοδρή κριτική. Στις 21 Ιούλη, η γενική συνέλευση του τεχνικού προσωπικού αποφάσισε να διαχωρίσει τη θέση του απ τους υπόλοιπους εργαζόμενους. 2 Απαιτούσαν να μειωθεί το εβδομαδιαίο ωράριο εργασίας τους στις 40 ώρες. Απαίτησαν εκ νέου την εκκαθάριση και το πάγωμα όλων των μισθών που υπερέβαιναν τα εσκούδα. Τα αιτήματα αυτά θεωρήθηκαν απαράδεκτα απ το Ιπτάμενο Προσωπικό (του οποίου οι μηνιαίοι μισθοί έφταναν τα εσκούδα). Οι διαφορές πάνω στην υιοθέτηση της μιας ή της άλλης στάσης, προερχόμενες από πραγματικά βάσιμες διαφορές των υλικών συνθηκών της ζωής, θα χρησιμοποιούνταν επανειλημμένα απ την κυβέρνηση, τα συνδικάτα και το PCP προκειμένου ν καταγγελθεί ο αγώνας του τεχνικού προσωπικού ως «μη αντιπροσωπευτικός», «αντιδημοκρατικός» και «διασπαστικός». Υπήρξε στ αλήθεια διασπαστικός μόνο που αυτό αφορούσε την επίπλαστη ενότητα μεταξύ ομάδων με τελείως διαφορετική κοινωνική σύνθεση. μιλήσει, οι εργαζόμενοι της ΤΑΡ τον υπερασπίστηκαν, επιβάλλοντας το δικαίωμα λόγου υπέρ οποιουδήποτε ήταν αλληλέγγυος στον αγώνα τους. 2 Η εταιρεία αποτελούνταν συνολικά από εργαζόμενους: στη συντήρηση και τις μεταφορές, διοικητικοί και υπάλληλοι γραφείων και ιπτάμενοι. Στους τελευταίους περιλαμβάνονταν οι πιλότοι κι οι εξειδικευμένοι μηχανικοί.

110 110 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Στις 13 Αυγούστου, η συνέλευση των τεχνικών αποφάσισε ν αναληφθεί άμεση δράση ώστε να μειωθεί το εβδομαδιαίο ωράριο στις 40 ώρες απ τις 44 που ήταν τότε. Στην πραγματικότητα, επέβαλαν το 40ωρο δουλεύοντας απλούστατα 40 ώρες! Το Διοικητικό Συμβούλιο εξέδωσε ανακοίνωση με την οποία απειλούσε με απολύσεις κι επιθέσεις εναντίον «εκείνων που αγωνίζονταν για την καταστροφή της εταιρείας». Τονίζονταν «η άμεση ανάγκη για την αύξηση της παραγωγικότητας» και η λύπη για το γεγονός ότι οι εκκλήσεις του «αγνοούνταν συστηματικά». «Συνεχίζουμε να παρατηρούμε ότι η εργασία παρεμποδίζεται κάτω απ οποιαδήποτε πρόφαση. Η απειθαρχία βασιλεύει και υπάρχει παντελής έλλειψη σεβασμού απέναντι στις αρχές. Το όλο πράγμα οδηγεί στην αναρχία και είναι αδύνατον να ανακαλυφθεί ποιος είναι ο ένοχος ή ο υπαίτιος». Οι εργαζόμενοι ανταπάντησαν ότι ήταν «απολύτως φυσιολογικό για το Διοικητικό Συμβούλιο να προσπαθεί ν αυξήσει το χρόνο στη διάρκεια του οποίου αποσπάται η υπεραξία μέσα απ τη δουλειά μας. Αυτό ακριβώς επιθυμούν τα συμφέροντα που το Συμβούλιο υπερασπίζεται. Το ότι όμως τα σωματεία υιοθέτησαν την ίδια στάση μέσω της άρνησής τους να μας στηρίξουν, φανερώνει απλά το ρεφορμιστικό τους ρόλο». 3 Η αναταραχή μέσα στην ΤΑΡ άρχισε να έχει μεγάλες διεθνείς επιπτώσεις. Οι τράπεζες (εθνικές και ξένες), όπως επίσης και η Μπόινγκ, αρνήθηκαν τις συναλλαγές με την εταιρεία και τον εφοδιασμό της με ανταλλακτικά, παρά μόνον αν πληρώνονταν αυστηρά με μετρητά. Η Πορτογαλική εταιρεία ήταν εξαρτημένη απ το διεθνή καπιταλισμό και δεν μπορούσε να εφοδιαστεί εκ των έσω με ανταλλακτικά για τα αεροσκάφη της. Ήταν πολύ ευάλωτη σε εξωτερικές πιέσεις αυτού του είδους. Στις 19 Αυγούστου, μία ακόμα συνέλευση, η οποία έλαβε χώρα χωρίς την παρουσία στελεχών του σωματείου, συνέταξε μια λίστα αιτημάτων στα οποία περιλαμβάνονταν: α) η απομάκρυνση όλων εκείνων, που κατά την κρίση των ίδιων των εργαζόμενων, υιοθέτησαν στάσεις που στρέφονταν εναντίον της εργατικής τάξης, με τις εκκαθαρίσεις αυτές να επαναλαμβάνονται όσο συχνά θεωρείται αναγκαίο, β) όλες οι μισθολογικές αυξήσεις να δοθούν αντιστρόφως ανάλογα με το τωρινό ύψος των απολαβών, γ) η διενέργεια έρευνας για τις ευθύνες που αφορούσαν τις δολοφονίες του Ιούλη του 1973 και η τιμωρία των ενόχων, δ) η διανομή ίσων μεριδίων, σ ετήσια βάση, ενός μέρους των κερδών της εταιρείας, ε) το δικαίωμα αναθεώρησης των συλλογικών συμβάσεων, μετά από επιλογή των εργαζόμενων. Δόθηκε διορία μιας βδομάδας στη διεύθυνση προκειμένου να μελετήσει τις προτάσεις. Μετά το πέρας αυτής, οι τεχνικοί θα σταματούσαν ομαδικά τη δουλειά. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ο τρόπος με τον οποίο το «αντιφασιστικό» αίτημα για την εκκαθάριση είχε μετατραπεί σε ταξικό που αφορούσε εκείνους με τους οποίους οι εργαζόμενοι δούλευαν μαζί. Στις 25 Αυγούστου, ο πυρήνας του PCP στην ΤΑΡ εξέδωσε ένα φυλλάδιο προειδοποιώντας για τους «ελιγμούς των ριζοσπαστικών μικρο-αστικών ομάδων». Απαιτούσε το διάλογο και τη συμφωνία «όλου του προσωπικού» φανερώνοντας μέσω αυτού μια χαρακτηριστικά μπουρζουάδικη στάση: ίση ισχύ στη λήψη αποφάσεων για ανθρώπους που δεν ήταν ίσοι στην πραγματικότητα. Την επόμενη μέρα, μία ακόμα συνέλευση 3 Κομπάτ Νο 6, 13 Σεπτέμβρη 1974.

111 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 111 αποφάσισε γενική απεργία διαρκείας. Εκλέχτηκε μια Απεργιακή Επιτροπή και μοιράστηκαν αμέσως διάφορα καθήκοντα. Την ίδια νύχτα οργανώθηκαν κι οι ομάδες περιφρούρησης. Ο Υπουργός Εργασίας που ανήκε στο PCP, έφτασε στο αεροδρόμιο στις 3 το πρωί μαζί με μια αντιπροσωπεία στελεχών από συνδικάτα και υπουργεία, ζητώντας απ την Απεργιακή Επιτροπή να αναβάλει την απεργία. Ο Υπουργός διδάχτηκε ορισμένες βασικές αρχές της εργατικής τάξης: μόνο η γενική συνέλευση μπορούσε να πάρει μια τέτοια απόφαση. Έβαλε μπροστά τις απειλές: το αεροδρόμιο είναι ήδη περικυκλωμένο απ το Στρατό. Η συνέλευση της 27ης Αυγούστου που διεξήχθη με την παρουσία του Υπουργού Εργασίας, ψήφισε τη συνέχιση της απεργίας. Και για να γίνει ξεκάθαρα κατανοητό το ποιοι ακριβώς αποτελούσαν τις «μη αντιπροσωπευτικές μειοψηφίες», το διοικητικό προσωπικό αποφάσισε με μεγάλη πλειοψηφία να προσχωρήσει στην απεργία. Πολλοί απ τους εργαζόμενους του αεροδρομίου ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητοι ως προς τα αιτήματα των τεχνικών. Από κοινού διέκοψαν όλες τις διεθνείς πτήσεις, εκτός από μία που μετέφερε μια αντιπροσωπεία συνδικαλιστών ηγετών απ τη Χιλή και των πτήσεων που μετέφεραν στρατιώτες που επέστρεφαν απ τη Γουϊνέα-Μπισσάου. Οι τεχνικοί, οι οποίοι είχαν ξεκινήσει την απεργία, παρέμειναν απόλυτα σταθεροί. Το όλο ζήτημα αποτελούσε τώρα μια ευθεία πρόκληση προς την κυβέρνηση και τα συνδικάτα. Στις 28 Αυγούστου, μια ώρα μετά τα μεσάνυχτα, ο Υπουργός Πληροφοριών ανακοίνωσε ότι δεδομένης της «αδιαλλαξίας» των απεργών, το αεροδρόμιο θα τίθονταν υπό στρατιωτική διοίκηση. Ο πυρήνας του PCP στην ΤΑΡ εξέδωσε μια ακόμα ανακοίνωση: «η απεργία αποτελούσε μια προβοκάτσια που στρέφονταν εναντίον ολόκληρου του Πορτογαλικού λαού». Μια πιθανή σύγκρουση με το MFA «που θ αποτελούσε απειλή για τη συμμαχία του με τον εργαζόμενο λαό» έπρεπε ν αποφευχθεί με οποιοδήποτε κόστος. Οι «τυχοδιώκτες» έπρεπε να «ξεμασκαρευτούν» ώστε το κλίμα «ασφάλειας και πειθαρχίας» να επανέλθει στο χώρο του αεροδρομίου. Οι απεργοί έλεγχαν ακόμα τη διαδικασία της αποαποικιοποίησης... επιβραδύνοντας την επιστροφή των στρατευμάτων απ τη Γουϊνέα-Μπισσάου. Μέσα σε μια τέτοια ατμόσφαιρα διεξήχθη η περίφημη γενική συνέλευση της 28ης Αυγούστου. Συμμετείχαν πάνω από εργαζόμενοι. Η διαδικασία επρόκειτο να καλυφτεί ζωντανά απ το ραδιόφωνο, όμως η αναμενόμενη εκδήλωση περιφρόνησης προς τις αρχές ήταν τόσο έκδηλη, που την τελευταία στιγμή η συμφωνία ακυρώθηκε ύστερα από συστάσεις της Στρατιωτικής Επιτροπής. Η συνέλευση έτυχε μαζικής στήριξης απ όλα τα υπόλοιπα τμήματα της ΤΑΡ και προσφορών αλληλεγγύης από πολλές εργατικές οργανώσεις ολόκληρης της χώρας - μέσα σε απόλυτη αντίθεση προς τον νέο αντι-απεργιακό νόμο που μόλις είχε περάσει η κυβέρνηση. Μια ομάδα αξιωματικών του MFA εισήλθε κατόπιν στην αίθουσα, επευφημούμενη απ τους εργαζόμενους. «Είμαστε στρατιώτες. Πρόκειται να τεθείτε υπό στρατιωτική διοίκηση. Ιδού και τα σχετικά αποσπάσματα των στρατιωτικών διαταγμάτων». Οι αξιωματικοί αρχίζουν να διαβάζουν. Η σιωπή είναι απόλυτη. Μέσα σε διαρκώς αυξανόμενη ένταση, η συνέλευση ψηφίζει υπέρ της συνέχισης της απεργίας. Ψηφίζει

112 112 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ επίσης και υπέρ της διάλυσης της επιτροπής του σωματείου. Οι αξιωματικοί του MFA αποχωρούν. Σχεδόν στα μουλωχτά, κάποιος παρουσιάζει μια ανυπόγραφη πρόταση, συστήνοντας την ανάκληση της απεργίας. Ο Πρόεδρος καλεί τον εισηγητή να έρθει και να την παρουσιάσει. Ένας παλιός μαχητής του PCP, καταβεβλημένος και ντροπιασμένος, επιχειρηματολογεί με μισή καρδιά. Σημειώνεται σφοδρή αντίδραση. Καθ όλη τη διάρκεια, υπάρχουν μικρές μόνο αναφορές στο MFA. Οι αυταπάτες συνεχίζονται. Στις 5 μ.μ. ένα σημαντικό στέλεχος του MFA επιστρέφει. Ρωτάει να μάθει την απόφαση της συνέλευσης. Ακούγοντάς την, απειλεί: «Έχετε μισή ώρα για να ξαναρχίσετε τη δουλειά αλλιώς θα παρέμβει η COPCON». Για κάποια ώρα επικρατεί πανδαιμόνιο. Ακολούθως, μετά από μια νηφάλια ανάλυση του συσχετισμού δυνάμεων, επικρατεί η απόφαση να ξαναπιάσουν δουλειά - «εργασία σύμφωνα με τους κανονισμούς» όμως, καθώς και να εγκαθιδρύσουν κατεπειγόντως στενές σχέσεις με τα υπόλοιπα εργοστάσια που είχαν προσφέρει την υποστήριξή τους. Εκδίδεται μια σκληρή ανακοίνωση κάνοντας αναφορά στην απόφαση για αναστολή υπό την απειλή στρατιωτικής βίας («τεθωρακισμένα οχήματα απ έξω, αλεξιπτωτιστές εφοδιασμένοι με οπλοπολυβόλα, πυρομαχικά, μαχαίρια και τα συνηθισμένα φιλικά αστυνομικά σκυλιά»). Η ανακοίνωση αναφέρεται επίσης στην απόφαση των εργαζόμενων ν ανακληθεί ολόκληρη η επιτροπή του σωματείου και εκφράζει τη «μεγαλύτερη περιφρόνησή τους» για την καταστολή που μόλις είχαν υποστεί. Απ τις 28 Αυγούστου και μετά, ο Στρατός καταλαμβάνει όλα τα τμήματα του αεροδρομίου. Το τεχνικό προσωπικό συνεχίζει την «εργασία σύμφωνα με τους κανονισμούς». Η Απεργιακή Επιτροπή που περιλαμβάνει ορισμένα μέλη του MES, συλλαμβάνεται, όπως και πολλοί εργαζόμενοι που αρνούνται να υπακούσουν στις στρατιωτικές διαταγές. Το υπόλοιπο προσωπικό της ΤΑΡ, ενθυμούμενο την απεργία της CTT τον Ιούνη και μη θέλοντας να ρισκάρει μια ανοιχτή σύγκρουση με τον Στρατό, επέστρεψε στη δουλειά υπό το καθεστώς ακραίων απειλών. Τα «δημοκρατικά όπλα» έχουν επικρατήσει των «ανεύθυνων τυχοδιωκτών». Η COPCON συνέχισε την κατάληψη του αεροδρομίου για τη διάρκεια των επόμενων βδομάδων. Η «εργασία σύμφωνα με τους κανονισμούς» συνεχίζεται κάτω απ την επιτήρηση των στρατιωτών που φέρουν G3, στους οποίους έχει απαγορευτεί να συνομιλούν με τους εργαζόμενους. Οι εργαζόμενοι δέχονται συνεχώς απειλές. «Κανείς δε φεύγει απ τις εγκαταστάσεις, αν δε συμπληρωθεί συγκεκριμένος αριθμός απογειώσεων την κάθε φορά». Κάποιοι τεχνικοί έπρεπε να δουλεύουν 15 ή 16 ώρες τη μέρα. Το καθεστώς στο μεταξύ διαλαλούσε ότι τα πάντα στην ΤΑΡ λειτουργούσαν φυσιολογικά. Στις 17 Σεπτέμβρη, τα σωματεία (που στηρίζονταν απ το PCP) κάλεσαν γενική συνέλευση για όλο το προσωπικό της ΤΑΡ, με σκοπό την «εξομάλυνση της κατάστασης». Εκατοντάδες τεχνικοί κάνουν την εμφάνισή τους, ανακαλούν τον Πρόεδρο και «παίρνουν» τη συνέλευση. Αποφασίζουν να προσθέσουν στα υπόλοιπα αιτήματά τους και το αίτημα για την αποχώρηση όλων των στρατιωτών απ το αεροδρόμιο. Αποφασίζουν επίσης ότι το νέο συμβούλιο του σωματείου θα εκλέγεται στη βάση της άμεσης αντιπροσώπευσης ανά τομέα δουλειάς, εξασφαλίζοντας με τον τρόπο αυτό την

113 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 113 πραγματική πλειοψηφική εκπροσώπηση των εργαζόμενων. Τα συνδικάτα επιτίθονται δριμύτατα στη συγκεκριμένη απόφαση, θεωρώντας την «διασπαστική». 4 Στις 23 Σεπτέμβρη, ο Στρατός συλλαμβάνει αρκετούς εργαζόμενους αφού είχε προηγηθεί η «ανάκρισή» τους. Μια μεγάλη διαδήλωση λαμβάνει χώρα έξω απ τα στρατόπεδα όπου και κρατούνται, για ν απελευθερωθούν τελικά αργότερα. Στις 25 Σεπτέμβρη, 200 εργαζόμενοι απολύονται λόγω «παραβιάσεων του Άρθρου 6 του Κώδικα Στρατιωτικής Πειθαρχίας». Στις 27, μερικές χιλιάδες εργαζόμενοι της ΤΑΡ, όπως και άλλοι, παρατάνε τη δουλειά και κατεβαίνουν στο δρόμο απαιτώντας την επαναπρόσληψη όλων των απολυμένων. Η κυβέρνηση λέει, «Εντάξει, εκτός από τριάντα». Τα συνδικάτα συναινούν. Οι εργαζόμενοι αρνούνται κι η απεργία αρχίζει να εξαπλώνεται. Αρχίζει να εμφανίζεται κάποια κριτική στο ρόλο του MFA. Καλείται κοινή διαδήλωση για τις 28 Σεπτέμβρη (ΤΑΡ, Λισνάβ, Εφασέκ-Ινέλ, CTT). Από μια ιδιοτροπία της ιστορίας, οι διαδηλωτές αυτοί που απαιτούσαν την εκκαθάριση (saneamento) σ όλους τους τόπους δουλειάς, είναι οι μόνοι που βρίσκονται στους δρόμους με τέτοια αιτήματα, όταν οι δεξιοί επιχείρησαν το πραξικόπημά τους. Μετά την 28η Σεπτέμβρη, το διάταγμα στρατιωτικοποίησης του αεροδρομίου άρθηκε και η «εργασία σύμφωνα με τους κανονισμούς» τερματίστηκε. Η 40ωρη βδομάδα δουλειάς άρχισε σταδιακά να υιοθετείται. Οι περισσότεροι, μα όχι όλοι, απ τους απολυθέντες εργαζόμενους επαναπροσλήφθηκαν, έχοντας υποχρεωθεί να κάνουν ατομικές αιτήσεις. Τους ειπώθηκε ότι θα επαναπροσλαμβάνονταν μόνο «υπό τον όρο ότι δε θα έπαιρναν μελλοντικά μέρος σε πολιτικές δραστηριότητες». Οι συνελεύσεις των εργαζομένων της ΤΑΡ συνεχίστηκαν. Τα αιτήματα ήταν υπέρ μιας νέας εκκαθάρισης (οι πλήρεις λίστες με τους πρώην πράκτορες της PIDE δεν είχαν δημοσιοποιηθεί). Συζητήθηκε επίσης μια σειρά σχετικών ζητημάτων (που αφορούσαν τις καθαρίστριες, τους αχθοφόρους, τους μηχανικούς κτλ.). Τα αιτήματα ξεκινούσαν απ τη μείωση των μισθολογικών διαφορών κι έφταναν στην εθνικοποίηση της εταιρείας κάτω από εργατικό έλεγχο. Σε πολλά ζητήματα, η εμπειρία της ΤΑΡ φανέρωσε τόσο τις δυνατότητες, όσο και τα όρια του Πορτογαλικού επαναστατικού κινήματος εν γένει. Μια ακόμα σημαντική αντιπαράθεση εκείνης της περιόδου ήταν αυτή στην εφημερίδα Ζορνάλ ντο Κομέρσιο. Οι εργαζόμενοι κήρυξαν απεργία στις 25 Αυγούστου, καταλαμβάνοντας τις εγκαταστάσεις κι απαιτώντας να μπει τέλος στην «εσωτερική λογοκρισία». Ζητούσαν επίσης την απομάκρυνση του διευθυντή τους, Κάρλος Μασάντο. Μια αρχικά μικρή διαμαρτυρία έξω απ το κτήριο πήρε μεγάλες διαστάσεις μιας κι οι περαστικοί ενώνονταν μ αυτή. Οι εργαζόμενοι προσπάθησαν να βγάλουν τη δική τους έκδοση της εφημερίδας. Και πάλι στρατεύματα της COPCON μπήκαν στο κτήριο, κατάσχοντας τα φύλλα που είχαν ήδη εκδοθεί κι απαγορεύοντας την έκδοση νέων. Στις 4 Σεπτέμβρη, όλες οι υπόλοιπες εφημερίδες της Λισαβόνας, με την εξαίρεση της Ο Σέκουλο (της οποίας τον έλεγχο είχε το PCP), αποφάσισαν να διακόψουν την κυκλοφορία τους για μια μέρα, σε ένδειξη αλληλεγγύης στον αγώνα της Ζορνάλ ντο Κομέρσιο. Η κυβέρνηση ευχαρίστησε τους εργαζόμενους της Ο Σέκουλο για την απεργοσπασία τους «που 4 Ο Σέκουλο, 29 Σεπτέμβρη 1974.

114 114 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ υπηρέτησε τα συμφέροντα των εργαζόμενων σ αντίθεση μ όσους υπέκυψαν σε ανεύθυνες πιέσεις». Εξοργισμένοι, οι εργαζόμενοι όλων των υπόλοιπων εφημερίδων συγκεντρώθηκαν έξω απ τις εγκαταστάσεις της Ο Σέκουλο για να σταματήσουν τη διανομή της. Η κυβέρνηση έστειλε στρατό για να διαλύσει τους συγκεντρωμένους. Το PCP που έλεγχε την Εργατική Επιτροπή της Ο Σέκουλο αποφάσισε τελικά ότι - παρόλο που είχαν τυπώσει ήδη το φύλλο - θα ήταν σοφότερο να μη διανεμηθεί... «με σκοπό ν αποφευχθεί η σύγκρουση μεταξύ των Ενόπλων Δυνάμεων και των τυχοδιωκτικών στοιχείων». Οι δημοσιογράφοι του PCP καταδίκασαν τις δράσεις γύρω απ τη Ζορνάλ ντο Κομέρσιο, μιλώντας για «απεργίες που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν απ την Αντίδραση κι απ τα μεγάλα μονοπώλια», αφήνοντας υπονοούμενα για «δυνάμεις που αντικειμενικά βρίσκονταν στο πλευρό των εχθρών των εργατών». Χωρίς ν αντιληφθεί τίποτα απ τις εντυπώσεις που δημιουργούνταν, το ίδιο φύλλο της Ο Σέκουλο φιλοξενούσε στη διπλανή στήλη μια συνέντευξη με τον Αντουάν Πινώ, έναν αντιδραστικό Γάλλο, πρώην υπουργό, που δήλωνε «ευγνώμων για το κλίμα ηρεμίας που συνάντησα στην Πορτογαλία». Ίσως μεγαλύτερης σημασίας εξ αιτίας των μεγεθών της υπόθεσης, να ήταν άλλη μια μεγάλη σύγκρουση μεταξύ της κυβέρνησης και της εργατικής τάξης, αυτή των εργαζόμενων των ναυπηγείων Λισνάβ. Οι εργαζόμενοι της Λισνάβ βρίσκονταν ανάμεσα στους πλέον ταξικά συνειδητοποιημένους της Πορτογαλίας και οι ανακοινώσεις τους αντιπροσωπεύουν ένα απ τα υψηλότερα επίπεδα του αυτόνομου εργατικού ταξικού αγώνα.οι εργαζόμενοι των ναυπηγείων είχαν αποφασίσει σε μια απ τις γενικές συνελεύσεις τους ότι στις 12 Σεπτέμβρη θα πραγματοποιούσαν μαζικά πορεία προς το Υπουργείο Εργασίας. Ζητούσαν την απομάκρυνση απ την επιχείρηση του προηγούμενου διευθυντή τους. Ο κύριος όμως σκοπός τους ήταν να τραβήξουν την προσοχή και ν ανοίξουν τον αγώνα ενάντια στον αντιαπεργιακό νόμο που μόλις είχε περάσει. Ήδη απ τον Ιούλη, είχαν επισημάνει την ύπαρξη δεσμών μεταξύ διαφόρων στελεχών της διεύθυνσης και ορισμένων πρώην πρακτόρων της PIDE, έχοντας ζητήσει απ το MFA ν απομακρυνθούν όλοι οι εμπλεκόμενοι. Το αίτημά τους αγνοήθηκε. Σε μιας τους ανακοίνωση, οι εργαζόμενοι της Λισνάβ καταδίκαζαν τις αοριστολογίες της διεύθυνσης, τη συγκάλυψη των αδικιών και την αντεργατική φύση της νέας νομοθεσίας. Ήταν ιδιαίτερα εξοργισμένοι απ τη χρήση όρων όπως «καταστροφείς της οικονομίας», τους οποίους χρησιμοποιούσε μονίμως το PCP εναντίον τους όποτε εκδήλωναν την πρόθεση να περάσουν απ τα λόγια στη δράση. Η πορεία που επρόκειτο να πραγματοποιήσουν οι εργαζόμενοι της Λισνάβ απαγορεύτηκε απ το MFA. Το ανακοινωθέν που απαγόρευε την πορεία επαναλαμβάνονταν συνεχώς απ το ραδιόφωνο. Η αγωνία κυριαρχούσε στη Λισαβόνα, μιας κι ο κόσμος περίμενε να δει τι θα συμβεί. Στις 12 Σεπτέμβρη, περισσότεροι από εργαζόμενοι της Λισνάβ, φορώντας τις φόρμες εργασίας και τα κράνη τους, ξεκίνησαν απ τα ναυπηγεία σε σειρές των δεκαπέντε ατόμων, κάνοντας αλυσίδες και κρατώντας πανό: «Οι εργαζόμενοι της Λισνάβ απαιτούν να διωχτούν οι φασίστες», «Θάνατος στην PIDE, θάνατος στο φασισμό. Κάτω ο καπιταλισμός», «Ναι στο δικαίωμα της απεργίας, όχι στα λοκ-άουτ», «Στηρίζουμε όλα τ αδέρφια μας που απεργούν», «Δημοκρατία για τους εργάτες,

115 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 115 φίμωση για τους φασίστες», «Ζήτω η εργατική τάξη». Ήταν ένα υπέροχο θέαμα - το προλεταριάτο της Λισαβόνας μ εργατικές φόρμες, σε μια απαγορευμένη διαδήλωση, μοιράζοντας ανοιχτά προκηρύξεις στο λαό της πόλης (Παράρτημα 10). Η πορεία επευφημούνταν σ όλη τη διαδρομή. Μαζί της ενώθηκαν και χιλιάδες ακόμα εργαζόμενοι, ειδικότερα δε αυτοί των Ταχυδρομείων. Ο ίδιος ο Οτέλο Σαράιβα ντε Καρβάλιο, διοικητής της COPCON, διέταξε ν αποκλειστεί ο χώρος γύρω απ το Υπουργείο Εργασίας. «Ή μας σταματάτε σκοτώνοντας κάποιους από μας», του είπε κάποιος απ την επιτροπή των εργατών, «ή μας αφήνετε να περάσουμε. Έτσι κι αλλιώς εμείς θα συνεχίσουμε την πορεία». Αντιμέτωπος με μια τέτοια εκδήλωση αποφασιστικότητας, ο Οτέλο δεν τόλμησε να επέμβει κι οι στρατιώτες της COPCON τελικά αποχώρησαν. Στα ναυπηγεία της Λισνάβ είχαν σημειωθεί απεργίες και πριν την 25η Απρίλη, το δε PCP είχε πάρει μέρος σ αυτές. Τώρα όμως ο εργοστασιακός πυρήνας του εξέδιδε ανακοινώσεις στις οποίες τις χαρακτήριζε «τυχοδιωκτισμούς». Η διαδήλωση, ισχυρίστηκε το PCP, «εκπροσωπεί την αντίθεση στην κυβέρνηση και την ασέβεια έναντι της δημοκρατικής τάξης. Μοναδική συνέπεια θα έχει την πρόκληση της αντίδρασης». Η αντίδραση όμως, όπως θα φανερώνονταν σύντομα, δεν είχε ανάγκη από προκλήσεις. Ο Αντι-απεργιακός νόμος και η Αντίδραση της Δεξιάς. Με τη δημιουργία της Δεύτερης Προσωρινής Κυβέρνησης, το κύμα της ευφορίας άρχισε να υποχωρεί και η πραγματικότητα να επαναβεβαιώνεται. Η κοινωνία ήταν χωρισμένη σε τάξεις που είχαν ανταγωνιστικά συμφέροντα. Τ αφεντικά προσπάθησαν αρχικά να ανακόψουν την επίθεση της εργατικής τάξης με νομικά μέσα αλλά όταν αυτό απέτυχε, ορισμένα τμήματα της άρχουσας τάξης φάνηκαν αρκετά οργανωμένα ώστε να οραματίζονται την επιστροφή σ ένα εξουσιαστικό καθεστώς. Ο Πορτογαλικός Σύνδεσμος Βιομηχάνων (CIP) δούλευε πάνω σε δυο γραμμές. Η πρώτη, καθαρά πολιτική, συνίστατο στην υποστήριξη δεξιών κομμάτων και στην επιχειρηματολογία υπέρ ενός τύπου καπιταλιστικής ανάπτυξης στην οποία θα συμμετείχε. Αυτό απαιτούσε περιορισμό του δικαιώματος στην απεργία. Η δεύτερη (γραμμή) δεν ήταν λιγότερο πολιτική, αν και σίγουρα, λιγότερο φανερή. Περιελάμβανε τη χρηματοδότηση και την υποστήριξη των φασιστικών ομάδων. Κατάλοιπα φασιστικών θεσμών και νοοτροπίας σίγουρα διατηρούνταν. Γενικά όμως, οι φασίστες δεν μπορούσαν να δράσουν μόνοι τους κι αναζητούσαν στήριξη στα διάφορα δεξιά κόμματα. Πολλοί απ τους παλιούς φασίστες ηγέτες είχαν μετατραπεί σε φιλελεύθερους, «στο πνεύμα της 25ης Απρίλη». Κάποιοι, προσωρινά κρατούμενοι, είχαν ήδη απελευθερωθεί. Η GNR και τα ΜΑΤ-PSP παρέμεναν υπολογίσιμη δύναμη. Στις 16 Αυγούστου 1974 για παράδειγμα, μια ριζοσπαστική ομάδα, οι «Φίλοι της Μοζαμβίκης», είχαν οργανώσει μια διαδήλωση στο Άλσος Εδουάρδου VII. Τους απαγορεύτηκε να συνεχίσουν τη συγκέντρωσή τους (η διαταγή δόθηκε από έναν εκ των

116 116 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ συνεργατών του Σπίνολα). Έκαναν πορεία στη Λεωφόρο Ελευθερίας, συνεχίζοντας για το Ροσσίου, στο κέντρο της Λισαβόνας, όπου και συνάντησαν την αστυνομία που τους ζήτησε να διαλυθούν. Πριν ακόμα υπάρξει χρόνος γι αυτό, η αστυνομία άνοιξε πυρ. Τέσσερις άνθρωποι τραυματίστηκαν κι ένας σκοτώθηκε: ο Βίτορ Μπερνάρντες, εργάτης και αγωνιστής του CDE. Το σοκ από τη δολοφονία, κάτι που χαρακτήριζε τη δράση της αστυνομίας πριν την 25η Απρίλη, έκανε τον κόσμο να αισθανθεί ορισμένες απ τις γυμνές αλήθειες της καινούριας «δημοκρατίας». Απ την πλευρά της αριστεράς, η καταδίκη ήταν ομόφωνη. Το ίδιο κι η συνειδητοποίηση του ότι δυνάμεις με φασιστική νοοτροπία εξακολουθούσαν να υπάρχουν και μάλιστα πολύ καλά εγκατεστημένες σε πόστα εξουσίας. Η κυβέρνηση αρνούνταν να τις αφοπλίσει. Εκείνο περίπου το διάστημα, ανακαλύφτηκε επίσης το πόσο δραστήρια είχε καταστεί η CIA. Κάτω απ την κάλυψη της απόλυτα στημένης «Εταιρείας Μεταφορικών Δραστηριοτήτων», φαίνεται ότι ανέπτυσσε δύο βασικές δραστηριότητες στην Πορτογαλία: φωτογραφικές δραστηριότητες και γεύματα με διάφορους αξιωματικούς της Αεροπορίας. Υπήρχαν ιστορίες (κυκλοφορούσαν εκατοντάδες τέτοιες ιστορίες κα φήμες) σχετικά με την οργάνωση των υπολειμμάτων της παλιάς «Λεγεώνας» 5 - στην πραγματικότητα είχαν ήδη οργανωθεί - κάτω απ τις σημαίες του «Φιλελεύθερου» και του «Φεντεραλιστικού» κόμματος. Μια ακόμα ιστορία, που υποτίθεται πως ξεκίνησε απ το Σ.Κ. και το PCP, ανέφερε ότι το FPL (Απελευθερωτικό Μέτωπο της Πορτογαλίας), μια ομάδα εξόριστων στο Παρίσι που παρήγαγε φαινομενικά αριστερές αναλύσεις σχετικά με την πολιτική κατάσταση στην Πορτογαλία, αποτελούνταν ολοκληρωτικά από πρώην κατασκόπους της PIDE. Οι συνήθειες κι οι φόβοι του παρελθόντος φεύγουν δύσκολα: ήταν αδύνατο να πεις τι ήταν αλήθεια και τι όχι. Μια αναταραχή από 200 περίπου πράκτορες της PIDE στις φυλακές της Λισαβόνας, στις 12 Αυγούστου 1974, βοήθησε στο να ξεκαθαρίσει κάπως η κατάσταση. Έβγαλε χιλιάδες διαδηλωτές στους δρόμους για ν αποδοκιμάσουν τα αιτήματά τους. 6 Ο αντι-απεργιακός νόμος που πέρασε στις 27 Αυγούστου ήταν χαρακτηριστικός της ισορροπίας δυνάμεων εκείνης της περιόδου. Ήταν το αποκορύφωμα μεγάλης προεργασίας και οι εμπνευστές του θεώρησαν αυτή τη χρονική στιγμή ιδιαίτερα σημαντική. Δυστυχώς δεν επρόκειτο να αφεθεί στα δικά τους χέρια. Ο νόμος έπρεπε να περάσει όταν το ζήτημα της ΤΑΡ βρίσκονταν στο κρισιμότερο σημείο, δηλαδή στη χειρότερη δυνατή στιγμή. Θα τον αψηφούσαν άμεσα και καταφανέστατα, σε 5 Η Λεγεώνα ήταν παραστρατιωτικό σώμα, ιδρυμένο το Βασίστηκε στο μοντέλο των μελανοχιτώνων του Μουσολίνι. Περίπου απ τα μέλη της (γνωστοί ως Βιριάτος) σκοτώθηκαν πολεμώντας υπέρ του Φράνκο στη διάρκεια του Ισπανικού Εμφύλιου. Βαριά εξοπλισμένη και χρησιμοποιώντας ακόμα τα χαρακτηριστικά μπλε πουκάμισά της, αριθμούσε γύρω στα μέλη την 25η Απρίλη Οι διαδηλωτές που βρίσκονταν έ ξ ω απ τη φυλακή υπέστησαν την επίθεση των ΜΑΤ, αλλά στη συνέχεια ανέλαβε η COPCON που τους επέτρεψε να συνεχίσουν τη διαμαρτυρία. Οι διαμαρτυρόμενοι μ έ σ α στη φυλακή δήλωσαν ότι θα συνομιλούσαν μόνο με το Στρατηγό Γκαλβάο ντε Μέλο, έναν απ τους στενότερους συνεργάτες του Σπίνολα.

117 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 117 πολύ μεγάλο βαθμό. Ο νόμος ήταν ένα υπερβολικά περίπλοκο νομοθετικό έργο που απαγόρευε τόσο το λοκ-άουτ, όσο και ορισμένες μορφές απεργίας. Στην εισαγωγή του δηλώνονταν: «Το Πολιτικό Σύνταγμα του 1933 απαγόρευε τις απεργίες και τα λοκ-άουτ. Ανατρέποντας αυτό το σύστημα, το Κίνημα της 25ης Απρίλη επέτρεψε και αναγνώρισε τα συνδικάτα και τις διευθυντικές ενώσεις εφόσον βρίσκονταν σε συμφωνία με το πνεύμα του Προγράμματος του MFA». Η ουσία όμως βρίσκονταν στα «ψιλά γράμματα». Υπήρχαν 31 άρθρα. Απαγορεύονταν ρητά: α) οι απεργίες μέσα στις ένοπλες δυνάμεις, τους δικαστικούς, την πυροσβεστική, κτλ. β) οι πολιτικές απεργίες και οι απεργίες σε ένδειξη αλληλεγγύης ανάμεσα σε σωματεία και επιχειρήσεις που δεν είχαν άμεση σχέση (Άρθρο 6), γ) οι απεργίες που προχωρούσαν σε καταλήψεις εργοστασίων (Άρθρο 7), δ) οι απεργίες των οποίων δεν προηγούνταν συζητήσεις διάρκειας τουλάχιστον 30 ημερών με τη διεύθυνση (Άρθρο 8), ε) οι απεργίες που δεν ψηφίζονταν απ την πλειοψηφία του εργατικού δυναμικού που αφορούσαν (Άρθρο 10). Τα λοκ-άουτ από μέρους της διεύθυνσης επιτρέπονταν ειδικά στις περιπτώσεις που πραγματοποιούνταν απεργία η οποία δεν ακολουθούσε τους παραπάνω όρους ή όταν η διεύθυνση θεωρούσε ότι ο εξοπλισμός κινδύνευε. Ο βασικός στόχος του νομοθετήματος ήταν η παρεμπόδιση των δράσεων αλληλεγγύης και η απόκρουση του κύματος των καταλήψεων που απειλούσε σοβαρά το δικαίωμα των αφεντικών να διοικούν. Απέχοντας πολύ απ την καταδίκη μιας τόσο αντεργατικής νομοθεσίας, το PCP και το Σ.Κ. είχαν στην πραγματικότητα συμβάλει στη σύνταξή του. Όλες οι αριστερές οργανώσεις καταδίκασαν απερίφραστα το νέο νόμο. Οι σφοδρές επιθέσεις που δέχτηκαν απ τον Κουνιάλ όλο αυτό το διάστημα φανερώνουν το βαθμό της διαπλοκής του με το κεφάλαιο. Πράγματι, το PCP μέσω της Ιντερσιντικάλ, είχε οργανώσει συγκέντρωση στη Λισαβόνα (την 1η Ιούνη) εναντίον του απεργιακού κύματος. Ο Αβελίνο Γκονσάλβες (Υπουργός Εργασίας απ το PCP και πρώην ηγέτης του σωματείου Εργαζομένων της Βορείου Τράπεζας) δήλωσε ότι ήταν «εναντίον του τυχοδιωκτισμού, του οπορτουνισμού και των μη ρεαλιστικών αιτημάτων που προκαλούσαν το χάος και τη διάσπαση των δημοκρατικών δυνάμεων». Η κύρια δραστηριότητα της Ιντερσιντικάλ προς στιγμήν ήταν να τριγυρνάει στους χώρους της Λισνάβ, της Μαμπόρ, της CTT, της Σετνάβ κτλ., προσπαθώντας ν αποτρέψει τους εργαζόμενους απ το ν απεργήσουν. Ήταν δύσκολο να καταλάβεις τι ακριβώς εννοούσε το PCP με τον όρο «δημοκρατικές δυνάμεις». Δεν υπήρχε ούτε ίχνος αυτών στις τάξεις της κυβέρνησης, η οποία ήταν εστία μηχανορραφιών. Ο Σπίνολα συναντούσε μέλη του «Φιλελεύθερου Κόμματος» και του «Δημοκρατικού Εργατικού Κόμματος», στα οποία είχαν οργανωθεί πολλοί πρώην άντρες της PIDE (οι οποίοι επίσης σχεδίαζαν ενέργειες πιο άμεσου είδους). Ο Σπίνολα είχε κατορθώσει να διορίσει τον Γκαλβάο ντε Μέλο επικεφαλής του οργάνου που είχε την αρμοδιότητα της απόδοσης ευθυνών εναντίον της PIDE. Είχε επίσης διορίσει τον Σάντσεζ Οσόριο, δεξί του χέρι, Υπουργό Δημοσίων Επικοινωνιών. Ο Φιρμίνιο Μιγκέλ, ακραιφνής Σπινολικός, ήταν Υπουργός Άμυνας.

118 118 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Οι νέοι διοικητές της GNR και της αστυνομίας είχαν επίσης την έγκριση του Σπίνολα. Ο Στρατηγός κι εκείνοι του περιβάλλοντός του έκαναν ότι μπορούσαν για να μειώσουν την επιρροή του MFA. Ο Σπίνολα είχε ζητήσει απ τον στενό του φίλο, Σαμπαλιμώ, να καταρτίσει ένα πλάνο οικονομικής ανασυγκρότησης. Ο Πάλμα Κάρλος είχε ήδη κάνει αναφορά στην ανάγκη ενότητας των δεξιών κομμάτων. Αυτό ξεκίνησε το Σεπτέμβρη, κάτω απ την προσωπική επιρροή του Σπίνολα. Πάνω στο ζήτημα των αποικιών διεξάγονταν ορισμένες απ τις σφοδρότερες αντιπαραθέσεις. Το MES κι οι Μαοϊκές οργανώσεις υπήρξαν ιδιαίτερα επικριτικοί πάνω σ αυτό. Δεν επέτρεπαν στο λαό να ξεχάσει ποιος ακριβώς ήταν ο Σπίνολα. Ήδη απ τον Αύγουστο, είχε συσταθεί μια Επιτροπή Λογοκρισίας με υπεύθυνο τον άνθρωπο του Σπίνολα, Σάντσεζ Οσόριο. Είχε την εξουσία να επιβάλει πρόστιμα στις εκδόσεις ή και να τις αναστέλλει τελείως. Δύο απογευματινές εφημερίδες είχαν διωχθεί επειδή δημοσίευσαν υλικό σχετικά με τις αποικίες που θεωρήθηκε ενοχλητικό. Στα μέσα Αυγούστου, η μαοϊκή εφημερίδα Λούτα Ποπουλάρ έκλεισε προσωρινά εξ αιτίας «σφοδρών ιδεολογικών επιθέσεων» εναντίον της κυβέρνησης. Επανακυκλοφόρησε λίγο αργότερα, μετά από κοινή διαδήλωση των PRP, URML, LUAR, MES, GAPS και MRPP. Ένα απ τ αποτελέσματα των αγώνων στις αποικίες και της προτιθέμενης αποαποικιοποίησης, ήταν ένα σχέδιο επέκτασης του βαθμού εθνικοποίησης του Πορτογαλικού τραπεζικού συστήματος. Η Υπερπόντια Εθνική Τράπεζα (Banco Nacional Ultramarino) αποτελούσε έναν απ τους καθοριστικότερους παράγοντες ελέγχου της οικονομίας της Μοζαμβίκης κι ήταν ξεκάθαρο ότι όσο παρέμενε σε χέρια ιδιωτών, ακόμα και μερικώς, καμιά διαδικασία ριζικής αποαποικιοποίησης δε μπορούσε να λάβει χώρα. Η Τράπεζα της Πορτογαλίας (Banco de Portugal) και η Τράπεζα της Ανγκόλας (Banco de Angola) είχαν το πλειοψηφικό πακέτο στα υπερπόντια εδάφη. Τα κεφάλαια και των τριών τραπεζών επρόκειτο συνολικά να περάσουν στα χέρια του κράτους. Οι κάτοχοι των μειοψηφικών ξένων κεφαλαίων θ αποζημιώνονταν. Στη διάρκεια του καλοκαιριού, ταξίδεψα στα βόρεια της χώρας μένοντας σε σκηνή. Παντού, συναντούσα ανθρώπους που κουβέντιαζαν τα ίδια πράγματα: εθνικοποίηση, αυτοδιαχείριση, κομμουνισμός, ταξική πάλη... Σ ένα ορεινό κάμπινγκ, κοντά στο Λεϊσόες, ο φύλακας που δεν είχε φύγει απ τα μέρη του για πέντε χρόνια, μού πιασε μεγάλη κουβέντα για την 25η. Στο Φιγκέιρα ντα Φοζ, ένας Γάλλος τουρίστας έπαιξε στην τρομπέτα του τις νότες του «Grandola», για να του απαντήσει με τον ίδιο τρόπο η τρομπέτα ενός ψαρά απ το παράθυρό του. Κόσμος και κοσμάκης μαζεύτηκε εκστασιασμένος. Εργάτες λίγο έξω απ το Πόρτο, έλεγαν ιστορίες για ντόπιους πρώην πράκτορες της PIDE που κυκλοφορούσαν ακόμα ελεύθεροι. Στην αρχή, φάνηκαν αρκετά κουμπωμένοι μ ένα ξένο. Κεράσαμε με τη σειρά από ένα ποτήρι κρασί και μετά από κανα-δυο γύρους, άρχισαν να λένε πράγματα τα οποία ποτέ δεν περίμενα ν ακούσω. «Το πρόβλημα είναι ο καπιταλισμός. Υπάρχουν ακόμα φασίστες μέσα στην κυβέρνηση. Υπάρχουν ακόμα πράκτορες της PIDE που ζουν εδώ τριγύρω». Ο Βορράς, που υποτίθεται ότι ήταν προπύργιο της αντίδρασης, βρίσκονταν στην πραγματικότητα σε κατάσταση μεγαλύτερης πόλωσης απ ότι ο Νότος. Η 28η Σεπτέμβρη.

119 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 119 Σε μια συνέντευξη που δόθηκε μετά τα γεγονότα της 28ης Σεπτέμβρη, ο Οτέλο Σαράιβα ντε Καρβάλιο (διοικητής της COPCON), αποκάλυψε ότι ο Γενικός Επιτελάρχης των Ενόπλων Δυνάμεων γνώριζε για την παράνομη εισαγωγή οπλισμού από Ισπανία και Ανγκόλα, ήδη απ τις 8 Σεπτέμβρη. Μια βδομάδα αργότερα, οι υπηρεσίες του είχαν ανακαλύψει ότι είχε νοικιαστεί ένα αεροπλάνο στο αεροδρόμιο του Τιρές, για λογαριασμό των Ενόπλων Δυνάμεων. Επρόκειτο να ρίξει προκηρύξεις πάνω απ τη Λισαβόνα, ανακοινώνοντας τη διεξαγωγή διαδήλωσης που θα γίνονταν στις 28 Σεπτέμβρη προς υποστήριξη του Στρατηγού Σπίνολα. Ο λόγος του Σπίνολα στις 10 Σεπτέμβρη (Παράρτημα 11), στον οποίο έκανε αναφορά στη «σιωπηρή πλειοψηφία που έπρεπε ν αφυπνιστεί και ν αμυνθεί εναντίον του εξτρεμιστικού ολοκληρωτισμού», είχε οριστεί σαν το εναρκτήριο σημείο μιας καμπάνιας που θα οδηγούσε σ ένα νέο πραξικόπημα. Το κίνημα στηρίζονταν από διάφορα στοιχεία του επιχειρηματικού κόσμου και των Ενόπλων Δυνάμεων, όπως κι απ ορισμένους σκοτεινούς κύκλους της ακροδεξιάς. Λίγες μέρες μετά το λόγο, έκανε την εμφάνισή της μια μεγάλη αφίσα στους δρόμους της Λισαβόνας. Καλούσε σε διαδήλωση για την επαναβεβαίωση της στήριξης του Στρατηγού Σπίνολα. «Όχι στον εξτρεμισμό. Ναι στη σταθερή και απαρέγκλιτη τήρηση του προγράμματος του MFA». Στις 19 Σεπτέμβρη, ένα αεροπλάνο πράγματι έριξε βροχή προκηρύξεων πάνω απ τη Λισαβόνα και την Κοΐμπρα. Μια βδομάδα νωρίτερα, το Φιλελεύθερο Κόμμα, το Κόμμα της Προόδου, το CDS, το PDC, το PPD και διάφορες ακόμα μικρότερες ομάδες είχαν από κοινού επιδοκιμάσει το λόγο του Σπίνολα. Το PPD (Ντιάριο ντο Λισμπόα, 13 Σεπτέμβρη) δήλωσε ότι «τα λόγια του συνιστούν σοβαρή συμβουλή και κρίσιμη προειδοποίηση για την Πορτογαλία». Οι Χριστιανοδημοκράτες εξύμνησαν τις «σοφές εκτιμήσεις του». Το Φιλελεύθερο Κόμμα τόνισε ότι η απουσία αξιοπιστίας της οικονομίας προέρχονταν απ την πυρήνα της κρίσης κι εξέφραζε τη λύπη του για τ ότι ο αντιαπεργιακός νόμος είχε παραβιαστεί - «προκλητικά και ανοιχτά». Το PCP κι οι αριστερές οργανώσεις προειδοποίησαν για τ ότι μια μαζική επιχείρηση σχεδιάζονταν εναντίον της εργατικής τάξης. Η πρώτη σοβαρή ένδειξη ήρθε όταν ανακαλύφτηκε ότι εκείνη τη νύχτα είχε λάβει χώρα μια μαζική αγορά εισιτηρίων για τις ταυρομαχίες. Τα εισιτήρια είχαν πληρωθεί απ τους Σαμπαλιμώ και ντε Μέλο και μοιράστηκαν δωρεάν... σ αυτούς που είχαν πείσει ότι η χώρα όδευε προς την οικονομική καταστροφή. 7 Η Αρένα δεν αποτελεί μέρος στ οποίο συχνάζει ο κόσμος της δουλειάς. Το φτηνότερο εισιτήριο κοστίζει 30 εσκούδα κι οι τιμές εκτοξεύονται για τα θεωρεία. Οι εργάτες παρακολουθούν τις ταυρομαχίες στην τηλεόραση. Όταν ο Βάσκο Γκονσάλβες, ο 7 Μια επίσημη αναφορά επιβεβαίωσε αργότερα ότι η Τράπεζα Εσπίριτο Σάντο χρηματοδότησε την έκδοση των αφισών και την αγορά των εισιτηρίων με το ποσό των 12 εκατομμυρίων εσκούδων.

120 120 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Πρωθυπουργός, μπήκε στην αρένα, ο κόσμος ζητωκραύγασε πιστεύοντας ότι ήταν ο Σπίνολα. Όταν κατάλαβαν το λάθος, οι επευφημίες σταμάτησαν. Αργότερα, ο Βάσκο στην πραγματικότητα αποδοκιμάστηκε. Στο τέλος της βραδιάς, το πλήθος χειροκρότησε ένα ταυρομάχο (το γιο ενός Κόμη που είχε φυλακιστεί για την πώληση όπλων στη Μπιάφρα - ΣτΜ: περιοχή της Νιγηρίας στην οποία ξέσπασε εμφύλιος το 1967) καθώς αυτός γυρνούσε την αρένα κρατώντας ψηλά μια αφίσα που προπαγάνδιζε την επερχόμενη διαδήλωση. Έξω απ την Αρένα συγκεντρώθηκαν αριστερές ομάδες. Το MES, το PRP-BR και οι Μαοϊκοί μοίραζαν προκηρύξεις που ανέφεραν ότι η διαδήλωση της «σιωπηρής πλειοψηφίας» αποτελούσε το σύνθημα για πραξικόπημα. Κατέφτασε η GNR και χρησιμοποιώντας τ άλογά της τους απώθησε. Το Κομμουνιστικό Κόμμα εξέδωσε ανακοίνωση προειδοποιώντας την κυβέρνηση για τις «αντιδραστικές δυνάμεις». Το MDP και το Σ.Κ. εξέδωσαν επίσης ανακοινώσεις καταδικάζοντας την προτιθέμενη διαδήλωση. Το PRP-BR είχε ήδη θέσει κάποια σημαντικά ζητήματα: «Όταν οι Μαρσέλο και Τομάς μπορούν να πάνε στη Βραζιλία, όταν οι Καζάλ Ριμπέιρο, Μορέιρα Μπατίστα και Σίλβα Κούνια (πρώην ηγέτες του ANP) κυκλοφορούν ανενόχλητοι, όταν οι αντιδραστικοί προστατεύονται, όταν οι αγωνιζόμενοι εργάτες καταστέλλονται, όταν οι μισθοί βρίσκονται μονίμως στα επίπεδα της πείνας κι αφήνουν τις τιμές ν ανεβαίνουν, ποιος κερδίζει: οι εργάτες ή η αντίδραση;». Καθώς ο Σπίνολα αποχωρούσε απ την αρένα, ξέσπασαν επεισόδια. Έπεφταν γροθιές και κονταριές καθώς εμπλέκονταν εκατοντάδες κόσμου. Αυτή ήταν η πρώτη εκδήλωση Εργάτες στήνουν οδόφραγμα στη Λισαβόνα ενάντια στους πραξικοπηματίες της 28ης Σεπτέμβρη.

121 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 121 μαζικής βίας μεταξύ πολιτών απ την αρχή της επανάστασης. Τα πράγματα αγρίεψαν ιδιαίτερα όταν το δεύτερο κύμα των Σπινολικών προσπάθησε να βγει απ την αρένα. Την επόμενη μέρα που ήταν Παρασκευή, οι φωνές που ζητούσαν την απαγόρευση της διαδήλωσης έγιναν εντονότερες. Το MDP έβγαλε κάλεσμα για τη δημιουργία εθελοντικών ομάδων που θα μπλόκαραν όλους τους δρόμους της Λισαβόνας. Κυκλοφόρησε σκίτσα που έδειχναν τι ακριβώς ήταν η αφίσα της «σιωπηρής μειοψηφίας», δηλαδή ένα κακομασκαρεμένο σάλπισμα-κάλεσμα για τη φασιστική σύναξη. Οι φοιτητικές οργανώσεις, οι Μαοϊκοί, το MES, κατήγγειλαν τη προτιθέμενη διαδήλωση. Μέλη του PRP-BR μοίρασαν φυλλάδια στους κύριους δρόμους του Πόρτο, καλώντας τους οδηγούς λεωφορείων να μη μεταφέρουν διαδηλωτές που προορίζονταν για τη Λισαβόνα. Οι περισσότεροι απ τους οδηγούς συμφώνησαν να μη το κάνουν. Μόνο ο Γκαλβάο ντε Μέλο, ένας στρατηγός που πρόσφατα είχε παρομοιάσει την 25η Απρίλη με το δεξιό πραξικόπημα του 1964 στη Βραζιλία, μίλησε απ τα μέλη της κυβέρνησης, στηρίζοντας δημόσια τη συγκέντρωση. Όλοι περίμεναν πως η πορεία θ απαγορεύονταν. Το αναμενόμενο όμως ανακοινωθέν δεν ήρθε ποτέ. Αντί γι αυτό, ο Ταγματάρχης Σάντσεζ Οσόριο, αφοσιωμένος Σπινολικός, μίλησε για λογαριασμό του MFA. Δήλωσε ότι η διαδήλωση θα πραγματοποιούνταν. Γύρω στις 7 μ.μ. άρχισε να κινείται στρατός προς τους ραδιοφωνικούς σταθμούς. Αρκετά τάγματα της GNR θεάθηκαν να κατευθύνονται προς το Μονσάντο. Ο κόσμος άρχισε να συγκεντρώνεται σε διάφορα σημεία, κοντά στις κύριες εισόδους της πόλης και να σηκώνει αυθόρμητα οδοφράγματα. Εμφανίστηκαν μεγάλα κόκκινα πανό με το σύνθημα «Σταματήστε την Αντίδραση». Το Ράντιο Ρενασένσα μετέφερε τα γεγονότα, ενθαρρύνοντας χιλιάδες κόσμου να κατεβούν στο δρόμο. Στις 9 το βράδυ, ο κρατικός ραδιοφωνικός σταθμός σίγησε, ακολουθούμενος λίγο αργότερα απ το Ράντιο Κλούμπ Πορτουγκέζ και την τηλεόραση. Μάθαμε αργότερα ότι είχαν καταληφθεί απ την GNR. Η Εθνική Ραδιοφωνία ήταν ο μόνος σταθμός που συνέχισε να λειτουργεί αλλά μόνο σποραδικά. Φήμες και πληροφορίες διαδίδονταν σαν την πυρκαγιά σχετικά με τα νέα, όπως συνέβαινε (στις μέρες του φασισμού) με το «σπασμένο τηλέφωνο». Στελέχη του PCP εμφανίστηκαν στα οδοφράγματα με κόκκινα περιβραχιόνια. Το ίδιο και τα μέλη του Σ.Κ. Μοιράζονταν προκηρύξεις που καλούσαν σε επαγρύπνηση. Ο κόσμος έλεγε ότι οι Οτέλο και Γκονσάλβες κρατούνταν στο Μπελέμ (Προεδρικό Μέγαρο). Σε μια συνέντευξη που παραχώρησε αργότερα ο Οτέλο ανέφερε ότι ο Σπίνολα τον είχε κατηγορήσει ως υπεύθυνο για τα οδοφράγματα. «Η φήμη ότι είχα συλληφθεί έκανε τις νομοταγείς μονάδες του ΜFA να κατευθυνθούν στο Μπελέμ για να με σώσουν. Στο τηλέφωνο τους ζήτησα να μη σημάνουν συναγερμό. Δε με πίστεψαν». Άλλες ιστορίες ανέφεραν ότι οι ακροδεξιοί στρατηγοί Λουίς σα Κούνια και Κάουλζα ντε Αρριάγκα οργάνωναν πραξικόπημα. 8 Επικρατούσε σύγχυση. Στο βάθος φαίνονταν εμφύλιος. 8 Μια επίσημη αναφορά επιβεβαίωσε αργότερα ότι οι σχεδιαστές του πραξικοπήματος είχαν

122 122 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Οι εργάτες έξω απ τη Λισαβόνα έβγαλαν ότι όπλα είχαν στην άκρη κι έστησαν οδοφράγματα στους δρόμους της πόλης. Έψαχναν όποιον κατευθύνονταν προς την πρωτεύουσα. Στη γέφυρα του Τάγου, μιας Μερσεντές πυροβολήθηκε απ τους στρατιώτες επειδή δεν σταμάτησε. Στο βορρά, ανακαλύφτηκε μια νεκροφόρα που μετέφερε φέρετρο γεμάτο με όπλα. Δύο φορτηγά που σταματήθηκαν στη Βίλα Φράνκα ντε Σίρα, βρέθηκαν να περιέχουν όπλα κι εκρηκτικά. Η νύχτα ήταν κρύα αλλά κανείς δεν έφευγε απ τα οδοφράγματα. Οι φίλοι έφερναν καφέ και μπαγκάσο για τους άντρες της επιφυλακής. Παντού κινούνταν στρατεύματα. Κανείς δε γνώριζε που πήγαιναν, αν και βγήκε προς τα έξω ότι συνελάμβαναν γνωστούς υποστηρικτές της προτιθέμενης διαδήλωσης. Ερευνούνταν ξενοδοχεία όπως το Χίλτον και ανακρίνονταν δεξιοί που μεταφέρονταν στην Κασίας. Στις 3 τα ξημερώματα, ο Ταγματάρχης Οσόριο διάβασε ένα ανακοινωθέν, επαναβεβαιώνοντας την άδεια για την πραγματοποίηση της διαδήλωσης. Ζήτησε να διαλυθούν τα οδοφράγματα. Στο μεταξύ, άλλα στρατεύματα κινούνταν προς τα οδοφράγματα, βοηθώντας τους πολίτες να τα διατηρήσουν. Στις 8.40, το πρωί του Σαββάτου της 28ης Σεπτέμβρη, η Εθνική Ραδιοφωνία ξαναβγήκε στον αέρα, αυτή τη φορά με τη μελωδία του «Grandola, Vila Morena», το σκοπό που είχε δώσει το σύνθημα για την εξέγερση της 25ης Απρίλη. «Έχουμε μόλις γίνει μάρτυρες μιας σειράς ενεργειών των αντιδραστικών δυνάμεων. Οι δυνάμεις αυτές δεν έχουν κατανοήσει την ιστορική αναγκαιότητα της 25ης Απρίλη. Προσπάθησαν να σπείρουν τον πανικό ανάμεσα στο λαό με παράνομη διακίνηση οπλισμού και οικονομικό σαμποτάζ... Για να διασφαλιστεί ότι ο δρόμος προς μια νέα κοινωνία διατηρείται ανοιχτός, μερικές δεκάδες ανθρώπων τέθηκαν υπό κράτηση τις πρώτες πρωινές ώρες» Χιλιάδες κόσμου κατέκλυσαν αμέσως τους δρόμους και δυνάμωσαν τα οδοφράγματα. Περίμεναν όλο το πρωί. Στη 1 μ.μ., διαβάστηκε ένα ανακοινωθέν απ τον ίδιο το Σπίνολα που απαγόρευε τη διαδήλωση: «Δεδομένης της μεταβολής των συνθηκών, της οποίας γίναμε μάρτυρες αυτό το πρωί, όπως και για την αποφυγή ενδεχομένων συγκρούσεων, η Αυτού Εξοχότις, ο Πρόεδρος, δεν θεωρεί ενδεδειγμένη την πραγματοποίηση της προαναγγελθείσης διαδηλώσεως στην Πράκα ντο Ιμπέριο». Ένα ακόμα ανακοινωθέν που διαβάστηκε αρκετές φορές, ζητούσε απ τον κόσμο να έχει πίστη στις δυνάμεις της COPCON, να συνδράμει το MFA και να διαλύσει τις ομάδες περιφρούρησης «επειδή η κατάσταση δεν δικαιολογεί πια την ύπαρξή τους». νοικιάσει τον τελευταίο (12ο) όροφο του ξενοδοχείου Σέρατον - του ψηλότερου κτηρίου της Λισαβόνας- απ τον οποίο θα κατεύθυναν τις ενέργειές τους. Το «Φεντεραλιστικό», το «Φιλελεύθερο» και το «Δημοκρατικό Κόμμα» είχαν έρθει σ επαφή με το Σπίνολα στις 13 Σεπτέμβρη κι αυτός είχε επιδοκιμάσει τους χειρισμούς τους. Μόνο αργότερα ανακάλυψε ο Σπίνολα ότι υπήρχε και εναλλακτικό πλάνο - αυτό της απομάκρυνσής του και της αντικατάστασής του απ τον Αρριάγκα.

123 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 123 Μετακινήθηκαν στρατεύματα προς τα στρατηγικά σημεία. Το πλήθος που παρέμενε φιλικό, συζητούσε την κατάσταση με τους φαντάρους, σε μικρές ομάδες. Η κυκλοφορία ξανάρχισε. Υπήρχε η αίσθηση πως η δεξιά είχε δεχτεί αποφασιστικό πλήγμα. Στις 2 μ.μ., χιλιάδες εργαζόμενοι συγκεντρώθηκαν στο Μπελέμ για μια αντιδιαδήλωση που καλέστηκε από αρκετές Εργατικές Επιτροπές κι απ την Ιντερσιντικάλ. Μετατράπηκε σε μια απέραντη «νικηφόρα» πομπή. Στις 3 μ.μ., η αριστερά διαδήλωσε στο κοντινό εργατικό προάστιο της Αλκαντάρα. Συγκεντρώθηκαν άνθρωποι και έκαναν πορεία στους δρόμους, φωνάζοντας τα συνθήματα της προηγούμενης νύχτας. Η χαρά ήταν πιο «πολιτικοποιημένη» σε σχέση με την Πρωτομαγιά. Ο κόσμος φώναζε πιο παθιασμένα κι έδειχνε μεγαλύτερη αποφασιστικότητα και πίστη. Η δεύτερη αυτή διαδήλωση οργανώθηκε κυρίως απ το MES, αν και στηρίχτηκε απ όλες τις επαναστατικές ομάδες (με την εξαίρεση του MRPP). Σ όλη τη διαδρομή ο κόσμος έδειχνε την αλληλεγγύη του, σηκώνοντας τις γροθιές ή επευφημώντας απ τα μπαλκόνια. Η Κυριακή ήταν ήρεμη. Ο κόσμος προσπαθούσε να συνειδητοποιήσει την πλήρη σημασία όλων όσων είχαν συμβεί, περιμένοντας για τις επόμενες εκπομπές. Εκείνη τη νύχτα, ο Βάσκο Γκονσάλβες απευθύνθηκε στο έθνος (Παράρτημα 12). Το Σαββατοκύριακο δεν υπήρχαν εφημερίδες και οι ραδιοσταθμοί με την τηλεόραση δεν εξέπεμπαν για μεγάλο διάστημα. Παντού κυκλοφορούσαν φυλλάδια και αφίσες. Μια προκήρυξη του MDP-CDE ισχυρίζονταν ότι βρέθηκαν όπλα στο ξενοδοχείο Σέρατον. Στη διάρκεια της κρίσης, ο ρόλος που διαδραμάτισαν τα ανεπίσημα αυτά κανάλια επικοινωνίας υπήρξε τεράστιος. Οι λιγοστές πληροφορίες που διέρρεαν μέσα από κάθε προκήρυξη εμπόδιζαν την εξάπλωση του χάους και του φόβου. Εκείνο το βράδυ διαβάστηκε στο ραδιόφωνο η πλήρης λίστα με τα ονόματα των συλληφθέντων. Περιελάμβανε τους γνωστότερους και πιο δραστήριους φασίστες του παλιού καθεστώτος, όπως επίσης και τους δύο μεγαλύτερους καπιταλιστές στη χώρα: τον Εσπίριτο Σάντο και τον Σαμπαλιμώ. Ανακοινώθηκαν προειδοποιήσεις που αφορούσαν κι άλλες συλλήψεις που αναμένονταν. Τη Δευτέρα, οι εργάτες επέστρεψαν στα εργοστάσια, όχι για να δουλέψουν αλλά για να συζητήσουν τα γεγονότα του Σαββατοκύριακου. Οι πρώτες εφημερίδες εθνικής κυκλοφορίας έκαναν την εμφάνισή τους. Τα νέα έφταναν τώρα με γρήγορο ρυθμό απ ολόκληρη τη χώρα. Ξεσκεπάστηκε μια συνωμοσία για τη δολοφονία του Βάσκο Γκονσάλβες: είχε ανακαλυφτεί όπλο που έφερε τηλεσκοπική διόπτρα σ ένα κτήριο απέναντι απ την κατοικία του. Ερευνήθηκαν τα γραφεία του Κόμματος της Προόδου όπου βρέθηκε ένα οπλοστάσιο που περιελάμβανε και οπλοπολυβόλα. Τα γραφεία του Φιλελεύθερου Κόμματος δέχτηκαν επίθεση και παρά την επέμβαση της αστυνομίας, σπάστηκαν τα παράθυρα από μέλη του Σ.Κ. και του MDP. Αργότερα, μέσα στην ίδια μέρα (30 Σεπτέμβρη 1974), ένας καταβεβλημένος Σπίνολα εμφανίστηκε στην τηλεόραση κι απευθύνθηκε «στο έθνος». Δήλωσε ότι παραιτούνταν από Πρόεδρος. Δεν μπορούσε πλέον ν αντιμετωπίσει «το κλίμα της αναρχίας στο

124 124 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ οποίο ο καθένας είχε δικούς του νόμους και στο οποίο ήταν αδύνατο να δημιουργηθεί μια γνήσια δημοκρατία υπέρ της ειρήνη και της προόδου». Ο κόσμος γέλασε μόλις τελείωσε. Η νίκη είχε διασφαλιστεί. Η πιθανότητα για την επανάσταση της εργατικής τάξης έμοιαζε να έχει έρθει λίγο πιο κοντά. Νέος Πρόεδρος ονομάστηκε ο Στρατηγός Κόστα Γκόμεζ. Διέθετε τα απόλυτα συντηρητικά εχέγγυα: Διοικητής κάποτε της GNR, πρώην διοικητής των Ενόπλων Δυνάμεων στη Μοζαμβίκη (το 1961) και Γενικός Επιτελάρχης απ το Είχε φυσικά και την «αντιφασιστική» χροιά: το Μάρτη του 1974, είχε αποστρατευτεί απ τον Καετάνο επειδή αρνήθηκε να δώσει τον όρκο πίστης. Όλα τα πολιτικά κόμματα έβγαλαν ανακοινώσεις για τα γεγονότα. Το PCP κάλεσε σε συνεχή επιφυλακή το λαό και τις ένοπλες δυνάμεις. Σ.Κ. και PPD επευφήμησαν το MFA και ζήτησαν «την επιτάχυνση της διαδικασίας εκδημοκρατισμού». Το Σ.Κ. πρότεινε τη στήριξη της εθελοντικής μέρας εργασίας που είχε οριστεί για τις 6 Οχτώβρη. Μια δήλωση του MES ισχυρίζονταν ότι «οι τελευταίοι πέντε μήνες έχουν δείξει ότι δεν ήταν δυνατόν για το MFA να μείνει στην άκρη αφήνοντας τις μπουρζουάδικες δυνάμεις να καταπνίξουν τους εργάτες. Οι πρόσφατοι αγώνες της πρωτοπορίας της εργατικής τάξης (οι εργαζόμενοι της ΤΑΡ, της Λισνάβ κι όλων όσων έχουν κατασταλεί ή τους έχουν κοροϊδέψει, απ την 25η Απρίλη και μετά) έδειξαν ξεκάθαρα ότι η υποστήριξη της εργατικής τάξης προς το MFA πρέπει να συμβαδίζει με την υποστήριξη του MFA προς την εργατική τάξη». Το LUAR σε μια ανακοίνωσή του κάνει λόγο για απομάκρυνση του Σπίνολα. «Ο Σπίνολα παραιτήθηκε», αναφέρει, «γιατί ήθελε να καταστεί ο μοναδικός εκφραστής του προγράμματος του MFA και λόγω της στήριξής που πρόσφερε στα συμφέροντα του επεκτατικού καπιταλισμού και του διεθνούς χρηματιστικού κεφαλαίου. Ήθελε να χρησιμοποιήσει το πρόγραμμα (του MFA) για να καταστείλει τα κατακτημένα δικαιώματα της εργατικής τάξης και της πλειοψηφίας του Πορτογαλικού λαού». 9 Δε σχολιάζονταν καθόλου το γεγονός ότι το «πρόγραμμα» ήταν τόσο διφορούμενο ώστε μπορούσε, κάλλιστα, να χρησιμοποιηθεί για ένα τέτοιο σκοπό! Το PCP κι η Ιντερσιντικάλ κάλεσαν μια μεγάλη διαδήλωση το βράδυ της Δευτέρας, έξω απ το προεδρικό μέγαρο του Μπελέμ. Ήταν τώρα φανερό στον καθένα ότι όλες οι μεγάλες διαδηλώσεις του PCP καλούνταν έξω απ την έδρα της κυβέρνησης ενώ οι άλλες οργανώσεις διαδήλωναν ή σε εργατικές περιοχές όπως η Αλκαντάρα ή στο κέντρο της πόλης. Η διαδήλωση έγινε παρόλ αυτά μέσα σε κλίμα μεγάλης χαράς. Συμμετείχαν και χιλιάδες κόσμου που δεν ήταν κομματικά μέλη. Το PCP βροντοφώναζε «Νίκη! Νίκη!» αλλά ακούγονταν κι άλλα συνθήματα της εργατικής τάξης, πιθανώς πιο ειλικρινή και προλεταριακά: «Soldato amigo, O povo esta contigo» (Αδέρφια μας φαντάροι, ο Λαός είναι μαζί σας) ή «Ήρθαμε μόνοι μας, κανείς δε μας πληρώνει». Η επόμενη Κυριακή ήταν στις 6 Οχτώβρη, την επομένη της επετείου για την ανακήρυξη 9 Δημοσίευμα της Φροντέιρα, Νο 10.

125 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 125 της Πρώτης Δημοκρατίας. Παρά τις μεγάλες δυνάμεις της εργατικής τάξης που είχε συγκεντρώσει στο πλευρό της, η κυβέρνηση μιλούσε ακόμα για το «εθνικό συμφέρον», μια απολύτως αποπροσανατολιστική σύλληψη. Εκείνη τη νύχτα υπήρχε μια συγκέντρωση έξω απ το ξενοδοχείο Χίλτον. Ο Γκαλβάο ντε Μέλο είχε μεταβεί εκεί για δείπνο με ορισμένα στοιχεία που θεωρούνταν πράκτορες της CIA. Απ έξω συγκεντρώθηκαν περίπου τρεις χιλιάδες άνθρωποι, περιμένοντας. Κατέφτασαν δυνάμεις της COPCON αλλά δεν παρέμβηκαν. Οι πολίτες είχαν σχηματίσει πηγαδάκια και συζητούσαν την κατάσταση. Τελικά, ο Γκαλβάο ντε Μέλο εμφανίστηκε χωρίς να φέρει γαρύφαλλο. Το πλήθος όρμησε μπροστά φωνάζοντας «Θάνατος στη CIA - Θάνατος στο Φασισμό». Ο στρατηγός ξέφυγε αλλά μόλις και μετά βίας, με μια κυβερνητική Μερσεντές. Η Τρίτη Προσωρινή Κυβέρνηση. Λίγο μετά την 28η Σεπτέμβρη, σχηματίστηκε νέα κυβέρνηση. Θα κρατούσε μέχρι το επόμενο δεξιό πραξικόπημα, το Μάρτη του Η σύνθεση της Τρίτης Κυβέρνησης διέφερε κάπως σε σχέση με τις προηγούμενες. Μαζί με το Σπίνολα απομακρύνθηκαν και τρία μέλη της Στρατιωτικής Επιτροπής. Έξι μέλη της προηγούμενης κυβέρνησης έχασαν τις θέσεις τους. Διορίστηκαν πέντε νέοι στρατιωτικοί και τα καθήκοντα του Υπουργού Δημοσίων Επικοινωνιών ανέλαβε ο ίδιος ο Βάσκο Γκονσάλβες. Ο Συνταγματάρχης Πίνο Φρέιρε κι ο Αντισυνταγματάρχης Μέντεζ Ντίαζ, επαγγελματίες στρατιωτικοί αμφότεροι, ανέλαβαν την Πολεμική Αεροπορία, αντικαθιστώντας τον Ντιόγκο Νέρο. Οι Βίτορ Κρέσπο και Ρόζα Κουτίνιο ανέλαβαν καθήκοντα επιτελαρχών του Ναυτικού, αντικαθιστώντας τους Σιλβίνο Ριμπέιρο και Φιρμίνο Μιγκέλ. Ο Γκαλβάο ντε Μέλο τελικά απομακρύνθηκε. 10 Οι μεταβολές δεν ξάφνιασαν κανέναν. Η προεργασία για την απόδοση κατηγοριών εναντίον της πρώην PIDE αναλήφθηκε προσωρινά απ την COPCON και ολοκληρώθηκε η διάλυση ορισμένων απ τις φασιστικές οργανώσεις (όπως η Λεγεώνα). Η διαδικασία αποαποικιοποίησης επιταχύνθηκε. 10 Ο Γκαλβάο ντε Μέλο ήταν επικεφαλής της εξεταστικής διαδικασίας εναντίον της PIDE. Δεδομένων όμως των στενών του σχέσεων με τη συγκεκριμένη υπηρεσία και των φίλων που διέθετε σ αυτήν, υπονόμευε κάθε κίνηση προς αυτή την κατεύθυνση. Υπήρχαν Λεγεωνάριοι (με 600 πληροφοριοδότες) και πράκτορες της PIDE (με πληροφοριοδότες). Μέχρι τις 28 Σεπτέμβρη, είχαν συλληφθεί μόνο 927 πράκτορες της PIDE και 200 πληροφοριοδότες. Οι υπόλοιποι βρίσκονταν στην Ισπανία - ή «στεγαζόμενοι» με ασφάλεια μέσα στα διάφορα καινούρια «δημοκρατικά» κόμματα. Η COPCON ανέθεσε το έργο της προετοιμασίας των υποθέσεων της PIDE στο Βίτορ Κρέσπο. Στη διάρκεια των επόμενων μηνών, η προετοιμασία των συγκεκριμένων υποθέσεων θα μετατρέπονταν σε αντικείμενο εσωτερικών κομματικών συγκρούσεων και διένεξης, μιας κι όλα τα κόμματα ήθελαν ν αποκτήσουν πρόσβαση στους φακέλους. Στις 23 Μάη 1975, ο Αντισυνταγματάρχης Μιγκέλ Ζούντας (PCP) τοποθετήθηκε προϊστάμενος στην προπαρασκευαστική διαδικασία. Διόρισε επίσης κι άλλα μέλη του PCP για να τον «βοηθήσουν». Αυτό οδήγησε σε μαζικές παραιτήσεις εκ μέρους της Επιτροπής και σε κατηγορίες που αφορούσαν την επιθυμία του PCP να μετατρέψει όλο αυτό το μηχανισμό σε μια νέα πολιτική αστυνομία.

126 126 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Οι αλλαγές αυτές αντιπροσώπευαν μια νίκη για την Συντονιστική Επιτροπή του MFA. Η επιμονή του Σπίνολα πάνω στην «Σπινολική» ανάγνωση του προγράμματος (του MFA) είχε προωθηθεί απ τις άμεσες διασυνδέσεις του με το μεγάλο κεφάλαιο (στα πρόσωπα των ντε Μέλο και Σαμπαλιμώ). Έγινε γνωστό ότι ο Σπίνολα είχε προσπαθήσει να θέσει τέρμα στη διαδικασία αποαποικιοποίησης στην Ανγκόλα μέσω μιας συμφωνίας «μεταξύ του ηγέτη του FNLA, του προέδρου της Ζάμπια (που ήταν ετεροθαλής αδερφός του τελευταίου) και των Αμερικανών (που ήθελαν να προστατέψουν τα μεγάλα συμφέροντά τους στην Καμπίντα - ΣτΜ: Βόρεια επαρχία της Ανγκόλας με μεγάλα πετρελαϊκά αποθέματα). Ο Σπίνολα είχε υποστηρίξει επίσης τους στασιαστές της PIDE στη Μοζαμβίκη, στις αρχές Σεπτέμβρη. Μετά τη φυγή του Σπίνολα, το MFA ανασυγκροτήθηκε. Στην κορυφή της γιγαντιαίας πυραμίδας ήταν το Ανώτατο Συμβούλιο του Κινήματος, γνωστό ως το Συμβούλιο των Είκοσι. Αποτελούνταν απ τον Πρόεδρο, τα 6 παραμένοντα μέλη της Στρατιωτικής Επιτροπής, τους 5 στρατιωτικούς υπουργούς (τον Πρωθυπουργό, δύο Υπουργούς άνευ Χαρτοφυλακίου και τους Υπουργούς Εσωτερικών και Εργασίας), το διοικητή της COP- CON και 7 μέλη απ τη Συντονιστική Επιτροπή του MFA. Η συνέλευση του MFA αποτελούνταν από 200 αξιωματικούς που προέρχονταν απ τους τρεις κλάδους των ενόπλων δυνάμεων (οι 115 απ το Στρατό Ξηράς). Η Γενική Συνέλευση βασίζονταν σε διάφορα Συμβούλια των τριών κλάδων των Δυνάμεων, τα οποία με τη σειρά τους σχετίζονταν με άλλα τοπικά συμβούλια και συνελεύσεις. Το MFA αντιπροσωπεύονταν τώρα σ όλα τα επίπεδα της κυβέρνησης και της πολιτικής διοίκησης. Η πολιτική του όμως δεν ήταν πλέον ομόφωνη. Είχε αρχίσει να κάνει την εμφάνισή της μια κάποια πόλωση. Το δεκαπενθήμερο Δελτίο του (Boletim) μιλούσε έντονα για «δημοκρατία», «αποαποικιοποίηση» και «δυναμοποίηση», χωρίς όμως να δίνει κάποια ένδειξη σχετικά με το πως τα εννοούσε. Ο Βάσκο Γκονσάλβες έκανε έκκληση υπέρ μιας εθελοντικής μέρας δουλειάς, την Κυριακή, 6 Οχτώβρη, Σκοπός του ήταν να δείξει ότι το MFA απολάμβανε ακόμα της υποστήριξης ενός μεγάλου μέρους του Πορτογαλικού λαού κι ότι τα λόγια του Σπίνολα περί αναρχίας ήταν αβάσιμα. Δεκάδες χιλιάδες εργαζόμενων πήγαν στη δουλειά. Άλλοι πέρασαν τη μέρα καθαρίζοντας τους δρόμους και τους τοίχους της Λισαβόνας. Οι τοίχοι της πρωτεύουσας, τους πέντε τελευταίους μήνες μετά τον Απρίλη, είχαν καλυφτεί με τόσα πολλά συνθήματα και γκράφιτι που ήταν δύσκολο να βρεθεί χώρος για άλλα. Όσοι έγραφαν νέα συνθήματα συχνά έπρεπε να τα κυκλώσουν αν ήθελαν να τα προσέξουν οι περαστικοί. Οι φοιτητές πήγαν στις παραγκουπόλεις και βοήθησαν τις οικογένειες που έμεναν εκεί, ενώ κάποιοι άλλοι πήγαν στα νοσοκομεία. Κάποιες οργανώσεις ήταν επικριτικές. Οι εργαζόμενοι της Εφασέκ δήλωσαν: «Ζούμε σε μια καπιταλιστική κοινωνία, όπου το μεγαλύτερο κομμάτι του πλούτου που παράγεται πάει στις τσέπες των αφεντικών. Στην περίπτωσή μας, κάθε επιπλέον κέρδος που θα παραχθεί θα φύγει στο εξωτερικό, μόνο και μόνο για ν αυξήσει τους τραπεζικούς λογαριασμούς των εργοδοτών μας και να τους επιτρέψει να κάνουν ένα ακόμα ταξιδάκι στις Βερμούδες ή ν αποκτήσουν άλλο ένα ακριβό αυτοκίνητο. Επειδή υπάρχουν σπουδαιότερα πράγματα να κάνουμε απ το να δουλεύουμε για τ αφεντικά, προτείνουμε στο κάθε τμήμα να

127 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 127 βρεθεί και ν αποφασίσει μόνο του τι θα πράξει την Κυριακή». H CTT και άλλοι εργαζόμενοι κατά τον ίδιο τρόπο διακήρυξαν το δικαίωμά τους ν αποφασίσουν το που θ ασκούνταν η επιπλέον εργασία. Η συνολική προσπάθεια που είχε να κάνει με το «καλό του κράτους» και της ρήσης «οι αρχές γνωρίζουν καλύτερα» προκαλούνταν από τέτοιου είδους ενέργειες. Η ταξική φύση του νέου κράτους είχε ήδη ξεσκεπαστεί - και μάλιστα πολύ καθαρά - απ τους εργαζόμενους της Λισνάβ, της ΤΑΡ, της Εφασέκ, της Τάιμεξ, της Σογκαντάλ, της Καρνέκα, της CTT και πολλών άλλων. Παρά τη συκοφαντική στάση του PCP (σε συνδυασμό με το MFA και την κυβέρνηση), μεγάλα κομμάτια της εργατικής τάξης κινούνταν προς μια επαναστατική κριτική της Πορτογαλικής κοινωνίας. Η ανακοίνωση της Λισνάβ στις 10 Οχτώβρη (Παράρτημα 13) μιλάει από μόνη της. Οι ξένες εταιρείες άρχισαν να δείχνουν ανανεωμένο ενδιαφέρον για τα συμφέροντά τους στην Πορτογαλία. Μια εταιρεία χωρίς βιβλία, η οποία λειτουργούσε υπό το όνομα Σιντούστρα, ανακαλύφτηκε στη Μαδέιρα. Ένα απ τα γραφεία της έδρευε στο γιοτ «Απόλλο» που ήταν αγκυροβολημένο λίγο έξω απ το νησί. Οι δώδεκα Αμερικανοί που έμεναν σ αυτό θεάθηκαν να φωτογραφίζουν διαδηλωτές. Η έρευνα φανέρωσε ότι η Σιντούστρα ήταν θυγατρική της «Εταιρείας Μεταφορικών Δραστηριοτήτων» που όπως είχαμε δει προηγουμένως αποτελούσε κάλυψη της CIA. To CDE της Μαδέιρα, υποστηριζόμενο απ το Σ.Κ., το UPM (Λαϊκή Ενότητα της Μαδέιρα) και το FPDM (Μέτωπο για τη Δημοκρατία στη Μαδέιρα), κάλεσε μια διαδήλωση εναντίον της παρουσίας του στο νησί. Η μάχη που ξέσπασε μεταξύ διαδηλωτών και αντρών του πληρώματος, έκανε τους τελευταίους να το σκάσουν, αποπλέοντας για άγνωστα νερά. Μέσα στις επόμενες βδομάδες, οι εργαζόμενοι της ΤΑΡ που είχαν απολυθεί για τη δράση τους τον Αύγουστο, άρχισαν να επαναπροσλαμβάνονται. Η ΤΑΡ είχε επανακαταληφτεί απ το στρατό στις 28 Σεπτέμβρη και συνέχισε σ αυτή την κατάσταση για δυο βδομάδες, όταν και ανέλαβε η αστυνομία με τα ΜΑΤ. Οι εργαζόμενοι της ΤΑΡ έπρεπε να γράψουν ατομικά στη διεύθυνση ικετεύοντας για να τους πάρουν πίσω στη δουλειά, μια ταπεινωτική διαδικασία που διατηρούνταν ακόμα απ τη στρατιωτική διεύθυνση. Δεδομένης της νίκης στις 28 Σεπτέμβρη, πολλοί επέστρεψαν με χαρά. Ο αγώνας μπορούσε να συνεχιστεί. Οι εργαζόμενοι της Ζορνάλ ντο Κομέρσιο επέστρεψαν παρόμοια στη δουλειά: ο διευθυντής τους ήταν τώρα στη φυλακή... γιατί είχε συνεργαστεί με τη λάθος πλευρά κατά τα γεγονότα της 28ης Σεπτέμβρη. Ως επακόλουθο των «Σεπτεμβριανών», πολλές αριστερές οργανώσεις άρχισαν και πάλι ν αποκτούν λόγο στις εφημερίδες. Μεταξύ Ιούλη και Σεπτέμβρη, οι οργανώσεις αυτές διέθεταν μόνο οριακή κάλυψη εκ μέρους του τύπου. Κατά κάποιο τρόπο, οριακές ήταν κι οι ίδιες. Τα γεγονότα που οργανώθηκαν απ τις δυνάμεις της εργατικής τάξης μέσα στα εργοστάσια (κι απ τις μπουρζουάδικες δυνάμεις έξω απ αυτά) ήταν σημαντικότερα.

128 128 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

129 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ 129 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ Η εφημερίδα της Εργατικής Επιτροπής στην Εφασέκ/Ινέλ

130 130 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Οι Επιτροπές. Οι πολιτικές επιπτώσεις της 28ης Σεπτέμβρη δεν έγιναν φανερές παρά μόνο αργότερα μέσα στην ίδια χρονιά. Η λειτουργία του Κόμματος της Προόδου απαγορεύτηκε, οι περισσότεροι απ τους ηγέτες του συνελήφθηκαν και τα γραφεία του έκλεισαν. Τα υπόλοιπα δεξιά κόμματα διέκοψαν τη δράση τους ή τουλάχιστον προσποιούνταν ότι το έκαναν. Στο μεταξύ, το απεργιακό κίνημα κέρδιζε ολοένα έδαφος. Μέσα στον Οχτώβρη, σε 400 περίπου εργοστάσια κι επιχειρήσεις σημειώθηκαν «αναταραχές». Αυτές συνοδεύτηκαν απ την παρουσίαση εκ μέρους των εργαζόμενων μιας λίστας αιτημάτων προς την πλευρά αυτών που κρατούσαν τη συνολική διεύθυνση. Η σχέση μεταξύ των Εργατικών Επιτροπών και των συνδικάτων αξίζει μια λεπτομερέστερη αναφορά. Τα συνδικάτα είχαν κληρονομηθεί απ το φασιστικό καθεστώς, στα πλαίσια του οποίου είχαν ενταχθεί στο παλιό ΕΝΤ (Εθνικό Εργατικό Δίκαιο) που είχε δημιουργηθεί απ τον Σαλαζάρ το Στις περισσότερες περιπτώσεις ήταν τελείως αναξιόπιστα. Υπήρχαν τώρα γύρω στα σωματεία σ ολόκληρη τη χώρα, οργανωμένα ανά κλάδο. Σε κάποιες περιπτώσεις δεν ήταν ικανά να εκπροσωπήσουν παραπάνω από πέντε-έξι άτομα. Στη Λισνάβ υπήρχαν 13 σωματεία, στη Μαμπόρ (ελαστικά), 23 και στην ΤΑΡ, 15. Η κατάσταση ήταν παρόμοια και στις υπόλοιπες μεγάλες επιχειρήσεις. Οι μικρές ομοσπονδίες υπήρχαν μόνο κατ όνομα και μερικές φορές παρατηρούνταν περίεργες συνυπάρξεις: ένα απ τα σωματεία της ΤΑΡ ήταν η Ένωση Πλοηγών Αέρος και Θαλάσσης! Το μόνα μεγάλα, «δυνατά» συνδικάτα ήταν η Ένωση Τραπεζοϋπαλλήλων (η οποία είχε αποπειραθεί να οργανώσει πορεία στη Λισαβόνα την Πρωτομαγιά του 1973) και η Ένωση Αγρεργατών. Από κοινού θα συγκροτούσαν το σκληρό πυρήνα της Ιντερσιντικάλ, της ομοσπονδία που ελέγχονταν και καθοδηγούνταν απ το PCP. Κάποια σωματεία εξακολουθούσαν ν αποτελούν την κάλυψη της πρώην PIDE. Αυτό που ο Άντον Πάνεκουκ κι η Γερμανική Λίγκα των Σπαρτακιστών είχε πει για τα συνδικάτα της Γερμανίας το 1919, ήταν ιδιαίτερα αληθινό για την Πορτογαλία: αποτελούσαν όργανα για τον έλεγχο των εργατών. Η άμεση απάντηση των εργαζόμενων στην ανάγκη για αυτόνομη οργάνωση ήταν η Γενική Συνέλευση ή «Πλενάριο». Όλοι όσοι εργάζονταν σε μια δεδομένη επιχείρηση θα συγκεντρώνονταν για να συζητήσουν την κατάστασή τους. Το πλενάριο θα εξέλεγε συνήθως μια Εργατική Επιτροπή ή μια ad hoc (επί τούτου) επιτροπή, η οποία θα αναλάμβανε το έργο της σύνταξης μιας λίστας αιτημάτων. Στην οργανωτική σκούπα που ακολούθησε την 25η Απρίλη, οι Επιτροπές φάνηκαν ν αποτελούν τη φυσική μορφή οργάνωσης που θα υπερασπίζονταν τα συμφέροντα των εργαζόμενων. Πίεζαν για οικονομικές παραχωρήσεις κι επιπλέον, σε κάποιες περιπτώσεις, για την αναδιοργάνωση της ζωής στο εργοστάσιο. Πολλές απαίτησαν τον τερματισμό της εκμετάλλευσης: τα κέρδη δεν έπρεπε πια ν αφήνονται στα χέρια των ιδιωτών. Παρά τ ότι οι Επιτροπές δεν ήταν επαναστατικές οργανώσεις (ελάχιστες απ αυτές έκαναν λόγο για την κατάργηση της υπεραξίας ή τον τερματισμό του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής), επέδειξαν ακραία δυσπιστία προς τα συνδικάτα, και σε πολλές περιπτώσεις, προς τους νέους θεσμούς που δημιουργήθηκαν απ το MFA. Αυτό δε σημαίνει ότι το MFA δεν ήταν δημοφιλές. Οι εργάτες απλά ήθελαν να προχωρήσουν τα

131 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ 131 πράγματα πιο γρήγορα. Απ τα τέλη του Οχτώβρη του 1974, υπήρχαν σ ολόκληρη την Πορτογαλία, περίπου τέτοιες επιτροπές. Οι Επιτροπές εκλέγονταν συνήθως για ένα χρόνο και υπόκειντο σε ανάκληση. Σε ορισμένες περιπτώσεις, το τελευταίο είχε ήδη εφαρμοστεί. Οι σκοποί και τα καθήκοντά τους ήταν πολλά, κι αυτό, κάποιες φορές τις έφερε σε μετωπική σύγκρουση με το κράτος. Η Επιτροπή της Λισνάβ για παράδειγμα, επρόκειτο να οργανώσει διαδήλωση στις 12 Σεπτέμβρη του 1974 εναντίον του «αντιαπεργιακού» νόμου, παρά το γεγονός ότι η προτιθέμενη πορεία τους είχε απαγορευτεί απ την κυβέρνηση και τ ότι είχε δεχτεί επιθέσεις τόσο απ τα συνδικάτα, όσο κι απ τον πυρήνα που έλεγχε το PCP μέσα στα ναυπηγεία. Κάτι παρόμοιο είχε συμβεί με το πλενάριο των εργαζόμενων της ΤΑΡ που είχε κηρύξει απεργία τον Ιούλη, κάτι που είχε οδηγήσει στη «στρατιωτικοποίηση» των αεροδρομίων. Οι Επιτροπές συχνά υπήρχαν παράλληλα με τα σωματεία και την επίσημη διεύθυνση. Οι Γενικές Συνελεύσεις κι οι Επιτροπές ήρθαν αντιμέτωπα μ ένα ευρύ κι απαιτητικό φάσμα προβλημάτων. Ορισμένα ήταν φαινομενικά ασήμαντα (όμως με μια δεύτερη ματιά αποδείχτηκαν σημαντικά). Άλλα ήταν ολοφάνερα σοβαρά για όλους. Μερικά ήταν τοπικής σημασίας αλλά πολλά είχαν πολύ πιο γενικό χαρακτήρα. Μερικά αφορούσαν τη συμπεριφορά της διεύθυνσης και άλλα στάσεις που ήταν βαθιά ριζωμένες μέσα στην ίδια την εργατική τάξη. Οι δυσκολίες δημιουργούνταν απ την προσπάθεια προσαρμογής στην υπάρχουσα πραγματικότητα που εξακολουθούσε να είναι καπιταλιστική. Προέκυψαν όμως και δυσκολίες μέσα απ τη συνειδητές απόπειρες να προσχεδιαστεί το κομμουνιστικό μέλλον. Πάνω σ αυτά τα θέματα, αξίζει τον κόπο ν αφιερώσουμε λίγες σελίδες. Τα κύρια προβλήματα ήταν: α) Η εύρεση ενός μέρους προσβάσιμου απ την πλειοψηφία των εργαζόμενων. Στις περισσότερες περιπτώσεις αυτό θα ήταν η καντίνα του εργοστασίου. Κάποιες φορές όμως δεν υπήρχε κάτι τέτοιο. Ή η καντίνα δεν βρίσκονταν σε κεντρικό σημείο. Τέτοιες γεωγραφικές συγκυρίες καθιστούσαν ευκολότερο για κάποιους εργαζόμενους το να παρακολουθούν τις συνελεύσεις σε σχέση με άλλους. Σε ορισμένες περιπτώσεις δεν υπήρχε πουθενά κεντρικό σημείο συνάντησης. Ακόμα και μεγάλες επιχειρήσεις, όπως η ΤΑΡ, αντιμετώπιζαν αυτό το πρόβλημα. Οι συναντήσεις ως εκ τούτου έπρεπε να διεξάγονται εκτός των εγκαταστάσεων της εταιρείας. Κάποιες εταιρείες επιπλέον, χαρακτηρίζονταν απ τη μεγάλη κατάτμηση των τομέων παραγωγής τους. Η επιχείρηση συνολικά ήταν απλωμένη σε πολλές περιοχές (διοικητικό προσωπικό στη Λισαβόνα, παραγωγικό προσωπικό στο Σετούμπαλ, με παραρτήματα διασκορπισμένα σ ολόκληρη τη χώρα). Σε τέτοιες περιπτώσεις, η ουσιαστική εκπροσώπηση αποδείχτηκε μεγάλο πρόβλημα. β) Η αντιμετώπιση των πολιτικών τάσεων. Μέσα στις συνελεύσεις δρούσε μια πληθώρα πολιτικών κομμάτων. Οι στόχοι τους συχνά φαίνονταν να δρουν σεχταριστικά στα μάτια πολλών ανθρώπων που παρακολουθούσαν τις συνελεύσεις. Πρώτα απ όλα, υπήρχαν μέλη των σωματείων που προσπαθούσαν ν αποκτήσουν μια βάση, εκλεγόμενα σε κάποια απ τις Επιτροπές. Έπειτα, υπήρχαν οι διάφορες αριστερές ομάδες που

132 132 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ χρησιμοποιούσαν τις Επιτροπές για προπαγανδιστικούς σκοπούς και στρατολόγηση. Θέτοντας εξωτερικά ζητήματα [αναφερόμενες για παράδειγμα στον «προδότη Βιλάρ», ηγέτη του PCP (μαρξιστικού-λενινιστικού) ή στον «προδότη Κουνιάλ»] προκαλούσαν κάθε είδους προβλήματα. Οι φραξιονιστικές έριδες που εκδηλώνονταν για το πλέον ασήμαντο ζήτημα κι οι οποίες ελάχιστα είχαν να κάνουν με τα αληθινά (και σοβαρά) χειροπιαστά προβλήματα, εμπόδιζαν τις απόπειρες να ιδωθεί ο ρόλος της Εταιρείας μέσα στο γενικό οικονομικό γίγνεσθαι. Αποσπούσαν την προσοχή απ τη συζήτηση των πραγματικών ζητημάτων, σπαταλώντας το χρόνο και τη διάθεση της εργατικής τάξης, δημιουργώντας σύγχυση. Οι συνελεύσεις συχνά διαλύονταν ως αποτέλεσμα οργισμένων λογομαχιών, ελάχιστες απ τις οποίες ήταν σχετικές με τα υπαρκτά προβλήματα των εργαζόμενων. Αυτό φάνηκε πιο καθαρά στις συνελεύσεις της Σετνάβ, μιας μεγάλης ναυπηγοεπισκευαστικής εταιρείας στο Σετούμπαλ, 40 χλμ. απ τη Λισαβόνα. Το Μάη, καλέστηκε μια απεργία που κράτησε δώδεκα μέρες. Η Επιτροπή ανακλήθηκε επειδή είχε γίνει «κώλος και βρακί» με τη διεύθυνση και στη θέση της εκλέχτηκε άλλη, η οποία συγκέντρωσε όλα τα τμήματα: μηχανικούς, ηλεκτρολόγους, συγκολλητές κτλ. Να τι γνώμη είχε γι αυτό κάποιος εργαζόμενος απ τη συνέλευση: «Η τελευταία Γενική Συνέλευση της Σετνάβ δεν είχε κανένα ενδιαφέρον για μένα. Κουβέντιασε ένα σωρό θέματα που δεν αφορούσαν ούτε ένα πραγματικό πρόβλημα. Το κάθε κόμμα επιτίθονταν στα άλλα... Εσύ είσαι του MRPP, εσύ είσαι του PRP κτλ. Όλοι ενδιαφέρονταν για τέτοια πράματα παρά για να κουβεντιάσουν τα πραγματικά ζητήματα. Δε θα έπρεπε να τα βάζουμε με την Επιτροπή ως μέλη πολιτικών κομμάτων αλλά ως εργάτες. Συμφωνώ με ορισμένες επιθέσεις εναντίον της Επιτροπής. Με άλλες, όχι». 1 Ένας δεύτερος συμμετέχοντας τόνισε ότι «οι εργαζόμενοι θα έπρεπε να επιμένουν με τρόπο αυστηρό, πάνω στ ότι οι συνελεύσεις θα πρέπει ν ασχολούνται με τα προβλήματα που αφορούν την επιχείρηση ή πιθανώς και με γενικότερα προβλήματα των εργαζόμενων, όπως η ανεργία κ.ά.». Ένας τρίτος ανέφερε: «Η κριτική κατευθύνθηκε περισσότερο εναντίον κομμάτων παρά εναντίον του πραγματικού έργου της Επιτροπής. Η κριτική είναι καλή μόνο αν είναι εποικοδομητική... Αφού η 25η Απρίλη δεν παίρνει τα φράγκα απ τους καπιταλίστες, πως στο καλό υποτίθεται ότι θα τά παιρνε η Επιτροπή;». Άλλος εργαζόμενος επισήμανε ένα κομβικό ζήτημα: «Στις ομάδες της βάσης, 2 γνωριζόμαστε πραγματικά όλοι μεταξύ μας. Συχνά όμως δεν ξέρουμε τους ανθρώπους της Εργατικής Επιτροπής. Πρέπει να μπουν στις Επιτροπές περισσότεροι άνθρωποι απ τη βάση. Συμφωνώ μ αυτό. Ο καθένας θα πρεπε να γνωρίζει κάποιον απ την Εργατική Επιτροπή». 3 1 Κομπάτ Νο 10, 8 Νοέμβρη Επέλεξα να μεταφράσω τα «organizacao de base-comissao de base» ως «ομάδες βάσης» και όχι «ομάδα των απλών μελών» που είναι πιο συνηθισμένο (αλλά και πιο λενινιστικό). Κατά τη γνώμη μου, ο δεύτερος όρος είναι καταλληλότερος για τη στρατιωτική οργάνωση. Οι λενινιστές τον χρησιμοποιούν επειδή θεωρούν ότι η εργοστασιακή οργάνωση ακολουθεί ένα κατά βάση στρατιωτικό μοντέλο. 3 Κομπάτ Νο 13, 12 Δεκέμβρη 1974.

133 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ 133 Ορισμένες φορές όμως επικρατούσε μεγαλύτερος βαθμός ενότητας κι αυτό φάνηκε εκεί όπου οι εργαζόμενοι είχαν κατανοήσει την αναγκαιότητα των συχνών συναντήσεων και της συμμετοχής στο μάξιμουμ μέσα σε συγκεκριμένους αγώνες. Στην εταιρεία ηλεκτρονικών της Λισαβόνας Eφασέκ-Ινέλ για παράδειγμα, η απλή εκλογή μιας Επιτροπής δε θεωρήθηκε αρκετή. Μια συνέλευση, στις 21 Μάη, παρουσίασε μια λίστα αιτημάτων. Η επόμενη, την 1η Ιούνη, συζήτησε τι θα γίνει μετά την απόρριψη των αιτημάτων απ τη μεριά της διεύθυνσης. Στις 8 Ιούνη, μια τρίτη συνέλευση ψήφισε υπέρ της απεργίας και της κατάληψης. Την πρώτη κιόλας μέρα οργανώθηκε μια Επιτροπή Περιφρούρησης. Αργότερα, συστήθηκε μια Πολιτιστική Επιτροπή, μία αντίστοιχη για την Ενημέρωση, καθώς και μια για το συντονισμό των ομάδων περιφρούρησης που είχαν επίσης οργανωθεί. Εκδόθηκε έντυπο που στάλθηκε σε άλλα κατειλημμένα εργοστάσια. Προβλήθηκαν ταινίες όπως το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» και ντοκυμαντέρ που αφορούσαν άλλους αγώνες. Οργανώθηκαν κουβέντες πάνω στο ζήτημα της φύσης της πολιτικής κρίσης. Συμμετείχε πάνω απ το 90 % των εργαζόμενων. γ) Η λήψη των αποφάσεων σύμφωνα με τους δικούς τους όρους αναφοράς. Στις συνελεύσεις θα υπήρχαν συχνά διαφορές απόψεων πάνω στη διαμόρφωση των αιτημάτων. Κάποιες φορές θ αντανακλούσαν τις διαφορές στη σύνθεση του εργατικού δυναμικού μιας δεδομένης εταιρείας. Άλλες φορές, διαφορετικές πολιτικές θα υπαγορεύονταν από τις προφανώς αντίθετες στάσεις που κρατούσε η διεύθυνση - ή απ τις διαφορετικές σχέσεις μεταξύ της διεύθυνσης και του MFA. Η Προπάμ, μια βιομηχανία άρτου που απασχολούσε 150 περίπου εργαζόμενους, αποτελούσε από πολλές πλευρές μια τυπική περίπτωση μικρότερης εταιρείας. Μετά την 25η Απρίλη συστάθηκε μια επιτροπή κι απευθύνθηκε πρόσκληση στο MFA να την επισκεφτεί. Αργότερα, απολύθηκαν δύο διοικητικοί υπάλληλοι και δύο μέλη της Επιτροπής (η διεύθυνση ισχυρίστηκε ότι δεν μπορούσε να πληρώσει τους κατώτατους καθορισμένους μισθούς). Κατέφτασε το MFA, με την αποστολή δύο νεαρών λοχαγών, οι οποίοι κατηγόρησαν τη διεύθυνση για «ανικανότητα και έλλειψη διαφάνειας». Στάλθηκε στην κυβέρνηση μια αναφορά. Η κυβέρνηση απάντησε πως δεν είχε τη δυνατότητα ανάμιξης στα εσωτερικά ιδιωτικής επιχείρησης. Το MFA επέμεινε. Τελικά, 3 εργαζόμενοι και 3 διευθυντικά στελέχη σχημάτισαν μια Διοικούσα Επιτροπή. Τα πράγματα πήγαιναν καλά για δυο βδομάδες και τ αφεντικά αποδέχονταν τις αποφάσεις των εργαζόμενων. Ωστόσο, άρχισαν ν αμφισβητούν τη «νομιμότητα» των παρεμβάσεων του MFA σε τέτοιου είδους ζητήματα. Ένας απ τους εργαζόμενους της Διοικούσας Επιτροπής απολύθηκε κι οι υπόλοιποι δύο δεν μπόρεσαν να κάνουν τίποτα. Άρχισαν επίσης απολύσεις κι απ τα γραφεία. Η διεύθυνση επωφελήθηκε απ το κλείσιμο του Αυγούστου λόγω των θερινών διακοπών, απολύοντας μεγάλο αριθμό εργαζόμενων. Μια συνέλευση, στις 28 Αυγούστου, αποφάσισε πως η απεργία αποτελούσε τη μοναδική λύση. Το αφεντικό άρχισε πρόσφατα να κινδυνολογεί κι επίσης ν απευθύνει επιστολές γεμάτες με ψευτιές προς την κυβέρνηση. Είχε επίσης γράψει στους γονείς κάποιων απ τους νεαρότερους εργάτες, λέγοντας ότι οι παρέες που έκαναν ήταν πολύ κακές... «Τα αιτήματά μας ήταν η απομάκρυνση της διεύθυνσης λόγω ανικανότητας και το

134 134 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ δικαίωμα στη δουλειά... Η κυβέρνηση μας προσέγγισε ζητώντας μας ευγενικά να μη δημοσιοποιήσουμε τις αποφάσεις μας στον τύπο προς αποφυγή αιφνιδιασμών. Το Υπουργείο Οικονομικών έβγαλε ένα έγγραφο πάνω στην οικονομική βιωσιμότητά μας ως επιχείρηση.». «Οι περισσότερες απ τις (νέες) απολύσεις έχουν γίνει στα γραφεία, επειδή υποστήριξαν το MFA κι αρνήθηκαν να υπακούσουν στη διεύθυνση. Επίσης επειδή το αφεντικό ποτέ δεν έρχεται εδώ (μέσα στο εργοστάσιο) και θα του ήταν δύσκολο να βρει καλές δικαιολογίες για μας. Αλλά κι επειδή εμείς (του εργοστασίου) είμαστε εξειδικευμένοι εργαζόμενοι και θα ήταν δύσκολο να προσλάβει άλλο εξειδικευμένο προσωπικό. Υπάρχει μία ακόμα βιομηχανία σαν κι αυτή σ ολόκληρη τη χώρα. Τ αφεντικό είναι υπερβολικά εξουσιαστικός άνθρωπος κι από μόνο του το γεγονός ότι δεν μπορεί τώρα να δώσει ούτε μια διαταγή σ έναν εργάτη, του φαίνεται αφόρητο... Έπαψε να σκέφτεται το καλό της εταιρείας του κι άρχισε να σκέφτεται τη δική του μόνο επιβίωση κι όχι το πως θα ζήσουν οι 150 εργαζόμενοι.». «Η Προπάμ διαθέτει 3 εργοστάσια, ένα της παραγωγής, ένα μύλο κι ένα εκπαιδευτήριο. Εκτός απ αυτά, υπάρχει ένα ολόκληρο δίκτυο διανομής. Υπάρχουν 1850 μέτοχοι σ αυτή την εταιρεία αλλά στην πραγματικότητα τη λειτουργούν 8 άνθρωποι. Οι μέτοχοι (που διαθέτουν το 95 %) δεν εμφανίζονται εδώ. Έχουμε 20 σωματεία για 150 εργαζόμενους. Δεν είναι όμως οργανωμένα. Εκλέξαμε μια νέα Επιτροπή και παρουσιάσαμε τα αιτήματά μας. Απαιτούσαμε να γίνει εκκαθάριση (saneamento). Οι διοικητικοί υπάλληλοι αρχικά συμφώνησαν με την Επιτροπή αλλά αργότερα έφτιαξαν μια δική τους. Έγιναν συναντήσεις που βαστούσαν ως αργά τη νύχτα και μερικές φορές πήγαιναν μέχρι το πρωί. Καμιά απόφαση δε λαμβάνονταν χωρίς γενική συνέλευση. Υπήρχαν όμως διαφορές με τους υπαλλήλους των γραφείων που βρίσκονταν κυρίως στη Λισαβόνα. Ήταν πιο φοβισμένοι. Τους ζητήσαμε να μην αναφέρουν τι ειπώθηκε στις μεταξύ μας συναντήσεις για να μην το μάθει κι η διεύθυνση που εδρεύει επίσης στη Λισαβόνα». 4 Κάποιες φορές έγινε χρήση δραστικότερων μεθόδων που δεν αποδείχτηκαν πάντα ανεπιτυχείς. Στη Μύλλερ Μακίνας ΑΕ, οι εργαζόμενοι απήγαγαν τους δύο Αμερικανούς μάνατζερ και τους κράτησαν αιχμάλωτους μέχρι που καταβλήθηκαν λύτρα εσκούδων. Η μητρική εταιρεία αφού πλήρωσε, απέστειλε μια επίσημη διαμαρτυρία προς την κυβέρνηση. Το Υπουργείο Εργασίας απάντησε ότι λαμβάνοντας υπ όψη τις πρόσφατες μισθολογικές αυξήσεις, το ποσό ούτως ή άλλως συμψηφίζονταν με τα οφειλόμενα. Οι διευθυντές αποχώρησαν. Ανάμεσα στα προβλήματα που συζητήθηκαν ήταν το αν οι εργαζόμενοι θα έπρεπε να παίρνουν μέρος στη διεύθυνση των εταιρειών που παρέμεναν ακόμα σε ιδιώτες ή όχι: μ άλλα λόγια, αν θα έπρεπε να βοηθούν τους εργοδότες ν αυξήσουν τα κέρδη τους ή όχι. Επ αυτού υπήρξε μια γενική και σταθερή απόρριψη. Οι στάσεις ήταν πιο διαφοροποιημένες σε σχέση με τις επιχειρήσεις που τις είχαν αναλάβει οι ίδιοι 4 Κομπάτ Νο 10, 8 Νοέμβρη 1974.

135 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ 135 οι εργαζόμενοι και μ όσες είχαν πριν εργοδότες που τώρα τις είχαν εγκαταλείψει. Κρίνονταν έτσι η έκβαση ζητημάτων που αποτελούσαν βασικά σημεία αναφοράς της όλης κουβέντας πάνω στην αυτοδιαχείριση, της ενσωμάτωσής της στον καπιταλισμό και του κεντρικού ρόλου της μέσα στο βασικό πλαίσιο της σοσιαλιστικής κοινωνίας. δ) Προβλήματα μέσα στην ίδια την (εργατική) τάξη. Τα πραγματικά ενδοταξικά προβλήματα ήταν σημαντικά. Αντανακλούσαν διαφορές «κύρους», ηλικίας, φύλου, όπως και αντίστοιχες μεταξύ εργαζόμενων και άνεργων εργατών. Τα αιτήματα υπέρ της μείωσης της ψαλίδας των μισθολογικών κλιμάκων δημιούργησαν μεγάλη αντίθεση απ τη μεριά των καλοπληρωμένων εργαζόμενων. Γενικά, όπως στην ΤΑΡ, αυτό ξεπεράστηκε μέσω της αύξησης των κατώτερων κλιμάκων και του παγώματος των υψηλότερων. Στην περίπτωση όμως των εξειδικευμένων κατηγοριών (όπως οι πιλότοι που απειλούσαν να πουλήσουν ακριβότερα την εργατική τους δύναμη σε άλλη εταιρεία) τα ζητήματα αυτά δεν διαπραγματεύονταν εύκολα. Υπήρχε επιπλέον μια καθορισμένη τάση από μέρους των καλοπληρωμένων εργαζόμενων, οι οποίοι συνήθως χειρίζονταν καλύτερα το λόγο, να κυριαρχούν στις συνελεύσεις και μερικές φορές ακόμα και να τις χειραγωγούν σε τέτοιο βαθμό που ανάγκαζαν τους υπόλοιπους εργαζόμενους ν αποχωρήσουν. Αυτό που οι εργαζόμενοι προσπαθούσαν να κάνουν (κατορθώνοντάς το σε αρκετές περιπτώσεις) ήταν ν αντιμετωπίσουν κάποιες διαστάσεις των παραγωγικών σχέσεων: των σχέσεων που βίωναν στην καθημερινότητά τους. Συζητούσαν τη μορφή της οργάνωσης της εργασίας που επιθυμούσαν. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση του διαχωρισμού των εργαζόμενων απ τα μέσα που τους εξασφάλιζαν τη ζωή τους, επιτρέποντάς τους να τοποθετηθούν πιο συνειδητά μέσα στη συνολική παραγωγική διαδικασία. Οι διάφορες ομάδες που σχετίζονταν με επί μέρους λειτουργίες (καθαρίστριες, συγκολλητές, ηλεκτρολόγοι) συζητούσαν πολλά θέματα που αφορούσαν ακριβώς τη δική τους λειτουργία. Ενόσω διατηρούνταν ο καπιταλισμός, όλα αυτά δεν αποτελούσαν κάτι περισσότερο απ την αυτοδιαχείριση της ίδιας τους της εκμετάλλευσης. Η επίγνωση όμως που αποκτούσαν θα μπορούσε ν αποδειχτεί πολύτιμη για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Οι νέοι εργαζόμενοι ήταν και οι μαχητικότεροι. Κάθε τόσο μοιράζονταν στις συνελεύσεις φυλλάδια με καυστικό περιεχόμενο, απ τα οποία πολλά ήταν ιδιαίτερα εμπνευσμένα και περιείχαν εύστοχες κριτικές για τις Επιτροπές και για τη μορφή της συζήτησης που γίνονταν σ αυτές. Σ ένα εργοστάσιο ηλεκτρονικών στο Σετούμπαλ, κυκλοφόρησε ένα φυλλάδιο που έλεγε πως η Επιτροπή «ήταν στην πραγματικότητα χειρότερη κι απ την παλιά διεύθυνση». Ένα άλλο ανέφερε: «περάσαμε από μια κατάσταση πείνας σε μια άλλη που μας επιτρέπει απλώς να το λέμε ανοιχτά». Αυτοί που βρίσκονταν πίσω από τέτοια φυλλάδια συχνά αποκαλούνταν λανθασμένα Μαοϊκοί. Τα φυλλάδιά τους πολλές φορές ήταν μοναδικά. Οι μεγαλύτεροι εργαζόμενοι (και σε τελική ανάλυση η επανάσταση θα πρέπει να «επιστρατεύσει» την υποστήριξή τους) έτειναν να είναι οι συντηρητικότεροι. Είχαν τα

136 136 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ περισσότερα να χάσουν. Συχνά προειδοποιούσαν εναντίον των «περιπετειών». «Ποιος θα πληρώνει τους μισθούς αν η επιχείρηση καταληφτεί;», ρωτούσαν όλη την ώρα. Δεν υπήρχαν χρήματα για το ξεκίνημα. Δεν υπήρχε εξασφάλιση. Το να χάσει κάποιος τη δουλειά του σήμαινε να έχει και πρόβλημα επιβίωσης. Γνώριζαν για τη μισθωτή εργασία. Η οργάνωση ήταν πάνω απ όλα, τόνιζαν ορθά. Οι Επιτροπές έπρεπε επίσης ν αντιμετωπίσουν και τις ματσό συμπεριφορές κάποιων εργατών. Στο Άμπελ Άλβεζ (στο Σάντο Τίρσο, κοντά στο Πόρτο) υπήρχε μια κλωστοϋφαντουργία που απασχολούσε 600 εργαζόμενους, κυρίως γυναίκες. Οι άντρες πληρώνονταν περισσότερο απ τις γυναίκες που έπαιρναν μόνο 88 εσκούδα τη μέρα. Οι γυναίκες ήθελαν να δουλέψουν και τη νυχτερινή βάρδια αλλά το αφεντικό (όπως κι οι άντρες τους) δεν το επέτρεπαν. Εμφανίζονταν πραγματικά αντιφάσεις κάθε είδους. Μετά την 25η Απρίλη, ο εκδοτικός οίκος Παρσερία Α.Μ. Περέιρα ξεκίνησε να εκδίδει έργα των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν. Στις 17 Φλεβάρη 1975 καταλήφτηκε απ τους υπαλλήλους του, οι οποίοι πέρα απ το αν είχαν διαβάσει τα παραπάνω έργα ή όχι, είχαν σίγουρα να πληρωθούν απ το Σεπτέμβρη. Το πρόβλημα της απεργοσπαστικής δουλειάς προέκυψε πολλές φορές. Οι εργαζόμενοι της κατασκευαστικής εταιρείας του Σοάρες ντα Κόστα κατέβηκαν σ απεργία στις 20 Αυγούστου 1974, διεκδικώντας μισθολογικές αυξήσεις. Άρχισαν έτσι να στέλνονται απεργοσπάστες στο εργοτάξιο. Οι απεργοσπάστες απωθήθηκαν αλλά 4 εργαζόμενοι πήγαν στο νοσοκομείο. Η απεργία κράτησε 6 βδομάδες. Ο αριθμός των ανέργων έκανε απλώς τα πράγματα χειρότερα. Στα μέσα Ιούλη, περίπου εργάτες έκαναν πορεία (σε μια διαδήλωση που έγινε στο Σετούμπαλ, οργανωμένη απ τους ιδιοκτήτες των κατασκευαστικών εταιρειών) φωνάζοντας «Όχι στην αναρχία, οι εργολάβοι είναι παιδιά του λαού». Οι εργαζόμενοι του Σοάρες ντα Κόστα αντέδρασαν με φαντασία κι ευαισθησία σ αυτή την απειλή. «Εμείς οι απεργοί κατανοούμε την κατάσταση πολλών εργατών που προέρχονται από άλλα μέρη και δεν έχουν λεφτά για να φάνε και να κοιμηθούν. Θέτουμε ότι έχουμε στη διάθεση αυτών των αδερφών ώστε να τους δοθεί φαγητό κι ένα μέρος για να κοιμούνται. Σύντροφοι, ο αγώνας μας είναι δίκαιος κι είμαστε αποφασισμένοι να νικήσουμε». 5 Οι εργαζόμενοι οργάνωσαν ταμεία, δίνοντας τα χρήματα στους άνεργους εργάτες αλλά το έργο αυτό ήταν αδύνατο, δεδομένου του αριθμού των ανέργων και των σκοτούρων που κουβαλούσε ο καθένας. ε) Προβλήματα της αυτοδιαχείρισης. Σε πολλές περιπτώσεις (Τάιμεξ, Σογκαντάλ, Καρμίνια, Σόουζαμπρέου κ.ά.) η διεύθυνση έφευγε ή διώχνονταν και έμεναν οι Επιτροπές για να λειτουργήσουν τα εργοστάσια. Σ αυτές τις επιχειρήσεις υπήρξαν πολλά προβλήματα - με κάποιες απ αυτές θ ασχοληθούμε εκτενέστερα στο Κεφάλαιο 11. Στη Νεφίλ (μια βιομηχανία επίπλων στο Γκιμαράες, κοντά στο Πόρτο), η παλιά 5 Κομπάτ Νο 8, 11 Οχτώβρη από την εφημερίδα των οικοδόμων της εταιρείας «Σοάρες ντα Κόστα».

137 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ 137 διεύθυνση είχε εκδιωχθεί ολοκληρωτικά. Οι 237 εργαζόμενοι πουλούσαν τα προϊόντα που παρήγαγαν στο προαύλιο και σε διανομείς του δρόμου. Αλλά με ποιο τρόπο θα μοιράζονταν τα χρήματα; Να πως το έθεσε ένας εργαζόμενος: «Το ζήτημα είναι πολύ δύσκολο. Έχει γίνει πραγματικός πονοκέφαλος αυτός ο εργατικός έλεγχος. Ο κόσμος επιθυμεί να κρατήσει μια πιο ενωτική και σοσιαλιστική στάση, μ αυτούς που βγάζουν περισσότερα να δίνουν σ αυτούς που αμείβονται λιγότερο. Αυτό όμως δημιουργεί πλήθος προβλημάτων. Μια πρόταση ανέφερε να υπάρχει πληρωμή ανάλογα με τον τύπο της εργασίας. Μια άλλη να πληρωνόμαστε ανάλογα με τις ανάγκες. Άλλη έλεγε να πληρώνεται ο καθένας το ίδιο. Ο κόσμος αντιλαμβάνονταν ότι δεν ήταν δυνατό να πληρώνονται όλοι το ίδιο. Αν συμβεί αυτό θα προκληθεί διχόνοια ανάμεσα στους εργαζόμενους. Δεν έχουμε φτάσει ακόμα σε συμφωνία πάνω σ αυτό. Η πρόταση που λέει να περικοπούν κάποιοι μισθοί και ν αυξηθούν οι άλλοι (όπου υπάρχει πραγματική ανάγκη) είναι η δημοφιλέστερη». 6 Προέκυπταν προβλήματα για το είδος των πωλήσεων. Στη Λούσο-Βάλε, στις 16 Δεκέμβρη, αποδείχτηκε πολύ δύσκολο να πουληθούν χίλια ζευγάρια λαστιχένιες μπότες. Τα μέσα διανομής βρίσκονταν ακόμα στα χέρια του διεθνούς κεφαλαίου. Ίσως οι εργαζόμενοι στις πολυεθνικές να πλήττονταν περισσότερο απ όλο αυτό. Οι Εργατικές Επιτροπές ήταν ανίσχυρες απέναντι στη δύναμη του διεθνούς κεφαλαίου. Το ζήτημα της κοινής ιδιοκτησίας καθώς και της δίκαιης κι αποτελεσματικής χρήσης των μέσων παραγωγής σπάνια τίθονταν με σαφήνεια (παρόλο που βρίσκονταν συνεχώς στο προσκήνιο). Πολλές οργανώσεις ζητούσαν την εθνικοποίηση ως μέσο επίτευξης ενός τέτοιου ελέγχου. Ελάχιστοι μόνο μπορούν να δουν πέρα απ αυτή την ενδυνάμωση της κρατικής εξουσίας, οραματιζόμενοι μια πραγματικά κομμουνιστική κοινωνία. Μοιραία, τα προβλήματα της άμεσης επιβίωσης εισέβαλαν στο προσκήνιο. Οι εργαζόμενοι των καταλήψεων χρειάζονταν πρώτες ύλες, μηχανήματα και λεφτά. Όταν απουσίαζε κάθε άλλη πηγή βοήθειας, αναγκάζονταν ν απευθύνονται στην κυβέρνηση ή το MFA. Ακόμα και στη Μύλλερ Μακίνας ΑΕ, περίπτωση που εξετάστηκε προηγουμένως, αυτό συνέβη. Σε πολλές αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις, οι εργαζόμενοι συνέχισαν να παράγουν τον ίδιο τύπο αγαθών αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις υπήρξαν μεγάλα προβλήματα με τη διανομή τους. Πολλές απ τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις είχαν τόσο διασπαρμένη την παραγωγή τους, ώστε πολλά απ τα εργοστάσιά τους έβγαζαν απλώς εξαρτήματα του συνολικού προϊόντος. Δεν υπήρχε περίπτωση να πουλήσουν ή να διανείμουν τέτοια εξαρτήματα μέσα στη χώρα χωρίς δομημένο δίκτυο διανομής και αντίληψη της συνολικής ζήτησης. Επιπλέον, πολλά απ τα εξαρτήματα εξάγονταν. Η Απλάιντ Μαγκνέτικς για παράδειγμα, ήταν θυγατρική Αμερικανικής εταιρείας. Παρήγαγε εξαρτήματα υπολογιστών που στέλνονταν κατόπιν στο Πουέρτο Ρίκο για συναρμολόγηση. Από κει οι έτοιμοι υπολογιστές μεταφέρονταν στις ΗΠΑ. Όταν οι εργαζόμενοι κατέβηκαν σ απεργία και κατέλαβαν το εργοστάσιο, η εταιρεία απλά έκλεισε: 650 άνθρωποι, κυρίως γυναίκες, βρέθηκαν χωρίς δουλειά. Μια ανακοίνωση 6 Κομπάτ Νο 17, 14 Φλεβάρη 1975

138 138 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ των εργαζόμενων ανέφερε: «Ο λόγος μπορεί να είναι μονάχα πολιτικός. Η διεύθυνση έχει επίγνωση της πολιτικής κατάστασης στην Πορτογαλία. Μια τέτοια κίνηση μπορεί μόνο ν αποτελεί τμήμα ενός παγκόσμιου σχεδίου απ την πλευρά του καπιταλισμού». Το εργοστάσιο ιματισμού της Καμόντα, στην Οντιβέλας (στη βιομηχανική ζώνη της Λισαβόνας) είναι ένα σύγχρονο κτήριο. Κατασκευάστηκε με Γερμανικά κεφάλαια το Οι πρώτες ύλες αγοράζονταν στην Πορτογαλία και τα έτοιμα ενδύματα στέλνονταν στη Γερμανία, όπου και παρέμεναν τα κέρδη. Μετά την 25η Απρίλη, η διευθύντρια είχε πει πως δεν υπήρχαν χρήματα για τους μισθούς. Οι 32 εργαζόμενοι άρχισαν να εργάζονται 4 μέρες τη βδομάδα (οι επόπτες στο μεταξύ δούλευαν με πλήρες ωράριο). Η Εργατική Επιτροπή απευθύνθηκε στο Υπουργείο. Οι εργοδότες υποσχέθηκαν να ξαναρχίσουν κανονικά την παραγωγή μέσα σε δυο μήνες. Το Δεκέμβρη, η κυρία απέλυσε ένα μέλος της Επιτροπής και κάλεσε άλλα δύο στο γραφείο της. Οι εργαζόμενοι αντέδρασαν καλώντας την σε συνάντηση παρουσία όλου του προσωπικού. Μετά απ αυτό, απέλυσε τα δύο μέλη της Επιτροπής αποκαλώντας τα χαραμοφάηδες κι αντάρτες. «Για ποιο λόγο μ αποκαλείς αντάρτισσα;», ρώτησε μια απ τις κοπέλες. «Μήπως επειδή όταν κατεβείς εδώ κάτω και πεις ότι δεν υπάρχει φράγκο, θ απαντήσουμε ότι δεν μπορούμε να γυρίσουμε στα σπίτια μας μ άδειες τσέπες;». Η επιχείρηση καταλήφτηκε κι οι εργαζόμενοι συνέχισαν να δουλεύουν. Το πρόβλημα, ως συνήθως, ήταν οι αγορές. Ο Υπουργός Εργασίας υποσχέθηκε βοήθεια. Ο κόσμος άρχισε ν αντιλαμβάνεται ότι τα πραγματικά ζητήματα πήγαιναν πολύ μακριά. Οι εργοδότες χρησιμοποιούσαν τις απολύσεις και τα λουκέτα σαν μέσα συμμόρφωσης των εργαζόμενων. Αυτό όμως που έμπαινε ήταν το θεμελιώδες ζήτημα του συνολικού μετασχηματισμού της οικονομίας με όρους κομμουνιστικής παραγωγής, δηλαδή παραγωγής για χρήση. Το έργο αυτό μπορούσε να έρθει σε πέρας μόνο σε τοπική βάση. Οι εργαζόμενοι έπρεπε επίσης ν αντιμετωπίσουν την αντιδραστική προπαγάνδα που στρέφονταν εναντίον της αυτοδιαχείρισης. Στο τουριστικό συγκρότημα που ανήκε στην εταιρεία συμμετοχών (holding) Γκράου Παρά, έπρεπε ν αντιμετωπίσουν την πίεση των αφεντικών που είχαν φύγει για την Ισπανία. Οι εργαζόμενοι είχαν καταλάβει ολόκληρο το συγκρότημα που περιελάμβανε ξενοδοχεία και κτήρια που διευθύνονταν από εταιρείες όπως η Ματούρ, η Γκράου Παρά, η Ιντεροτέλ, η Σομοτέλ, η Ορπλάνο, η Αούτοντριλ, η EDEC και η Κομπόρτουρ & Ρότα ντο Ατλάντικο. Υποστηρίχτηκαν πλατιά από άλλους εργαζόμενους. Στην ανακοίνωσή τους, τη μέρα των Χριστουγέννων, ανέφεραν: «Με το κουράγιο των εργαζόμενών της, η Ματούρ διαμόρφωσε κάτι πρωτοφανές: τις συνθήκες που εγγυώνται την επιβίωσή της. Ανατρέψαμε τα σχέδια της διεύθυνσης (που βρίσκεται στο εξωτερικό) επιτυγχάνοντας κρατήσεις της τάξης του 90 %.... Καταγγέλλουμε τη διεύθυνση επειδή θέτει σε κίνδυνο τις θέσεις εργασίας μας μέσω της διάδοσης φημών...». 7 Η διεύθυνση διέδιδε ιστορίες απ το εξωτερικό σύμφωνα με τις οποίες τα ξενοδοχεία ήταν κλειστά, η υπηρεσίες ήταν κακές κτλ. Τα ξενοδοχεία ήταν ακριβά και συνέχισαν να είναι, ακόμα και κάτω από εργατικό έλεγχο. Σε μια καπιταλιστική κοινωνία, η καπιταλιστική οικονομία έχει το πάνω χέρι. 7 Κομπάτ Νο 14, Γενάρης 1975.

139 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ 139 Τα συνδικάτα δημιουργούσαν επίσης προβλήματα στις Επιτροπές, συχνά μέσω της όχι και τόσο θερμής «υποστήριξής» τους. Οι εργαζόμενοι μιας κλωστοϋφαντουργίας στο Φαμαλικάο, έβγαλαν την εξής ανακοίνωση: «Αφού ξενυχτήσαμε μέσα στο εργοστάσιο όλο το Σαββατοκύριακο, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί το δικαίωμά μας στη δουλειά, το πρωί της Δευτέρας, η διεύθυνση κι οι τομεάρχες δεν εμφανίστηκαν. Βλέποντας αυτή την πράξη δειλίας, αποφασίσαμε ν αρχίσουμε να δουλεύουμε κανονικά μόνοι μας... Αφού επίσης και το προσωπικό των γραφείων δεν εμφανίστηκε, κάποιοι απ τους συναδέρφους μας ανέλαβαν αυτά τα καθήκοντα. Την περασμένη Παρασκευή, μια ομάδα αντιδραστικών καθαρμάτων, πληρωμένων λακέδων που ξεπουλήθηκαν στ αφεντικό, χάλασαν διάφορα μηχανήματα στο τμήμα του φινιρίσματος. Αφαίρεσαν τις ασφάλειες μιας κλωστικής μηχανής, κρύβοντάς τες σε μια τουρμπίνα. Το σωματείο επίσης δεν εμφανίστηκε όπως του είχε ζητηθεί. Σε μια συνάντηση μ ένα συνδικαλιστικό στέλεχος το περασμένο Σάββατο, η Εργατική Επιτροπή παρουσίασε ένα μίνιμουμ πρόγραμμα συνεργασίας αποτελούμενο από 5 σημεία. Μας παράτησαν όμως... Στις πιο δύσκολες ώρες προτίμησαν ν απουσιάσουν». 8 στ ) Προβλήματα σύνδεσης. Πολλές μικρές εταιρείες προσκάλεσαν μέλη των Επιτροπών μεγαλύτερων εταιρειών να παρακολουθήσουν τις συνελεύσεις τους. Η Εφασέκ-Ινέλ, μέσω της CDDT (Επιτροπή για την Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων των Εργαζόμενων), ήταν παρούσα σε πολλές, όπως στην Φορτίς-Οτίς (κατασκευή ανελκυστήρων) της Λισαβόνας. Οι επισκέψεις αυτές άνοιξαν το δρόμο για την ίδρυση μιας ομοσπονδίας των εργατικών επιτροπών. Στην εφημερίδα της, η Εφασέκ-Ινέλ δημοσίευσε νέα από πολλές τέτοιες επισκέψεις. Όταν μικρότερες εταιρείες αποτελούσαν τμήματα μεγάλων τραστ, αντιμετώπιζαν δυσκολίες που δεν ήταν δυνατό να λυθούν με μια απλή κατάληψη. Για παράδειγμα, το μονοπωλιακό συγκρότημα Μιγκέλ Κινά ήλεγχε πάνω από 60 εταιρείες, στις οποίες περιλαμβάνονταν η Μαμπόρ, η Ζορνάλ ντο Κομέρσιο, η Γιουροφίλ (πλαστικά) και η Ικέσα (λιμάνια). Σε κάθε εταιρεία υπήρχαν ξεχωριστές Επιτροπές. Σχηματίστηκε όμως γι αυτόν ακριβώς το λόγο μια Επιτροπή που αντιπροσώπευε τους εργαζόμενους του τραστ συνολικά. Οι εργαζόμενοι στην CUF, το γιγαντιαίο μονοπώλιο που αποτελούνταν από 186 περίπου εταιρείες ενός εύρους που ξεκινούσε απ τις ασφάλειες κι έφτανε στην εκτροφή ζώων για την παραγωγή μαλλιού, είχαν επίσης προβλήματα επικοινωνίας. Οργανώθηκε μια Ομοσπονδία των Εργατικών Επιτροπών ώστε να δημιουργηθεί και να διατηρηθεί η επαφή μεταξύ όσων δούλευαν στις διάφορες ξεχωριστές εταιρείες. ζ) Η εκκαθάριση (saneamento). Ένα απ τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι Επιτροπές ήταν αυτό του saneamento, της εκκαθάρισης δηλαδή των διευθύνσεων απ τα στοιχεία που ήταν πρώην υποστηριχτές του φασισμού. Αυτό συχνά αποδεικνύονταν 8 Κομπάτ Νο 11, 22 Νοέμβρη 1974.

140 140 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ δύσκολο να περατωθεί σε τοπική βάση γιατί όσοι έπρεπε να εκκαθαριστούν ήταν βαθιά ριζωμένοι στους οικονομικούς θεσμούς της χώρας που είχαν πραγματική δύναμη (τράπεζες, τραστ, εφημερίδες, πολιτικές ομάδες), η οποία ελάχιστα είχε περιοριστεί. Ο αγώνας υπέρ της εκκαθάρισης συχνά ήταν θέμα ισορροπίας δυνάμεων στην κάθε ξεχωριστή εταιρεία ή κοινότητα. Μέσα σ αυτή την ατμόσφαιρα, οι Επιτροπές άλλες φορές νικούσαν κι άλλες έχαναν. Η περίπτωση της Εουροφίλ (κλωστοϋφαντουργία) είχε ενδιαφέρον, απ την άποψη αυτή. Οι εργαζόμενοι είχαν καταλάβει το εργοστάσιο για να σταματήσουν την απόλυση 300 συναδέρφων τους. Παρενέβη το Ναυτικό. Οι ναύτες (παρόλο που είχαν κληθεί απ τη διεύθυνση) ενώθηκαν με τους εργάτες και πήραν το μέρος τους. Μια Επιτροπή που σχηματίστηκε γι αυτό το σκοπό, έγραψε σχετικά με τη συγκεκριμένη εταιρεία: «Η ομάδα αυτή διατηρούσε ανέκαθεν στενές σχέσεις με το φασιστικό καθεστώς. Συνεχίζει να χρησιμοποιεί στην πραγματικότητα ανθρώπους που εμπλέκονταν μ αυτό. Ξέρουμε με ποιον τρόπο ενήργησαν κάποιοι απ αυτούς στο παρελθόν. Τον Γκονσάλβες Ραπαζότ, πρώην Υπουργό Εσωτερικών και δραστήριο παράγοντα της αντίδρασης. Τον Γκιγιέρμ Μπραζ Μεντέιρος, απ την εφημερίδα Ντιάριο Ποπουλάρ. Τον Αντόνιο Κόστα Φελίξ, απ την Τράπεζα των Αφών Μποργκέζ που υπέγραψε την αίτηση αδείας για τη διοργάνωση της διαδήλωσης της σιωπηρής πλειοψηφίας. Τον Ζοζέ Μιγκέλ Μαΐα Περέιρα απ την ίδια τράπεζα, μέλος της Πορτογαλικής Λεγεώνας και του FAC. 9 Τον Ζοζέ Κόστα Ντεϊτάντο, διευθυντή της εφημερίδας του Κόμματος της Προόδου και δραστήριο μέλος του νεοναζιστικού αυτού κόμματος. Τον Φερνάντο Πινάε Αλμέιντα, που βρίσκεται τώρα στην Κασίας, ο οποίος δημιούργησε τους δεσμούς μεταξύ της PIDE και της συγκεκριμένης εταιρείας». 10 Η λίστα είναι ενδιαφέρουσα απ την άποψη του ότι δίνει μια ιδέα περί αυτών που διακυβεύονταν σε σχέση με την «εκκαθάριση» (saneamento). Η Επιτροπή έστειλε μια αναφορά σχετικά με την εταιρεία στο MFA, απαριθμώντας τις «ανωμαλίες» και ζητώντας την παρέμβασή του. Αυτή όμως η εμπιστοσύνη προς τρίτους (κι ειδικά στο MFA) έμελλε ν αποδειχτεί η κύρια τροχοπέδη στις περισσότερες απόπειρες εκ καθάρισης. Όπως το έθεσε ένας εργάτης της κλωστοϋφαντουργίας Αμπέλ Άλβεζ ντε Φιγκεϊρέντο, σ απάντηση μιας ερώτησης που αφορούσε την εκπροσώπηση στο Υπουργείο Εργασίας: «Αν αυτό (το Υπουργείο) πρέπει να εκκαθαριστεί, πιστεύω ότι ο μόνος που μπορεί να το κάνει είναι η ίδια η εργατική τάξη. Η εργατική τάξη πρέπει να βάλει το συγκεκριμένο μέρος σε τάξη». * * * Οι εργάτες άρχισαν σιγά-σιγά να μαθαίνουν όλο και περισσότερα πράγματα για την παγκόσμια φύση του καπιταλισμού. Οι ενέργειες αλληλεγγύης γίνονταν συχνότερες, οι αναλύσεις των προβλημάτων συνεκτικότερες κι οι προτεινόμενες λύσεις ριζοσπαστι- 9 FAC: Αντι-κομμουνιστικό Μέτωπο, συνδεόμενο με την Πορτογαλική Λεγεώνα. 10 Κομπάτ Νο 17, 14 Φλεβάρη 1975.

141 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ 141 κότερες και πιο πολιτικοποιημένες. Στο τεύχος Νο 8 του «Απεργιακού Δελτίου» τους (17 Ιούλη 1974), οι εργαζόμενοι της Εφασέκ-Ινέλ το έθεσαν ως εξής: «Οι αγώνες μας είναι δίκαιοι κι αν απεργήσουμε θα μας ακούσουν. Να γιατί πρέπει να οργανωθούμε όχι μονάχα εναντίον του τάδε ή του δείνα αφεντικού, στο ένα ή το άλλο εργοστάσιο, αλλά εναντίον του καπιταλιστικού συστήματος συνολικά. Οι αδερφοί μας συχνά ρωτάνε: Αν δεν υπάρχουν αφεντικά, ποιος θα μας δίνει δουλειά;. Όλοι ξέρουμε ότι για να δουλέψεις χρειάζεται εργοστάσιο, μηχανήματα και πρώτες ύλες. Ξέρουμε επίσης πως το εργοστάσιο και τα μηχανήματα φτιάχτηκαν από άλλους εργάτες, όπως ακριβώς άλλοι εργάτες έσπειραν το βαμβάκι, κατεργάστηκαν το μαλλί κι εξόρυξαν το μετάλλευμα. Δεν είναι λοιπόν τ αφεντικό που μας δίνει δουλειά αλλά ο μεταλλωρύχος, ο μεταλλεργάτης κι ο αγρότης. Από που βρήκε τα λεφτά τ αφεντικό ώστε να έχει το εργοστάσιό του; Πολύ απλό σύντροφοι. Εμείς του τα δώσαμε. Αυτός είναι ο μοναδικός τρόπος να φτιαχτεί μια περιουσία. Αυτοί που κάνουν τη δουλειά παίρνουν μονάχα τ αναγκαία για να επιβιώσουν. Οι εργάτες είναι αυτοί που παράγουν το πλεόνασμα, τ οποίο χρησιμοποιεί τ αφεντικό για ν αγοράσει μηχανήματα. Μιας και λοιπόν είν οι εργάτες σαν κι εμάς που βαστάνε το εργοστάσιο, για ποιο λόγο χρειάζονται τ αφεντικά;». Αυτά με δυο λόγια ήταν όλα τα προβλήματα του Κεφαλαίου που αντιλαμβάνονταν αυθόρμητα οι εργαζόμενοι. Τα ζητήματα ήταν θεμελιώδη κι αφορούσαν την αξία, την υπεραξία και την εργατική δύναμη. Το Δεκέμβρη του 1974, υπήρχαν πάνω από εκατό τέτοιες περιπτώσεις «εργατικού ελέγχου», ενώ το Μάρτη ξεπερνούσαν τις 200. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων υπήρξε απλώς αλλαγή διεύθυνσης. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής δεν μεταβλήθηκε ποτέ. Η νέα διεύθυνση αποτελούνταν απ τις επιτροπές. Και παρά τ ότι το διεθνές κεφάλαιο δεν υπήρξε συνεργάσιμο ως προς τις εμπορικές συμφωνίες, τις πιστώσεις και την προμήθεια πρώτων υλών (η φίρμα Μαρκς & Σπένσερ έριξε τις αγορές της απ την Πορτογαλία στο 60 % επειδή δεν επιθυμούσε να συναλλάσσεται υπό καθεστώς «εργατικού ελέγχου»), οι επιχειρήσεις συνέχισαν να λειτουργούν. Είναι δύσκολο να γίνει ένας συνολικό απολογισμός. Παρά τον αριθμό των συναντήσεων, η επικοινωνία παρέμεινε δύσκολη. Μια απ τις βασικότερες αδυναμίες ήταν η απουσία οργάνωσης που να ελέγχονταν απ τα κάτω. Συνδικάτα και κόμματα πάλευαν για να κυριαρχήσουν στις συνελεύσεις. Σε πολλές περιπτώσεις, οι Επιτροπές δεν αντιπροσώπευαν την πλειοψηφία των εργαζόμενων παρά το γεγονός ότι είχαν εκλεγεί δημοκρατικά απ αυτούς. Παρόλο που ένα άρθρο μιας απεργιακής εφημερίδας έγραφε «εμείς είμαστε που μόνοι μας, οργανωμένοι με τους υπόλοιπους εργάτες, μπορούμε ν αλλάξουμε την κοινωνία. Η ικανότητά μας στη δουλειά κι η αίσθηση που έχουμε για τη δικαιοσύνη και την κοινωνική συνείδηση, θα χτίσουν στο τέλος εκείνο το είδος της κοινωνίας που λαχταρούν οι εργάτες», οι εργαζόμενοι σε πολλές περιπτώσεις έριχναν την ευθύνη του αγώνα στις Επιτροπές κι οι ίδιοι παρέμεναν παθητικοί, αφήνοντας τις Επιτροπές να τα βγάλουν πέρα μόνες τους. Η εξουσία είχε μετατραπεί σε καυτή πατάτα.

142 142 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Το Ζήτημα των Συνδικάτων. Υπήρξαν τρεις βασικές προτάσεις που αφορούσαν τη συνδικαλιστική δομή: η πλουραλιστική, η ενωτική κι η μονολιθική ή απόλυτα συγκεντρωτική (pluralismo, unidade, unicidade). Προωθούνταν απ το PPD, το Σ.Κ. και το PCP αντίστοιχα. Οι εργοδότες σ εκείνη τη φάση ήταν αδύναμοι και διέθεταν φτωχή οργάνωση, προτιμώντας να συνδιαλέγονται με μια κατατεμαχισμένη συνδικαλιστική δομή. Στις 4 Οχτώβρη, το PPD εξέφρασε την άποψή του: «Ο πλουραλισμός (pluralismo) προκύπτει απ την ελεύθερη συνάθροιση των εργαζόμενων κι όχι από κάποιο νόμο που περιορίζει το δικαίωμα στην οργάνωση. Ο συγκεντρωτισμός είναι αυτός που δημιουργήθηκε μετά απ την 25η Απρίλη. Το μοντέλο αυτό μπορεί να το συναντήσει κανείς σ όλες τις χώρες που υπάρχει δικτατορία, ανεξάρτητα απ το αν είναι δεξιά ή αριστερή». Το Σ.Κ. υπήρξε πιο εκλεπτυσμένο. Υποστήριζε την ενωτική μορφή (unidade - συνδικαλιστική ενότητα). Αντιτίθονταν όμως στη δημιουργία μιας και μοναδικής συνδικαλιστικής ομοσπονδίας στην οποία θ ανήκαν όλοι οι εργαζόμενοι. Διέθετε περιορισμένη βάση στη βιομηχανία και φοβόταν την εξουσία που θ ασκούσε το PCP στην περίπτωση που η Ιντερσιντικάλ επρόκειτο να μετατραπεί σε μια τέτοια ομοσπονδία. Τόσο το PPD όσο και το Σ.Κ., πολεμούσαν την Ιντερσιντικάλ παρόλο που σπάνια την κατονόμαζαν. Το πρόβλημα ήταν ότι η Ιντερσιντικάλ τους παρείχε τα όπλα με τα οποία πολεμούσαν. Το PCP κι οι δορυφόροι του υποστήριζαν το συγκεντρωτισμό (unicidade). Ο βαθμός διείσδυσής τους στη βιομηχανία ήταν τέτοιος ώστε θα μπορούσαν εύκολα να ελέγξουν οποιαδήποτε γενική δομή που θα συγκροτούνταν. Η ενότητα που επιθυμούσαν ήταν η ίδια που χαρακτηρίζει την αράχνη και τις μύγες που χουν πιαστεί στον ιστό της. Στις 14 Γενάρη καλέστηκε μια διαδήλωση απ την Ιντερσιντικάλ. Στηρίχτηκε (μιας και την πατρονάριζε) απ το PCP. Το MDP-CDE (που πρόσφατα είχε ενοποιηθεί σε ένα πολιτικό κόμμα) έδωσε την άμεση υποστήριξή του, προσθέτοντας στους ήδη υπάρχοντες φόβους κι αυτόν του ότι αποτελούσε απλά μια μετωπική του PCP. Η ιδέα ήταν να υπάρχει «μία μεγάλη ομοσπονδία» για όλη την Πορτογαλία. Το Συμβούλιο των Είκοσι εξέδωσε μια ανακοίνωση που ισχυρίζονταν ότι τάσσονταν ομόφωνα υπέρ του συγκεντρωτισμού (unicidade). 11 Δυο μέρες πριν τη διαδήλωση, ο εκπρόσωπος της Συντονιστικής Επιτροπής για το Πρόγραμμα του MFA, Βάσκο Λουρένσο, διάβασε μια δήλωση στην τηλεόραση: «Το MFA έχει απόλυτη επίγνωση των προβλημάτων της χώρας, όπως και την πρέπουσα συνοχή για να ασχοληθεί μαζί τους. Είναι φανερό ότι η συντριπτική πλειοψηφία των 11 Το καλοκαίρι του 1976 θα αποκαλύπτονταν ότι υπέρ του υπήρχαν 12 ψήφοι και κατά του, 8. Το MFA είχε ισχυριστεί ότι η ψήφος ήταν «ομόφωνη» για να κρύψει απλώς τις αναπτυσσόμενες διαιρέσεις. Ανάμεσα στους διαφωνούντες ήταν και κάποια κατοπινά μέλη της «Ομάδας των Εννιά».

143 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ 143 εργαζόμενων έχει επιλέξει τον συγκεντρωτισμό (unicidade). Κάποιοι άνθρωποι όμως προτιμούσαν να δουν μια διάσπαση μέσα στο MFA ή στο Ανώτατο Συμβούλιό του. Εγείρουν αμφιβολίες για τις θέσεις των μελών του, υπαινισσόμενοι κάποιο είδος συμβιβασμού μεταξύ PCP και MFA, αναφέροντας πως ο συμβιβασμός αυτός στρέφεται εναντίον του Σ.Κ. και του PPD». 12 Το ζήτημα άρχισε ν απειλεί γενικά την Κυβέρνηση Συνεργασίας. Σε μια συνεδρίαση του Συμβουλίου του Κράτους, οι Σα Καρνέιρο και Μάριο Σοάρες απείλησαν να παραιτηθούν σε περίπτωση που επιβάλονταν ο συγκεκριμένος νόμος. Έξω απ την κυβέρνηση, το ζήτημα συζητούνταν πυρετωδώς. Πολλές ομάδες δημοσίευσαν λεπτομερείς θέσεις (βλ. Παράρτημα 14). Οι ραδιοφωνικοί σταθμοί που στήριζαν το συγκεντρωτισμό (unicidade) μετέδιδαν ανακοινώσεις συνδικάτων, εκπομπές διαλόγου και προγράμματα που αφορούσαν την ιστορία της εργατικής τάξης. Το Ράντιο Κλούμπ Πορτουγκέζ και το RTP (κρατική τηλεόραση) τάσσονταν ανοιχτά υπέρ της (συγκέντρωσης). Στην πραγματικότητα, εκτός απ τους Μαοϊκούς, όλες οι αριστερές οργανώσεις στήριξαν τη διαδήλωση που όσο πήγαινε και μετατρέπονταν μάλλον σ εκδήλωση επιρροής του PCP (και της δυνατότητάς του να σύρει κάθε είδους «αριστερές» και «επαναστατικές» οργανώσεις πίσω απ το αντιδραστικό του ξύπνημα) παρά σ οτιδήποτε άλλο που να έχει κάποια σχέση με τ αληθινά προβλήματα της εργατικής τάξης. Πέρα απ τις μικρές θεωρητικές ομάδες 13 δεν υπήρξε καμιά αντιπολίτευση. Τριακόσιες χιλιάδες εργαζόμενοι απ όλη τη χώρα συγκεντρώθηκαν τελικά στη Λισαβόνα, στη μεγαλύτερη διαδήλωση που είχε γίνει απ την Πρωτομαγιά του Τα πανό έγραφαν διάφορα: «Οι Τράπεζες στο Λαό, Τώρα», «Κόντρα στους Καπιταλιστές, Ενότητα των Συνδικάτων», «Αγώνας για το Χτίσιμο της Λαϊκής Εξουσίας», «Ναι στην Κυβέρνηση των Εργατών, Όχι στην Κυβέρνηση των Αφεντικών». Τα πανό των Εργατικών Επιτροπών κυμάτιζαν πλάι πλάι μ αυτά των σωματείων, συνοψίζοντας το μεγάλο εύρος των αντιλήψεων που επικρατούσαν στο εσωτερικό της (εργατικής) τάξης. Περνώντας απ την έδρα του Σ.Κ., το πλήθος φώναζε όλο και πιο δυνατά «Έξω η CIA, έξω το ΝΑΤΟ». Απ τις 7 το απόγεμα, η διαδήλωση ελίσσονταν στους δρόμους της Λισαβόνας σαν τεράστιο φίδι που κινούνταν αργά, μαζεύονταν έξω απ τα εχθρικά κτήρια και σέρνονταν προς τα γραφεία του Υπουργείου Εργασίας όπου άρχιζαν οι συνομιλίες μεταξύ της Ιντερσιντικάλ και του ίδιου του Υπουργού, Ζοζέ Κόστα Μαρτίνς. Ο Κόστα Μαρτίνς δήλωσε ότι «δεν ήταν πια ζήτημα της μορφής που θα έπαιρνε η ενότητα αλλά μάλλον το αν θα γίνονταν σεβαστή η βούληση της πλειοψηφίας ή όχι». Το Σ.Κ. δεν επρόκειτο να καμφθεί από μια τέτοια επίδειξη ισχύος. Η συγκέντρωσή του στις 16 Γενάρη κατέβασε ανθρώπους για να υπερασπιστούν την ιδέα του πλουραλισμού (pluralismo). Ο Μάριο Σοάρες που τις προηγούμενες μέρες ήταν 12 Α Καπιτάλ, 12 Γενάρη Η Κομπάτ και η Α Μπατάλια ήταν τέτοια παραδείγματα. Αποτελούσε εύστοχη πρόβλεψη των καπιταλιστών το ότι ο Εκόνομιστ έγραψε εκείνη την περίοδο πως το «unicidade» αποτελούσε τη μοναδική καπιταλιστική διέξοδο μιας κι αυτό επέτρεπε το σταθερό έλεγχο του εργατικού δυναμικού, ο οποίος δε θα επιτυγχάνονταν αν υιοθετούνταν ο πλουραλισμός (pluralismo).

144 144 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ απασχολημένος με το ζήτημα της Ανγκόλας, συνομιλώντας με τις οργανώσεις MPLA, FNLA και UNITA στο Αλγκάρβε, είχε επιστρέψει στη Λισαβόνα. Επιτέθηκε στο PCP: «Αν το PCP δεν παίξει το παιχνίδι της δημοκρατίας, θα είναι μια τραγωδία για τον Πορτογαλικό λαό». Ο δεύτερος στην ιεραρχία, Σαλγκάντο Ζένια, ισχυρίστηκε «ότι αυτή ήταν μια αποφασιστική στιγμή, μιας και διακυβεύονταν το μέλλον της δημοκρατίας και του σοσιαλισμού. Ο προτεινόμενος νόμος για τα συνδικάτα δεν προήλθε απ αυτά. Έγινε απ τη Νομική Σχολή της Κοΐμπρα... Η Προσωρινή Κυβέρνηση δεν είχε ποτέ γνώση του περιεχομένου του... Σαν σοσιαλιστές τασσόμαστε εναντίον του συγκεκριμένου νόμου. Ο Υπουργός Εργασίας βρίσκεται στα χέρια της Ιντερσιντικάλ. Καταγγέλλουμε επίσης και το PCP που σαμποτάρει τη δημοκρατία στην Πορτογαλία». Ο Σοάρες συνέχισε αυτή την επίθεση αναφέροντας ότι δεν ήταν απλώς ζήτημα των συνδικάτων. Το ραδιόφωνο κι η τηλεόραση χειραγωγούνταν επίσης. «Για να δώσουμε ένα παράδειγμα: αν πράγματι υπάρχουν ένα εκατομμύριο περίπου εργαζόμενοι που υποστηρίζουν τον συγκεντρωτισμό (unicidade), γιατί αρνήθηκαν την πρότασή μας να συζητηθεί το ζήτημα στην τηλεόραση; Ποιος φοβάται τον ανοιχτό διάλογο;». Όμως όλα αυτά αποτελούσαν απλώς δημαγωγία. Κανείς δε μιλούσε για τα πραγματικά ζητήματα. Οι αψιμαχίες μεταξύ PPD, Σ.Κ. και PCP αφορούσαν το ποιος θα ελέγξει καλύτερα τους εργαζόμενους στη μελλοντική Πορτογαλία. Ο καθένας φανέρωνε το αληθινό του πρόσωπο. Στις 21 Γενάρη του μια βδομάδα μετά τη γιγαντιαία διαδήλωση της Ιντερσιντικάλ - η Τρίτη Προσωρινή Κυβέρνηση ψήφισε το συγκεκριμένο νόμο. Στα χαρτιά, αυτό σήμαινε τη διευθέτηση του πράγματος. Στην πραγματικότητα όμως, η κατάσταση άλλαξε ελάχιστα. Οι σχέσεις μεταξύ συνδικάτων και Επιτροπών παρέμεινε ένα ανοιχτό ζήτημα. * * * Η αντίθεση στην κυριαρχία του PCP μέσα στα συνδικάτα, δεν περιορίστηκε στο Σ.Κ. και το PPD. Υπήρξε επίσης κι εναντίωση στη βάση. Ενώ οι πολιτικοί ένοιωθαν πως απειλούνταν απ τη δύναμη της Ιντερσιντικάλ, το ίδιο συνέβαινε και με τους εργαζόμενους, αν και κατά ένα πολύ διαφορετικό τρόπο. Ο έλεγχος του PCP επί των συνδικάτων αποτελούσε εμπόδιο στη διεξαγωγή του ταξικού αγώνα. Κι αφού ο αγώνας αυτός δεν ήταν δυνατό να φύγει απ τη μέση, βρήκε άλλα μέσα για να εκφραστεί. Η πλειοψηφία των αιτημάτων της εργατικής τάξης είχε διατυπωθεί απ τις Επιτροπές κι όχι απ τα συνδικάτα. Όταν αυτές έφτασαν στο σημείο να οργανώσουν όλα όσα γίνονταν, τα συνδικάτα γενικότερα κι η Ιντεσιντικάλ πιο συγκεκριμένα, απηύθυναν προειδοποιήσεις εναντίον των απεργιών, λέγοντας ότι αυτό θα βοηθούσε μόνο τους φασίστες. Σ εκείνη τη φάση, ένας αριθμός Επιτροπών - κι επιπλέον ορισμένα απ τα συνδικάτα - επιτέθηκαν ανοιχτά στην κυριαρχία που ασκούσε το PCP μέσα στο συνδικαλιστικό μηχανισμό. Αυτό έλαβε διάφορες μορφές: Οι εργαζόμενοι στη χημική βιομηχανία 14 διεξήγαγαν γενικές συνελεύσεις, αν κι ήταν 14 Η χημική βιομηχανία απασχολούσε γύρω στους εργαζόμενους και αντιπροσώπευε το

145 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ 145 περίοδος καλοκαιριού, αποφασίζοντας μέσω αυτών ν απαιτήσουν μισθολογικές αυξήσεις. Το συνδικάτο - μέσα στο οποίο οι Μαοϊκοί ασκούσαν κάποια επιρροή - βρέθηκε σύντομα σ ανοιχτή σύγκρουση με την Ιντερσιντικάλ και της επιτέθηκε - όπως και στους υποστηρικτές της που βρίσκονταν στα μέσα ενημέρωσης - γιατί παρεμπόδιζε τον ελεύθερο διάλογο πάνω στο ζήτημα των απεργιών. Στα τέλη του Οχτώβρη, η ηγεσία του συνδικάτου έβγαλε την ακόλουθη ανακοίνωση που δημοσιεύτηκε σε αρκετές εφημερίδες: «Πρέπει να ξεσηκώσουμε τον κόσμο ενάντια στις προσπάθειες ορισμένων οπορτουνιστικών δυνάμεων που χρησιμοποιούν όλες τις μεθόδους προκειμένου να ελέγξουν τα υπάρχοντα σωματεία, ολοκληρώνοντας το ξεπούλημα της εργατικής τάξης. Ξέρουμε καλά τις μεθόδους της διασποράς φημών και της ψευδολογίας. Τώρα όμως βλέπουμε τα κύρια όργανα της ενημέρωσης να συμμετέχουν ανοιχτά στη διαδικασία αυτή». 15 Το συνδικάτο συνέχισε τη μάχη εναντίον της Ιντερσιντικάλ και των θέσεών της για τις απεργίες αλλά αργότερα διασπάστηκε. Ένα τμήμα του επανεντάχτηκε πλήρως μέσα στο κίνημα των Επιτροπών. Όσοι θεωρούσαν σημαντικότερο τον έλεγχο ενός συνδικάτου, ίδρυσαν μια νέα ομάδα - την AOC - «για να πολεμήσουν το ρεβιζιονιστικό PCP». Άλλες ενέργειες, παρόλο που πυροδοτήθηκαν κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες, οδήγησαν στη διαμόρφωση βαθύτερων αντιλήψεων. Οι αχθοφόροι του Λιμανιού της Λισαβόνας έκαναν πορεία στην πόλη, στις 11 Νοέμβρη, απαιτώντας την εξίσωση των αμοιβών τους με τις αντίστοιχες των υπόλοιπων εργαζόμενων, καταγγέλλοντας το σωματείο των αχθοφόρων ότι υπήρξε άντρο της PIDE (ο πρόεδρος του Σωματείου Φορτοεκφορτωτών υπήρξε μέλος του ΑΝΡ). «Απαιτείται μια εκ βάθρων ανασυγκρότηση», ανέφερε μια ανακοίνωσή τους, «μιας και το σωματείο είναι απόλυτα ταυτισμένο με το παλιό καθεστώς. Πρέπει να συνεχίσουμε τον αγώνα έξω απ τα σωματεία». 16 Η Εμφάνιση της Ίντερ-Εμπρέσας. Το Γενάρη του 1975 αποφασίστηκε με πρωτοβουλία της Εφασέκ-Ινέλ να ιδρυθεί μια Ομοσπονδία Εργατικών Επιτροπών, κάτω απ τ όνομα της Ίντερ-Εμπρέσας. Συνέδεσε εργαζόμενους από 24 επιχειρήσεις, ανάμεσα στις οποίες βρίσκονταν κι οι μεγαλύτερες στην Πορτογαλία, «για να βοηθήσει και να στηρίξει τους εργατικούς αγώνες». Η Ίντερ- Εμπρέσας σχημάτισε ένα μπλοκ ισοδύναμο με την Ιντερσιντικάλ και από πολλές απόψεις, έγινε σύντομα δημοφιλέστερη απ αυτήν. Οι εταιρείες που εκπροσωπούνταν ήταν οι εξής: Εφασέκ-Ινέλ, TLP, TAP, Λισνάβ, Σετνάβ, ΕΝΙ, Σιντερουρζία, Κεργκάλ, Πλέσσεϋ, 11 % της συνολικής βιομηχανικής παραγωγής. Ο κλάδος όμως δε χαρακτηρίζονταν από μεγάλο βαθμό συγκέντρωσης, απασχολώντας κατά μέσο όρο 125 εργαζόμενους ανά εργοστάσιο. Η CUF (Ζορζ ντε Μπρίτο) και η Σακόρ (η πετρελαϊκή εταιρεία που ανήκε στους Εσπίριτο Σάντο) κατείχαν το 35 και 15 % του κλάδου αντίστοιχα. Η ICI (Μ. Βρετανία) και η Ρομπιαλάκ (Γαλλία) είχαν σημαντικά μερίδια της πίτας (Capitalismo e Emigracao em Portugal, Carlos Almeida και A. Barreto, Λισαβόνα, 1974). 15 Κομπάτ Νο 10, 8 Νοέμβρη Α Καπιτάλ, 15 Οχτώβρη 1974.

146 146 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τάιμεξ, Φάμπρικα Πορτουγκάλ, Ρέμπελ, Νταϊρούπ, Τεκνιβίντρο, Σοτέκνικα, Απλάιντ Μαγκνέτικς, Άκτα, Μπέρτραντ, Νιτράτος ντε Πορτουγκάλ, Μέσσα, ΕΙΡ, Πφάιζερ, Ξαβιέ ντε Λίμα και ΙΝΕ. Οι εργαζόμενοι πολλών άλλων επιχειρήσεων έδωσαν την υποστήριξή τους. Ορισμένες απ τις επιχειρήσεις που συμμετείχαν αποτελούσαν τμήματα μεγάλων τραστ κι οι εργαζόμενοι άρχισαν ν αποκτούν επαφή με τους συναδέρφους τους που δούλευαν στις υπόλοιπες επιχειρήσεις του τραστ. Ο Υπουργός Εργασίας δε βοήθησε στο ελάχιστο, επιλέγοντας να συνδιαλέγεται με την Ιντερσιντικάλ, της οποίας η πολιτική στήριξη ήταν δεδομένη. Ο Υπουργός Εργασίας κι η Ιντερσιντικάλ βρίσκονταν, έτσι κι αλλιώς, κάτω απ την επιρροή του PCP. H Ίντερ-Εμπρέσας δε διέθετε πολιτική ή νομική υπόσταση, εντός ή εκτός της παραγωγικής διαδικασίας. Επιπλέον, το πρόβλημα της πολιτικής παρέμβασης δεν αποτελούσε κάτι αυτονόητο. Όταν είχε προγραμματιστεί η άφιξη ΝΑΤΟϊκών δυνάμεων στη Λισαβόνα, στις 7 Φλεβάρη 1975, η κυβέρνηση απαγόρευσε όλες τις διαδηλώσεις, εξηγώντας ότι επρόκειτο για καθαρά τυπική «επίσκεψη» που είχε καθοριστεί ένα χρόνο πριν. Η Ίντερ-Εμπρέσας δε συμμορφώθηκε. Ούτε όμως και χιλιάδες ακόμα εργαζόμενοι που το θεώρησαν σαν απόπειρα επιβολής μιας δεσποτικής παρουσίας στην Πορτογαλία. Η Ίντερ-Εμπρέσας κάλεσε σε διαδήλωση. Η κυβέρνηση αρχικά την απαγόρευσε, λέγοντας ότι η στιγμή ήταν «ακατάλληλη». Το PCP επιτέθηκε χυδαία στην προτιθέμενη διαδήλωση, συγκρίνοντάς την με τις ενέργειες της «σιωπηρής μειοψηφίας» στις 28 Σεπτέμβρη. Το PCP οργάνωσε κατόπιν ένα «καρναβάλι» για την ίδια μέρα αφού συνέπιπτε με μια παραδοσιακή γιορτή. Η Ίντερ-Εμπρέσας παρέμεινε ακλόνητη. Επανέλαβε το κάλεσμά της προς το λαό να διαδηλώσει τόσο ενάντια στο ΝΑΤΟ, όσο και στο μεγάλο αριθμό απολύσεων. «Δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε τις απολύσεις απ τον ιμπεριαλισμό. Το ζήτημα των απολύσεων δεν είναι θέμα κακής διεύθυνσης. Είναι άμεσο επακόλουθο του συστήματος - του καπιταλιστικού συστήματος - που στηρίζεται απ τον ιμπεριαλισμό. Δεν μπορούμε να επιτρέψουμε στο ΝΑΤΟ, τη δύναμη κρούσης του ιμπεριαλισμού, ν αποβιβαστεί ανενόχλητο στο έδαφός μας». Στις 6 Φλεβάρη, η «Ομοσπονδία Σωματείων του Νότου» (μια απ τις κύριες συνιστώσες της Ιντερσιντικάλ) έβγαλε μια ανακοίνωση-καταγγελία για το κάλεσμα της Ίντερ- Εμπρέσας ως «μία ακόμα απόπειρα να δημιουργηθεί σύγχυση ανάμεσα στους εργαζόμενους». Η διαδήλωση όμως προχώρησε όπως σχεδιάστηκε. Έλαβαν μέρος περίπου άνθρωποι. Ένα τεράστιο πανό που καταλάμβανε όλο το πλάτος του δρόμου, οδηγούσε την πορεία. Έγραφε: «Οι απολύσεις είναι η αναπόφευκτη συνέπεια του καπιταλιστικού συστήματος. Οι εργάτες πρέπει να καταστρέψουν το σύστημα αυτό και να χτίσουν ένα καινούριο κόσμο». Η διαδήλωση κατευθύνθηκε προς το Υπουργείο Εργασίας. Κατέφτασε ισχυρή δύναμη των ΜΑΤ αλλά υποχώρησε βλέποντας το μέγεθος του πλήθους. Κατόπιν εμφανίστηκε η COPCON, ακολουθώντας τη διαδήλωση με τζιπ. Καθώς περνούσαν απ το Αμερικανικό Πολιτιστικό Κέντρο, οι διαδηλωτές βροντοφώναζαν: «Έξω το ΝΑΤΟ, έξω η CIA». Οι στρατιώτες του RAL-1 (1o Σύνταγμα Ελαφρού Πυροβολικού) που είχαν δεχτεί οδηγίες να φυλάνε το κτήριο, σάστισαν. Εδώ δεν επρόκειτο για διαδήλωση δεξιών. Όταν οι διαδηλωτές φώναξαν «οι στρατιώτες εί-ναι

147 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ 147 παιδιά του λαού», οι φαντάροι ανταποκρίθηκαν στο σύνθημα υψώνοντας τις γροθιές τους σ ένδειξη αλληλεγγύης. Το θέαμα αυτό δεν μπορούσε ν αφήσει κανένα προλετάριο ασυγκίνητο. Οι διαδηλωτές βρίσκονταν στον έβδομο ουρανό. Έξω απ το Υπουργείο (τ οποίο είχαν εγκαταλείψει οι αξιωματούχοι του PCP), ένας εργάτης της Εφασέκ-Ινέλ διάβασε μια διακήρυξη. Αποκάλεσε την Ιντερσιντικάλ οργάνωση ταξικής συνεργασίας και ανέφερε: «Το καθήκον της εργατικής τάξης δεν είναι να συνδιαλέγεται με την άρχουσα τάξη αλλά να την καταστρέψει». Επευφημίες απ το ακροατήριο. Έδωσε κατόπιν μια ακριβή περιγραφή των όσων συνέβαιναν: «Οι διεκδικήσεις μέσα στα εργοστάσια εντείνονται κι οι εργάτες αρχίζουν να παραμερίζουν τις συνδικαλιστικές οργανώσεις. Οι Εργατικές Επιτροπές φτιάχτηκαν απ τους ίδιους τους εργάτες για να προχωρήσουν τον ταξικό αγώνα. Οι ρεφορμιστικές και ρεβιζιονιστικές οργανώσεις παλεύουν να χειραγωγήσουν τα σωματεία και ν απογυμνώσουν τις Επιτροπές». Έγιναν επαναλαμβανόμενες επιθέσεις στο PCP, παρόλο που το Κόμμα δεν κατονομάστηκε ποτέ. Η διαδήλωση είχε συγκεκριμένο αντίκτυπο. Αρνήθηκαν την άδεια αποβίβασης σε ένστολους ΝΑΤΟϊκούς κι οι περισσότεροι απ αυτούς έπρεπε να περάσουν τη βδομάδα στα πλοία τους. Η 7η Φλεβάρη είχε σηματοδοτήσει την είσοδο της Ίντερ-Εμπράσας στο πολιτικό πεδίο. Η διαδήλωσή της είχε υποστηριχτεί απ το σύνολο των επαναστατικών ομάδων. Όμως η Ίντερ-Εμπράσας δεν αποτελούσε από μόνη της πολιτικό σχηματισμό. Η Ομοσπονδία παρέμενε οικονομική. Η πολιτική, προς το παρόν, αφήνονταν στους πολιτικούς. Το Οικονομικό Πλάνο του Μέλο Αντούνες. Οι πολιτικοί, στο μεταξύ, φρόντιζαν για τα δικά τους συμφέροντα. Το Οικονομικό Πλάνο του Ταγματάρχη Μέλο Αντούνες εγκρίθηκε απ την κυβέρνηση την αμέσως επόμενη μέρα. Το πλάνο είχε αρχικά παρουσιαστεί στη «Συνέλευση των 200», στις 6 Δεκέμβρη ως το «δεύτερο πρόγραμμα του MFA». 17 Η «αριστερά» της Συνέλευσης αρνήθηκε όμως ότι είχε πλήρη γνώση του Πλάνου. Κατέφυγε έτσι, αντιμέτωπη με την υποχρέωση να δεσμευτεί τασσόμενη υπέρ ή κατά του πλάνου, στο να επαναβεβαιώσει την πίστη της στο Ανώτατο Συμβούλιο της Επανάστασης - «πεπεισμένοι ότι θα εφάρμοζε το πρόγραμμα του MFA μέχρι το τέλος, δηλαδή την αντιμονοπωλιακή του στρατηγική που θα βοηθούσε την εργατική τάξη». Εφτά μέρες αργότερα, η κυβέρνηση συνέλαβε τους διευθυντές τριών τραπεζών (Μπάνκο Ιντερκοντινεντάλ, Κρέντιτο Πρεντιάλ και Σοσιεντάντ Φινανσέιρα)...όπως επίσης και τον πρώην διευθυντή της Τορράλτα, του τουριστικού συγκροτήματος (υπό καθεστώς αυτοδιαχείρισης, έτσι κι αλλιώς). Εκεί ακριβώς τερματίστηκε και η αντιμονοπωλιακή της πορεία. 17 Ο Μέλο Αντούνες είχε επίσης γράψει το πρώτο πρόγραμμα του MFA (βλ. Παράρτημα 1).

148 148 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Το νέο Οικονομικό Πλάνο περιελάμβανε 70 μακροπρόθεσμα μέτρα. Μιλώντας για το πλάνο (Ντιάριο Ποπουλάρ, 28 Φλεβάρη 1975), ο Μέλο Αντούνες εξέθεσε το όραμά του για το σοσιαλισμό. «Αποκλείει τον σοσιαλδημοκρατικό έλεγχο της διαχείρισης του καπιταλισμού...αλλά δεν αποκλείει μια πλουραλιστική κοινωνία... ο ταξικός αγώνας που τώρα βρίσκεται σ εξέλιξη πρέπει να λάβει υπ όψη του τον εναλλακτικό ρόλο που η μεσαία τάξη μπορεί τώρα να διαδραματίσει». Μέσω του CIP, επιχειρήσεις δήλωσαν την υποστήριξή τους στο νέο πλάνο. Οι διαδηλωτές της 7ης Φλεβάρη απαιτούσαν «την καταστροφή του συστήματος και το χτίσιμο ενός καινούριου κόσμου». Όλα όσα μπορούσε να σερβίρει η κυβέρνηση ήταν μια μίξη εθνικοποίησης περιορισμένης κλίμακας κι ενός θολού Τριτοκοσμισμού: μια «επαναστατική» συνταγή για τη διάσωση του καπιταλισμού.

149 KEFALAIO VI: ΟΙ ΑΓΡΟΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 149 KEFALAIO VI ΟΙ ΑΓΡΟΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 1. Ένοπλοι εργάτες γης καταλαμβάνουν τσιφλίκι στο Αλεντέζο.

150 150 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η Αγροτική Δομή. Το 1968, το 42 % περίπου της καλλιεργούμενης γης το δούλευαν οικογένειες που κατείχαν ή νοίκιαζαν τις εκτάσεις τους. Το 1960, λιγότερο απ το 60 % του συνολικού αγροτικού δυναμικού που ανέρχονταν σε ανθρώπους, δέχονταν αμοιβές υπό την ιδιότητα του πλήρως ή μερικά απασχολούμενου εργάτη γης. 1 Η γεωργία στην Πορτογαλία, αν και σε καπιταλιστική βάση, ήταν σαφώς υπανάπτυκτη. Το 1968, ένα σύνολο γεωργικών εκμεταλλεύσεων ήταν διασπαρμένο σ ολόκληρη τη χώρα. Η μορφή τους όμως άλλαζε ριζικά απ το Βορρά στο Νότο. 2 Στο Νότο, ελάχιστοι μεγαλοτσιφλικάδες έλεγχαν λατιφούντια εκτάσεως μεγαλύτερης των 500 εκταρίων. Αυτοί κατείχαν το 30 % του συνόλου της καλλιεργήσιμης γης στην Πορτογαλία. Στο Βορρά, υπήρχαν μόνο 37 λατιφούντια που ξεπερνούσαν τα 500 εκτάρια. Πάνω απ το μισό των ιδιοκτησιών αποτελούνταν από μικρές εκτάσεις, κάτω του 1 εκταρίου (ένα εκτάριο έχει το μέγεθος ενός ποδοσφαιρικού γηπέδου περίπου), που ήταν συνήθως άνυδρες και βραχώδεις. Σ αυτές, ολόκληρες οικογένειες ζούσαν μια μίζερη ζωή, καλλιεργώντας λαχανικά ή διατηρώντας σε κάποιες περιπτώσεις λίγα πρόβατα ή κανα-δυο αγελάδες. Επιβίωναν με ότι παρήγαγαν. Περίπου οι (88 %) απ τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις αποτελούσαν έκταση μικρότερη των 5 εκταρίων αλλά συνολικά ανέρχονταν μόνο στο 22,6 % της γης. Κατά κάποιο τρόπο, οι εκτάσεις αυτές δεν ήταν τίποτα παραπάνω από μεγάλους παρατημένους μπαξέδες. Συχνά οι οικογένειες αυτές, για να μπορέσουν να τα φέρουν βόλτα, έπρεπε να ψάξουν για δουλειά αλλού. Το πρόβλημα της γαιοκτησίας ήταν σύνθετο. Το 29 % περίπου του συνόλου της γης, νοικιάζονταν. Αυτό περιελάμβανε ένα μικρό τμήμα των μεγάλων λατιφούντιων του Νότου (νοικιαζόμενων σε εμπορικά συμφέροντα) και μια μεγάλη μερίδα των μικροϊδιοκτησιών του Βορρά. Στο Βορρά, νοικιαζόμενες εκμεταλλεύσεις συνολικά κάλυπταν μόνο εκτάρια. Δεν απαιτείται μεγάλη φαντασία για ν αντιληφθεί ο οποιοσδήποτε το μέγεθος της πλειοψηφίας των αγροτεμαχίων του Βορρά (για επιπλέον λεπτομέρειες που αφορούν τη μορφή της γεωργίας βλ. Παραρτήματα 15α και 15β). Είναι φανερό πως οι πλέον μικρές εκτάσεις ήταν υπό καθεστώς υπανάπτυξης. Το ίδιο όμως συνέβαινε και με τα μεγάλα λατιφούντια. Το 1966, υπήρχαν μόνο τρακτέρ στην Πορτογαλία (ο αντίστοιχος αριθμός για την Ελλάδα έφτανε τις ). Τα περισσότερα, όπως θα ήταν λογικό, βρίσκονταν στα μεγάλα κτήματα. Μόνο το 42 % των λατιφούντιων ήταν ποτιστικά κι επιπλέον, λίγα απ αυτά αρδεύονταν για να καλλιεργηθούν. 1 Τα ποσοστά αυτά προέρχονται απ το Capitalismo e Emigracao em Portugal, Carlos Almeida και A. Barreto, Λισαβόνα, 1974). Επιπλέον πληροφορίες απ το Inquerito as exploracoes agricolas do Continente, 1968, INE. 2 Σαν Νότο εννοούμε τις περιοχές της Μπέζα, του Καστέλο Μπράνκο, της Εβόρα, του Φάρο, της Λισαβόνας, του Πορταλέγκρε, του Σανταρέμ και του Σετούμπαλ.

151 KEFALAIO VI: ΟΙ ΑΓΡΟΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 151 Πολλοί απ τους «αγροτο-καπιταλιστές» δε ζούσαν ποτέ στη γη τους, παρά μόνο την επισκέπτονταν ορισμένες φορές το χρόνο. Οι ευκάλυπτοι και τα φελλόδεντρα αποτελούσαν λύση για πολλούς, μιας κι απαιτούσαν λίγους εργάτες και μικρή φροντίδα. Άλλα λατιφούντια χρησιμοποιούνταν μόνο ως κυνηγότοποι. Ένας απ τους πλουσιότερους μεγαλοτσιφλικάδες, ο Μανουέλ Βίνιας, ο οποίος ήταν επίσης και μεγαλομέτοχος της SCC (ζυθοποιία), είχε εγκαταστήσει στην έπαυλή του, κοντά στο Αλκάσερ, έναν ασημένιο ουρητήρα επενδυμένο με βελούδο (και σίγουρα αντικείμενο φθόνου για τους αντιδραστικούς Ντανταϊστές). Η γεωργία έμενε στάσιμη. Αντιπροσώπευε το 30 % του εθνικού προϊόντος το 1964 αλλά το ποσοστό της έπεσε στο 18,8 % μέχρι το Οι τεχνικές εκτροφής των ζώων ήταν πρωτόγονες και τα παραγόμενα λαχανικά αντιπροσώπευαν πάνω απ το μισό του συνολικού προϊόντος. Η κατάσταση για τους εργαζόμενους ήταν ακόμα χειρότερη σε σχέση μ αυτά που μπορεί να υποθέσει κάποιος με βάση τις προηγούμενες περιγραφές. Η ανεργία των αγρεργατών που ήταν αρκετά μεγάλη, κρύβονταν εν μέρει απ τις εποχικές διακυμάνσεις. Απ το Νοέμβρη μέχρι το Μάρτη, δύσκολα έβρισκες δουλειά. Ο μέσος όρος του ετήσιου εισοδήματος (3.800 εσκούδα) αποκαλύπτει ένα απίστευτο, σχεδόν ασύλληπτο, επίπεδο φτώχειας. Ο δασμολογικός προστατευτισμός αποτελούσε τον κύριο εγγυητή των κοινωνικών προνομίων. Για τ αγροτικά προϊόντα υπήρχε απ την εποχή του Σαλαζάρ και του Νέου Κράτους του. Λόγω της εξασφαλισμένης εσωτερικής αγοράς, η ανάπτυξη που είχε σημειωθεί βρίσκονταν σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Η Επιτροπή Εσωτερικού Εποικισμού (ο τίτλος μιλάει από μόνος του) είχε αναλάβει, απ τη δεκαετία του 1930, να εκπονήσει μια σειρά μελετών πάνω στο αγροτικό πρόβλημα, χωρίς ποτέ να εφαρμοστεί οποιοδήποτε απ τα πορίσματά της. Η βασική εισήγηση (δημιουργία μικρών «κοινοτήτων» κοντά στις πολύ μεγάλες γεωργικές εκμεταλλεύσεις) προορίζονταν απλώς στο να παρέχει έτοιμο πλεόνασμα φτηνής εργασίας και τίποτα παραπάνω. Το Δεύτερο Πλάνο Οικονομικής Ανάπτυξης (1960) επέβαλλε μια μεταρρύθμιση. Αυτή δεν ξεπέρασε ποτέ το όριο της διανομής περιορισμένων εκτάσεων εις βάρος κάποιων απ τα μεγαλύτερα τσιφλίκια, πράγμα που αντιπροσώπευε μια ανεπαρκή απόπειρα του Κράτους να διατηρήσει την υποστήριξη της υπαίθρου. Όλο αυτό αφορούσε μόνο 400 εκτάρια. Το πλάνο αυτό αποτέλεσε άλλη μια μεταρρύθμιση που έμεινε στα χαρτιά απ την πλευρά του παλιού καθεστώτος. Η απόσπαση της πλεονασματικής εργασίας και της υπεραξίας διασφαλίζονταν απ την GNR και την αστυνομία. Ο μέσος όρος των ημερομισθίων το 1968 ήταν 59 εσκούδα για τους άντρες και 30 για τις γυναίκες. Όταν ξέσπασε το μεγάλο απεργιακό κίνημα του 1953, στο Αλεντέζο, 109 χωρικοί γαζώθηκαν με πολυβόλα, επειδή απαίτησαν αύξηση του μεροκάματου. Η αγροτική ηγέτιδα Καταρίνα Εουφέμια που είχε οδηγήσει μια επιτροπή απ τα χωράφια στο σπίτι του επιστάτη, ζητώντας τη βελτίωση των συνθηκών, έπεσε θύμα ενέδρας της GNR και δολοφονήθηκε. Η διαμαρτυρία θεωρήθηκε κομμουνιστική

152 152 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ανταρσία και καταστάλθηκε με τρόπο κτηνώδη. Τέτοιες ήταν κάποιες απ τις μνήμες των αγρεργατών του Αλεντέζο. Οι κύριοι αγροτικοί θεσμοί είχαν κληρονομηθεί απ το παλιό καθεστώς. Αυτοί ήταν τα Σπίτια του Λαού (Casas do Povo) που, τουλάχιστον στα χαρτιά, παρείχαν κοινωνικές υπηρεσίες. Οι αγρεργάτες έδιναν κάποιες εισφορές κι έπαιρναν ελάχιστα πράγματα σ ανταπόδοση. Οι ιατρικές υπηρεσίες που παρέχονταν αφορούσαν μόνο εξαιρετικές περιπτώσεις ή τους πλούσιους: οι γιατροί ξαπόστελναν τους ασθενείς τους σε αναρρωτήρια (όπου τους δίνονταν το χειρότερο φαγητό) παίρνοντας μεγάλα χρηματικά ποσά για τις υπηρεσίες τους. Όπως είχε πει κι ένας αγρεργάτης, «είσαι πιο ασφαλής αν δεν πατάς το πόδι σου σε τέτοια μέρη για βοήθεια, δε δίνουν δεκάρα για το λαό». Στις 25 Απρίλη, τα Σπίτια του Λαού αποτελούσαν κενό γράμμα. Δε διέθεταν καμιά σημασία, ούτε για τον κόσμο, ούτε για την οικονομία. Οι Πρώτες Συγκρούσεις. Η 25η Απρίλη δημιούργησε το δικό της κίνημα στην ύπαιθρο. Η Ένωση των Αγρεργατών της Μπέζα (Αλεντέζο) ήταν απ τις πρώτες που συστήθηκαν. Το Σεπτέμβρη του 1974, προτάθηκε νέα σύμβαση για τους αγρεργάτες. Έλαβαν χώρα συνομιλίες με την Ελεύθερη Ένωση Γεωργών (ALA) 3 υπό την παρουσία του Υπουργού Εργασίας, όπως και εκπροσώπων του MFA. Η νέα σύμβαση αύξησε το ελάχιστο ημερομίσθιο στα 120 εσκούδα. Ο τρίτος της όρος επέτρεπε «ν αναλαμβάνονται οι εν μέρει ή τελείως ανεκμετάλλευτες γαίες από ένα αριθμό αγρεργατών ο οποίος θα θεωρείτο ικανός να διασφαλίσει την καλλιέργειά τους». Αυτό ήταν κάτι που προετοίμαζε το δρόμο για την «αγροτική μεταρρύθμιση» και σίγουρα πολύ ανοιχτό όσον αφορά τον τρόπο που θα το ερμήνευε ο καθένας. Το σύνθημα του PCP ήταν «η γη σ αυτούς που τη δουλεύουν!». Το Κόμμα προσπαθούσε να πετύχει την ευρύτερη δυνατή εκλογική υποστήριξη στην ύπαιθρο, απ αυτή των εργατών γης μέχρι των μικροϊδιοκτητών. Κατηύθυνε την κριτική του εναντίον των ιδιοκτητών των περίπου 50 μεγάλων λατιφούντιων, ζητώντας την εθνικοποίηση των κτημάτων τους. Το αίτημα αυτό περιλαμβάνονταν στο πρόγραμμα του Υπουργείου Οικονομίας. Μέσα σε 180 περίπου σελίδες, το πρόγραμμα αυτό εξέταζε με καπιταλιστικούς όρους τα προβλήματα της οικονομίας. Ο πληθωρισμός έπρεπε να σταθεροποιηθεί με την αύξηση της ανεργίας. Αυξάνοντας τις τιμές των αγροτικών προϊόντων θ αυξάνονταν τελικά η απασχόληση στη γεωργία. Θα προχωρούσαν τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις στο βιομηχανικό και αγροτικό τομέα, με εγγυημένες τιμές για τ αγροτικά προϊόντα. Οι επιδοτήσεις έπρεπε να κοπούν απ τα λατιφούντια και να διανεμηθούν σε μια ευρύτερη βάση. Η κολλεκτιβοποίηση της γης, ούτε προβλέπονταν, ούτε προωθούνταν. Ξεπρόβαλε ένας αριθμός μικρών σωματείων και η «Ένωση των Μικρών και Μεσαίων 3 Ο ALA ήταν το όργανο των ιδιοκτητών μεσαίων και μεγάλων εκτάσεων.

153 KEFALAIO VI: ΟΙ ΑΓΡΟΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 153 Κατάληψη τσιφλικιού από εργάτες γης και άνεργους, Γεωργών» άρχισε να κερδίζει κάποια υποστήριξη. Eίχε συστηθεί απ το PCP προκειμένου μα κόψει υποστήριξη απ τoν ALA. Δραστηριοποιούνταν πιο ενεργά στο Νότιο Αλεντέζο. Εξαιτίας της απουσίας οργάνωσης, οι εργάτες γης απολύονταν ευκολότερα απ τα μεγάλα κτήματα σε σχέση με τα εργοστάσια. Στις αρχές Νοέμβρη του 1974, τριακόσιοι εργάτες γης απολύθηκαν από μια φάρμα στη Σέρπα του Αλεντέζο, αφού οι ιδιοκτήτες είχαν αρνηθεί να τηρήσουν τη νέα σύμβαση. Το σωματείο, που ήταν κάτω απ τον έλεγχο του PCP και του οποίου ο πυρήνας ήταν προγενέστερος της 25ης Απρίλη, οργάνωσε μια διαδήλωση στις 4 Νοέμβρη. Υποδείκνυε: «Πρέπει να λάβουμε άμεσα μέτρα εναντίον της συστηματικής απουσίας απ τη δουλειά και του οικονομικού σαμποτάζ. Αυτό θα εξαφάνιζε το πλεονάζον εργατικό δυναμικό και θα βελτίωνε την παραγωγικότητα της υπαίθρου. Οι εργάτες γης αντιλαμβάνονται την κρίση που διέρχεται η χώρα, κρίση για την οποία δεν είναι υπεύθυνοι αυτοί και που οφείλεται στις φασιστικές πολιτικές και τους αποικιακούς πολέμους που διεξάγονται για τα συμφέροντα των μεγάλων καπιταλιστών. Αντιλαμβανόμαστε την πολυπλοκότητα της οικονομικής κατάστασης. Είμαστε πρόθυμοι να κάνουμε θυσίες αν κριθεί αναγκαίο. Δε θ ασκήσουμε πίεση για τα άμεσα αιτήματά μας. Πρέπει όμως να κάνουν θυσίες και τ αφεντικά επίσης. Πρέπει να συμφωνήσουν στην αύξηση των άθλιων αμοιβών μας. Έχουν αποσπάσει εξωφρενικά νοίκια. Οι εργαζόμενοι δεν μπορούν να ξεχάσουν

154 154 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ τι έκαναν τ αφεντικά για 48 ολόκληρα χρόνια, όμως μάλλον τ αφεντικά προτιμούν να το ξεχνούν». Εμφανίστηκαν όμως και νέες δυνάμεις. Η Κόκκινη Επιτροπή του Αλεντέζο κέρδιζε υποστήριξη. Αναφέρθηκε ως εξής στην νέα συμφωνία που επεξεργάστηκαν σωματείο και κυβέρνηση: «Οι εργάτες γης έχουν μια καινούρια σύμβαση για ένα χρόνο. Γιατί όμως η σύμβαση δεν εξασφαλίζει δουλειά κι όλα αυτά που περιλαμβάνει; Γιατί όταν βρέχει, τ αφεντικό πληρώνει μονάχα τη μια ώρα; Εκείνες τις μέρες δεν πρέπει να φάμε; Γιατί οι εργάτες να μπορούν ν απολύονται εφόσον προειδοποιηθούν δυο μέρες πριν; Γιατί τ αφεντικά συνεχίζουν την καλή ζωή τη στιγμή που οι εργάτες ζουν μεσ τη σκανδαλώδη φτώχεια; Ο καιρός του θερισμού τελειώνει κι οι ελιές μαζεύτηκαν. Τι θα γίνει όμως ύστερα; Οι οδηγοί των τρακτέρ κι οι άλλοι εργάτες πετιούνται στη δυστυχία. Πόσο ακόμα θα συνεχιστεί αυτό; Γιατί να υπάρχει διάκριση μεταξύ πλήρως απασχολούμενου κι εποχιακού εργαζόμενου; Στο τέλος-τέλος, όλοι μας είμαστε εργάτες που δουλεύουν ασταμάτητα. Μήπως δε δουλεύαμε όλη μας τη ζωή για τ αφεντικά; Αν δουλέψουμε ένα μήνα για ένα αφεντικό κι ύστερα αλλάξουμε εργοδότη, παύουμε να είμαστε πλήρως απασχολούμενοι; Ποιος τελικά κάνει τούτη τη διάκριση; Είναι ξεκάθαρο ότι γίνεται απ τ αφεντικά. Οι πλούσιοι λένε πως δεν μπορεί να είμαστε όλοι πλήρως απασχολούμενοι γιατί δεν υπάρχει δουλειά για όλη τη χρονιά. Αλλά τίνος σφάλμα είν αυτό; Ποιοι είν αυτοί που κρατάνε ακαλλιέργητα χιλιάδες εκτάρια για να τα χρησιμοποιούν σαν κυνηγότοπους; Ποιος βάζει άγριους ταύρους να βοσκάνε εκεί που θα πρεπε να σπέρνεται στάρι; Ο λαός δε θέλει να ξέρει για ταυρομαχίες. Θέλει ψωμί για τα παιδιά του. Τους άγριους ταύρους τους βάζουν σε γη που την έχει ανάγκη ο λαός. Τους παχαίνουν μόνο και μόνο για να τους σκοτώσουν στην αρένα, ενώ το κρέας λείπει απ τον κόσμο. Και ποιος πάει να μαζέψει τις ελιές, που τις τρώνε χιλιάδες, απ τα λιόδεντρα; Και ποιος τις αφήνει αμάζευτες πάνω στα λιόκλαδα; Ποιος πληρώνει για τα όπλα της σιωπηρής Μειοψηφίας, τα όπλα που πέρασαν απ τα σύνορά μας; Ποιος είν ο ένοχος που αρνήθηκε το ψωμί στους φτωχούς; Ποιος πάει στο εξωτερικό για ν αγοράσει όπλα προκειμένου να μακελέψει το λαό; Κανείς δεν τρέφει αυταπάτες για όλ αυτά. Η κρίση της οικονομίας θα ενταθεί. Έχοντας χάσει τα κέρδη της αποικιακής εκμετάλλευσης, η μπουρζουαζία έχει ένα μονάχα τρόπο για να διατηρήσει τα πλούτη της: να εντείνει την εκμετάλλευση στην Πορτογαλία, προκαλώντας περισσότερες απολύσεις, αυξάνοντας το φόρτο της δουλειάς, αναγκάζοντας τους εργάτες να πληρώσουν με τη μιζέρια την κρίση που η μπουρζουαζία και μόνο δημιούργησε. Κανείς δεν πρέπει να έχει αυταπάτες. Όσο θα υπάρχουν αφεντικά θα υπάρχει και φτώχεια. Δεν υπάρχει ανεργία μονάχα στο Αλεντέζο. Σ ολόκληρη τη χώρα, η μπουρζουαζία προχωρά σε μαζικές περικοπές. Λέγεται ότι σε κάποια μέρη, τ αφεντικά ενεργούν έτσι για να ξεσηκώσουν τους εργάτες ενάντια στην κυβέρνηση. Προς τα που όμως να στραφούν οι εργάτες, αφού η κυβέρνηση περνάει νόμους που επιτρέπουν στ αφεντικά να κάνουν τέτοια πράματα; Σύντροφοι! Ενάντια στις τακτικές της μπουρζουαζίας, οι εργάτες πρέπει ν απαντήσουν μ επαναστατική δράση. Η ενότητα μεταξύ των εργατών της πόλης και της υπαίθρου πρέπει να δυναμώσει για ν αποτινάξουν μια για πάντα την εξουσία των κυρίαρχων τάξεων και να δημιουργήσουν μια λαϊκή δημοκρατία που θα

155 KEFALAIO VI: ΟΙ ΑΓΡΟΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 155 παραδώσει τη γη σ αυτούς που τη δουλεύουν, θ απαλλοτριώσει όλα τα λατιφούντια, θα δώσει τα εργοστάσια σ αυτούς που μοχθούν εκεί μέσα, και θα εθνικοποιήσει όλες τις τράπεζες έτσι ώστε ο λαός να μπορεί να διαχειρίζεται το δημόσιο χρήμα». 4 Κόκκινη Επιτροπή του Αλεντέζο, Νοέμβρης του Η Κόκκινη Επιτροπή εκπροσωπούσε μερικές χιλιάδες αγρεργατών απ την περιοχή του Κάστρο Βέρντε του νότιου Αλεντέζο. Ήταν μη κομματική. Ένα απ τα μέλη της συνελήφθη για το φόνο ενός μεγαλοτσιφλικά (κάποιου Κολουμπάνο που υπήρξε πράκτορας της PIDE κι ευθύνονταν για τη φυλάκιση δεκάδων τοπικών αγωνιστών). Αν κι η Επιτροπή τάσσονταν εναντίον της συνέχισης των «ατομικών μορφών δράσης», έθεσε το συμβάν στη σωστή του βάση: «Η πράξη του συντρόφου μας, Ζοζέ Ντιόγκο, ήταν πράξη λαϊκής δικαιοσύνης, ένα χτύπημα εναντίον της αντίδρασης. Αποτέλεσε την σχεδόν αρμόζουσα απάντηση στους μεγαλοϊδιοκτήτες των κτημάτων. Και λέμε σχεδόν αρμόζουσα γιατί δεν είναι αυτός ο τρόπος με τον οποίο μπορούμε ν ανατρέψουμε το καθεστώς των ληστών που έχουν ήδη κατακλέψει το λαό. Το χτύπημα δεν μπορεί να προέλθει απ το χέρι ενός μεμονωμένου συντρόφου αλλά απ τα ενωμένα χέρια ολονών μας. Τα κίνητρα του Ζοζέ Ντιόγκο αποτελούν και δικά μας κίνητρα επίσης. Εμείς είμαστε οι εργάτες που στεκόμαστε απ τη μια πλευρά των οδοφραγμάτων. Στην άλλη βρίσκονται οι ληστές, οι μεγαλοτσιφλικάδες. Μετά την 25η Απρίλη, οι εργάτες διεκδίκησαν άφοβα το δίκιο τους. Προετοιμαστήκαμε για να μιλήσουμε στους ιδιοκτήτες. Αυτοί όμως δεν ήταν έτοιμοι να μιλήσουν. Ήθελαν ανοιχτή μάχη. Αν αυτό είναι που επιθυμούν, θα το έχουν. Εμείς, οι εργάτες, δεν κάνουμε πίσω. Τ αφεντικά φέρονται σαν άγρια θηρία. Ξέρουν ότι οι εργάτες θέλουν την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας. Ξέρουν ότι θέλουμε ν ανήκει η γη σ αυτούς που την καλλιεργούν. Σύντροφοι, η αποφασιστική μάχη που θα δοθεί εδώ στο Αλεντέζο, πλησιάζει. Ο σύντροφός μας, Ζε Ντιόγκο, αξίζει την υποστήριξή μας. Τ αφεντικό λέει πως αυτός ο οδηγός τρακτέρ δολοφόνησε τον Κολουμπάνο. Η αλήθεια του αφεντικού ανήκει στη μια πλευρά, η αλήθεια των εργατών είναι άλλη. Κι η δικιά μας αλήθεια είναι τούτη: ένας εργάτης υπεράσπισε το δικαίωμά του στη δουλειά χτυπώντας ένα βαμμένο φασίστα. Ο Κολουμπάνο, παλιός φίλος του Σαλαζάρ, ήταν πασίγνωστος πράκτορας της PIDE. Ας δείξουμε ότι το όπλο του Ζε Ντιόγκο είναι όπλο όλων των εργατών. Τέλος στη δυστυχία. Για το δικαίωμα στη δουλειά. Αλληλεγγύη στο Ζε Ντιόγκο. Ναι στη λαϊκή δικαιοσύνη, όχι στο φασισμό. Ζήτω η εργατική τάξη». 5 Ο Ντιόγκο συνελήφθη απ τα ΜΑΤ. Απελευθερώθηκε λίγο μετά, μόνο και μόνο για να ξανασυλληφθεί απ το MFA. Θ αντιμετώπιζε τελικά κατηγορίες, προς στιγμήν όμως ολόκληρο το νομικό σύστημα βρίσκονταν σε χαώδη κατάσταση, αμφιταλαντευόμενο μεταξύ των παλιών πολιτικών δικαστηρίων και των αποφάσεων του MFA. 4 Δημοσίευμα της Ρεβολουσάο, 6 Δεκέμβρη Ρεβολουσάο, 6 Δεκέμβρη 1974.

156 156 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Το λαϊκό δικαστήριο αθωώνει το Ζε Ντιόγκο. Παίρνοντας τη Γη. Στα τέλη Γενάρη του 1975, η εφημερίδα Α Καπιτάλ δημοσίευσε ένα άρθρο που συνοδεύονταν απ τη φωτογραφία μιας κατάληψης γης, στο Οουτέιρο (κοντά στη Μπέζα του Αλεντέζο), που πραγματοποιήθηκε από μια ομάδα ένοπλων αγρεργατών. Ακολούθησαν σύντομα κι άλλες καταλήψεις. Η COPCON συχνά αφόπλιζε τις εμπλεκόμενες ομάδες αλλά δεν προσπαθούσε να τις βγάλει απ τα κτήματα. Οι καταλήψεις πήραν δύο ξεχωριστές μορφές που εξαρτώνταν απ την κάθε περιοχή. Βασικά, επρόκειτο για την επανοικειοποίηση νοικιασμένων εκτάσεων απ την πλευρά των ενοικιαστών που είχαν υποστεί έξωση ή τη συλλογική κατάληψη από εργάτες γης. Στο Αλκάσερ ντο Σαλ, στο δυτικό Αλεντέζο, θ ανακαταλαμβάνονταν ορισμένα πολύ μεγάλα κτήματα. Η γη ήταν είτε νοικιασμένη σ ενοικιαστές που καλλιεργούσαν τότε μικρές εκτάσεις, είτε χρησιμοποιούνταν για την καλλιέργεια λιόδεντρων ή ευκάλυπτων. Μεγάλα τμήματα των κτημάτων πήγαιναν χαμένα. Ενοικιαστές που δούλευαν τη γη για σαράντα περίπου χρόνια, είχαν πρόσφατα υποστεί έξωση. Αρχικά, τρεις-τέσσερις απ αυτούς διεκδίκησαν το βιος τους...καταλαμβάνοντάς το. Κάποιοι άλλοι, έχοντας πάρει θάρρος, έπραξαν το ίδιο. Καλέστηκε έπειτα μια μεγάλη συνάντηση, στην οποία ακούστηκαν διάφορες προτάσεις. Η μια έλεγε να δουλευτεί η γη ατομικά κι ο κάθε ενοικιαστής να είναι υπεύθυνος για το κομμάτι του κτήματος που καλλιεργούσε και πριν. Κάποιοι άνεργοι αγρεργάτες διαφώνησαν. Επιθυμούσαν μια «λύση» που θα περιελάμβανε κι αυτούς. Τελικά, αποφασίστηκε να συσταθεί μια κοπερατίβα και να ενωθούν όλα τα κομμάτια. Δόθηκαν οδηγίες στην GNR να μην αναμιχθεί και το τοπικό Δημοτικό Συμβούλιο που ελέγχονταν απ το MDP υποσχέθηκε βοήθεια. Κάποια απ

157 KEFALAIO VI: ΟΙ ΑΓΡΟΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 157 τους ηγέτες, ονόματι Μαρία, περιέγραψε τα γεγονότα ως εξής: «Παλιότερα, επειδή δεν μπορούσαμε να κάνουμε κάτι, μέναμε ήσυχοι. Μετά όμως απ την 25η Απρίλη, συζητούσαμε γι αυτά τα χωράφια που κάποτε ανήκαν σε άλλους. Δώσαμε μια λίστα με τους πρώην ενοικιαστές στο Δημοτικό Συμβούλιο. Η Δόνα Λάουρα Καρράκας (η ιδιοκτήτρια) αρνήθηκε να παρευρεθεί στη συνάντηση. Αποφασίσαμε να καταλάβουμε τα χωράφια... Η γη μοιράστηκε σε 90 από μας... Σκεφτήκαμε να φτιάξουμε μια κοπερατίβα και να ενωθούμε με τις υπόλοιπες καταλήψεις, δημιουργώντας μια ακόμα μεγαλύτερη κοπερατίβα. Αρχίσαμε να δουλεύουμε τη γη κι ελπίζουμε ν αποκτήσουμε ένα τρακτέρ». 6 Κοντά στο Σανταρέμ, στα βόρεια της Λισαβόνας, έγιναν τα ίδια. Στο Καρράσκαλ, το Γενάρη του 1975, 100 περίπου εργάτες γης και πρώην ενοικιαστές, κατέλαβαν μια φάρμα που είχε αγοραστεί το 1969 απ τον Αουγκούστο Φελίξ ντα Κόστα (αυτός είχε διώξει όλους τους ενοικιαστές κι ένα τμήμα του τοπικού πληθυσμού είχε αναγκαστεί να μεταναστεύσει). Ο ιδιοκτήτης αποχώρησε. Στάλθηκε μια αντιπροσωπεία στο MFA που επικύρωσε την κατάληψη. Το δεύτερο είδος κατάληψης πραγματοποιήθηκε αποκλειστικά από εργάτες γης. Η γη του Δούκα του Λαφφές για παράδειγμα, είχε αφεθεί ανεκμετάλλευτη επί μακρόν. Οι εργάτες του Αλκοέντρε, στο Ριμπατέζο, είχαν υποφέρει πολλά απ αυτό. Κατέλαβαν τη γη, φτιάχνοντας τις κοπερατίβες της Τόρρε Μπέλα και της Αμεϊσοέιρα. «Όταν ο λαός χρειάζεται φαγητό, αποτελεί έγκλημα το να παρατάς τη γη ακαλλιέργητη ή να τη γεμίζεις μ ευκάλυπτους. Με ποιο δικαίωμα αφήνουν οι καπιταλιστές τη γη σε τέτοια κατάσταση;», ρωτούσαν οι εργάτες. Αφού κατέλαβαν τα κτήματα, απαίτησαν κάποια παλιά γεωργικά μηχανήματα που ανήκαν σε μια κοντινή αγροτική φυλακή. «Οι αγρεργάτες απαιτούν να τεθούν αυτά τα μηχανήματα που είναι παρατημένα, στην υπηρεσία του λαού. Τώρα απλά σκουριάζουν. Υπάρχουν εκτάσεις που διευθύνονται απ την αγροτική φυλακή, οι οποίες δεν καλλιεργούνται. Αυτές θα μπορούσαν να τεθούν στη διάθεση των εργατών του Αλκοέντρε που σκέφτονται να οργανωθούν σε μια κοπερατίβα. Η κολλεκτιβοποίηση κι η κοινωνικοποίηση αυτών των χωραφιών αποτελούν το μόνο τρόπο να παραχωρηθεί ο έλεγχος στους παραγωγούς». Αντιμέτωπο με τα γεγονότα αυτά, τα οποία προσπάθησε αλλά δεν κατόρθωσε να ελέγξει, το PCP κατήγγειλε τις προηγούμενες καταλήψεις ως «αναρχικές». Πρότεινε ν αναληφθεί ο έλεγχος κι η διαχείριση όλων των μελλοντικών καταλήψεων απ τα σωματεία (τα οποία και έλεγχε). Οι εργάτες όμως δεν ακολούθησαν αυτές τις υποδείξεις. Οι περισσότερες απ τις καταλήψεις που θ ακολουθούσαν, θα προέρχονταν ή θα οργανώνονταν από πρόσφατα απολυμένους εργάτες. Στην Κασέμπρες (κοντά στην Αλκασέρ του Αλεντέζο), οι εργάτες κατέλαβαν τη γη στην ενορία της «Παναγιάς της Μασέντε». Το PCP, τ οποίο 6 Ρεβολουσάο, 24 Γενάρη 1975.

158 158 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ήταν παρόν στην πρώτη συνάντηση, τους συμβούλεψε ν αποφύγουν την κατάληψη. Κάποιος Λοχαγός Καρντόσο απ το MFA, δήλωσε ότι «αν οι εργάτες άπλωναν το χέρι τους, ειδικά πάνω σ αυτές τις γαίες, θα κατέληγαν όλοι τους στη φυλακή». Ένα μέλος του PCP ειδοποίησε την τοπική φρουρά της Εβόρα και στάλθηκε στρατός για να σταματήσει τη συγκεκριμένη ενέργεια. Κανονίστηκε μια συνάντηση των εργατών και μιας ομάδας μικρών γεωργών της περιοχής, η οποία επίσης συμβούλεψε τους πρώτους ν αποφύγουν την κατάληψη. Οι εργάτες προσέφυγαν στην COPCON που πρόσφερε την υποστήριξή της. Οι γυναίκες που είχαν αποχωρήσει απ τη συνάντηση, συγκέντρωσαν τους άντρες και προχώρησαν στην κατάληψη. Η αμφισβητούμενη γη ανήκε στον Δον Ζοάο ντε Νορόνια, ένα μεγαλοτσιφλικά. Προς το παρόν, το ζήτημα αφορούσε περίπου εκτάρια. Αργότερα, μετά τις 11 Μάρτη, καταλήφθηκε το σύνολο των εκταρίων του κτήματος. Όπως και σε πολλές άλλες καταλήψεις, ήταν οι γυναίκες που πήραν την πρωτοβουλία. Υπήρξαν πολλές ακόμα παρόμοιες περιπτώσεις (στο Μόντε ντα Βίρτζεμ, στη Βεντίνια και στο Ρεγκουένγκος ντε Μονσαράζ, για ν αναφέρουμε κάποιες απ αυτές). Αφού οι καταλήψεις ολοκληρώνονταν, θα εμφανίζονταν συνήθως το σωματείο στο προσκήνιο, προσπαθώντας να περάσει κάποια «συγκεκριμένα αιτήματα», όπως τη 45ωρη βδομάδα δουλειάς ή τον ελάχιστο εγγυημένο μισθό. Στη διαδήλωση της Μπέζα, στις 2 Φλεβάρη 1975, ο Υπουργός Γεωργίας Εστέβες Μπέλο εξέφρασε την κυβερνητική γραμμή: «Η χώρα προς το παρόν εισάγει πολλά αγροτικά προϊόντα για κατανάλωση σε εθνική κλίμακα. Ολόκληρη η γη πρέπει να καλλιεργείται πλήρως ώστε να δημιουργήσει καινούριο πλούτο. Το κράτος θα αναλάβει την απαλλοτρίωση της γης των μεγαλοκτηματιών. Οι γαίες αυτές θα διανεμηθούν απ το κράτος. Στα κτήματα αυτά θα συντελεστεί μια πραγματική πολιτιστική επανάσταση, η οποία τελικά θα εξασφαλίσει τη μέγιστη παραγωγικότητα. Οι ιδιοκτήτες θα υποχρεωθούν να συνεργαστούν. Το κράτος συμφωνεί και υποστηρίζει τις καταλήψεις της γης που δεν καλλιεργούνταν μέχρι τώρα». Δε θα καταλαμβάνονταν όμως όλα τα μεγάλα κτήματα: «Υπάρχουν και κτηματίες που κάνουν τη δουλειά τους. Αυτοί αξίζουν το σεβασμό μας». Είχε αρχίσει να κάνει την εμφάνισή του ένα μοντέλο σύμφωνα με το οποίο κάθε αυθόρμητος αγώνας οδηγούσε σε παρέμβαση του κράτους, διευρύνοντας κι ενισχύοντας έτσι το πεδίο του κοινωνικού ελέγχου απ την πλευρά του. Θα επιστρέψουμε σ αυτό το θέμα αργότερα. Το συγκεκριμένο κρατικο-καπιταλιστικό πρόγραμμα υποστηρίχτηκε απ όλα τα πολιτικά κόμματα της συγκυβέρνησης. Οι καταλήψεις της ακαλλιέργητης γης συνεχίστηκαν. Ορισμένοι γαιοκτήμονες που έβλεπαν μακρύτερα υποστήριξαν πράγματι το κίνημα, παραχωρώντας επιλεγμένα τμήματα των κτημάτων τους στους εργαζόμενους. Σημαντικότερες ήταν οι κινήσεις που έγιναν από αυτόνομες ομάδες όπως η Κόκκινη Επιτροπή του Αλεντέζο. Μετά τα PCP και MDP, ήταν οι ομάδες που τις υπολόγιζαν περισσότερο. Τα PCP και MDP ήταν σημαντικά, όχι λόγω της μαζικής υποστήριξης που τύγχαναν, αλλά επειδή ασκούσαν τον έλεγχο στις παλιές δομές της γεωργίας: τις Επι-

159 KEFALAIO VI: ΟΙ ΑΓΡΟΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 159 τροπές, τα Σπίτια του Λαού και τα διευθυντικά κέντρα. Η Κόκκινη Επιτροπή, όπως και άλλες, ήταν σημαντικές επειδή μπορούσαν να εκφράσουν καλύτερα τις προσδοκίες των απλών εργατών γης. Σ αυτό το στάδιο, δεν υπήρξε κάποια σοβαρή απόπειρα να επιβληθεί η κολλεκτιβοποίηση της γης ή να καταργηθούν οι καπιταλιστικοί τρόποι διανομής της. Τα ζητήματα αυτά παρέμεναν αυστηρά στο επίπεδο συζητήσεων αριστερών διανοουμένων. Τα PCP και MDP αποδέχονταν την κολλεκτιβοποίηση στη θεωρία αλλά δεν αποπειράθηκαν (ούτε πριν, ούτε μετά τις 11 Μάρτη) να την εφαρμόσουν στην πράξη. Ορισμένες απ τις σαρωτικές μεταρρυθμίσεις που απαιτούνταν απ τα κάτω, στην πραγματικότητα ανακόπτονταν ή καταγγέλλονταν απ το PCP. Στο Βορρά, η κατάσταση ήταν πολύ διαφορετική. Εκεί, υπήρχε ο μεγαλύτερος αριθμός μικρο-ιδιοκτησιών και η πολιτική άγνοια με τους φόβους του παρελθόντος υποχωρούσαν πολύ πιο δύσκολα. Οι ιδιοκτήτες των εκτάσεων και πρώην μέλη του ANP, στις πλούσιες αμπελοκαλλιεργούμενες περιοχές της κοιλάδας του Ντούρο, ήταν τώρα μέλη του CDS ή του PPD. Οι εργάτες παρέμεναν αφημένοι μέσα στην παλιά ανασφάλειά τους. Η Εκκλησία, στις περισσότερες περιπτώσεις, ήταν αντικομμουνιστική, κι ο «κομμουνισμός» στην προκειμένη αναπαριστούνταν με τη μορφή του PCP. Όλο αυτό έπαιρνε σάρκα και οστά ανοιχτά μέσω κηρυγμάτων και φυλλαδίων του CDS. Οι απογευματινές εφημερίδες του Πόρτο ή της Λισαβόνας σπάνια έφταναν σ εκείνες τις περιοχές, κι όταν το κατόρθωναν, το έκαναν με καθυστέρηση αρκετών ημερών. Το 35 % του πληθυσμού, ίσως και παραπάνω, ήταν αναλφάβητο. Δύο ήταν οι δυνάμεις που ξεπήδησαν προς αμφισβήτηση της παραπάνω κατάστασης. Η πρώτη ήταν το MFA, που απ το Σεπτέμβρη του 1974 εγκαινίασε αυτό που αποκαλούνταν εκστρατεία «Πολιτιστικής Δυναμοποίησης». Ομάδες υποστηριχτών του MFA θα έμπαιναν στα χωριά, παίζοντας επαναστατικά τραγούδια και συζητώντας με τον κόσμο τα προβλήματά του. Θα εξηγούσαν τι σήμαινε η 25η Απρίλη: όλοι θα μπορούσαν να λένε ελεύθερα τη γνώμη τους, τώρα που οι πράκτορες της PIDE ήταν στη φυλακή. Γενικά, οι επισκέψεις αυτές υπήρξαν πετυχημένες, παρόλο που συχνά, ο μόνος που άνοιγε το στόμα του ήταν ο «προύχοντας» του χωριού. Κάποιες φορές, οι συγκεντρώσεις συνοδεύονταν από απρόβλεπτα, τα οποία κάποτε μεταδίδονταν κι απ την τηλεόραση. Σε κάποιο χωριό για παράδειγμα, έφτασε το MFA, είπε τα τραγούδια του, μίλησε για την 25η Απρίλη κι ύστερα ζήτησε απ τους κάτοικους να μιλήσουν. Ένας γέρος είπε πως στο χωριό υπήρχαν ελάχιστα προβλήματα. Όταν το MFA αντέτεινε πως όλο και κάποια προβλήματα θα υπήρχαν σίγουρα, ο γέρος απάντησε πως δεν υπήρχε κανένα. «Μονάχα κανά-δυο κομμουνιστές αλλά αυτό δεν είναι και κανά σπουδαίο πρόβλημα». Άλλη μια δύναμη στην ύπαιθρο αντιπροσώπευαν οι φοιτητές. Εκμεταλλευόμενη τη ζήτηση για ανώτερες σπουδές, η κυβέρνηση αποφάσισε ότι πριν ο οποιοσδήποτε περάσει στο πανεπιστήμιο, σε τεχνική σχολή ή στη γεωπονική, έπρεπε να δουλέψει σε γεωργικές εργασίες για ένα έτος. Η ιδέα ήταν να σταλούν μορφωμένοι νέοι στις περιφέρειες, να διδάξουν τους υπόλοιπους και να τους μεταδώσουν ότι ήξεραν. Αυτό

160 160 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ αφορούσε περίπου σπουδαστές. Το σχέδιο αυτό υποστηρίχτηκε απ την UEC, τη σπουδαστική του PCP. Αυτή η Πολιτική Υπηρεσία (Servico Civico) επικρίθηκε απ τους περισσότερους σπουδαστές κι επίσης τόσο από αριστερές, όσο κι από δεξιές θέσεις. Επικρίθηκε ταυτόχρονα κι απ τους αγρεργάτες και τους γεωργούς του βορρά ως «προσβλητική». Οι δεξιοί σπουδαστές εναντιώθηκαν στο πλάνο επειδή έθετε σε κίνδυνο τα κοινωνικά προνόμια των νέων της μεσαίας και ανώτερης τάξης: ο μόνος τρόπος ν αποφύγουν την Πολιτική Υπηρεσία ήταν να παραιτηθούν ομαδικά απ την είσοδό τους στο πανεπιστήμιο. Οι αριστεροί σπουδαστές κριτίκαραν το σχέδιο από διάφορες θέσεις. Η οργάνωση εκπαιδευτικών του MES έβγαλε μια ανακοίνωση που συνόψιζε αυτές τις θέσεις απέναντι στο σχέδιο (βλ. Παράρτημα 16). Αυτό που απέρριπταν οι αριστεροί σπουδαστές δεν ήταν η αρχή της Πολιτικής Υπηρεσίας αλλά η οργάνωση κι ο σχεδιασμός της από μια καπιταλιστική Κυβέρνηση. Οι σπουδαστές των «αγροτικών σχολών» σε κάποια φάση κατέλαβαν τις σχολές τους. Υποστήριζαν τα εξής: α) ότι δε θ αναλάμβαναν δουλειά που θα μπορούσε να γίνει από εργάτες γης, οι οποίοι μπορεί ν απολύονταν, και β) ότι θα έπρεπε να έχουν πλήρη αυτονομία απ το MFA κι απ τους πολιτικούς των κομμάτων. Θα εφάρμοζαν μόνο τις αποφάσεις που θα λαμβάνονταν από κοινές συνελεύσεις αγρεργατών και σπουδαστών. Παρόλ αυτά, χιλιάδες σπουδαστές σκορπίστηκαν στην ύπαιθρο, διδάσκοντας και δουλεύοντας στα χωράφια. Αποτελούσαν ένα μικρό στρατό μαχητών που «βοήθησαν» στις καταλήψεις και το σχεδιασμό. Η εκπαίδευση στις αγροτικές τεχνικές πήγαινε χέρι χέρι με την ανάλυση του εδάφους και την «αγκιτάτσια». Κουβεντιάζονταν επίσης κι άλλα προβλήματα, όπως η διανομή των τροφίμων στις πόλεις. Η κολλεκτιβοποίηση της γης παρέμενε όμως προϋπόθεση για κάθε μορφή αναδιοργάνωσης της γεωργίας. Ενώ θεωρητικά αυτό δε θ αποδεικνύονταν αξεπέραστο πρόβλημα για τα λατιφούντια του νότου, θα ήταν μια πολύ δύσκολη υπόθεση στο βορρά.

161 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΑΚΙΕΡΑ 161 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΑΚΙΕΡΑ Οι συνεργαζόμενοι «εχθροί»: Σοάρες και Κουνιάλ.

162 162 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η Δεξιά. Το MFA αποτελούσε το πραγματικό κέντρο της λήψης αποφάσεων στη διάρκεια της περιόδου που προηγήθηκε των πρώτων εκλογών (Απρίλης 1975), μιας περιόδου που αυτό το ίδιο επρόκειτο να περιγράψει ως «προ-δημοκρατική». Όμως ούτε οι ένοπλες δυνάμεις γενικά, ούτε το MFA ήταν σώματα που διέπονταν από ομοιογένεια. Αντιπροσώπευαν διάφορες ιδεολογικές και ταξικές θέσεις. Αυτό όμως ήταν κάτι που θα γίνονταν φανερό στον καθένα πολύ αργότερα. Τα πολιτικά κόμματα υιοθέτησαν πιο φανερά αποκλίνοντες στόχους και γρήγορα φάνηκαν να μονοπωλούν τον αγώνα για την εξουσία. Ήταν αυτές ακριβώς οι πολιτικές (μη στρατιωτικές) οργανώσεις που επρόκειτο ν αγωνιστούν στις εκλογές (ή κι ενάντια στις εκλογές) και που επρόκειτο να εκφράσουν ποικίλα εναλλακτικά μοντέλα κοινωνικής αναδόμησης. Τον Ιούλη του 1974 υπήρχαν 70 με 80 πολιτικά κόμματα. Μετά τις 28 Σεπτέμβρη, θα διακόπτονταν η λειτουργία ορισμένων δεξιών οργανώσεων ή θα συγχωνεύονταν με άλλες. Με τους Τομάς και Καετάνο να έχουν διαφύγει, η παλιά δεξιά τελούσε υπό διάλυση. Οι προϋπάρχουσες διαφωνίες μέσα στο στρατόπεδο του Καετάνο είχαν έρθει στο προσκήνιο. Το παλιό ΑΝΡ δεν αποτελούσε ποτέ ένα συμπαγές σώμα. Οι πρώην εκπρόσωποί του βρήκαν τώρα καταφύγιο σε μια πλειάδα κομμάτων. Μακράν το ισχυρότερο και πλέον δραστήριο ήταν το CDS, ιδρυμένο απ τον Φρέιτας ντο Αμαράλ, πρώην σύμβουλο του Καετάνο και καθηγητή του Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Λισαβόνας. Στα υπόλοιπα ιδρυτικά μέλη συμπεριλαμβάνονταν οι Πιντάντο, Μπραντάο και Μασάντο, όλοι τους πρώην εκπρόσωποι του ρεύματος του παλιού συντηρητισμού. Το CDS υποστηρίζονταν απ την καθολική οργάνωση Όπους Ντέι κι από ορισμένους ιερείς, ειδικότερα δε στο Βορρά. Χρηματοδοτούμενο απ το τραστ της CUF και την οικογένεια ντε Μέλο, το CDS χρησιμοποιούσε όλες τις διαθέσιμες σύγχρονες τεχνικές του πολιτικού «μάρκετινγκ»: έξυπνες αφίσες, διαφημίσεις, φιλμ και βίντεο. Δημοσίευσε το πρόγραμμά του στην εφημερίδα Ντιάριο ντε Νοτίσιας της 25ης Νοέμβρη, καταλαμβάνοντας δύο ολόκληρες σελίδες. Υποστήριζε την κρατική συνδρομή στους τομείς της υγείας, της παιδείας κτλ. Η στρατηγική του ήταν να ξεκινήσει απ την επαρχία, όπου η ενασχόληση με την πολιτική δεν ήταν ιδιαίτερα έντονη, δουλεύοντας παράλληλα για τη διοργάνωση ενός συνεδρίου στη Λισαβόνα. Οι περιφερειακές εκδόσεις του CDS έκαναν λόγο για «κομμουνιστική κατάληψη της Λισαβόνας» και «των υπερπόντιων εδαφών μας που κατακλύζονται από ερυθρούς τρομοκράτες». Το PDC (Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα) αποτελούσε άλλο ένα κατάλοιπο του παλιού καθεστώτος. Ίσως ο πραγματικός εκπρόσωπος του παλιού φασιστικού κινήματος, βρίσκονταν στα δεξιότερα ακόμα και του CDS. Το είχε ιδρύσει ο ίδιος ο Σαλαζάρ μετά το πραξικόπημα του Πολλοί απ τους υποστηρικτές του ήταν παλιότερα - κι εξακολουθούσαν να είναι - μέλη του Πορτογαλικού Συνδέσμου Βιομηχάνων (CIP). Το κόμμα ισχυρίζονταν πως είχε μέλη στο Βορρά (το Δεκέμβρη του 1974), αν και είναι πιθανό ο αριθμός αυτός να είναι φανταστικός. Υποστήριζε ένα προεδρικό σύστημα, με το Σπίνολα ως Πρόεδρο, και χρησιμοποιούσε το δεξιό σύμβολο του

163 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΑΚΙΕΡΑ 163 Κελτικού (Γαελικού) Σταυρού (τ οποίο χρησιμοποίησαν κι οι Σταυροφόροι). Το PDC διέθετε απίστευτα δραστήριους συνθηματογράφους: οι τοίχοι της Λισαβόνας είχαν καλυφτεί απ τ αρχικά του. Συνδέονταν μέσω ανοιχτής συμμαχίας με την Καθολική Εκκλησία. Από πολλές απόψεις το PDC εκπροσωπούσε την καθαρότερη μορφή της Σαλαζαρικής ιδεολογίας. Άλλα γκρουπούσκουλα της ακροδεξιάς χαρακτηρίζονταν από ασθενή οργάνωση, χωρίς όμως ν αποτελούν και απόλυτα ασήμαντες οντότητες. Προέρχονταν από κομμάτια του παλιού κατασταλτικού μηχανισμού του κράτους. Μικρές ομάδες αποτελούμενες από πρώην μέλη της (Πορτογαλικής) Λεγεώνας, της PIDE και μικρούς επιχειρηματίες που ήταν ακόμα σε θέση να συγκεντρώσουν αρκετά χρήματα (και οπλισμό), συνιστούσαν πηγή κινδύνου. Το Φιλελεύθερο Κόμμα («Ο Κομμουνισμός είναι χειρότερος του Φασισμού»), το Κόμμα της Προόδου (πρώην Φεντεραλιστικό Κόμμα) και το Πορτογαλικό Λαϊκό Κίνημα ήταν αρκετά δραστήρια ώστε να εμπλακούν με το φιάσκο της 28ης Σεπτέμβρη. Την αναξιοπιστία τους την κάλυπταν πίσω απ τα αξιόπιστα οπλοστάσιά τους. Στα μάτια τους, πίσω απ την 25η Απρίλη βρίσκονταν η ανικανότητα του Καετάνο, τον οποίο κατηγορούσαν ως «φιλελεύθερο» κι υπεύθυνο για την πολυ-φυλετικότητα που επικρατούσε στις αποικίες. Άλλες ομάδες, όπως το Ανεξάρτητο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (PSDI) εκπροσωπούσαν τον κόσμο των μεσαίων επιχειρηματιών. Καθοδηγούμενο απ τον πρώην Πρωθυπουργό Πάλμα Κάρλος, είχε κι αυτό προσπαθήσει να «σταματήσει την αριστερή πλημμυρίδα». Όμως αυτές οι οργανώσεις ήταν ανίκανες να συμφωνήσουν μεταξύ τους (εκτός απ την περίπτωση της 28ης Σεπτέμβρη) και παρέμεναν αδύναμες. Η κομματική νεολαία του CDS αποπειράθηκε να συγκεντρωθεί στις 4 Νοέμβρη 1974, σε κάποιο θέατρο της Λισαβόνας, πολύ κοντά στην παλιά έδρα της PIDE. Το MRPP διαδήλωσε έξω απ το θέατρο, φωνάζοντας «Η PIDE δολοφονούσε σ αυτό το δρόμο» και «Λαϊκή ενότητα ενάντια στο φασισμό». Οι διαδηλωτές σχημάτισαν αλυσίδες στο δρόμο για ν αντιμετωπίσουν τα ΜΑΤ που είχαν καταφτάσει. Η αστυνομία επιτέθηκε κάνοντας χρήση δακρυγόνων. Οι Μαοϊκοί απάντησαν με πέτρες, οπότε η αστυνομία πυροβόλησε στο πλήθος αφήνοντας έναν νεκρό και δεκαέξι τραυματίες. Ανάμεσα στους τραυματίες ήταν κι ο Σαλντάνια Σάντσεζ, διευθυντής της εφημερίδας του MRPP, Λούτα Ποπουλάρ, που είχε αποφυλακιστεί μετά απ την 28η Σεπτέμβρη, ως αποτέλεσμα της πίεσης της αριστεράς. Στις 9 το βράδυ, οι εξαγριωμένοι διαδηλωτές βάδισαν εναντίον των κεντρικών γραφείων του CDS, παραβίασαν την κύρια είσοδο και κατέστρεψαν όλα τα έγγραφα και τα αρχεία, απαλλοτριώνοντας τους πολύγραφους και τον υπόλοιπο εξοπλισμό. To CDS ισχυρίστηκε ότι ζήτησε τη βοήθεια της COPCON, χωρίς όμως να βρει ανταπόκριση. Όταν η COPCON κατέφτασε, επευφημήθηκε απ το πλήθος. Δεν έγινε καμιά σύλληψη. Το όλο επεισόδιο φανέρωσε μια σύγχυση στην τακτική αμφότερων των πλευρών. Το MES χαρακτήρισε την ενέργεια «επιδεικτική» και κάλεσε «σε αγώνες εναντίον συγκεκριμένων μορφών του καπιταλισμού και της εκμετάλλευσης».

164 164 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Tο Κέντρο. Κατά τους πρώτους έξι μήνες όλα τα πολιτικά κόμματα τύχαιναν ισότιμης μεταχείρισης απ τον δεσπόζοντα αριστερό τύπο. Μια διακήρυξη του PRP θα έπιανε τόσο χώρο όσο και μια αντίστοιχη του PPD ή του Σ.Κ. Η «επαναστατική» αριστερά καλούσε σε πορείες κι από πολλές απόψεις είχε τον έλεγχο στους δρόμους, ενώ τα κεντρώα κόμματα (PPD, Σοσιαλιστικό αλλά και το PCP) είχαν τον έλεγχο της κυβέρνησης. Το πρώτο συνέδριο του Σ.Κ., στις 13 Δεκέμβρη 1974, έγινε αντικείμενο καταιγισμού αδερφικών χαιρετισμών απ όλα τα κόμματα της Δευτέρας Διεθνούς. Επίτιμος καλεσμένος ήταν ο Σαντιάγκο Καρίγιο που μίλησε εκ μέρους του Ισπανικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Αυτός ο ανέξοδος «διεθνισμός» έδωσε στο Σ.Κ. κάποια επίφαση πολιτικής ρώμης. Το συνέδριό του όμως αποκάλυψε επίσης και την αδύναμη δομή επί της οποίας είχε οικοδομηθεί. Εσωτερικές διαφωνίες που αφορούσαν σημαντικά θέματα, όπως η σχέση του κόμματος με την Εκκλησία ή τις αριστερές οργανώσεις, απειλούσαν με κατάρρευση ολόκληρο το οικοδόμημα. Ο Μάριο Σοάρες υπήρξε πάντα μέλος της ελίτ της Λισαβόνας. Στην οικογένειά του ανήκε το Κολέτζιο Μοντέρνο, ένα κλειστό ιδιωτικό σχολείο, στ οποίο είχαν φοιτήσει πολλοί απ τους τωρινούς επαγγελματίες πολιτικούς. Στο φέρσιμό του και στο λόγο του διακρίνονταν όλα τα χαρακτηριστικά της μεσαίας τάξης. Ήταν κατ εξοχήν οπορτουνιστής, πάντα σ επαφή με τη βάση του κόμματος και πραγματικός μάστορας στον κατευνασμό των παθών. Στο GAPS (μια οργανωμένη τάση μέσα στο Σ.Κ.) συμμετείχαν κάποια μέλη της οικογένειας του ίδιου του Σοάρες. Η τάση αυτή είχε υποστηρίξει τους Μαοϊκούς σε κάποιες διαδηλώσεις. Πολλοί υποστηριχτές του CDE είχαν προσχωρήσει στο Σ.Κ. μετά την 25η Απρίλη και βρίσκονταν στ αριστερά της ηγεσίας. Πράγματι, λίγο μετά το πρώτο συνέδριο, προέκυψε μια μεγάλη ρήξη στις τάξεις του Σ.Κ. που οδήγησε μέλη του έξω απ αυτό. Η νέα οργάνωση (FSP: Λαϊκό Σοσιαλιστικό Μέτωπο) δήλωνε ότι «το διακύβευμα δεν ήταν απλά ζήτημα ηγεσίας ή προσωπικοτήτων, ήταν ο ταξικός αγώνας». Καθοδηγούμενη απ τον Μανουέλ Σέρρα, η οργάνωση πλησίασε τα MES και LUAR. Διαμόρφωσε ένα πρόγραμμα έντεκα σημείων, επιτιθέμενη εναντίον «μιας προσωπολατρίας που υπερασπίζονταν με ωραίες μαρξιστικές φράσεις, τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης». Όπως και πολλές άλλες οργανώσεις, το FSP υπερασπίστηκε «τη Συμμαχία του MFA με το λαό». Ο Σοάρες ήταν ο αγαπημένος της διεθνούς σοσιαλδημοκρατίας. Το κόμμα του δέχτηκε οικονομική βοήθεια απ όλα τα μεγάλα κόμματα της Δευτέρας Διεθνούς κι ειδικά απ το Βρετανικό Εργατικό Κόμμα και το Γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα. Ο Έντουαρντ Κέννεντυ απέστειλε θερμά τηλεγραφήματα και το Φλεβάρη του 1975, παρακολούθησε πράγματι μια συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με τους ηγέτες του Σ.Κ. Η διάσταση θέσεων PCP και Σ.Κ. στο θέμα της συνδικαλιστικής οργάνωσης αντανακλούσε τις διαφορές αντιλήψεων σχετικά με το μέλλον που οραματίζονταν. Το PCP έβλεπε το μέλλον με όρους κρατικού καπιταλισμού ενώ το Σ.Κ. υπερασπίζονταν τη «μικτή οικονομία». Η αντίθεση αυτή αποτελούσε και την κύρια αιτία της δημοφιλίας του Σ.Κ.

165 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΑΚΙΕΡΑ 165 ανάμεσα στους ανά τον κόσμο καπιταλιστές. Το Σ.Κ. δρούσε λιγότερο συκοφαντικά σε σχέση με το PCP και έπιανε καλύτερα το γενικό παλμό. Μπόρεσε, για παράδειγμα, να καταγγείλει τη δίωξη των Μαοϊκών (αν και διά της πλαγίας οδού: «Τέτοιες ομάδες είναι ασήμαντες»). Τα μέλη του ποτέ δεν είδαν με καλό μάτι τον τρόπο με τον οποίο το PCP διεξήγαγε τις συκοφαντικές αντιαπεργιακές εκστρατείες του. Το Σ.Κ. υποστήριξε την απεργία της CTT τον Ιούλη, ενώ το PCP την είχε καταγγείλει με τρόπο οξύτατο. Μπροστά στους υπερσυντηρητικούς «κομμουνιστές», αυτό φάνταζε προοδευτικότατο. Το κάλεσμα όμως του Σ.Κ. υπέρ της «πλουραλιστικής δημοκρατίας» αποτελούσε απλά κάλεσμα υπέρ του φιλελεύθερου καπιταλισμού. Εκείνη την περίοδο, μέτρο για την καταγραφή της υποστήριξης αποτελούσε η ικανότητα οργάνωσης μαζικών κινητοποιήσεων. Με βάση αυτό, το Σ.Κ. δε διέθετε την απεύθυνση του PCP, ανεξάρτητα απ το τι θά φερναν αργότερα οι εκλογές. Με το ίδιο κριτήριο, το PPD θεωρούνταν επίσης αδύναμο, αφού η ισχύ του προέρχονταν απ τις μεσαίες τάξεις, οι οποίες σε γενικές γραμμές είχαν καλύτερα πράματα να κάνουν απ το να βγαίνουν στους δρόμους. Τους πρώτους μήνες που ακολούθησαν την 25η Απρίλη, η μπουρζουαζία κι οι μεσαίες τάξεις δε διέθεταν καμιά απολύτως δική τους πολιτική φωνή, πέρα απ τα συγκεκριμένα κόμματα. Το PCP ήταν σαφώς το πιο πολυσυζητημένο και το πλέον ιεραρχικά κι αυστηρά οργανωμένο απ όλα τα κόμματα. Η αστική προπαγάνδα το περιέγραφε ακόμα σαν επαναστατικό και δέχονταν επιθέσεις σε διεθνές επίπεδο για το λόγο αυτό... Πολλές απ τις ενέργειες και τις θέσεις της επαναστατικής αριστεράς αποδίδονταν στο PCP, πράγμα που ασφαλώς απείχε πολύ απ την πραγματικότητα. Από πολλές απόψεις, το PCP ήταν το πιο συντηρητικό απ όλα τα κεντρώα πολιτικά κόμματα κι επιτίθονταν σε κάθε ανεξάρτητη κίνηση που προέρχονταν από άλλη πολιτική οργάνωση, απ τις γυναίκες, απ τους εργάτες στα εργοστάσια, απ τους αγρότες στη γη ή απ τους φοιτητές στα πανεπιστήμια. Το φοιτητικό κίνημα αντανακλούσε αυτούς τους πολιτικούς ανταγωνισμούς. Στις 22 Νοέμβρη 1974, όπως και σε πολλές ακόμα περιπτώσεις, η COPCON επρόκειτο να κληθεί στην Ανωτάτη Σχολή Οικονομικών λόγω συμπλοκής σπουδαστών του MRPP μ αυτούς της UEC, που είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή της λέσχης. Τέτοιου είδους συγκρούσεις προέκυπταν και σε πολλά λύκεια επίσης. Κάποιο βράδυ, μέλη του URML που μοίραζαν φυλλάδια, σταματήθηκαν και ρωτήθηκαν ποιοι ακριβώς ήταν. Απάντησαν πως ήταν κομμουνιστές, όχι όμως του PCP. «Αν δεν είστε απ το PCP, τότε είστε ταραχοποιοί και φασίστες» ήταν ο αντίλογος. Συνελήφθησαν ως φασίστες και όντως οδηγήθηκαν στις φυλακές της Κασίας. Εκεί πέρασαν δυο βράδια, πλάι πλάι με πρώην άντρες της PIDE, ώσπου αποκαλύφτηκε το «λάθος». Αυτό το συμβάν είναι απλά ασυνήθιστο λόγω της αφορμής που οδήγησε στο συγκεκριμένο γεγονός. Υπήρξαν όμως πολλές τέτοιες συγκρούσεις και καυγάδες μεταξύ αντίπαλων οργανώσεων. Όλα τα κεντρώα κόμματα δέχονταν οικονομική βοήθεια απ το εξωτερικό. Το PCP

166 166 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ έλαβε χρήματα κι εξοπλισμό τυπογραφείου απ την Ανατολική Γερμανία. Κανένα απ τα κόμματα δεν υπόκειτο στην υποχρέωση ν αποκαλύψει τι είδους ενίσχυση είχε δεχτεί από εξωτερικές πηγές, παρά τις επανειλημμένες εκκλήσεις προς το σκοπό αυτό. Επιπλέον, μιας κι αυτή η ενίσχυση αφορούσε περισσότερο τα τρία κόμματα που απάρτιζαν την συγκυβέρνηση, δεν αναμένονταν καμιά νομοθετική ρύθμιση γύρω απ αυτή την κατάσταση. Τα PPD και PCP ήταν τα πλέον συμπαγή απ τα κόμματα της συγκυβέρνησης. Διέθεταν σαφώς προσδιορισμένα προγράμματα (υπέρ του ιδιωτικού και κρατικού καπιταλισμού αντίστοιχα). Το Σ.Κ. απ την άλλη, αποτελούνταν από κάθε είδους τάση και συγκέντρωνε τις περισσότερες εσωτερικές διαφωνίες απ ότι τ άλλα δύο κόμματα μαζί. Οι Μαοϊκές οργανώσεις, απ το Γενάρη του 1975, άρχισαν να στηρίζουν το Σ.Κ. εναντίον του PCP, σε διάφορα ζητήματα, όπως για παράδειγμα, το θέμα της Ιντερσιντικάλ. Η συγκυβέρνηση οφείλονταν περισσότερο στην επιβεβλημένη ανάγκη παρά στην πρόθεση για συνεργασία. Στην πραγματικότητα, απειλούνταν μονίμως με διάλυση, παρόλο που κανείς απ τους κομματικούς εταίρους δεν ήταν σε θέση ν αποχωρήσει με ασφάλεια και να παραμείνει ταυτόχρονα ισχυρός. Πάνω στα ζητήματα της Ιντερσιντικάλ και των Επιτροπών Γειτονιάς, συνέχιζαν να υφίστανται οξείες συγκρούσεις. Αν το PCP ήθελε να προχωρήσει, έπρεπε να παραμένει κοντά στο MFA. Ταυτόχρονα όμως επιθυμούσε να βγάλει απ τη μέση και τους πολιτικούς του αντιπάλους ή στη χειρότερη περίπτωση, να τους κρατά (προς το παρόν) ένα βήμα πίσω απ το ίδιο. Μια βδομάδα μετά το χτύπημα εναντίον του συνεδρίου του CDS στο Πόρτο, το Σ.Κ. είχε καλέσει συγκέντρωση για να τιμήσει την αποτυχημένη εξέγερση του 1895 απ τις Δημοκρατικές δυνάμεις. Η συγκέντρωση αυτή ίσως να προσέλκυε μεγάλο αριθμό κόσμου. Το PCP κι οι δορυφόροι του αντέδρασαν σφοδρά. Έκαναν λόγο για «νέα συνωμοσία» της δεξιάς, απευθύνοντας έκκληση για το «δυνάμωμα της δημοκρατικής ενότητας». Προτίθονταν να καλέσουν δική τους ξεχωριστή συγκέντρωση την ίδια μέρα, στις 31 Γενάρη. Φυσικά, τα MDP-CDE, MES και FSP υποστήριξαν το PCP. «Μια νέα σιωπηρή πλειοψηφία κάνει την εμφάνισή της», ισχυρίστηκε το MES. Το FSP προειδοποιούσε σχετικά με τ ότι οι «μπουρζουάδικες οργανώσεις (που είναι) στην υπηρεσία του καπιταλισμού, εξάπλωναν την προπαγάνδα τους, σύμφωνα με την οποία κινδύνευαν τα δημοκρατικά δικαιώματα που είχαν κατακτηθεί με την 25η Απρίλη. Η αλήθεια είναι πολύ διαφορετική. Υπάρχουν συντηρητικές κι αντιδραστικές δυνάμεις που φοβούνται την πρόοδο του εκδημοκρατισμού και προσπαθούν να τη σταματήσουν, όπως ακριβώς έκαναν στις 28 Σεπτέμβρη. Η συνωμοσία της μπουρζουαζίας προωθείται από κείνους που στις 28 [Σεπτέμβρη] βεβαίωναν (πείθοντας ελάχιστους) ότι στηρίζουν το πρόγραμμα του MFA. Καλούμε σε μεγάλη κινητοποίηση για τις 31 Γενάρη, στις 7.30 μ.μ. στο Εντρεκάμπος, προς στήριξη του MFA και συντριβή των προβοκατόρων και των συνωμοτών». Οι ανακοινώσεις των MDP και MES που διαβάζονταν στο ραδιόφωνο, ήταν στο ίδιο

167 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΑΚΙΕΡΑ 167 πνεύμα. Η σύγκρουση μεταξύ Σ.Κ. και PCP φαίνονταν αναπόφευκτη. Η υποχώρηση των σοσιαλιστών θα ισοδυναμούσε με πολιτική ατίμωση. Κράτησαν τη θέση τους, επιτιθέμενοι στο PCP, κατηγορώντας το ως αντιδημοκρατικό και διαβεβαίωσαν ότι θα πραγματοποιούσαν την προαναγγελθείσα συγκέντρωσή τους. Στις 30 Γενάρη, το MRPP, για να μη μείνει έξω απ το χορό, κάλεσε τρίτη συγκέντρωση σε άλλο σημείο της Λισαβόνας. Ο Μάριο Σοάρες εμφανίστηκε στην τηλεόραση. Δήλωσε ότι για το κόμμα του, «οι συγκεντρώσεις που καλέστηκαν απ το PCP και άλλους, ήταν αντι-διαδηλώσεις». Ζήτησε επίσης απ το λαό «ν αγωνιστεί για τις εκλογές κι εναντίον της αντίδρασης». Ο Κουνιάλ αρνήθηκε να πάρει μέρος σε συζήτηση τέτοιων θεμάτων μέσω της τηλεόρασης. Η ένταση κορυφώνονταν, τροφοδοτούμενη από πολλές φήμες αλλά ελάχιστα γεγονότα. «ΝΑΤΟϊκα σκάφη εμφανίστηκαν στις βόρειες ακτές της Πορτογαλίας». Τα «νέα» φάνηκε να επιβεβαιώνουν την πιθανότητα κάποιου δεξιού πραξικοπήματος στην Πορτογαλία. Διαδίδονταν επιπλέον ότι ο Σοάρες είχε ζητήσει βοήθεια απ το εξωτερικό. Μετά από συναντήσεις της τελευταίας στιγμής μεταξύ Σοάρες και Κουνιάλ, οι συγκεντρώσεις αμφότερων των πλευρών τελικά ακυρώθηκαν. Τα FSP και MDP, όπως αναμeνονταν, προσυπέγραψαν την απόφαση. Μόνο το MES αποφάσισε να προχωρήσει στη διεξαγωγή της συγκέντρωσης. Το MRPP δήλωσε ότι τίποτα δε θα σταματούσε τη δική του. Το MES ανακοίνωσε ότι τελικά θα έκανε μια σύντομη συγκέντρωση και τίποτα παραπάνω. Η COPCON έβαλε σε κλοιό το Ροσσίου, όπου επρόκειτο να γίνει η εκδήλωση του MRPP, συλλαμβάνοντας μερικούς Μαοϊκούς. Η κρίση είχε απλά μετατεθεί κι όχι επιλυθεί. Η Αριστερά. Οι αριστερές οργανώσεις γενικά θα μπορούσαν να ωφεληθούν τα μέγιστα απ το πολιτικό κενό που ακολούθησε την 25η Απρίλη. Απολιθωμένες όμως μέσα στις ορθοδοξίες τους, δε διέθεταν εκείνη την εσωτερική δυναμική που θα μπορούσε να κάνει τις επαναστατικές δυνάμεις να συσπειρωθούν γύρω τους. Η μόνιμη αξίωσή τους ν αποτελούν την πρωτοπορία (κι οι συζητήσεις γύρω απ αυτό το θέμα) τις απομόνωναν αρκετές φορές. Κανείς σοβαρός εργαζόμενος δε θα επέτρεπε στον εαυτό του να καθοδηγείται από ένα τσούρμο ριζοσπαστών φοιτητών, γιατί στο μεγαλύτερο μέρος τους οι οργανώσεις αυτές ήταν αυτό ακριβώς. Ακόμα κι όταν προσέλκυαν εργαζόμενους, ποτέ δεν κατόρθωσαν ν απαλλαχτούν απ τα ηγετικά τους συμπλέγματα: οι εργαζόμενοι παρέμεναν η μάζα της οποίας λειτουργία ήταν να επιβεβαιώνει την ορθότητα των κατάλληλα επεξεργασμένων επαναστατικών θεωριών. Δεν υπήρχε καμιά μαγική φόρμουλα που θα μπορούσε ν αντικαταστήσει τη «χειραφέτηση των εργατών (που) θα είναι έργο των ίδιων». Η λίστα με τ αρχικά των διάφορων οργανώσεων ήταν ατέλειωτη. Αν κάποιος έριχνε μια ματιά στις εφημερίδες της εποχής θα τά χανε με την πληθώρα των ομάδων και

168 168 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ το μακρύ κατάλογο των «εργατικών οργανώσεων» που θα είχε στη διάθεσή του για να επιλέξει. Απ το Μαοϊκό χώρο μονάχα προέρχονταν οι οργανώσεις CARP, CCRML, OCMLP, PC de P (2 φράξιες), FEC m-l, URML, MRPP και πολλές άλλες ακόμα. Για τους λάτρεις των ενδοπολιτικών, η μελέτη των λεπτομερειών που σχετίζονται μ αυτές θα ήταν πιθανώς ένα ενδιαφέρον, αν και τρομαχτικό, έργο. Για κάποιον όμως που είχε ήδη βαρύ κεφάλι - μετά από οχτώ ή εννιά ώρες δουλειάς - αυτό ήταν βασανιστήριο! Ένα κομμάτι μαοϊκών που είχε αποσπαστεί απ το PCP το 1964 σχημάτισε το FAP (Πορτογαλικό Ένοπλο Μέτωπο). Ακολούθησε μια σειρά διενέξεων πάνω στις ταχτικές, οδηγώντας σε όλο και περισσότερες διασπάσεις. Το PCP θεωρούσε ότι μέσα στις ένοπλες δυνάμεις θα επέρχονταν ρήξη (πάνω σ αυτό θ αποδεικνύονταν σωστό) και εστίαζε τη δράση του προς τα κει. Το ένοπλο σκέλος του, γνωστό σαν ARA, παρότι ανενεργό απ τη δεκαετία του 50, διατηρήθηκε σε στοιχειώδη μορφή μέχρι την 25η Απρίλη. Άλλες οργανώσεις εξαπέλυσαν μετωπικές επιθέσεις εναντίον του παλιού καθεστώτος και των θεσμών του. Το 1969 σχηματίστηκε το μαοϊκό PC de P. Ακολούθησαν καινούριες διασπάσεις που ασπάζονταν γκεβαρικές και μαοϊκές ιδέες. Στις 22 Νοέμβρη 1974, το Μαοϊκό MRPP ανακοίνωσε την πρόθεσή του να μετατραπεί σε πολιτικό κόμμα και να συμμετάσχει στις εκλογές. Με μια συνέντευξη στην Εσπρέσσο εκείνης της μέρας, επιτέθηκε στην τότε κυβέρνηση: «Η αντίδραση βρίσκεται επίσης και μέσα στην κυβέρνηση», δήλωναν. «Η κυβέρνηση μεταχειρίζεται δύο ταχτικές: με το χαμόγελο και με ψευτοδημοκρατικά καμώματα προσπαθεί να εξαπατήσει το λαό - μα όταν πια αυτό δεν είναι πια δυνατό, χρησιμοποιεί την καταστολή και τη βία. Μόλις η αντεπανάσταση, οργανωμένη και καθοδηγούμενη απ την κυβέρνηση, δυναμώσει αρκετά, θα την αφήσουν να επικρατήσει». Το MRPP ξεχώρισε απ την πλειοψηφία των υπόλοιπων αριστερών οργανώσεων αφού θεωρούσε στην ουσία τα γεγονότα που οδήγησαν στην 25η Απρίλη ως μια απόπειρα της άρχουσας τάξης να εκσυγχρονιστεί. Αποφάσισε λοιπόν να επιτεθεί κατά μέτωπο στο νέο καθεστώς. Έσπασε τις προσόψεις των τραπεζών στις 25 Απρίλη, επιτέθηκε ανοιχτά στην αστυνομία στη διάρκεια της διαδήλωσης της 25ης Μάη για τον Περάλτα και καθοδήγησε τη βίαιη επίθεση εναντίον του συνεδρίου της νεολαίας του CDS το Δεκέμβρη. Η πλειοψηφία των υπόλοιπων αριστερών οργανώσεων διατηρούσε διαφορετικές απόψεις για την 25η Απρίλη και προσπαθούσε να «συμμαχήσει με την προοδευτική πτέρυγα του MFA», πιστεύοντας ότι αυτός ο αμοραλιστικός εναγκαλισμός θα απέφερε πολιτικούς καρπούς. Το PRP-BR για παράδειγμα, τ οποίο είχε δημιουργηθεί από αποχωρήσαντες του PCP το 1970, αποφάσισε να οργανωθεί μέσα στο γενικότερο κίνημα μετά απ την 25η Απρίλη. Αντίθετα απ το MRPP που επιθυμούσε να δημιουργήσει το δικό του «αληθινό», «γνήσιο», «λενινιστικό κόμμα της εργατικής τάξης», το PRP-BR ακροβατούσε ιδεολογικά μεταξύ της ιδέας ενός αυτόνομου κινήματος των εργαζόμενων και της ανάγκης για ένα παραδοσιακό κόμμα Μπολσεβικίκου τύπου. Πολεμώντας τα φασιστικά και ρεφορμιστικά συνδικάτα, προσπάθησε να συστήσει «επαναστατικά σωματεία» μέσα στα εργοστάσια. Άλλη μια οργάνωση που προσπάθησε να ενσωματωθεί στο «γενικό κίνημα» ήταν το MES,

169 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΑΚΙΕΡΑ 169 το Κίνημα της Σοσιαλιστικής Αριστεράς. Το MES είχε εμφανιστεί μετά από διάσπαση του PCP και CDE, το Περιελάμβανε πολλούς διανοούμενους και επιστήμονες και διέθετε μέλη (ή πρώην μέλη) στη Δεύτερη Προσωρινή Κυβέρνηση. Από πολλές απόψεις το MES ήταν η πιο ανοιχτή και ειλικρινής απ όλες τις υπόλοιπες αριστερές οργανώσεις. Αυτό-χαρακτηρίζονταν μάλλον «κίνημα» παρά κόμμα και θεωρούσε ότι «οι συνθήκες για τη μετατροπή του σε κόμμα δεν ήταν ακόμα ώριμες». Σε μια συνέντευξη που είχε παραχωρηθεί στο Λούτσιο Μάγκρι (μέλος μιας ομάδας που είχε αποχωρήσει απ το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα), το MES αναφέρθηκε για τις δυσκολίες της οργάνωσης: «Το PCP ήταν το μόνο κόμμα που βγήκε απ την παρανομία με δυνατή οργάνωση. Είναι το μόνο κόμμα που είναι σε θέση να κινητοποιήσει τις μάζες. Το PCP όμως απέχει πολύ απ το ν αποτελεί την πρωτοπορία της Πορτογαλικής επανάστασης. Αυτό που μας θλίβει είναι ότι οι επαναστατικές πρωτοπορίες αποτελούνται από ελάχιστες μειοψηφίες, από γκρουπούσκουλα που την ίδια στιγμή, από κοινού, διακηρύττουν την αναγκαιότητα της δημιουργίας μαζικού κόμματος». 1 Εδώ στην ουσία εντοπίζονταν και το πρόβλημα, αν και παρουσιάζονταν με ιδεολογικούς όρους. Μπορούσαν όλες οι πρωτοπορίες να γίνουν μαζικά κόμματα; Ή θα προέκυπταν καυγάδες μεταξύ των προφητών; To MES αντιλήφθηκε αυτή τη δυσκολία πρώτο και έριξε το σύνθημα της «λαϊκής εξουσίας», το Γενάρη του Όμως η «λαϊκή εξουσία» αποτελούσε απλώς για το MES μια διαφορετική ρότα προς τον ίδιο σκοπό: το μαζικό κόμμα που θα ελέγχονταν απ αυτό. Το PRP-BR θεωρούσε αρχικά ότι τα «επαναστατικά σωματεία» θ αποτελούσαν τη βάση του κόμματος. Αφού καταπιάστηκε χωρίς επιτυχία με το συγκεκριμένο ιδιόμορφο αδιέξοδο, λάνσαρε τελικά τα «επαναστατικά συμβούλια». Προς στιγμήν όμως ήταν επικεντρωμένο στη σύσταση σωματείων. Τόσο για το MES, όσο και για το PRP, το πρόβλημα ήταν η οργάνωση της εργατικής τάξης. Ενώ αμφότερα προωθούσαν την «αυτο-οργάνωση», θεωρούσαν τον εαυτό τους ως το επίκεντρο αυτής. Ούτε καν μπορούσαν ν αντιληφθούν κάποια αντίφαση πάνω σ αυτό. Το LUAR, που υπήρχε ήδη απ το 1967 ως μια ομάδα άμεσης δράσης, ήταν μια διαφορετική περίπτωση. Τα μέλη του έβλεπαν τους εαυτούς τους σαν ένα στρατό που θα βοηθούσε τους εργαζόμενους όποτε καλούνταν να το πράξουν. Επικεντρωμένο σε τοπικά ζητήματα, μετατράπηκε σε «ομάδα υποστήριξης» για τις καταλήψεις σπιτιών ή άλλων εγκαταστάσεων. Σπάνια προσπάθησε να χειραγωγήσει κάποιους αγώνες, αν ποτέ τέθηκε τέτοιο ζήτημα. Το προσωπικό χάρισμα του Πάλμα Ινάσιο σε συνδυασμό με τη συγκεκριμένη μορφή δράσης του LUAR, το έκαναν δημοφιλές στους εργαζόμενους. Πολιτικά το LUAR αποτελούνταν από τάσεις που άρχιζαν από Λουξεμπουργκιστές κι έφταναν στο συμβουλιακό κομμουνισμό. Το βασικό του σύνθημα ήταν «σοσιαλισμός από τα κάτω». Ενώ το MES θεωρούσε την εθνικοποίηση των στρατηγικών τομέων σαν 1 Εσκέρντα Σοσιαλίστα Νο 8, 4 Δεκέμβρη 1974.

170 170 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ δρόμο προς το σοσιαλισμό (προσθέτοντας ότι αυτή έπρεπε να εφαρμόζεται κάτω από «εργατικό έλεγχο»), το LUAR κριτίκαρε τη συγκεκριμένη θέση: «Η εθνικοποίηση των στρατηγικών τομέων της οικονομίας δεν αρκεί. Είναι αδύνατο να θεσπίσεις το σοσιαλισμό κι έπειτα να εξαναγκάσεις το λαό να υποταχτεί στον έλεγχο και τις αποφάσεις του κράτους. Πρώτα απ όλα, δεν πρέπει να επέλθει η αδρανοποίηση της αυτόνομης κίνησης της βάσης υπό το πρόσχημα ότι αυτό απαιτείται απ τους υπεύθυνους εκπροσώπους της εργατικής τάξης. Η μόνη εγγύηση για τους εργαζόμενους είναι ν ασκείται η εξουσία απ τους ίδιους, εκεί που ζουν και δουλεύουν. Αν ο σοσιαλισμός δεν αποτελεί κάποιο είδος ορθολογικοποίησης που υποβαθμίζει και χρησιμοποιεί τους εργαζόμενους με σκοπό ν αυξήσει την παραγωγικότητα κι αν, αντιθέτως, ο σοσιαλισμός είναι η υποταγή της εργασιακής διαδικασίας στα συμφέροντα αυτών που την πραγματώνουν και στη χειραφέτησή τους απ την καπιταλιστική κυριαρχία, τότε ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να σημαίνει κυβέρνηση υπέρ των εργατών καθοδηγούμενη από ένα κόμμα, μία οργάνωση, τάξη ή κάστα. Πρέπει να σημαίνει κυβέρνηση απ τους εργάτες, για τους εργάτες... Η στήριξη συνεπώς στο MFA θα πρέπει να παρέχεται υπό όρους και θα πρέπει ν αφορά τα προοδευτικά μέτρα που παίρνει, τα οποία θα οδηγούν παραδόξως στην εξασθένηση της κρατικής εξουσίας ως δύναμης που στέκεται πάνω απ τους εργαζόμενους, μέτρα που θα επιτρέπουν στους εργαζόμενους να δημιουργήσουν τις - εμβρυακής μορφής - εναλλακτικές μορφές κοινωνικής οργάνωσης». 2 Θα δούμε πως ακόμα κι αυτοί, των οποίων τα οράματα περί σοσιαλισμού ήταν τα πλέον ελευθεριακά, έτρεφαν κάποια απομεινάρια ψευδαισθήσεων σχετικά με το ρόλο του MFA και του κράτους, ενώ εκείνοι που είχαν ελάχιστες μόνο ανάλογες ψευδαισθήσεις (όπως το MRPP), έκαναν όνειρα για το σοσιαλισμό που μετατράπηκαν σ εφιάλτη κι αποξενώθηκαν από κάθε πιθανή στήριξη. Το MRPP κατανόησε την εξουσία και την ήθελε για τον εαυτό του. Αν αυτό ήταν το κύμα του μέλλοντος, τότε ήταν φυσικό για το λαό ν αναζητήσει τη στεριά. To MES, το PRP, το MRPP και οι μικρότερες μαοϊκές οργανώσεις, δρούσαν όλες μέσα στα εργοστάσια, μπαίνοντας συνήθως στους αγώνες αφού αυτοί είχαν ξεκινήσει, προσπαθώντας να τους «βοηθήσουν». Στις περισσότερες περιπτώσεις, έπαιξαν αρνητικό ρόλο, δημιουργώντας διαιρέσεις και κουβαλώντας μαζί τους προβλήματα που πριν δεν υπήρχαν. Ήταν ασφαλώς αδύνατο για όλες αυτές τις πρωτοπορίες να συνυπάρξουν μεταξύ τους, μιας και πολύ συχνά συγκρούονταν πάνω στον ανταγωνισμό για την προσέλκυση προλεταριακής πελατείας. Μετά από λίγο, ελάχιστος νέος κόσμος έμπαινε στις οργανώσεις αυτές. Όταν ένα κόμμα κέρδιζε μέλη σήμαινε πως κάποιο άλλο τα έχανε κι αυτό πιθανώς εξηγεί το γιατί η μια οργάνωση επιτίθονταν στην άλλη με τέτοια μανία, που όμοιά της δεν επέδειξαν ούτε όλες μαζί ενάντια στη δεξιά. 2 Φροντέιρα Νο 6.

171 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΑΚΙΕΡΑ 171 Εκδήλωση του PRP-BR. Όταν το MES είχε απαιτήσει την «εθνικοποίηση των τραπεζών και των ασφαλιστικών εταιρειών κάτω από εργατικό έλεγχο», στο Συνέδριό του που έγινε στις αρχές του 1975, δέχτηκε την επίθεση του PRP-BR, κατά τον ακόλουθο τρόπο: «Το MES διεξήγαγε ένα συνέδριο πίσω από κλειστές πόρτες. Ας εξετάσουμε την πραχτική των διανοούμενων που βρίσκονται στις υπηρεσίες της εργατικής τάξης. Πριν την 25η Απρίλη, το MES ανέπτυσσε ημι-παράνομες δραστηριότητες. Ήταν η 25η Απρίλη που δημιούργησε τις συνθήκες για ν αναπτυχθεί το MES. Ένα νόμιμο κόμμα λοιπόν που αναπτύχθηκε μέσα από νόμιμες διαδικασίες. Κάθε κυβέρνηση χρειάζεται μια αντιπολίτευση είχε πει κάποτε ο Λένιν κι αυτός ακριβώς είναι ο ρόλος του MES. Ως αντιπολίτευση, συμπεριφέρεται σωστά, μετρημένα και δίκαια. Βρίσκεται εκτός της συγκυβέρνησης κι επομένως καλεί στη δικτατορία του προλεταριάτου. Όμως αύριο μπορεί κάλλιστα να βαδίσει στους διαδρόμους της εξουσίας. Αυτό φαίνεται απ την πρόσκληση που απηύθυνε στο PCP να παρακολουθήσει το συνέδριό του. Το MES, το τόσο αδιάλλακτο και αντιρεφορμιστικό, ισχυρίζεται ότι το PCP δεν είναι ρεφορμιστικό επειδή έχει ρίζες μέσα στην εργατική τάξη. Μ αυτή τη λογική θα έπρεπε να συμμαχήσει και με το Εργατικό Κόμμα της Βρετανίας...». 3 Περιστασιακά, υπήρξαν επίσης και συμμαχίες πάνω σε συγκεκριμένα ζητήματα αλλά κι επειδή οι οργανώσεις ήταν υπερβολικά αδύναμες για να συνεχίζουν τους καυγάδες. Παρά τις ιδιομορφίες της κάθε οργάνωσης, αυτές μοιράζονταν - σχεδόν ενστικτωδώς - την υποτιμητική και βαθιά αστική πεποίθηση ότι οι μάζες, αν αφήνονταν μόνες, το μόνο που μπορούσαν ν αναπτύξουν ήταν μια συνδικαλιστική συνείδηση. Πάνω σ αυτό, οι οργανώσεις ήταν λενινιστικές μέχρι το κόκαλο. Παρόλες τις συζητήσεις τους για το 3 Ρεβολουσάο Νο 25.

172 172 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ σοσιαλισμό, σκοπός τους ήταν να εισάγουν τον κρατικό καπιταλισμό στην Πορτογαλία, με τις ίδιες στις καρέκλες της εξουσίας. Mε το PCP διέφεραν μόνο στ ότι ήταν πιο αδύναμες και ριζοσπαστικότερες στα λόγια. Όλες οι αριστερές οργανώσεις είχαν πρόσβαση στον τύπο, αν και στις μη μαοϊκές ομάδες παραχωρούνταν περισσότερος χώρος. Οι ανακοινώσεις και τα προγράμματά τους δημοσιεύονταν παρέχοντάς τους ευρεία δημοσιότητα, στο μέτρο βέβαια που διανέμονταν και τα ίδια τα φύλλα (αυτό αφορούσε πολύ περισσότερο το Νότο παρά το Βορρά). Μέσα στις ίδιες τις εφημερίδες (π.χ. ως δημοσιογράφοι, κτλ) διέθεταν ισχυρό έρεισμα. Η αναρχοσυνδικαλιστική CGT είχε διαδραματίσει σημαντικό ρόλο τη δεκαετία του Όμως παρά την επανέκδοση της Α Μπατάλια, οι επίγονοί της δεν είχαν μεγάλο ακροατήριο. Δεν είχε απομείνει παρά μόνο μια χούφτα παλιότερων μελών. Ανίκανοι ν αποβάλλουν - ή έστω ν αμφισβητήσουν - την παραδοσιακή τους αντίληψη κι απρόθυμοι ν αντιμετωπίσουν τα νέα προβλήματα, παρέμεναν παγιδευμένοι στις αναμνήσεις και στη ρομαντική ιδεολογία τους που έβλεπε μονάχα στο παρελθόν. Η A Μπατάλια πουλούσε κάποτε τα περισσότερα φύλλα απ όλες τις πολιτικές πορτογαλικές εφημερίδες, ενώ τώρα περιορίζονταν να βγάζει , ανά 15μερο. Τα ίδια όμως ίσχυαν και για τις μαοϊκές οργανώσεις που είχαν σχηματιστεί στις αρχές του 70. Ήταν στ αλήθεια λυπηρό. Η Πόλωση. Ενώ τα κόμματα του κέντρου έκαναν προπαγάνδα «υπέρ της δημοκρατίας» κι «εναντίον του φασισμού», το CDS εξακολουθούσε να δέχεται επιθέσεις απ την αριστερά που το θεωρούσε ως το «ανασυγκροτημένο φασιστικό κόμμα». Το πρώτο μεγάλο συνέδριο του CDS, στις 25 Γενάρη 1975, θα καταγγέλλονταν απ όλους. Οι σύνεδροι είχαν συγκεντρωθεί από νωρίς το πρωί στο κτήριο Κρίσταλ Παλάς του Πόρτο. Το μεσημέρι, οι συγκεντρωμένοι χωρίστηκαν σε ομάδες εργασίας προκειμένου να συζητήσουν ειδικότερα ζητήματα. Στις 3 μ.μ. παρέθεσαν συνέντευξη τύπου δηλώνοντας ότι το CDS είχε ανοιχτές τις πόρτες σε μια μη-κομμουνιστική και μια πραγματικά δημοκρατική Ευρώπη. Το μεγάλο πανό μπροστά απ την Κεντρική Επιτροπή έγραφε «Για την Πρόοδο σε μια Καλύτερη Κοινωνία». Ο κ. Ρίππον, ο Βρετανός (Συντηρητικός) Σκιώδης Υπουργός Εξωτερικών, αναφέρθηκε στη φιλία μεταξύ των δύο κομμάτων. Στο ίδιο πνεύμα, ο Αντιπρόεδρος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, ανέφερε ότι το συνέδριο αντιπροσώπευε «τις ελπίδες μιας ελεύθερης Ευρώπης». Παντού στην πόλη συγκεντρώνονταν οι δυνάμεις της αριστεράς. Μια οργάνωσηομπρέλα (GAAF) αποτελούμενη απ τα μέλη των LUAR, PRP-BR, LCI, MES και JS (Νέοι Σοσιαλιστές) είχε καλέσει συγκέντρωση για κείνο το βράδυ. Φωνάζοντας «Ενάντια στους Λαϊκούς Φασίστες» και «Θάνατος στο CDS και σ όσους το υποστηρίζουν»,

173 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΑΚΙΕΡΑ 173 έκαναν πορεία που κατευθύνθηκε προς το Κρίσταλ Παλάς. Σταμάτησαν έξω από ένα στρατόπεδο, ζητώντας να ματαιωθεί το συνέδριο. «Το συνέδριο δε θα συνεχιστεί γιατί θα το σταματήσει ο λαός», φώναξαν. Κατά τις οχτώ έφτασαν έξω απ το κτήριο, με τον αριθμό τους να έχει αυξηθεί και να φτάνει πια τις Μέσα στην αίθουσα, οι σύνεδροι άρχισαν να πανικοβάλλονται γιατί κατάλαβαν πως ήταν περικυκλωμένοι. Οι συζητήσεις έγιναν πολύ πιο έντονες όταν μαθεύτηκε ότι οι ένοπλες δυνάμεις είχαν λάβει ορισμένες θέσεις που πριν ελέγχονταν απ τα ΜΑΤ. Στο τέλος, λίγο μετά τις 9, ο Φρέιτας ντο Αμαράλ συμβούλεψε το συνέδριο να πάρει κάποιες προφυλάξεις. Στήθηκαν μερικά φράγματα, χρησιμοποιώντας παλιά στρώματα και πολυθρόνες. Στις 9.30 μ.μ. το συνέδριο αναβλήθηκε επ αόριστον. Έπεσε σκοτάδι. Η άφιξη της GNR με σκυλιά κι οπλοπολυβόλα προκειμένου να προστατευτούν οι σύνεδροι, εξαγρίωσε τους διαδηλωτές που άρχισαν να φωνάζουν «η Καταρίνα Εουφέμια θα εκδικηθεί» (αναφερόμενοι στην αγρεργάτρια που δολοφονήθηκε απ την GNR το 1954). Πετάχτηκαν πέτρες. Η αστυνομία απάντησε με δακρυγόνα. Οι διαδηλωτές κινήθηκαν προς την κύρια είσοδο του κτηρίου, παραβιάζοντάς την. Ακούστηκαν οι πρώτοι πυροβολισμοί απ την πλευρά της αστυνομίας. Ξέσπασε μάχη σώμα με σώμα μεταξύ αριστεριστών και συνέδρων του CDS που είχαν σχηματίσει μια ομάδα περιφρούρησης. Στα αυτοκίνητα του CDS που βρίσκονταν απ έξω, ρίχτηκαν βόμβες μολότοφ. Μια Μερσέντες και μια Τζάγκουαρ έγιναν στάχτη. Εκείνη η γωνιά του Πόρτο είχε πια μετατραπεί σε κανονικό πεδίο μάχης. Ο κόσμος απ τα διπλανά σπίτια έδινε λεμόνια στους διαδηλωτές για να τους βοηθήσει ν αποφύγουν τα χειρότερα εξ αιτίας των δακρυγόνων. Ζητωκραυγές ξέσπασαν όταν μια Άλφα Ρομέο τυλίχτηκε στις φλόγες. Απλώθηκε το σύνθημα «Φωτιά στο CDS». Δώδεκα τραυματίες μεταφέρθηκαν στα νοσοκομεία. Τελικά κατέφτασε η COPCON. Μερικοί φαντάροι αγκαλιάστηκαν απ τους διαδηλωτές. Τα ΜΑΤ αποσύρθηκαν και τα βίαια επεισόδια τερματίστηκαν αμέσως. Ένας υπολοχαγός ζήτησε απ όλους να διαλυθούν, διαβεβαιώνοντας ότι το συνέδριο θα διακόπτονταν. Κανείς δεν έκανε βήμα. Μια ανάλογη ραδιοφωνική έκκληση έπεσε στο κενό. Η COP- CON ζήτησε να κατέβει η σημαία του CDS απ την αίθουσα. Οι διαδηλωτές όχι μόνον αρνούνταν ν αποχωρήσουν αλλά οι γραμμές τους πύκνωναν από πολλούς νεαρούς εργάτες. Η κατάσταση είχε φτάσει σ αδιέξοδο: οι σύνεδροι του CDS στην αίθουσα κι οι δυνάμεις της αριστεράς ολόγυρά τους. Γύρω στις επιστρατεύτηκε ένα έφιππο απόσπασμα της GNR. Μόλις έγινε αντιληπτό, σηκώθηκαν οδοφράγματα απ τους διαδηλωτές. Οι δυνάμεις όμως της COP- CON πήραν θέση ανάμεσα στις δυο πλευρές, πυροβολώντας πάνω απ τα κεφάλια των αντρών της GNR. Έτσι, αυτή υποχώρησε. Η νύχτα είχε προχωρήσει κι οι διαδηλωτές παρέμεναν έξω απ το κτήριο συζητώντας την κατάσταση. Μέχρι τις 5 το πρωί, δεν είχαν αποχωρήσει παρά μόνο εκατό περίπου άνθρωποι. Μεταφέρθηκαν αλεξιπτωτιστές απ τη Λισαβόνα. Υπήρχαν φόβοι ότι η κατάσταση θα

174 174 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ οξύνονταν εκ νέου το πρωί κι ότι θα μπορούσε ν ακολουθήσει σύγκρουση μεταξύ του στρατού και της GNR. Μέχρι τις 8 το πρωί, ένα στρατιωτικό κονβόι είχε στήσει φράγματα, περικυκλώνοντας ολόκληρη την περιοχή. 180 περίπου οχήματα είχαν σπεύσει στην ευρύτερη περιοχή. Η μάχη είχε λήξει αφήνοντας 17 τραυματίες (12 πολίτες και 5 αστυνομικούς). Στη διάρκεια της νύχτας, διάφορες πολιτικές οργανώσεις είχαν πάρει θέση για τα γεγονότα (βλ. Παράρτημα 17). Το CDS, μέσα σ απόλυτη σύγχυση, έκανε λόγο γι απόσυρσή του απ τις εκλογές. Ενώ οργανώνονταν και προετοιμάζονταν γι αυτές, θα έπρεπε τώρα, δήλωσε, να λειτουργεί εν κρυπτώ. Στην πραγματικότητα, το CDS είχε οργανώσει όντως μυστικό συνέδριο στη Λισαβόνα, στις 22 Φλεβάρη Καμιά πληροφορία δεν είχε εκ των υστέρων δοθεί, σχετικά με τον αριθμό των συνέδρων ή το από που προέρχονταν. Απ το Γενάρη του 1975 κι έπειτα, τα συνέδρια κι οι συναντήσεις των CDS και PDC έγιναν επανειλημμένα στόχος επιθέσεων. Μια συγκέντρωση του PDC στην Μπράγκα είχε δεχτεί πυρά από άγνωστη ομάδα. Μεταξύ του Γενάρη του 1975 και των εκλογών του Απρίλη, εκτιμάται ότι σχεδόν οι μισές πολιτικές συγκεντρώσεις που οργανώθηκαν απ τα δύο αυτά κόμματα (όπως κι απ το PPD) είχαν διαλυθεί ή παρεμποδιστεί με διάφορους τρόπους. Το PDC κόντευε να χάσει κάθε ίχνος αξιοπιστίας. Μόνο οι συγκεντρώσεις στις οποίες ομιλητής ήταν ο Ταγματάρχης Σάντσεζ Οσόριο μπορούσαν να προσελκύσουν κόσμο. Το CDS φαίνονταν να βρίσκεται στα τελευταία του. Ο επόμενος στόχος για την αριστερά θα ήταν ασφαλώς το PPD. Στις 8 Μάρτη του 1975, το PPD οργάνωσε μια συγκέντρωση στο Ναυτικό Όμιλο του Σετούμπαλ, μια μεγάλη βιομηχανική περιοχή, 40 χλμ. απ τη Λισαβόνα. Περίπου διαδηλωτές των LUAR, MES, FEC m-l, FSP, UDP και PRP-BR συγκεντρώθηκαν έξω απ τον όμιλο, στη Λεωφόρο Λουίζα Τόντι. Υπήρχαν 100 περίπου αστυνομικοί για να προστατέψουν τη συγκέντρωση. Το πανό του PPD κάηκε ενώ ακούγονταν το σύνθημα «Έξω το PPD και η Αντίδραση». Η αστυνομία προσπάθησε ν αποτρέψει τους διαδηλωτές απ το να εισβάλουν στον όμιλο. Άνοιξε πυρ εναντίον του πλήθους σημαδεύοντας χαμηλά, όπως φάνηκε κι απ τις τροχιές των βλημάτων. Ένας διαδηλωτής σκοτώθηκε και δεκατέσσερις τραυματίστηκαν. Τα νέα κυκλοφόρησαν κι άρχισαν να κινητοποιούνται δυνάμεις απ όλη την περιοχή. Στο Σετούμπαλ υπήρχε πολύ μεγάλος αριθμός υποστηριχτών του PCP, χωρίς αυτό να σημαίνει πως τους έλεγχε απαραίτητα. Καθώς η μάχη συνεχίζονταν, μεταφέρθηκε στρατός απ τη Σχολή Εκπαίδευσης Πεζικού για να ενισχυθούν οι αλεξιπτωτιστές και σύντομα πήραν τον έλεγχο από τα ΜΑΤ. «Πρόκειται για τα κρισιμότερα συμβάντα από την 25η Απριλίου», ανέφερε η ανακοίνωση του PPD. «Θέτουν σε κίνδυνο ολόκληρη την επανάσταση». Οι Μαοϊκοί, εξοργισμένοι απ το θάνατο του συντρόφου τους, φώναζαν «το Σετούμπαλ είναι κόκκινο», «Κάτω η Αντίδραση», «Κομμουνισμός», «Να τελειώνουμε με τους Λαϊκο-Δημοκράτες»... Έκαναν πορεία προς το αρχηγείο των ΜΑΤ, απαιτώντας να συλληφθούν οι υπεύθυνοι για τη δολοφονία. Οι αλεξιπτωτιστές παρακολουθούσαν την κατάσταση από κοντά αλλά δεν

175 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΑΚΙΕΡΑ 175 παρενέβησαν. Οι 50 άντρες του αστυνομικού τμήματος πολιορκήθηκαν όλη τη νύχτα, καθώς κι όλη την επόμενη μέρα. Ο συνταγματάρχης που ήταν επικεφαλής των αλεξιπτωτιστών προσέγγισε κάποιους απ τους διαδηλωτές αλλά δεν κατάφερε τίποτα. Αργά το απόγευμα, μίλησε μέσω τηλεβόα, λέγοντας στους διαδηλωτές ότι η αστυνομία αποσύρονταν. Ο στρατός αποδοκιμάστηκε. «Οι στρατιώτες είναι με το λαό», τόνισε ο συνταγματάρχης. «Γιατί τότε οι μπάτσοι είναι ακόμα ελεύθεροι;», ήρθε η απάντηση. Τα αστυνομικά οχήματα (φορτωμένα με άντρες για τις αλλαγές βάρδιας) χτυπήθηκαν και γενικά δέχτηκαν διάφορες επιθέσεις καθώς επιτάχυναν. Τελικός απολογισμός: ένας νεκρός και τριάντα τραυματίες. Το συμβάν υπήρξε αποκαλυπτικό: ο στρατός, φοβούμενος την απώλεια της λαϊκής υποστήριξης, δεν επενέβη. Αν δέχονταν τέτοιες διαταγές, θα επιτίθονταν εναντίον των διαδηλωτών; Πολλοί απ τους στρατιώτες είχαν προσωπικές σχέσεις με τον τοπικό πληθυσμό. Το στοιχείο αυτό ήταν σημαντικό κι οι αρχές το ήξεραν. Στάθηκαν αρκετά έξυπνες για να μην δοκιμάσουν το ενδεχόμενο αυτό στην πράξη. Μια μικρή ομάδα Μαοϊκών κινήθηκε προς την έδρα της Σχολής Πεζικού, για να διαμαρτυρηθεί για το γεγονός αλλά η μεγάλη πλειοψηφία απέρριψε οποιαδήποτε σύγκρουση με το στρατό. Ένας ρεπόρτερ της βρετανικής Γκάρντιαν κι ένας φωτογράφος του αμερικανικού περιοδικού Τάιμ, δέχτηκαν επίθεση καθώς έδιναν την ανταπόκρισή τους στη Λισαβόνα. Οι δημοσιογράφοι «ελέγχονταν» εξαιτίας του προκατειλημμένου τρόπου με τον οποίο είχαν περιγράψει το συνέδριο του CDS στο Πόρτο και λόγω της εχθρικής τους στάσης απέναντι στο συνολικό πολιτικό σκηνικό στην Πορτογαλία. Γενικά, οι ευρωπαϊκές κι αμερικανικές εφημερίδες υποστήριζαν δια της πλαγίας τα CDS και PPD, μέσω υπαινιγμών, αν όχι άμεσα. Αναφερόμενοι σε γεγονότα του δρόμου, κατέτασσαν το PCP μαζί με τις υπόλοιπες αριστερές οργανώσεις (πράγμα που εξόργιζε το Κομμουνιστικό Κόμμα). Στις ειδήσεις που επιλέγονταν απ αυτούς ως άξιες δημοσίευσης, τόνιζαν το κλίμα φόβου, χωρίς ν αναφέρουν τίποτα για τον ενθουσιασμό. Έδιναν συνεχώς έμφαση στα λεγόμενα των επαγγελματιών πολιτικών, χωρίς να τους ενδιαφέρει τι έκανε ο λαός. Υποβάθμιζαν αυτά που όφειλαν να προσπαθήσουν να κατανοήσουν. Φαίνονταν να μην ξεμυτίζουν τον περισσότερο καιρό απ τα δωμάτια των ξενοδοχείων τους ή τα κοσμικά μπαρ του Κασκάις, κάνοντάς την εμφάνισή τους μόνο όταν προσκαλούνταν από πολιτικούς του PPD ή του CDS. Ή μήπως ήταν η πολιτική που αποφασίζονταν στο Λονδίνο και το Παρίσι, αυτή που τους υπαγόρευε το περιεχόμενο των ανταποκρίσεών τους; Με μια ή δυο εξαιρέσεις (Φαϊνάνσιαλ Τάιμς και Λε Μοντ), τα δυτικά ρεπορτάζ ήταν μονίμως αρνητικά. Αυτό δεν αφορούσε μόνο τον Πρωθυπουργό (Βάσκο Γκονσάλβες) και τα σημαντικότερα μέλη του MFA (σαν τον Ρόζα Κουτίνιο) αλλά και τους Μάριο Σοάρες και Αλβάρο Κουνιάλ επίσης. Οι δημοσιογράφοι αντιπροσωπεύουν το χειρότερο είδος χαμαιλεοντισμού. Αλλάζουν χρώμα ανάλογα με το που φυσάει ο πολιτικός άνεμος και θα ήταν παράλογο να περιμένει κάποιος κάτι διαφορετικό από δαύτους. Τους ενδιαφέρει το παρόν και το παρόν είναι ο καπιταλισμός.

176 176 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

177 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII: ΤΟ MFA 177 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII ΤΟ MFA Προπαγανδιστική αφίσα για τη συμμαχία MFA/Λαού.

178 178 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Οι Απαρχές. Οι Πορτογαλικές ένοπλες δυνάμεις διαθέτουν μακρύ πολιτικό παρελθόν. Υπήρξαν το εφαλτήριο τόσο για τη δημοκρατική επανάσταση του 1910, όσο και για το πετυχημένο πραξικόπημα του Μεταξύ 1926 και Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, οι Πορτογάλοι έγιναν μάρτυρες αλλεπάλληλων πραξικοπηματικών ενεργειών. Αντίθετα από παρόμοιες οργανώσεις που πήραν την εξουσία στην Ευρώπη στις δεκαετίες του 1920 και 1930, το Πορτογαλικό φασιστικό κίνημα αντλούσε τη δύναμή του απ το στρατό. Δεν υπήρξε κάποιο μαζικό κίνημα υπέρ του φασισμού όπως στην Ιταλία ή τη Γερμανία. Η φασιστική εξουσία στην Πορτογαλία βρίσκονταν στα χέρια μιας σειράς παραστρατιωτικών σχηματισμών. Η Σχολή Ευελπίδων της Λισαβόνας, η ανώτερη σχολή αξιωματικών, θεωρούνταν ευρέως ως η ραχοκοκαλιά του Σαλαζαρικού καθεστώτος. Το Υπουργείο Ασφαλείας υπόκειτο στον Αρχηγό των Ενόπλων Δυνάμεων. Το ίδιο ίσχυε και για το διοικητή της GNR (Ρεπουμπλικανική Εθνική Φρουρά). Οι πολιτικές υποθέσεις αναλαμβάνονταν από ειδικά συγκροτημένα παραστρατιωτικά σώματα όπως η Πορτογαλική Λεγεώνα και η Φρουρά (Guarda). Οι αξιωματικοί των ενόπλων δυνάμεων απολάμβαναν κάποια ελευθερία κινήσεων εντός του συγκεκριμένου συστήματος. Είχαν αποπειραθεί να κάνουν χρήση αυτής της ελευθερίας στη διάρκεια των αποτυχημένων πραξικοπημάτων του 1930, του 1931, του 1945 και του Δεν υπήρχε όμως η ίδια ελευθερία και για τις κατώτερες βαθμίδες. Μόνο μετά απ το αποτυχημένο πραξικόπημα που καθοδηγήθηκε απ τον πρώην Στρατηγό Ουμπέρτο Ντελγκάντο, άρχισε η διείσδυση της PIDE στις ένοπλες δυνάμεις. Όμως ακόμα και τότε, η δράση της ήταν περιορισμένη και δεν μπορούσε να ενεργεί αυτόνομα. Συνήθως αυτή που κινητοποιούνταν εναντίον των μονάδων που στασίαζαν ήταν η GNR, μέσω συγκεκριμένων διαταγών της στρατιωτικής ελίτ. Η δομή των Πορτογαλικών ενόπλων δυνάμεων έγινε λιγότερο άκαμπτη απ το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετέπειτα. Άρχισε επίσης να μεταβάλλεται κι η ταξική σύνθεση των δυνάμεων αυτών. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1950, η στρατιωτική καριέρα έχασε την αίγλη της μέσα στις κορυφαίες οικογένειες της χώρας. Η αριστοκρατία και η μεσοαστική τάξη έπαψαν να στέλνουν τους γιους τους στις «ένδοξες» Στρατιωτικές Ακαδημίες, κατευθύνοντάς τους προς το πανεπιστήμιο ή στην απόκτηση άλλων επαγγελματικών προσόντων. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970, οι ανώτατες βαθμίδες του στρατού έφεραν ακόμα τα ονόματα των οικογενειών της ελίτ. Όσο όμως χαμήλωνε η ιεραρχία, τα ονόματα αυτά εξαφανίζονταν. Με το ξέσπασμα των τριών αποικιακών πολέμων, οι εισαγωγές στις Στρατιωτικές Ακαδημίες μειώθηκαν στο μισό. Μέχρι το είχαν φτάσει στο ένα τέταρτο του αντίστοιχου αριθμού για το Λόγω της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας, πολλοί αξιωματικοί έπρεπε να τοποθετούνται στις θέσεις τους αμέσως μετά τα πανεπιστήμια ή τα κολλέγια, περνώντας μια ταχύρυθμη στρατιωτική εκπαίδευση και σαλπάροντας σχεδόν αμέσως για την Αφρική. Πολλοί απ αυτούς που ενεπλάκησαν αργότερα στο πραξικόπημα της 25ης Απρίλη, υπήρξαν φοιτητές στις αρχές της δεκαετίας του 1960, σε μια περίοδο έντονων

179 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII: ΤΟ MFA 179 συζητήσεων και διαμαρτυριών. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα στη δεκαετία του 60 είχαν επιτρέψει σε αρκετούς στρατιώτες να φοιτούν σε πανεπιστήμια και τεχνικές σχολές, παρακολουθώντας μαθήματα τεχνικού προσανατολισμού. Πολλοί στρατιώτες που προέρχονταν απ την εργατική τάξη ή την αγροτιά, είχαν προαχθεί λόγω των προσόντων που είχαν αποκτήσει με τον τρόπο αυτό. Μέσα απ την επαφή με τους φοιτητές (κι ειδικότερα με τις μαοϊκές ομάδες), άρχισαν να συστήνονται μικροί θύλακες αντίστασης. Απ το 1971 και μετά, δημιουργήθηκαν μέσα στις στρατιωτικές και ναυτικές μονάδες μικροί πολιτικοί πυρήνες όπως η RPA (Λαϊκή Αντιφασιστική Αντίσταση). Μοίραζαν προκηρύξεις κι έκαναν προπαγάνδα εναντίον του πολέμου και των αποικιακών πολιτικών που απέρρεαν απ αυτόν. Οι μισθοί αποτελούσαν ξεκάθαρα ένα αδύναμο κρίκο μέσα στο όλο σύστημα. Οι κληρωτοί αμείβονταν με 150 περίπου εσκούδα το μήνα, λιγότερα δηλαδή απ όσο κόστιζε ένα ζευγάρι μπότες. Οι αποδοχές αυξάνονταν κατακόρυφα για τους αξιωματικούς. Ο κληρωτός που είχε οικογένεια ήταν καταδικασμένος να υποστεί απίστευτη ταλαιπωρία όταν σάλπαρε για τις αποικίες προκειμένου να εκπληρώσει την υποχρεωτική στρατιωτική του θητεία. Η διάρκεια της στράτευσης ήταν δύο χρόνια το Αυξήθηκε στα τέσσερα μέχρι το 1971 και συνήθως περιελάμβανε από 9 ως 24 μήνες υπερπόντιας υπηρεσίας. Η αδιάλλακτη στάση του Σαλαζαρικού και Καετανικού καθεστώτος απέφερε οφέλη μονάχα για μια χούφτα ανθρώπων. Τα κέρδη που προέρχονταν απ την Ανγκόλα και τις αμοιβές των Μοζαμβικανών εργαζόμενων στη Νότια Αφρική (οι οποίοι διέσχιζαν τα σύνορα για να δουλέψουν στη Νότια Αφρική) πλούτιζαν τους Πορτογάλους αφέντες. Το κόστος όμως για την εργατική τάξη που σήμαινε καταπίεση και θάνατο, δεν εμφανίζονταν σε κανένα εθνικό ισοζύγιο. Χιλιάδες νέοι λιποτακτούσαν. Δεκάδες χιλιάδες αρνούνταν να υπηρετήσουν κι εγκατέλειπαν τη χώρα. Οι ένοπλες δυνάμεις αμφισβητούνταν επίσης ευθέως. Ομάδες σαν το LUAR, το PRP-BR και άλλες, επιτίθονταν στις συγκεκριμένες πολιτικές στρεφόμενες κατά στρατιωτικών μονάδων: επέδραμαν εναντίον στρατοπέδων κι ανατίναζαν πολεμικά πλοία. Το «Κίνημα των Λοχαγών» επρόκειτο ν αναπτυχθεί μέσα σ ένα τέτοιο υπόβαθρο. Όπως όλοι οι θεσμοί, οι ένοπλες δυνάμεις είχαν προσελκύσει ρουφιάνους και πράκτορες της PIDE. Οι γραμμές όμως των αξιωματικών αποδείχτηκαν λιγότερο πρόσφορες για διείσδυση. Οι πρώτες επαφές μεταξύ αξιωματικών έλαβαν χώρα τον Ιούνη του 1973, ως αντίδραση σ εκδήλωση της δεξιάς «Ένωσης Βετεράνων Πολέμου» που απαιτούσε «περαιτέρω αποφασιστική δράση εναντίον της κόκκινης τρομοκρατίας». Πολλές διαφορετικές ομάδες έκαναν πιθανώς συναντήσεις τον ίδιο καιρό και μόνο αργότερα ένωσαν τις δυνάμεις τους. 1 Τα κυβερνητικά διατάγματα του Σεπτέμβρη του 1 Τα κινήματα αυτά, οι συναντήσεις τους κι οι ηγετικές τους προσωπικότητες είναι το θέμα του O Movimento dos Capitaes e o 25 de Abril των Avelino Rodrigues, Cesaria Borga και Mario Cardoso

180 180 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1973 που επέτρεπαν στους δόκιμους αξιωματικούς που επέστρεφαν να ενσωματωθούν στον παλιό μόνιμο κορμό, προκάλεσαν μεγάλη αναστάτωση. Το ίδιο κι οι μισθολογικές απαιτήσεις των μόνιμων υπαξιωματικών. Σύμφωνα με το δημοσιογράφο Λουίς Καραντάλ που ήταν σ επαφή με το κίνημα απ τη σύλληψή του, η πρώτη κοινή συνάντηση των διαφόρων ρευμάτων των «αντιφρονούντων» έλαβε χώρα στο Κασκάις, μεσοαστικό προάστιο της Λισαβόνας. Οι 200 αξιωματικοί που ήταν παρόντες ήταν όλοι τους επαγγελματίες. Αργότερα πραγματοποιήθηκαν μικρότερες συναντήσεις ανά τακτά διαστήματα, ώστε να συζητηθούν οι θέσεις για τον πόλεμο και η πολιτική κατάσταση. Η συνάντηση του Ομπίντος, την 1η Δεκέμβρη του 1973, πήρε την απόφαση να προχωρήσει σε πραξικόπημα αμέσως μόλις δίνονταν η ευκαιρία. Η στροφή της Πορτογαλίας προς την ανάπτυξη οικονομικών σχέσεων με τις χώρες της ΕΟΚ ερμηνεύονταν απ τους δεξιούς στρατηγούς ως πολιτική «φιλελευθεροποίησης». Επιχείρησαν πραξικόπημα το Δεκέμβρη του 1973, υπό το Στρατηγό Κάουλζα ντε Αριάγκα. Η αποτυχία του ήταν το αποτέλεσμα της εναντίωσης του «Κινήματος των Λοχαγών» και συνέβαλε απλώς στην περαιτέρω εδραίωση του κινήματος αυτού. Ένα μανιφέστο (Παράρτημα 18) που θεωρείται γενικά ότι κυκλοφόρησε ανάμεσα στις ένοπλες δυνάμεις το Φλεβάρη και το Μάρτη του 1974, φανερώνει ξεκάθαρα το τι συζητούνταν. Μια συνοδευτική επιστολή καλούσε σ επίδειξη αλληλεγγύης στους συναγωνιστές που είχαν συλληφθεί και κρατούνταν στις φυλακές της Τραφάρια. Προέτρεπε κάθε ενδιαφερόμενο να μείνει προσηλωμένος στην υπόθεση και να μην επιτρέψει να κάνουν την εμφάνισή τους διαιρέσεις μέσα στους τρεις κλάδους των ενόπλων δυνάμεων. Τέσσερις μέρες μετά απ το συγκεκριμένο μανιφέστο ήρθε η αποτυχημένη στάση της Κάλντας ντα Ραΐνια. Ένα ακόμα μανιφέστο του «Κινήματος των Λοχαγών» (18 Μάρτη) έκανε λόγο για τέσσερις συλληφθέντες συντρόφους. Επιδοκίμαζε την απόφαση των Στρατηγών Σπίνολα και Κόστα Γκόμεζ, καθώς και του Ναυάρχου Μπογκάλιο, να μη λάβουν μέρος στη διαδήλωση για τη στήριξη του Καετάνο. Ανέφερε ότι τα στρατεύματα στην Κάλντας έδρασαν με υπερβολική βιασύνη αλλά εξέφραζε την πλήρη αλληλεγγύη του σ αυτό που είχαν κάνει. «Ο σκοπός τους είναι και δικός μας», δήλωνε. Το μανιφέστο καταδίκαζε με οξύ τρόπο τις δυνάμεις της PIDE/DGS, της GNR και της Πορτογαλικής Λεγεώνας, για το ρόλο τους στο μπλοκάρισμα του RI-5 (5ο Σύνταγμα Πεζικού) που είχε ξεκινήσει απ την Κάλντας εκείνη το βράδυ. Έκανε έκκληση για προσοχή, προτρέποντας τους υποστηρικτές του να βρίσκονται σ ετοιμότητα αναμένοντας το καθορισμένο σύνθημα. Ο Ταξίαρχος Οτέλο Σαράιβα ντε Καρβάλιο (τότε ταγματάρχης και τον οποίο - για λόγους συντομίας - θ αποκαλούμε από δω και στο εξής απλά Οτέλο) μίλησε αργότερα για τις δυσκολίες που αφορούσαν την οργάνωση υπό το καθεστώς Καετάνο (Εσπρέσσο, 4 Γενάρη 1975). Ανέφερε ότι στις 12 Μάρτη 1974, είχε μεταβεί στην οικία του Στρατηγού Σπίνολα προκειμένου να τον ρωτήσει αν γνώριζε τι θα ανακοίνωνε άμεσα ο Καετάνο Moraes, Λισαβόνα, 1974.

181 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII: ΤΟ MFA 181 στην Εθνοσυνέλευση. Ο Σπίνολα αποκάλυψε ότι ο ίδιος επρόκειτο ν απομακρυνθεί απ τη θέση του, όπως επίσης κι ο Στρατηγός Κόστα Γκόμεζ. Ο τελευταίος είχε εγκρίνει τη δημοσίευση του βιβλίου του Σπίνολα «Η Πορτογαλία και το Μέλλον», στ οποίο γίνονταν έκκληση υπέρ μιας μάλλον πολιτικής παρά στρατιωτικής λύσης στο πρόβλημα του πολέμου. «Ετοιμάσαμε ένα πλάνο δράσης κι ο Αντισυνταγματάρχης Γκαρσία ντος Σάντος, ο Ταγματάρχης Καζανόβα, ο Ταγματάρχης Μόνζε, ο Ταγματάρχης Αζεβέντο κι εγώ, συνεργαστήκαμε πάνω σ αυτό. Θα εμπλέκονταν πέντε μονάδες, ανάμεσά τους το 5ο Σύνταγμα Πεζικού, η Σχολή Εκπαίδευσης Πεζικού και μια μονάδα αλεξιπτωτιστών ( ) Στις 13 Μάρτη συναντηθήκαμε ξανά κι αποφασίσαμε ότι το πλάνο δεν μπορούσε να προχωρήσει. Το πραξικόπημα είχε σχεδιαστεί για κείνη τη νύχτα. Αφού όμως αναβλήθηκε, όλες οι μονάδες έθεσαν τα όπλα τους σε αναμονή εκτός απ το σύνταγμα ελαφρού πεζικού RI-5. Ο Ταγματάρχης Καζανόβα προσπάθησε να τους καθησυχάσει, λέγοντάς τους ότι υπήρχε καινούριο σχέδιο. Τους ζήτησε να περιμένουν μέχρι την επόμενη Δευτέρα. Στις 15 του μήνα, συναντήθηκα με το Λοχαγό Μαρκές Ράμος και τον Ταγματάρχη Καζανόβα. Αναφέρθηκε ότι σε κάποιες μονάδες υπήρχε μεγάλη ανυπομονησία. Ακούσαμε απ τον Ταγματάρχη Λαμέγκο ότι μια μονάδα ήταν εξοπλισμένη κι έτοιμη να βγει στο δρόμο. Μεγάλος ενθουσιασμός κατέλαβε τον καθένα κι ειδικότερα τον Ταγματάρχη Μόνζε. Χωρίσαμε στις 9.30 μ.μ. και δεν επρόκειτο να ξανασυναντηθούμε παρά μόνο στις 25. Αναχώρησα για να πιάσω υπηρεσία. Οι υπόλοιποι πήγαν στην Κάλντας. Δε διαθέταμε μέσα για να επικοινωνούμε μεταξύ μας. Διαπίστωσα αργότερα ότι ο Ταγματάρχης Μόνζε πέρασε όλο το βράδυ τηλεφωνώντας σε διάφορες μονάδες για να δει ποιες θα αναπτύσσονταν στη Λισαβόνα: δεν επρόκειτο να το κάνει καμιά. Στο τέλος, ξεκίνησε μόνο η μονάδα απ την Κάλντας. Ο Ταγματάρχης Μόνζε πήγε στο σπίτι του Ταγματάρχη Καζανόβα, ξυπνώντας τον και ζητώντας του να πάει στη μονάδα της Κάλντας και να προσπαθήσει να τη γυρίσει πίσω, μιας κι ήταν απόλυτα απομονωμένη. Πήγα στη Λισαβόνα και πέρασα απ το σπίτι του Ταγματάρχη Μόνζε: υπήρχαν τρία αυτοκίνητα με πράκτορες της DGS μπροστά απ το σπίτι του. Έφυγα για το Ενκαρνασάο όπου υποτίθεται ότι ο Ταγματάρχης Μόνζε θα περίμενε τις φάλαγγες που θα κατέφταναν. Δεν υπήρχε τίποτα εκτός από πληρώματα της DGS και αστυνομία. Έμεινα μέχρι τις 7 το πρωί και οι μόνες φάλαγγες που είδα να καταφτάνουν ήταν της 5ης και 7ης Τεθωρακισμένων (για να σταματήσουν το κίνημα). Εκείνη τη στιγμή ήταν πια ανώφελο. Επέστρεψα στη Λισαβόνα και πληροφορήθηκα ότι οι Ταγματάρχες Μόνζε και Καζανόβα είχαν συλληφθεί». Το πραξικόπημα της 16ης Μάρτη απέτυχε. Οι συλλήψεις όμως και τα βασανιστήρια που θ ακολουθούσαν δυνάμωσαν την αποφασιστικότητα του Κινήματος. Αποφασίστηκε να μη γραφτούν καινούριες ανακοινώσεις. Η Συντονιστική Επιτροπή συναντήθηκε και συμφώνησε πάνω σ ένα νέο πρόγραμμα. Για ν αποφευχθεί η τυχόν εξάπλωση των εστιών δυσαρέσκειας, πολλοί αξιωματικοί που θεωρούνταν ύποπτοι εμπλοκής στο κίνημα, μετατέθηκαν σ άλλες μονάδες. Αυτό βοήθησε μιας και τους επέτρεψε να εξαπλώσουν τις ιδέες τους σε περιοχές που πριν δεν ήταν δυνατό. Αντίγραφα του προγράμματος έφτασαν στους Σπίνολα και Κόστα Γκόμεζ μέχρι τα τέλη Μάρτη. Έκαναν κάποιες τροποποιήσεις που με τη σειρά τους άλλαξαν και πάλι απ τη Συντονιστική

182 182 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Επιτροπή για το Πρόγραμμα (CCP). Το σύνθημα δόθηκε το πρωί της 25ης Απρίλη. Το σκέφτηκε ο Οτέλο μ έναν έμπιστο ντι τζέι του τότε μοδάτου «Ντράγκστορ 70». Το «Grandola, Vila Morena» παίχτηκε απ το Ράντιο Ρενασένσα και μια επιτυχία της εποχής απ τη Ραδιοφωνία της Λισαβόνας. Η 25η Απρίλη Δύο ήταν οι διακριτές ομάδες που κινούνταν προς την κατεύθυνση της πολιτικής παρέμβασης. Πρώτα, το Κίνημα των Λοχαγών, στην ηγεσία του οποίου βρίσκονταν η CCP. Η CCP αποτελούνταν απ το Μέλο Αντούνες, το Βάσκο Γκονσάλβες, το Βίτορ Άλβεζ και 16 ακόμα μέλη. Σ ολόκληρη τη χώρα ήταν διασπαρμένες μικρές ομάδες αξιωματικών και λοχαγών (υπολογίζονται σε 800 συνολικά) που συντόνιζαν τις διάφορες μονάδες. Η δεύτερη ομάδα ήταν μικρότερη και χρησιμοποιούνταν απλώς απ το Κίνημα προκειμένου να περιβληθεί με κάποιο σεβασμό και ανάλογη κάλυψη. Επικεντρώνονταν γύρω απ τους Στρατηγούς Σπίνολα και Κόστα Γκόμεζ, κι αξιωματικούς σαν τον Ταγματάρχη Σάντσεζ Οσόριο και Φιρμίνο Μιγκέλ. Οι επαφές μεταξύ των δύο ομάδων ήταν συχνές και ορισμένοι αξιωματικοί που ανήκαν στο «Κίνημα των Λοχαγών» υποστήριζαν την ομάδα γύρω απ τον Σπίνολα. Το πραξικόπημα είχε διεξαχτεί απ το «Κίνημα των Λοχαγών» κι ο ίδιος ο Σπίνολα δε έμαθε τις ακριβείς λεπτομέρειες παρά μόνο τη στιγμή που οι στρατιωτικές προετοιμασίες είχαν όντως αρχίσει. Ο Λοχαγός Μαΐα, ένας Διοικητής Τεθωρακισμένων στο Σανταρέμ, 29 χρόνων και μ ενεργή υπηρεσία στη Γουϊνέα-Μπισσάου και τη Μοζαμβίκη υπό τον Σπίνολα, ήταν ένας απ τους βασικούς ενδιάμεσους μεταξύ των δύο ομάδων κι ένας απ τους αρχηγούς της κατάληψης της Λισαβόνας: «Έλαβα τις διαταγές δύο μέρες πριν την 25η και μετά απ αυτό με παρακολουθούσαν στενά πράκτορες της DGS. Επικοινώνησα μ όλες τις μονάδες, λέγοντάς τους να βρίσκονται σ ετοιμότητα γι αυτό που αναμέναμε. Μέχρι και το πραγματικό συμβάν, ελάχιστοι γνώριζαν το χρόνο που θα εκδηλώνονταν». Η μονάδα Τεθωρακισμένων ήταν η πρώτη που έφτασε στη Λισαβόνα. Προσπέρασαν μια μονάδα της GNR που νόμισε πως επρόκειτο για άσκηση. Δε συνάντησε καμιά αντίσταση. Αν παρουσιάζονταν προβλήματα, υπήρχε πλάνο υποχώρησης προς το Σανταρέμ και προβολής αντίστασης από εκεί. Οι επαφές μεταξύ Συντονιστικής Επιτροπής και Σπίνολα έλαβαν χώρα το πρωί κι ο δεύτερος συμφώνησε να προσχωρήσει στο Λοχαγό Μαΐα. Αυτός, είχε στο μεταξύ περικυκλώσει το Αρχηγείο της GNR στο Κάρμο κι είχε κινηθεί για να συναντήσει τον Καετάνο. «Γνωρίζω ότι δεν κυβερνώ πια», είχε πει ο Καετάνο. «Ελπίζω μόνο να τύχω του σεβασμού που μου αρμόζει». Ρώτησε ποιοι ήταν οι αρχηγοί. Ο Μαΐα απάντησε ότι τους γνώριζε μόνο με το κωδικό όνομα ΟΣΚΑΡ κι ότι επίσης εμπλέκονταν οχτώ στρατηγοί. Ο Καετάνο αρνήθηκε να παραδοθεί σε οποιονδήποτε έφερε βαθμό κατώτερο του στρατηγού. Τελικά, μετά από συζητήσεις μεταξύ του Αλβάρο Ροκέτ (Υπουργός Τουρισμού) και του Σπίνολα, ο Πρωθυπουργός παραιτήθηκε.

183 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII: ΤΟ MFA 183 Το άμεσο επακόλουθο ήταν η δημιουργία της «Επιτροπής Εθνικής Σωτηρίας». Η ομάδα γύρω απ το Σπίνολα, κυριαρχούσε στο συγκεκριμένο σώμα, με πέντε εκπροσώπους έναντι δύο του «Κινήματος των Λοχαγών». Η Επιτροπή αποτελούνταν απ τον Αρχηγό και τον Υπαρχηγό των Ενόπλων Δυνάμεων (Στρατηγούς Σπίνολα και Κόστα Γκόμεζ), τον Αρχηγό των Διαβιβάσεων (Ταξίαρχο Ζαΐμε Σιλβέριο Μαρκές), τον Υποπλοίαρχο Ρόζα Κουτίνιο (Ναυτικό), τον Σμήναρχο Γκαλβάο ντε Μέλο (Αεροπορία) και τον Πτέραρχο Ντιόγκο Νέτο (Αεροπορία). Ο Σπίνολα, ως πρόεδρος, διόρισε την κυβέρνηση. Έτσι, την επαύριο της 25ης Απρίλη, ήταν η ομάδα γύρω απ το Σπίνολα που ανέλαβε τα ηνία της εξουσίας, αν κι η εξουσία αυτή ήταν κάθε άλλο παρά απόλυτη. Ισχυρή επιρροή ασκούσαν γνωστές πολιτικές προσωπικότητες και οι ηγέτες των πολιτικών κομμάτων, όπως επίσης κι η Συντονιστική Επιτροπή για το Πρόγραμμα (CCP). Το σώμα αυτό συνέχισε να υφίσταται ως ξεχωριστό απ την Επιτροπή (Εθνικής Σωτηρίας). Το «Κίνημα των Λοχαγών» μετατράπηκε στο Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων (MFA). Κατά παρόμοιο τρόπο, η Συντονιστική Επιτροπή κάθε κλάδου των ενόπλων δυνάμεων συνέχισε να συνεδριάζει από κοινού αλλά και ξεχωριστά. Το συνολικό άθροισμα αυτών των επιτροπών έγινε τελικά γνωστό ως Γενική Συνέλευση του MFA. Με την κατάρρευση της Πρώτης Προσωρινής Κυβέρνησης του Πάλμα Κάρλος, η CCP μετατράπηκε μαζί με την Επιτροπή Εθνικής Σωτηρίας, στο σημαντικότερο κέντρο λήψης αποφάσεων στη χώρα. Ο Πάλμα Κάρλος επιθυμούσε περισσότερη εξουσία για τους πολιτικούς και μικρότερη εξάρτηση απ τις ένοπλες δυνάμεις. Για την CCP αυτό ισοδυναμούσε με την πλήρη υποβάθμιση του αποφασιστικού ρόλου που είχε διαδραματίσει στην 25η Απρίλη. Τα μέλη της Επιτροπής θώρησαν ότι αυτό έθετε σε κίνδυνο το σύνολο του προγράμματός της. Εδώ ακριβώς βρίσκονταν η βασική αδυναμία (ή ίσως δύναμη) όλου του κινήματος. Το «πρόγραμμα» ήταν διφορούμενο κι ανοιχτό σε κάθε είδους ερμηνεία. Το ποιες ακριβώς ερμηνείες θα δίνονταν, σε ποιο συγκεκριμένο χρόνο κι από ποια συγκεκριμένη ομάδα σε έννοιες όπως «δημοκρατία», «στήριξη των μη προνομιούχων τάξεων», κτλ, ήταν ζήτημα πολιτικής ισχύος. Μέχρι τον Αύγουστο του 1974, ο ίδιος ο Σπίνολα είχε αναλάβει τη διεξαγωγή συνομιλιών με τα απελευθερωτικά κινήματα της Ανγκόλας. Έκανε όλο και περισσότερες πολιτικές δηλώσεις χωρίς να κάνει αναφορές στο συνολικό κίνημα. Η ομάδα των αξιωματικών που τον περιέβαλε κι ειδικότερα άνθρωποι σαν τον Σάντσεζ Οσόριο, του ασκούσαν πιέσεις προκειμένου ν ανακόψει τη μετατόπιση που λάμβανε χώρα στην Πορτογαλία προς τ αριστερά. Η διαδήλωση της «σιωπηρής πλειοψηφίας» ήταν, σύμφωνα με το Σπίνολα, μια ξεκάθαρη έκκληση υπέρ ενός ισχυρού προεδρικού συστήματος. Το βράδυ της 27ης Σεπτέμβρη, ο Οτέλο πήγε στο προεδρικό μέγαρο. Αργότερα περιέγραψε όσα είχαν συμβεί: «Αντί να μιλήσει μαζί μας, ο Σπίνολα συγκάλεσε συνεδρίαση της Επιτροπής (Εθνι-

184 184 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ κής Σωτηρίας). Ο Βάσκο Γκονσάλβες ανταποκρίθηκε. Ήταν μια θλιβερή σκηνή. Αποπειράθηκαν να εκδιώξουν τρία μέλη της Επιτροπής. Μου ειπώθηκε πως δεν ήμουν πια στη διοίκηση της COPCON. Απάντησα πως ο Κόστα Γκόμεζ συνέχιζε να είναι ο διοικητής κι εγώ ήμουν απλά ο βοηθός του. Τηλεφώνησα στην COPCON, λέγοντάς τους ότι θα οργάνωνα τα γεγονότα από κει». Ο Σπίνολα προσπάθησε να προσεταιριστεί τις μονάδες και να δημιουργήσει κλίμα δυσπιστίας μεταξύ αυτών των μονάδων κι ημών, του MFA. Οι μονάδες τεθωρακισμένων, οι αλεξιπτωτιστές κι οι καταδρομείς δεν γνώριζαν αν έπρεπε ν ακολουθήσουν το Στρατηγό ή να εμπιστευτούν τις προθέσεις μας». Ο Μέλο Αντούνες απέδωσε την κρίση στην αυταρέσκεια του MFA. «Η αυταρέσκεια αυτή κι η συγκεκριμένη υπερβολική ανοχή πηγάζει από μια λανθασμένη αντίληψη της ουσίας του εκδημοκρατισμού, η οποία πιθανώς ωθείται απ τον υπερβολικό φιλελευθερισμό κι από μια γιακωβίνικη παράδοση της δημοκρατίας που υπάρχει ακόμα στην Πορτογαλία». 2 Η Τρίτη Κυβέρνηση δεν τροποποίησε τις υπάρχουσες πολιτικές δομές. Άλλαξε απλώς τους ηγέτες. Δημιουργήθηκε το Ανώτατο Συμβούλιο του Κινήματος. Ήταν πρωτίστως τεχνικής φύσης και μοιράζονταν την εξουσία με τη Γενική Συνέλευση του MFA, με το τελευταίο σώμα ν αποτελείται από 240 αξιωματικούς. Η Γενική Συνέλευση αποτελούνταν από αξιωματικούς και των τριών κλάδων των ενόπλων δυνάμεων. Ο στρατός ξηράς εκπροσωπούνταν από 114 μέλη, σε σύνολο 240. Η Γενική Συνέλευση αποτελούσε συνεπώς αυτό που το MFA είχε γίνει στις μέρες που ακολούθησαν την 28η Σεπτέμβρη. Το δελτίο του, Movimento, εκδίδονταν ανά 15μερο. Το κύριο άρθρο του Οχτώβρη ανέφερε ότι «ο Σπίνολα είχε πέσει όμως οι δομές που τον είχαν ανεχτεί παρέμεναν ανέπαφες». Οι Επιτροπές Στρατιωτών και Ναυτών. Η Γενική Συνέλευση του MFA ισχυρίζονταν ότι μέσω των Συμβουλίων των Όπλων υπήρχαν άμεσοι δεσμοί μεταξύ αυτού και των κατώτερων βαθμίδων. Υπήρχε όμως μια αυξανόμενη πίεση απ τις βαθμίδες αυτές υπέρ μιας πιο απτής συμμετοχής τους στις δομές του MFA. Σε πολλές περιπτώσεις η ιεραρχία και οι διαταγές αμφισβητούνταν ή παρακούονταν. Την 1η Μάη 1974, παρεμποδίστηκε μια συνάντηση στρατιωτών στο στρατόπεδο Τάνκος. Στη διάρκεια της πρώτης βδομάδας του Ιούνη, στρατιώτες απ το Τόρρες Νόβας είχαν δηλώσει την άρνησή τους να μετατεθούν στις αποικίες. Είχαν μάλιστα οργανωθεί διαδηλώσεις απ τις μανάδες των εμπλεκομένων. Τον Ιούνη του 1974, δύο στρατιώτες που είχαν αρνηθεί να προσφέρουν απεργοσπαστική υπηρεσία στη διάρκεια της απεργίας της CTT, συνελήφθησαν και στάλθηκαν στην Τραφάρια, τη στρατιωτική φυλακή. Στις 9 Ιούλη, συνελήφθησαν δύο ακόμα για μοίρασμα μαοϊκών φυλλαδίων σε στρατόπεδα. Στις 6 Οχτώβρη, 6 στρατιώτες στη Λισαβόνα αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στην «Ημέρα Εργασίας» που οργανώθηκε απ 2 Ο Σέκουλο Ιλουστράντο, 19 Οχτώβρη 1974.

185 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII: ΤΟ MFA 185 το Βάσκο Γκονσάλβες και φυλακίστηκαν. Η εφημερίδα Κομέρσιο ντο Φουνσάλ έκλεισε επειδή δημοσίευσε ένα άρθρο για το γεγονός. Το Νοέμβρη, ορισμένοι στρατιώτες που είχαν διαλύσει μια συγκέντρωση του CDS στη Λισαβόνα, συνελήφθησαν. Στις 28 Νοέμβρη, συνελήφθησαν 8 στρατιώτες γιατί είχαν οργανώσει συγκέντρωση έξω απ το στρατόπεδο της Σχολής Πεζικού, μιας μεραρχίας πεζικού στη Μάφρα, κοντά στη Λισαβόνα. Και οι 400 εκπαιδευόμενοι μεταφέρθηκαν στη Γενική Διοίκηση με σκοπό να επιτηρούνται στενότερα απ την Επιτροπή Εθνικής Σωτηρίας. Η διακήρυξή τους είναι κατατοπιστική. Συντάχτηκε λόγω της απαγόρευσης της προβολής στα στρατόπεδα της ταινίας του Αϊζενστάιν, «Θωρηκτό Ποτέμκιν». «Οι εκπαιδευόμενοι έχουν εξ αρχής αντισταθεί σε κάθε μορφή εκπαίδευσης που εμπλέκεται στους επιθετικούς πολέμους που μαίνονται στις αποικίες. Είμαστε εναντίον της συστηματικής άρνησης του δικαιώματός μας να διεξάγουμε συναντήσεις και να συζητάμε ελεύθερα. Είμαστε εναντίον την επιβολής κανόνων απόλυτα ξένων προς το νέο πνεύμα που ενθαρρύνεται απ τo Μοβιμέντο (το περιοδικό του MFA). Είμαστε εναντίον των φιλικών συζητήσεων με τη διοίκηση, στις οποίες μας λέγονται πράγματα του στυλ ο στρατός είναι απολίτικος, δείχνοντας έτσι ξεκάθαρα ότι τάσσονται στο πλευρό της αντίδρασης Η άδικη φυλάκιση των συντρόφων μας μας αναγκάζει να δράσουμε. Αρνούμαστε να δεχτούμε τροφή και θα συνεχίσουμε ν αρνούμαστε υποδείξεις. Κι αυτό θα το πράξουμε παρουσία ενός μέλους της Κεντρικής Επιτροπής του MFA για να του δείξουμε τι ακριβώς συμβαίνει εδώ. Πέρα απ τις πολιτικές διαφορές μας και χωρίς αναφορές σε πολιτικά κόμματα, έχει φτάσει τώρα η ώρα να υπερασπιστούμε ενεργά το πρόγραμμα του MFA. Μέσα στα στρατόπεδα ο φασισμός συνεχίζεται. Ο αγώνας μας δε θα σταματήσει. Λευτεριά στους κρατούμενους. Έξω οι φασίστες» [Υπογράφεται απ τους 400 δόκιμους του 1ου Τάγματος της Μάφρα (δημοσιεύτηκε στις Κομπάτ, Ρεβολουσάο και Εσκέρντα Σοσιαλίστα)]. Σχηματίστηκαν ομάδες αλληλεγγύης στα υπόλοιπα στρατόπεδα, με την πλέον σημαντική να είναι αυτή του RAL-1, στη Λισαβόνα. Οι συλλήψεις των συγκεκριμένων αντιφρονούντων στρατιωτών πραγματοποιήθηκαν απ την COPCON. Όσον αφορά τις συλλήψεις, επιδείχτηκε ιδιαίτερη «προτίμηση» στους μαοϊκούς στρατιώτες. Το Δεκέμβρη, ένας απ τους συλληφθέντες στη διάρκεια της επίθεσης του Νοέμβρη στο συνέδριο του CDS στη Λισαβόνα, ο Ετελβίνο ντε Ζεσούς, προχώρησε σ απεργία πείνας. Αυτό προκάλεσε μια διαδήλωση Μαοϊκών στη Λισαβόνα. Οι Μαοϊκοί στρατιώτες που συμμετείχαν ένστολοι στη συγκέντρωση συνελήφθησαν αμέσως. Το LUAR προσέλκυε επίσης αρκετούς στρατιώτες που συμμετείχαν σε συγκεντρώσεις ένστολοι. Κι εδώ, ακολουθούσαν επίσης συλλήψεις. Παρά την καταστολή, πολλά στρατόπεδα είχαν συστήσει επιτροπές παρακάμπτοντας τους διοικητές τους ή τουλάχιστον απειλώντας με την ύπαρξη μιας κατάστασης δυαδικής εξουσίας. Είχαν γίνει γνωστά ακόμα και μέλη της COPCON που δρούσαν ανεξάρτητα απ τις διαταγές των ανωτέρων τους. Η υπακοή πολλών στρατιωτών δεν μπορούσε πλέον να βασίζεται στους αξιωματικούς τους.

186 186 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Στις 8 Γενάρη 1975, ένα ολόκληρο τάγμα πεζικού (Τάγμα 4911) αρνήθηκε να πάει στην Ανγκόλα, κάνοντας έκκληση για «στήριξη του MPLA». Οι υπεύθυνοι συνελήφθησαν αμέσως. Πολλές μονάδες άρχισαν να εκδίδουν τα δικά τους έντυπα. Το RAL-1 στη Λισαβόνα, έβγαλε το περιοδικό Κοντεστάβελ (Πάλεψε), τ οποίο δεν ήταν πάντα σε συμφωνία με το MFA και το περιοδικό του (Μοβιμέντο). Η μονάδα τεθωρακισμένων εξέδιδε το περιοδικό Chaimite, η Αεροπορία το Ο Ελο. Πολλά απ αυτά τα έντυπα απαιτούσαν ανοιχτά τον εκδημοκρατισμό των ενόπλων δυνάμεων. Οι στρατιώτες του RAL-1 είχαν υποστηρίξει ανοιχτά τη διαδήλωση της Ιντερ-Εμπρέσας που καλέστηκε στις 7 Φλεβάρη 1975 κι είχαν υπάρξει και πολλές άλλες περιπτώσεις, λιγότερο θεαματικές, όπου οι στρατιώτες είχαν πάρει το μέρος των εργατών. Κάνοντας αυτό, ανάγκαζαν συχνά το MFA να μετακινηθεί κι άλλο προς τ αριστερά. Μια ειδική περίπτωση αποτέλεσε η «Καμπάνια για τη Γνώση και τη Δυναμοποίηση», μια αγκιτ-προπ ιδέα που προήλθε από ένα τάγμα της Πέμπτης Μεραρχίας Πεζικού κι η οποία υιοθετήθηκε αμέσως απ το PCP. Ευελπιστούσε να μεταμορφώσει τις συνηθισμένες στρατιωτικές ασκήσεις σε πολιτικές. Ο Συνταγματάρχης Βαρέλα Γκόμεζ οργάνωσε την καμπάνια για το MFA αλλά ασκούσε ελάχιστο έλεγχο επί του περιεχομένου των αποστολών. Μονάδες πήγαιναν στην ύπαιθρο, «εξηγώντας» το πραξικόπημα και τους λόγους για τους οποίους υπήρξε αναγκαίο. Ζητούσαν απ το λαό να οργανωθεί στην περιοχή του για να συζητήσει τα προβλήματά του. Για τον Πολιτικό Ρόλο. Το Συμβούλιο των Είκοσι αποτελούσε την πραγματική πολιτική ηγεσία του MFA, αν κι οι αποφάσεις του εξαρτώνταν σε πολλές περιπτώσεις απ την έγκριση των συναντήσεων των 240 εκπροσώπων που αποτελούσαν τη Γενική Συνέλευση. Το ζήτημα του μελλοντικού ρόλου του MFA ήταν κυρίαρχο. Στις 4 Γενάρη 1975, μια συνέλευση του MFA συζήτησε τα προβλήματα της νέας Συντακτικής Συνέλευσης που θα εκλέγονταν τον Απρίλη. Ήδη απ το Νοέμβρη του 1974, ο Βίτορ Άλβεζ, σημαντικός εκπρόσωπος του «μεταρρυθμιστικού» ρόλου του MFA, προέβλεψε τρεις πιθανούς τύπους σχέσης μεταξύ του στρατού και της συγκεκριμένης Συνέλευσης. Το MFA θα μπορούσε να εκλέξει εκπροσώπους του σ αυτή, να στείλει παρατηρητές ή να καταλάβει το 10 ή 20 % των εδρών. Ενώ υπόσχονταν πολιτική εξουσία ως το τέλος του 1975, ο Άλβεζ δήλωνε ότι «αυτό που συμβαίνει στη χώρα μας δεν έχει τίποτα το κοινό με την Αιθιοπία ή το Περού (ΣτΜ: αναφορά στα αντίστοιχα στρατιωτικά καθεστώτα). Ο στρατός καλεί τους πολίτες να κυβερνήσουν και να καθοδηγήσουν τη χώρα». Το ζήτημα όμως του ακριβούς πολιτικού ρόλου του MFA παρέμενε ανοιχτό. Σε κάθε περίπτωση, τα γεγονότα επρόκειτο να συμβάλουν στην επίλυση του ζητήματος. Ήταν η Συνέλευση του MFA αυτή που συζητούσε τα γενικά οικονομικά και πολιτικά προβλήματα που αντιμετώπιζε η χώρα. Το Συμβούλιο των Είκοσι έπαιρνε έπειτα τις αποφάσεις, μετασχηματίζοντάς τες σε πλάνα. Αυτά επέστρεφαν πλέον στη Συνέλευση

187 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII: ΤΟ MFA 187 για να ψηφιστούν. Η επιρροή επί της Συνέλευσης άπτονταν των κυρίαρχων συμφερόντων των πολιτικών κομμάτων. Ήταν το μόνο που τα συνέδεε με την εξουσία. Στις 8 Φλεβάρη 1975, η Εσπρέσσο, εξετάζοντας τη Συνέλευση του MFA, είδε δύο πιθανές λύσεις. Η πρώτη, προωθούμενη κι υποστηριζόμενη απo αξιωματικούς που βρίσκονταν κοντά στο PCP, ήταν ευρέως γνωστή ως η «Θεωρία της Κυρίαρχης Παρέμβασης». Πίστευε ότι «η συνθήκη της εκμετάλλευσης παύει να υφίσταται μόνο με την καταστροφή του καπιταλιστικού συστήματος στην Πορτογαλία και την επακόλουθη διάλυση της ξένης εξάρτησης. Είναι αναγκαίος ο άμεσος καθορισμός των φάσεων και σταδίων της κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής, ο καθορισμός των ορίων του ιδιωτικού κεφαλαίου και ο τύπος στήριξης που θα έπρεπε να δοθεί στους μικρούς και μεσαίους παραγωγούς». Η δεύτερη λύση, επιρροής του Σ.Κ., ήταν γνωστή ως «Μεταρρυθμιστικό Πλάνο». Απαιτούσε τον τερματισμό «όλων των μυστικών συναντήσεων, τη δημοσιοποίηση της ουσίας των δομών και εξουσιών του MFA και την εκλογή της Συνέλευσής του, απ το σύνολο των απλών μελών όλων των μονάδων των ενόπλων δυνάμεων. Απαιτούσε επίσης τη διεξαγωγή ελεύθερης συζήτησης απ τη Συνέλευση πάνω στα πεδία εξουσίας της και τη σχέση του MFA με τα υπόλοιπα σώματα». Δεν επιτεύχτηκε κανένα κοινό συμπέρασμα. Η Εσπρέσσο είδε το MFA χωρισμένο σε τρία στρατόπεδα. Το πρώτο, γενικά θεωρούμενο ως προσκείμενο στο PCP κι επικεντρωμένο γύρω απ τους Βάσκο Γκονσάλβες, Οτέλο και ορισμένα μέλη της Επιτροπής. Η δεύτερη ομάδα ήταν γνωστή ως οι «Σπινολικοί». Εκπροσωπούσε εκείνους τους αξιωματικούς που ήταν στο πλευρό του Στρατηγού πριν την 25η Απρίλη και θεωρούνταν δεξιά. Η τρίτη ομάδα, πολιτικά φιλελεύθερη αν και όχι ξεκάθαρα καθορισμένη, συγκροτούνταν γύρω απ τους Βίτορ Άλβεζ και Μέλο Αντούνες. Θεωρούνταν ότι είχε ευρεία στήριξη απ την Αεροπορία. Οι εκλογές για το Συμβούλιο των Όπλων, στις αρχές Μάρτη του 1975, φανέρωσαν τη στήριξη προς τη δεύτερη και την τρίτη ομάδα. Ο Οτέλο και άλλοι δεν επανεκλέγηκαν. Το ζήτημα του μελλοντικού ρόλου των ενόπλων δυνάμεων έρχονταν δυναμικά στο προσκήνιο. Η 11η Μάρτη Η 11η Μάρτη προέκυψε ως απόλυτος αιφνιδιασμός. Δεν ήταν ότι δεν αναμένονταν ένα πιθανό δεξιό πραξικόπημα. Η πραγματική έκπληξη ήταν ότι ξέσπασε τόσο γρήγορα και τόσο χοντροκομμένα. Η ήττα του Οτέλο (όπως επίσης και άλλων γνωστών «αριστερών» του MFA) στις εκλογές για το Συμβούλιο των Όπλων συνιστούσε σίγουρα υποχώρηση γι αυτούς. Με τίποτα όμως δε δικαιολογούσε την αισιοδοξία που ένοιωθε η δεξιά. Δεν ήταν όμως η αισιοδοξία αυτή που οδήγησε τη δεξιά στην απόπειρα πραξικοπήματος αλλά ο φόβος. Είχαν αρχίσει να κυκλοφορούν φήμες που έλεγαν ότι η COPCON επρόκειτο να συλλάβει

188 188 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ όλους τους δεξιούς στρατιωτικούς ηγέτες εντός του MFA (κι ότι το LUAR θα επιχειρούσε μια ακόμα «Σφαγή του Πάσχα» - ΣτΜ: η σφαγή των Εβραίων της Πορτογαλίας, τον Απρίλη του 1506). Υποτίθεται ότι διέθετε μια λίστα 100 Σπινολικών τους οποίους και θα εκτελούσε. Οι ιστορίες αυτές γίνονταν πιστευτές επειδή στους κύκλους των δεξιών αξιωματικών κυκλοφορούσε ένα έγγραφο που αποκάλυπτε πως οι μέρες τους ήταν μετρημένες. Αν τα δύο αεροσκάφη Τ6 και τα τέσσερα ελικόπτερα που χρησιμοποιήθηκαν στην απόπειρα πραξικοπήματος της 11ης Μάρτη περίμεναν δέκα λεπτά ακόμα, θ επακολουθούσε σίγουρα σφαγή. Οι στρατιώτες του «αριστερού» RAL-1 στο Σακαβέμ (κοντά στο αεροδρόμιο της Λισαβόνας) ετοιμάζονταν να γευματίσουν στο εστιατόριό τους, όταν μέσα στο στρατόπεδό τους άρχισαν να πέφτουν βλήματα. Ένα Φολκσβάγκεν με τον οδηγό του, κάποιον Ζοακίμ Καρβάλιο Λουίς, έγιναν κομμάτια. Εξερράγησαν ρουκέτες, ανοίγοντας τρύπες στους τοίχους του εστιατορίου. Με τα πρώτα νέα της επίθεσης, χιλιάδες πολίτες κινήθηκαν προς το Σακαβέμ. Ένα συνεργείο της RTP (τηλεόραση) που βρίσκονταν εκεί κοντά, έσπευσε στο σημείο. Μια μονάδα αλεξιπτωτιστών που διοικούνταν απ το Λοχαγό Σεμπαστιάο Μαρτίνς προσέγγισε το διοικητήριο του RAL-1. «Έχω διαταγές να καταλάβω το στρατόπεδό σας», δήλωσε ο Μαρτίνς στο Λοχαγό Ντινίς ντε Αλμέιντα, το διοικητή του RAL-1. «Κι εγώ έχω διαταχτεί να το υπερασπίζω. Τι συμβαίνει;», απάντησε ο Αλμέιντα. Ο Μαρτίνς έβγαλε ένα χαρτί απ την τσέπη του: «Είστε σίγουρος για τις διαταγές;». «Τι στο καλό;», απάντησε ο Αλμέιντα. «Ετοιμάζεστε να μας επιτεθείτε για ένα κομμάτι χαρτί;». «Δεν είναι ένα απλό κομμάτι χαρτί», αποκρίθηκε ο Μαρτίνς. «Υπάρχουν κάποιοι υψηλά ιστάμενοι που δεν είναι καθόλου ευχαριστημένοι με την τροπή που παίρνουν τα πράγματα. Ενεργούμε στ όνομα των ανθρώπων αυτών και της υπεράσπισης των εκλογών». «Το MFA έχει εγγυηθεί για τις εκλογές», αντέτεινε ο Αλμέιντα. «Σ αυτή τη χώρα, οι διαταγές έρχονται απ τον Πρόεδρο, ή μήπως όχι; Αν δε συμφωνείτε, ας πολεμήσουμε. Να θυμάστε όμως ότι ο λαός δεν είναι μαζί σας». Πλήθη πολιτών είχαν εμφανιστεί επί τόπου. Συμφωνούσαν: «Ο λαός δεν είναι μαζί σας! Ο λαός δεν είναι μαζί σας!». Οι αλεξιπτωτιστές του Μαρτίνς βλέποντας ότι είχαν εξαπατηθεί, συμφώνησαν ως μονάδα να προσχωρήσουν στο RAL-1. Άντρες που θα μπορούσαν να είχαν αλληλοσκοτωθεί, όρμησαν μπροστά κι αγκαλιάζονταν. Το ίδιο κι οι πολίτες που είχαν καταληφθεί από χαρά κι έξαψη. Όλα κρίθηκαν εκεί και τότε. Και (σαν σημείο των καιρών) οι δύο μονάδες, χωρίς να τηλεφωνήσουν για διαταγές, αποφάσισαν να προχωρήσουν σε κοινή δράση, κάτι που θα επηρέαζε τη συνολική μελλοντική πορεία των γεγονότων. Οι επιπτώσεις ήταν εκρηκτικές. Χιλιάδες άνθρωποι με νωπές τις μνήμες της 28ης Σεπτέμβρη, σήκωσαν οδοφράγματα στους δρόμους. Το Σεπτέμβρη είχαν δράσει έτσι από απόγνωση ενώ τα οδοφράγματα του Μάρτη ήταν οδοφράγματα χαράς, βοήθειας κι αλληλεγγύης. Όλο το απόγεμα, δημοσιογράφοι και ραδιοφωνικοί εκφωνητές καλού-

189 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII: ΤΟ MFA 189 σαν σε λαϊκή επαγρύπνηση. Βρήκαν ανταπόκριση με κάθε πιθανό τρόπο. Η Γέφυρα 25ης Απρίλη στη Λισαβόνα, μπλοκαρίστηκε. Ο δρόμος προς το Πόρτο, το ίδιο. Ένοπλοι πολίτες και αριστεριστές κρατούσαν όλα τα σημεία-κλειδιά και τους κόμβους. Ερευνούνταν αυτοκίνητα μέχρι και στη Λεϊρία, την Κοΐμπρα και το Σετούμπαλ. Νέοι εργάτες με όπλα είχαν καταλάβει τους δρόμους. Στο Πόρτο, η οργή ξέσπασε στα γραφεία του CDS που καταστράφηκαν τελείως. Τα περισσότερα απ τ αρχεία του κάηκαν στη δημόσια πυρά. Στη Λισαβόνα, η έδρα του CDS λεηλατήθηκε επίσης. Το ίδιο συνέβη και με την οικία του Σπίνολα, στο Κασκάις, όπου κάηκαν ακόμα περισσότερα αρχεία. Ο Οτέλο μίλησε στην τηλεόραση, υποσχόμενος ότι «αν κρίνονταν αναγκαίο, η COPCON θα εξόπλιζε το λαό για να υπερασπιστεί την επανάσταση». Τα λόγια ήταν εύκολα. Ήταν ήδη φανερό ότι η «Επανάσταση» δε θα έπεφτε στις 11 Μάρτη. Μέχρι το βράδυ, η δεξιά είχε συντριφτεί. Ο Σπίνολα και 18 ακόμα αξιωματικοί διέφυγαν στην Ισπανία. Από κει πέρασαν στη Βραζιλία, στο κατόπι των Καετάνο και Τομάς. Αυθόρμητες ενέργειες εμφανίστηκαν οπουδήποτε. Οι τραπεζοϋπάλληλοι έκλεισαν τις τράπεζες νωρίς το μεσημέρι και συνέλαβαν τους διευθυντές τους. Οχτώ διευθυντές της Τράπεζας Εσπίριτο Σάντο επρόκειτο να διεξάγουν μια σύσκεψη όταν ξαφνικά ένοπλοι εργάτες και φαντάροι όρμησαν στο γραφείο τους και τους έστησαν στη σειρά μπροστά στον τοίχο. Οι εργαζόμενοι της Λισνάβ στη Μαργκέιρα, παράτησαν τις δουλειές τους κι οργάνωσαν ομάδες περιφρούρησης στους δρόμους που ερευνούσαν αυτοκίνητα. Χιλιάδες άλλοι έδρασαν παρόμοια. Για τρεις μέρες, η αριστερά κι οι εργατικές ομάδες ασκούσαν απόλυτη εξουσία. Ένα άρθρο για το Σπίνολα στην Παρισινή εφημερίδα Temoignage Chretien (6 Μάρτη) ανέφερε ότι ο πρέσβης των ΗΠΑ, Φρανκ Καρλούτσι (που είχε διασυνδέσεις με τη CIA), είχε δώσει τη συγκατάθεσή του για ενδεχόμενο δεξιό πραξικόπημα στην Πορτογαλία. Η παρατήρηση του Οτέλο στις 11 Μάρτη, ότι «ο Καρλούτσι θα ήταν καλύτερα να σκέφτεται το πώς θα φύγει απ τη χώρα ή αλλιώς ν αντιμετωπίσει τις συνέπειες» θεωρήθηκε ότι σχετίζονταν με το αποτυχημένο πραξικόπημα. Ο Κίσσινγκερ, σύμφωνα με αναφορά της Σάντεϊ Τάιμς (Λονδίνο), είχε εγκρίνει την εμπλοκή της CIA. Στις 11 Μάρτη, η GNR κι οι αλεξιπτωτιστές υπήρξαν οι μόνες δυνάμεις που τάχτηκαν με τη δεξιά. Ο Στρατηγός Φρέιρε Νταμιάο, διοικητής της GNR, κι ο Πτέραρχος Ρουί Ταβάρες Μοντέιρο (Αεροπορία), είχαν σχεδιάσει την όλη επιχείρηση. Ανέμεναν βοήθεια απ τα φιλελεύθερα μέλη του MFA που δεν ήρθε ποτέ. Ο Νταμιάο ζήτησε άσυλο στη Δυτικογερμανική Πρεσβεία (που τελικά τον παρέδωσε στην COPCON). Ο Μοντέιρο κατέληξε παρέα με το Σπίνολα, στη Βραζιλία. Η κηδεία του «στρατιώτη Λουίς» έδειξε πόσο άστοχα έδρασε η δεξιά. Εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες κι εργαζόμενοι έδωσαν το παρών για ν αποτίσουν φόρο τιμής. Η Διακήρυξη του RAL-1 αποτύπωνε το πνεύμα που επικρατούσε: «ΠΡΟΣ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ ΚΑΙ ΝΑΥΤΕΣ, ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΥΣ ΚΑΙ ΑΓΡΟΤΕΣ - ΠΡΟΣ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΑΝΤΙΦΑΣΙΣΤΕΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΕΣ - ΠΡΟΣ ΟΛΟ ΤΟ ΛΑΟ

190 190 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η εγκληματική φασιστική απόπειρα αυτού του πρωινού ενάντια στους στρατιώτες του RAL-1 φανερώνει ότι οι εκκαθαρίσεις και το ξήλωμα όλων των δεξιών στρατιωτικών και γνωστών αντιδραστικών (που ξεπουλήθηκαν στους καπιταλιστές και τους ιμπεριαλιστές) δεν αρκεί για να τους αποτρέψει απ την προετοιμασία της αντεπανάστασης και το αιματοκύλισμα ολόκληρου του λαϊκού κινήματος. Σύντροφοι, ενώ συνεχίζουν να φέρονται με το γάντι στην PIDE (για να μην αναφέρουμε τις περιπτώσεις που τους αφήνουν ελεύθερους), ενώ τα φασιστικά κόμματα συνεχίζουν ν απολαμβάνουν νόμιμης ύπαρξης, ενώ πυροβολούν το λαό στο Σετούμπαλ (8 Μάρτη), ενώ οι στρατιώτες και το στρατιωτικό προσωπικό που αγωνίζονται ενάντια στη φασιστική απειλή κρατούνται αιχμάλωτοι μέσα στα ίδια τους τα στρατόπεδα, ενώ τ αστικά κόμματα υπερασπίζονται δήθεν το λαό οργανώνοντας καρναβάλια, ενώ όλα αυτά συνεχίζονται, εξακολουθούν να εκμεταλλεύονται βάρβαρα και να καταπιέζουν το λαό. Όμως, σύντροφοι, οι φαντάροι είναι παιδιά του λαού. Οι στρατιώτες κι οι αντιφασίστες στρατιωτικοί γνωρίζουν πώς να στρέψουν τα όπλα τους ενάντια στη μπουρζουαζία και τους φασίστες αξιωματικούς, τασσόμενοι στο πλευρό του λαού. Σύντροφοι, οι φαντάροι κι όλοι οι στρατιωτικοί του RAL-1 (που πάντα αγωνίζονταν ενάντια στο φασισμό και σ αυτούς που προσπαθούν να τον υπερασπιστούν) είναι ενάντια στην καταπίεση. Απαιτούμε την άμεση εκτέλεση όλων των φασιστών κι όσων προσπαθούν να τους κρύψουν, πέρα απ το αν είναι στρατιωτικό προσωπικό ή όχι, στρατηγοί ή μη. Θάνατος στο φασισμό - Λαϊκή Δικαιοσύνη - Έξω ο ιμπεριαλισμός απ την Πορτογαλία - Άμεση εκτέλεση όλων των φασιστών - Οι φαντάροι είναι παιδιά του λαού», (Οι στρατιώτες κι όλο το στρατιωτικό προσωπικό του RAL-1 που βομβαρδίστηκε απ τους φασίστες, Ενκαρνασάο - 11 Μάρτη 1975). Τα γεγονότα αυτά στιγμάτισαν για λίγο ολόκληρη τη συζήτηση γύρω απ τον πολιτικό ρόλο του MFA. To Κίνημα «θεσμοθετήθηκε». Ένα «Ανώτατο Συμβούλιο της Επανάστασης» με 28 μέλη συστήθηκε ως ανώτατο όργανο λήψης πολιτικών αποφάσεων. Θα παρέμενε στην εξουσία για τρία χρόνια. Ζητήθηκε απ όλα τα πολιτικά κόμματα που θα λάμβαναν μέρος στις εκλογές να προσυπογράψουν ένα σύμφωνο που θα επικύρωνε τη συγκεκριμένη διευθέτηση. Η πρώτη ενέργεια του νέου Συμβουλίου ήταν να εθνικοποιήσει τις 19 ιδιωτικές τράπεζες. Μόνο 3 τράπεζες με διεθνή κεφάλαια αφέθηκαν σε χέρια ιδιωτών. Οι ιδιωτικές τράπεζες είχαν τον έλεγχο του κύριου όγκου της Πορτογαλικής οικονομίας. Πάνω απ το 99 % των χορηγούμενων δανείων κατευθύνονταν προς μεμονωμένους ιδιώτες ή εταιρείες ιδιωτών. Εθνικοποιήθηκαν επίσης κι οι ασφαλιστικές εταιρείες που ελέγχονταν ως επί το πλείστον απ τις ίδιες οικογένειες. Απ τις 35 Πορτογαλικές εταιρείες, οι 3 κατείχαν πάνω απ το 33 % της αγοράς κι ανήκαν στις οικογένειες Σαμπαλιμώ, ντε Μπρίτο και Εσπίριτο Σάντο. Εθνικοποιήθηκαν επίσης κι οι τομείς του χάλυβα, των μεταφορών, του ηλεκτρισμού και του πετρελαίου. Οι τιμές ανακοινώθηκε πως θα «πάγωναν» μέχρι τα τέλη του Εκτιμάται ότι το 50 % του συνολικού βιομηχανικού κεφαλαίου πέρασε στα χέρια του κράτους. Ο ελάχιστος μηνιαίος μισθός ανέβηκε στα εσκούδα, ενώ εξαγγέλθηκε ένα πρόγραμμα αγροτικής μεταρρύθμισης. Συνολικά, επρόκειτο να επενδυθεί στις

191 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII: ΤΟ MFA 191 κοπερατίβες και τις αγροτικές ενώσεις ένα ποσό της τάξης των 5 εκατομ. εσκούδων. Συστήθηκε το Ινστιτούτο Γεωργικής Ανασυγκρότησης (IRA) για να επιβλέπει τα τοπικά συμβούλια. Η πορεία προς τον κρατικό καπιταλισμό δέχτηκε μια μεγάλη ώθηση προς τα μπροστά. Τα οικονομικά προβλήματα παρέμεναν σοβαρά. Μεταξύ Γενάρη κι Απρίλη του 1975, καταγράφηκε έλλειμμα της τάξης των εκατομ. εσκούδων. Τ αποθέματα χρυσού μειώθηκαν κι οι μετανάστες έστελναν μόνο μικρά εμβάσματα στην πατρίδα. Η οικονομική εξάρτηση απ τις χώρες της ΕΟΚ ήταν μεγάλη (που αντιπροσώπευε το 45 % των εισαγωγών της Πορτογαλίας και το 16 % των εξαγωγών) κι η οικονομική βοήθεια ήταν πολύ αναγκαία. Πρέπει να σημειωθεί ότι στη διάρκεια αυτής της περιόδου παρατηρήθηκε εμπορικό έλλειμμα και στις συναλλαγές με τη Ρωσία, παρά τους ισχυρισμούς του PCP περί βοήθειας της χώρας αυτής προς την Πορτογαλία. Η Ένωση Τραπεζοϋπαλλήλων (που συνδέονταν με την Ιντερσιντικάλ) αποκάλυψε το οικονομικό σαμποτάζ και τις καταχρήσεις των μεγάλων τραπεζιτικών οικογενειών. Λογαριασμοί με ψευδή στοιχεία ή ανήκοντες σε γνωστούς δεξιούς πιστώνονταν μυστηριωδώς με ποσά που κατόπιν περνούσαν στη διάθεση των διάφορων δεξιών κομμάτων, ανάμεσα στα οποία ήταν και τα CDS και PPD. Κονδύλια που προορίζονταν για την αύξηση της απασχόλησης κατευθύνονταν σε μικρές εταιρείες των αποικιών και καταρτίζονταν ψευδή στοιχεία για την κάλυψή τέτοιων ενεργειών. Πολλοί απ αυτούς που εμπλέκονταν σε τέτοιου είδους πρακτικές, περιλαμβανομένων και διευθυντών τραπεζών, συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν. Σοβαρότερα, από κάποιες απόψεις, ήταν τα νέα που ανέφεραν ότι ο ELP (ο Στρατός για την Απελευθέρωση της Πορτογαλίας) προετοίμαζε επιθέσεις στο έδαφος της χώρας. Έχοντας έδρα την Ισπανία κι υποστηριζόμενη από Πορτογάλους επιχειρηματίες που είχαν διαφύγει μετά την 25η Απρίλη, η οργάνωση αυτή είχε δεχτεί μαζική οικονομική βοήθεια απ ορισμένες τραπεζιτικές οικογένειες. Είχε επίσης συνάψει εξοπλιστικές συμφωνίες με την Ευρώπη κι εμπλέκονταν σε μεγάλης κλίμακας λαθρεμπόριο όπλων. Ο EPL είχε ταχτεί εναντίον της διεξαγωγής πραξικοπήματος στις 11 Μάρτη, ζητώντας απ τους Σπινολικούς αξιωματικούς να περιμένουν μια ευνοϊκότερη στιγμή. Οι περισσότερες οργανώσεις (ανάμεσά τους το PPD και το Σ.Κ.) δέχτηκαν με ικανοποίηση τις εθνικοποιήσεις. Τα MES, LUAR και PRP-BR ήταν «επικριτικά», προσθέτοντας ότι οι εθνικοποιήσεις έπρεπε να συνοδεύονται από «εργατικό έλεγχο». Απ το PCP και την Ιντερσιντικάλ οργανώθηκαν διαδηλώσεις υποστήριξης των υιοθετηθέντων μέτρων. «Εθνικοποιημένη στην υπηρεσία του λαού» έγραφε ένα σύνθημα που εμφανίστηκε σε πολλές τράπεζες κι εταιρείες σ ολόκληρη τη χώρα. Νέοι διευθυντές ορίστηκαν στρατιωτικοί ή «αριστεροί» οικονομολόγοι που ανήκαν στα MDP-CDE. Οι εθνικοποιήσεις δεν επηρέασαν παρά ελάχιστα τους πραγματικούς αγώνες των εργαζόμενων.

192 192 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

193 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ: ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ 193 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ Οι αθλητικοί σύλλογοι δεν έμειναν έξω απ το χορό των καταλήψεων.

194 194 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Το Υπόβαθρο. Οι μεγαλύτερες πληθυσμιακές μετακινήσεις στην Πορτογαλική ιστορία έλαβαν χώρα στη διάρκεια του Δεύτερου ( ) και Τρίτου ( ) Αναπτυξιακού Πλάνου. Απ το 1968 και μετά, γνώρισαν ιδιαίτερη ώθηση ακολουθώντας την κλιμάκωση των πολέμων στην Αφρική. Έλαβαν τη διπλή μορφή της μετανάστευσης και της τάσης για συγκέντρωση στα μεγάλα αστικά κέντρα. Η μετανάστευση υπήρξε μόνιμο χαρακτηριστικό της Πορτογαλικής ιστορίας απ το δέκατο-έβδομο αιώνα. Στην εκατονταετία που προηγήθηκε του , περίπου τρία εκατομμύρια άνθρωποι εγκατέλειψαν την Πορτογαλία. Μεταξύ 1900 και 1930, περίπου Πορτογάλοι εγκαταστάθηκαν στη Βραζιλία, ενώ κατέληξαν στη Βόρεια Αμερική. Πάνω από μισό εκατομμύριο άνθρωποι μετανάστευσαν μεταξύ 1961 και 1967 κι ο αριθμός αυτός ίσως διπλασιάστηκε μεταξύ του 1967 και του Απρίλη του Στη διάρκεια των τελευταίων δέκα-είκοσι χρόνων, η Ευρώπη (κι ιδιαίτερα η Γαλλία) ήρθε ν αντικαταστήσει τους παραδοσιακούς προορισμούς (όπως η Βραζιλία κι οι Αφρικανικές αποικίες). Ίσως κι ένα εκατομμύριο Πορτογάλοι να ζουν σήμερα στη Γαλλία. 2 Οι περισσότεροι μετανάστες προέρχονται απ τις βόρειες επαρχίες, με τους μεγαλύτερους αριθμούς να καταγράφονται στις περιοχές του Βισέου και της Μπραγκάνσα. Είχε σημειωθεί επίσης κι ένα ρεύμα εσωτερικής μετανάστευσης. Η αντίθεση μεταξύ υπαίθρου και αστικών περιοχών μεγάλωσε στη διάρκεια της οικονομικής ανάπτυξης, στις αρχές του Το 1960, το 16,75 % του Πορτογαλικού πληθυσμού βρίσκονταν στη Λισαβόνα. Το 46 % ζούσε σε τέσσερις πόλεις (Λισαβόνα, Πόρτο, Μπράγκα και Αβέιρο). Το μισό του αστικού πληθυσμού ήταν συγκεντρωμένο στην πρωτεύουσα. Η εγκατάλειψη της γης και οι «στεγαστικές» πολιτικές του Σαλαζαρικού καθεστώτος οδήγησαν στη δημιουργία παραγκουπόλεων στα προάστια της Λισαβόνας, καθώς και γύρω απ το Πόρτο και τη Μπράγκα. Η αρχική υπόσχεση του Σαλαζάρ για «ένα σπίτι σε κάθε Πορτογάλο» είχε εκπέσει στο επίπεδο συζητήσεων περί «δυϊστικής ανάπτυξης». Ο Σέντας Νούνεζ, ένας φασίστας συγγραφέας, μπορούσε να γράψει ότι «δύο κοινωνίες συνυπάρχουν στην Πορτογαλία και η σύγχρονη υπερισχύει με γοργό ρυθμό της παραδοσιακής». Οι αντιθέσεις της καπιταλιστικής ανάπτυξης αποδίδονταν στις «παραδοσιακές» στάσεις του αγροτικού πληθυσμού ή «ερμηνεύονταν» από κηρύγματα περί «εθιμικής» φτώχειας. Τέτοιες αντιλήψεις επέτρεπαν στις αρχές να κλείνουν τα μάτια μπροστά σ αυτό που πραγματικά συνέβαινε. Η εξέταση της πραγματικότητας φιλτράρονταν μέσω των επίσημων στατιστικών. Το 1960 για παράδειγμα, οικογένειες λέγονταν ότι ζούσαν σε παράγκες ( στη 1 Τα στοιχεία αυτά προέρχονται απ το Capitalismo e Emigracao em Portugal, Carlos Almeida και A. Barreto, Λισαβόνα, Τα στοιχεία αυτά αποτελούν απλώς εκτιμήσεις εξαιτίας των δυσκολιών στην αποτύπωση της παράνομης μετανάστευσης (που οι επίσημες στατιστικές την αγνοούσαν πριν την 25η Απρίλη).

195 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ: ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ 195 Λισαβόνα και στο Πόρτο). Περίπου οικογένειες διέμεναν σε καθεστώς «υπενοικίασης» και «τμήματα» οικιών οικογένειες ζούσαν σε «συνθήκες συνωστισμού». Αν υπολογιστούν 4 άτομα ανά οικογένεια, περίπου 2 εκατομμύρια Πορτογάλοι (το ένα τέταρτο του συνολικού πληθυσμού) ζούσαν συνεπώς «επισήμως» σε υποβαθμισμένες στεγαστικές συνθήκες (Εσπρέσσο, 22 Φλεβάρη 1975). Χιλιάδες οικογένειες ζούσαν σε 6άδες ανά δωμάτιο, σε ξύλινες παράγκες, χωρίς νερό, αποχέτευση ή ηλεκτρισμό. Ας φανταστούμε τις εντάσεις, τη φτώχεια, τη δυστυχία, τους θανάτους Αυτή ήταν η κληρονομιά του φασισμού. Σ αντίθεση με τα παραπάνω, οι μεσαίες τάξεις ζούσαν καλά, ειδικά σε Λισαβόνα και Πόρτο. Η υπερτιμημένη αξία της γης και τα οικιστικά πλάνα που προσανατολίζονταν στην οικοδόμηση ακριβών σπιτιών είχαν βαθμιαία σπρώξει την εργατική τάξη στα προάστια. Τα σχέδια για τη δημιουργία στεγαστικών συγκροτημάτων δεν ήταν μόνο απελπιστικά ανεπαρκή σε σύγκριση με τις ανάγκες αλλά αποτελούσαν απλώς ένα καμουφλάζ για την μετεγκατάσταση των εργαζόμενων σε πιο απομακρυσμένες περιοχές. Οι γειτονιές (Bairros Camararios) που σχεδιάστηκαν για να κατοικηθούν από δημόσιους υπάλληλους έφτασαν ν αποτελούν το 10 % της συνολικής παροχής στέγης στη χώρα. Η ανασφάλεια της μη μονιμότητάς εξασφάλιζε τον έλεγχο επί των ενοίκων. Η κατάσταση επιδεινώθηκε στις αρχές του 60, όταν οικοδομούνταν μόνο 3,4 μονάδες ανά 1000 ενοίκους (το χαμηλότερο ποσοστό στην Ευρώπη). Ως το 1974, το ποσοστό των οικογενειών που δε διέθεταν σπίτι είχε φτάσει το 33 %. Οι άνθρωποι αυτοί είχαν τρεις επιλογές: Ν αγοράσουν ή να νοικιάσουν μια παράγκα, να εγκατασταθούν σ ένα ήδη νοικιασμένο σπίτι (υπενοικίαση) ή να μεταναστεύσουν, αν φυσικά μπορούσαν. Παραγκουπόλεις: Είχαν χτιστεί παράνομα, συνήθως από ξύλο ή λαμαρίνα. Οικογένειες των 8 ή και 10 ατόμων ζούσαν σ ένα μόνο δωμάτιο. Η γη ήταν συχνά ιδιωτική και ο κάτοχός της μπορούσε να χρεώσει νοίκι που κυμαίνονταν από 200 μέχρι 400 εσκούδα το μήνα. Τα κτίσματα φτιάχνονταν είτε από πιθανούς ενοίκους ή από ανθρώπους που ζούσαν ήδη στις παραγκουπόλεις για να τα πουλήσουν ή να τα νοικιάσουν στη συνέχεια όπου επιθυμούσε ο «ιδιοκτήτης». Οι δύστυχοι εκμεταλλεύονταν τους δύστυχους. Τα μονοπώλια μέσα στις παραγκουπόλεις δεν ήταν κάτι άγνωστο. Αν κι αποτελούσαν κυρίως φαινόμενο της Λισαβόνας, οι παραγκουπόλεις υπήρχαν και σε πολλά άλλα μέρη της χώρας. Υπενοικιάσεις: Ένα οίκημα νοικιάζονταν συχνά από κάποιον «επιχειρηματία» που το υπενοικίαζε κατόπιν (ανά δωμάτιο), αποκομίζοντας έτσι μεγάλο κέρδος στην πορεία. Οι «ιδιοκτήτες» σε γενικές γραμμές ενδιαφέρονταν ελάχιστα για τις συνθήκες στις οποίες ζούσαν οι ένοικοι. Έτσι, 3 ή 4 οικογένειες στριμώχνονταν σ ένα διαμέρισμα 4 ή 5 δωματίων. Αυτός ήταν ο τύπος στέγασης που επικρατούσε στο Πόρτο και τη Μπράγκα αλλά ήταν επίσης διαδεδομένος και στη Λισαβόνα (ειδικότερα δε αφορούσε τις οικογένειες που προέρχονταν απ το Πράσινο Ακρωτήρι). Ιδιοκτήτες: Τα περισσότερα καινούρια σπίτια ανεγείρονταν από ιδιωτικές εταιρείες. Μειώνοντας το ρυθμό οικοδόμησης (και πληθωρίζοντας κατ αυτό τον τρόπο τα νοίκια)

196 196 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ κυριαρχούσαν στη στεγαστική αγορά. Μόνο μονάδες ανεγείρονταν σ ετήσια βάση στα διάρκεια της περιόδου , ενώ το αντίστοιχο έλλειμμα στα 1960 απαιτούσε την οικοδόμηση πάνω από μονάδων ανά έτος. Τα νοίκια αυξήθηκαν καθώς ανέβηκε κι η ζήτηση. Μόνο οι μικροαστοί μπορούσαν να καταφέρουν κάτι με τα νέα σπίτια. Οι φτωχοί έγιναν φτωχότεροι, με βάση την αγοραστική τους ικανότητα. Στέγαση της εργατικής τάξης και των μικροαστών: Λόγω των υψηλών ενοικίων (τα καινούρια σπίτια έβγαιναν στην αγορά με τιμή εσκούδων ανά δωμάτιο το μήνα), η εργατική τάξη κι η φτωχότερη μεσαία τάξη έπρεπε να κάνουν μεγάλες θυσίες αν ήθελαν να έχουν ή να διατηρούν ένα κεραμίδι πάνω απ το κεφάλι τους. Μόνο τα νοίκια ανέρχονταν στο 40 % τουλάχιστον του οικογενειακού προϋπολογισμού στην περιοχή της Λισαβόνας (και σ ορισμένες περιπτώσεις ακόμα περισσότερο). Στις παλιές εργατικές περιοχές, τα νοίκια μπορούσαν ν αυξάνονται μόνο κάθε πέντε χρόνια και αποκλειστικά στη βάση προκαθορισμένου ποσοστού. Εκεί τα νοίκια παρέμεναν χαμηλότερα. Στις άλλες περιοχές που μετακινούνταν οι νέες οικογένειες ήταν εκτεθειμένες στις χειρότερες μορφές εκμετάλλευσης. Πολλοί εξωθούνταν στις «πόλεις-υπνωτήρια» των προαστίων. Ζώντας εκεί, είχαν ν αντιμετωπίσουν όλες τις αντιξοότητες που προέκυπταν απ τις ανύπαρκτες συγκοινωνίες, την κόπωση, την απομόνωση και την εσωτερική καταπίεση της ίδιας της οικογένειας. Οι εργάτες έφευγαν το πρωί, ξόδευαν μια ώρα για να φτάσουν στη δουλειά, γύριζαν στο σπίτι το βράδυ, εξαντλημένοι κι νευρικοί, έβλεπαν τηλεόραση, μάλωναν με τους συγγενείς τους κι αποκαρδιώνονταν μέρα με τη μέρα. Υπηρεσίες υγείας, κτλ: Υπό το παλιό καθεστώς, το 6,5 % του μισθού παρακρατούνταν κάθε μήνα υπέρ του Ταμείου Κοινωνικής Πρόνοιας (Caixa da Previdencia) που υποτίθεται ότι λειτουργούσε ως κοινωνική υπηρεσία. Απ το 1970 και μετά, το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών των πόρων ξοδεύονταν για τη χρηματοδότηση των αποικιακών πολέμων, μέσω δανείων προς το κράτος. Υπήρχαν κρατικά νοσοκομεία αλλά οι λίστες αναμονής ήταν μεγάλες και διάφορες προϋποθέσεις περιόριζαν την πρόσβαση. Διαθέσιμες ήταν μόνο οι ιδιωτικές κλινικές αλλά αυτές κόστιζαν περισσότερο απ όσα μπορούσε να διαθέσει μια εργατική οικογένεια. Στις περισσότερες καπιταλιστικές χώρες, υπάρχει κάποιο σύστημα υγείας, προοριζόμενο να διατηρεί τους εργαζόμενους σε μια λογική κατάσταση. Στην Πορτογαλία δεν υπήρχε παρά η ελάχιστη απαιτούμενη υποδομή. Η Πορτογαλία διέθετε τους λιγότερους γιατρούς (0,85 ανά κάτοικους) 3 απ οποιαδήποτε άλλη χώρα της Δύσης. Αυτό που έκαναν οι γιατροί ήταν να παρακολουθούν τους πιο εύπορους απ τους ασθενείς τους, αφήνοντας τους εργαζόμενους να τα βγάλουν πέρα μόνοι τους. Τα ποσοστά βρεφικής θνησιμότητας ήταν υψηλά (84 / 1.000). Μόνο οι μισές γεννήσεις πραγματοποιούνταν υπό ιατρική παρακολούθηση. Οι παράνομες εκτρώσεις ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένες. Σύμφωνα με την Combate, περίπου ανάλογες «επεμβάσεις» πραγματοποιούνταν κάθε χρόνο. Η διαφθορά αποτελούσε τον κανόνα κι ενώ οι εργαζόμενοι δε λάμβαναν στην ουσία καμιά βοήθεια, κάποιοι διευθυντές του Ταμείου Κοινωνικής Πρόνοιας πλούτιζαν υπερβολικά. 3 Πηγή: Demographic yearbook, 1959 (Νέα Υόρκη: Γραφείο Στατιστικών Μελετών του ΟΗΕ, Τμήμα Οικονομικών και Κοινωνικών Υποθέσεων.

197 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ: ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ 197 Οι Καταλήψεις. Την 25η Απρίλη ακολούθησε μια έκρηξη ενημέρωσης σχετικά με την «κατάσταση του έθνους». Η νέα κυβέρνηση έκανε ανεπαρκείς προσπάθειες να διορθώσει ορισμένα απ τα στραβά που είχαν ανακαλυφθεί αργά. Οι υπηρεσίες αναδιοργανώθηκαν. Η «Επιτροπή Εσωτερικού Εποικισμού» έγινε «Ινστιτούτο Γεωργικής Ανασυγκρότησης»». Το FFH (Ταμείο Στεγαστικής Ανάπτυξης) αναδιοργανώθηκε κι εκκαθαρίστηκε. Στις 14 Μάη 1974, η Στρατιωτική Επιτροπή εξέδωσε ανακοίνωση που αφορούσε τις αυθόρμητες καταλήψεις άδειων σπιτιών που είχαν λάβει χώρα τις πρώτες μέρες. Οι «άτακτες καταλήψεις οικιών» θεωρήθηκαν ως «πράξεις αντίδρασης εναντίον της αναποτελεσματικότητας των επίσημων οργανισμών που ποτέ δεν κατόρθωσαν να επιλύσουν τα προβλήματα». Η Στρατιωτική Επιτροπή «δε θ απαιτούσε την άμεση εκκένωσή τους, ούτε όμως θα νομιμοποιούσε τις συγκεκριμένες καταλήψεις». Το διάταγμα Νο 217/74 πάγωσε όλα τα ενοίκια στο επίπεδο που βρίσκονταν στις 24 Απρίλη Λίγο μετά ψηφίστηκε νέος νόμος που όριζε ένα ποσό 5 δισ. εσκούδων για τη στέγαση και χορηγούσε ορισμένες φοροαπαλλαγές σ όσους έχτιζαν. Η κυβέρνηση στήριζε ξεκάθαρα τον ιδιωτικό κατασκευαστικό κλάδο σαν μέσο αντιμετώπισης της έλλειψης διαθέσιμης στέγης. Ευελπιστούσε μέσω των συγκεκριμένων πόρων να επιφέρει αύξηση του ποσοστού κατοχής στέγης από 10 ως 25 % μέσα σ ένα χρόνο, όμως ακόμα κι αυτό φάνταζε απελπιστικά ανεπαρκές. Η απάντηση των εργαζόμενων ήταν ένα κύμα νέων καταλήψεων το Μάη και τον Ιούνη του Αυτό ανάγκασε την κυβέρνηση να εισάγει ένα νέο νόμο, στις 12 Σεπτέμβρη, που περιόριζε στις 120 μέρες το χρονικό διάστημα που κάποιο σπίτι θα μπορούσε να παραμείνει κενό. Οι αρχές έκαναν λόγο ακόμα και για τη δημοσιοποίηση των καταλόγων με τ άδεια σπίτια. Οι ιδιοκτήτες δεν ανησύχησαν. Αντιπαρήλθαν εύκολα των απειλών μέσω της πλαστογράφησης ενοικιαστηρίων και συμβολαίων. Το Νοέμβρη του 1974 εκδόθηκε το διάταγμα 663/74. Έδωσε κι άλλες ενισχύσεις στον ιδιωτικό κλάδο των κατασκευών 4 παραχωρώντας επιπλέον φορολογικές ελαφρύνσεις. Ακολουθώντας την αναδιοργάνωση και την εκκαθάριση του FFH (Ταμείου Στεγαστικής Ανάπτυξης), κάποιοι «προοδευτικοί» αξιωματούχοι δημιούργησαν την Κινητή Υπηρεσία Τοπικής Υποστήριξης (SAAL). Ήταν μια ημι-κυβερνητική υπηρεσία, με σκοπό τη «στήριξη των αγώνων στις πόλεις»! Οι τοπικές αρχές της Λισαβόνας σύστησαν το Συμβούλιο Στέγασης (CTH) και τη Δημόσια Επιχείρηση Αστικής Ανάπτυξης της Λισαβόνας (EPUL). Οι θεσμοί αυτοί με τη σειρά τους δημιούργησαν τις Ταξιαρχίες Τοπικής Υποστήριξης (BAL) στην περιοχή της Λισαβόνας. Η αρχική ιδέα πίσω απ τις SAAL και BAL ήταν κοινή: να εκτονώσουν την εκρηκτική κατάσταση που αφορούσε το ζήτημα της κατοικίας, με μια σειρά υποσχέσεων και ελέγχου των πραγμάτων από τα πάνω. 4 Μια τέτοια ιδιωτική κατασκευαστική εταιρεία ( η Σοσιεντάντ ντε Εμπρεϊντάντας, Μπάρρας, Ραϊμούντο & Γκονσάλβες) ανήκε κατά το 1/3 στον Πρωθυπουργό Βάσκο Γκονσάλβες, με το μερίδιό του να φτάνει τα 1,7 εκατ. εσκούδα. Κατείχε επίσης το 50 % των μετοχών (αξίας 2 εκατ. εσκούδων) της «Βίτορ Γκονσάλβες» - μιας ιδιωτικής τράπεζας.

198 198 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Πολλοί επαναστάτες προσχώρησαν στη SAAL, ριζοσπαστικοποιώντας την σημαντικά. Η άνευ όρων υποστήριξη της SAAL στις καταλήψεις, για παράδειγμα, δεν ήταν με κανένα τρόπο μέσα στις αρχικές προθέσεις της κυβέρνησης. Μια απόπειρα διάσπασης της οργάνωσης έλαβε χώρα το Νοέμβρη του 1974, με τις προσπάθειες για την ίδρυση μιας ανάλογης αλλά πιο ρεφορμιστικής ομάδας (SAC). Παρά την αριστερή της εικόνα, η SAAL ξεκίνησε στην πραγματικότητα να δραστηριοποιείται πιο ενεργά μόνο μετά τις 3 Μάρτη 1975 (και την εκκαθάριση του νέου συντηρητικού προέδρου του FFH), βοηθώντας στην ίδρυση των Επιτροπών Γειτονιάς. Η SAAL αποδοκίμασε τις εκτιμήσεις του FFH σχετικά με το στεγαστικό ζήτημα (σύμφωνα με τις οποίες απαιτούνταν να οικοδομηθούν μόνο μονάδες για το 1975 και μέχρι το 1978). Η SAAL άσκησε επίσης κριτική και στην πρόταση που ήθελε το κράτος να πληρώνει το 40 % του κόστους κάθε σπιτιού, αφήνοντας τους μελλοντικούς ιδιοκτήτες ν αποπληρώσουν το υπόλοιπο μέσω δανείων μ επιτόκιο 7,5 %. Οι καταλήψεις εξυπηρετούσαν δύο κύριους σκοπούς: να στεγάσουν κάποιους ανθρώπους ή να εξασφαλίσουν χώρο ως πολιτικά γραφεία. Το δεύτερο είδος συνήθως υποστηρίζονταν απ την COPCON. Κάποιος έκανε κατάληψη και κατόπιν τηλεφωνούσε σ αυτήν. Αυτή με τη σειρά της πληροφορούσε την αστυνομία. Οι ιδιοποιήσεις αποτελούσαν ένα τελείως διαφορετικό ζήτημα. Όταν στις 26 Νοέμβρη, 260 οικογένειες μιας παραγκούπολης εγκαταστάθηκαν σ ένα άδειο συγκρότημα διαμερισμάτων στο Τσέλας, κοντά στη Λισαβόνα, η COPCON τις διέταξε να βγουν. Οι οικογένειες επέμειναν. Η COPCON αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Ακολούθησαν σύντομα κι άλλες τέτοιες ενέργειες. Η εφημερίδα Ρεβολουσάο κατέγραψε κάποιες δηλώσεις που έγιναν επ αυτού, στη Λάπα, μια αστική κατά κύριο λόγο περιοχή που είχε στο κέντρο της μια παραγκούπολη: «Εδώ, κάποια σπίτια ήταν άδεια για δεκαοχτώ χρόνια και βρίσκονται ακόμα σε καλή κατάσταση. Δεκαοχτώ οικογένειες που κατέλαβαν τέτοια σπίτια έχουν υπογράψει συμβόλαιο με τους ιδιοκτήτες τους. Όμως ορισμένοι ιδιοκτήτες δεν ήθελαν να κάνουν το ίδιο. Άλλοι πήγαν στα δικαστήρια. Ορισμένοι μίλησαν με τους δικηγόρους τους κι αποφάσισαν να νοικιάσουν τα σπίτια. Τα ενοίκια κυμαίνονταν από 500 ως εσκούδα το μήνα. Αν η Επιτροπή Κατοίκων (που φτιάχτηκε για να υπερασπιστεί τις καταλήψεις) μπορούσε να νομιμοποιηθεί, θα μπορούσαμε να καλέσουμε τους ιδιοκτήτες κι αν αυτοί αρνούνταν να εμφανιστούν, θα μπορούσαμε να τους τιμωρήσουμε, ακόμα δε και να συλληφθούν. Όμως, όπως είναι τα πράγματα τώρα, δεν μπορούμε να προχωρήσουμε μιας και δε διαθέτουμε τις δυνατότητες. Αν κρατάνε τα σπίτια τους άδεια τόσο καιρό και δεν τα συντηρούν ποτέ, αυτό σημαίνει ότι δε χρειάζονται χρήματα. Εμείς όμως είμαστε αυτοί που χρειάζονται τα σπίτια. Είμαστε στα πρόθυρα μιας επανάστασης. Νομίζω πως θα γίνει μακελειό μεταξύ ιδιοκτητών και καταληψιών. Έχω έξι παιδιά κι άλλο ένα στην κοιλιά. Θα πάω και με τα εφτά και θ απαιτήσω να μου βρουν σπίτι. Το σπίτι που μένω τώρα ανήκει σ ένα τύπο που έχει τράπεζες στη Βραζιλία. Λέει πως θέλει να το κατεδαφίσει κι έχει άδεια απ το Συμβούλιο. Αυτό δείχνει πως οι πλούσιοι έχουν ακόμα το νόμο στο πλευρό τους. Ασκούν επιρροή μεσ το Συμβούλιο Κανένας δεν μπορεί αυτή τη στιγμή να μας πετάξει στο δρόμο. Αν το προσπαθήσει η αστυνομία

199 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ: ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ 199 ή αρχίσει τους πυροβολισμούς, θα έχουμε φασαρίες κι η COPCON θα πρέπει ν αποφασίσει με ποιανού το μέρος είναι». Στο Μπαΐρρο ντας Φονσέκας, οι παράγκες είχαν γκρεμιστεί απ την αστυνομία πριν απ την 25η Απρίλη. Είχε χρησιμοποιηθεί μια ειδική «οικιστική» αστυνομία, ενισχυμένη απ τα ΜΑΤ. Στο Πόρτο, όπου η κατάσταση με τις υπενοικιάσεις ήταν σοβαρή, οι κάτοικοι του Μπλοκ 402, στην οδό Δ. Ζοάο IV, έβγαλαν μια διακήρυξη προς τους εργαζόμενους της πόλης: 5 «Οι υπενοικιάσεις εξακολουθούν να επιτρέπονται απ το νόμο και μπορεί να βρεθούμε έξω απ τα σπίτια μας. Εδώ, είμαστε 20 οικογένειες: υπάρχουν 20 παιδιά και στο σύνολο, 100 άνθρωποι. Το κτήριο δε διαθέτει καθόλου υποδομές. Δεν υπάρχει ούτε καν λουτρό και για να πλυθούμε πρέπει να τρέχουμε στα Δημοτικά Λουτρά. Τα ταβάνια πέφτουν. Υπάρχει μονάχα μια τουαλέτα κι αυτή χωρίς νερό. Η υγρασία είναι αφόρητη. Ούτε γουρούνι δε θα ζούσε εδώ. Πληρώνουμε ενοίκια από 600 ως εσκούδα για τα δωματιάκια που ζουν οι οικογένειές μας. Η σπιτονοικοκυρά μας, Μαρία ντε Κόστα Περέιρα, κατέχει πολλά κτήρια σαν κι αυτό. Αρνείται να επισκευάσει οτιδήποτε. Το ηλεκτρικό στο σπίτι είναι πολύ επικίνδυνο Αρνηθήκαμε να πληρώσουμε τα νοίκια του Σεπτέμβρη, λέγοντας ότι θα το κάναμε μόνο με την προϋπόθεση να ολοκληρωθούν όλες οι αναγκαίες επισκευαστικές εργασίες στο συγκρότημα. Τα χρήματα τα έχουμε στην άκρη. Μας πήγε στα δικαστήρια και τώρα είμαστε αντιμέτωποι με διαταγή έξωσης. Πήγαμε στο FFH. Πήγαμε στην κυβέρνηση. Όλοι μας είπαν ότι ήταν αναρμόδιοι κι ότι δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα. Μας είπαν επίσης πως η γνώμη τους είναι ότι θα χάσουμε την υπόθεση. Δήλωσαν ότι οι υπενοικιάσεις είναι νόμιμες. Ο νόμος τις καλύπτει, όπως καλύπτει κι όλους αυτούς που εκμεταλλεύονται τους εργάτες. Είναι δίκαιο αυτό; Όλοι μας λένε να κάνουμε υπομονή και να είμαστε ήρεμοι. Μας είπαν να κάνουμε «papel selados» (επίσημες αναφορές σε γαλάζιο χαρτί που φέρει κρατική σφραγίδα). Πως είναι δυνατόν να είμαστε ήρεμοι κι υπομονετικοί όταν ζούμε σε τέτοια μιζέρια για τόσο καιρό; Μόνο όσοι δεν έχουν προβλήματα μπορούν να κάνουν υπομονή. Θα θέλαμε να λύσουμε το πρόβλημά μας με νόμιμο τρόπο αλλά βλέπουμε πως οι νόμοι δεν είναι με μας. Ούτε χρόνο, ούτε χρήματα διαθέτουμε για δικηγόρους. Κι όπως και νά χει, οι νόμοι προστατεύουν τους παρασιτικούς ιδιοκτήτες που κάνουν τις υπενοικιάσεις, όχι εμάς. Αυτό δεν είναι δημοκρατία, είναι φασισμός. Μιας κι έτσι έχει το πράγμα, θα κάνουμε κι εμείς το δικό μας νόμο και θα διεκδικήσουμε το δίκιο μας. 1) Δε θα επιτρέψουμε να υποστεί έξωση κανένας ένοικος του συγκροτήματος. 2) Απαιτούμε να γίνουν άμεσα οι αναγκαίες επισκευές, ξεκινώντας απ το ηλεκτρικό. 3) Επιθυμούμε να καταργηθούν οι υπενοικιάσεις και να συνταχτεί συμβόλαιο ανάμεσα σ εμάς και τον ιδιοκτήτη. 4) Επιθυμούμε να ενωθούν όλοι οι εργαζόμενοι και να παλέψουν για καλύτερα σπίτια. Κάτω οι επινοικιαστές κι οι καπιταλιστές. Οδός Δ. Ζοάο VI, 402, Πόρτο, 23/10/74». 5 Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε απ το SAAL (Βορρά) κι εμφανίστηκε στο Νο 12 της Κομπάτ, στις 6 Δεκέμβρη Αποσπάσματά του δημοσιεύτηκαν επίσης στην Α Καπιτάλ (26 Οχτώβρη 1974).

200 200 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Στις 26 Οχτώβρη, οι ένοικοι του συγκροτήματος εισέβαλαν στο Δημαρχείο του Πόρτο μαζί με ενοίκους άλλων υπενοικιαζόμενων συγκροτημάτων. Παραγράφηκαν τα ενοίκιά τους που αφορούσαν τους μήνες Σεπτέμβρη κι Οχτώβρη. Οι καταλήψεις σπιτιών αυξήθηκαν στη διάρκεια του Γενάρη και του Φλεβάρη του Τα LUAR και MES έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εύρεση κτηρίων για τα «Εργατικά Κέντρα», τους «Παιδικούς Σταθμούς», τα «Νηπιαγωγεία» και τις «Λαϊκές Κλινικές». Η πολυτελής ιδιωτική κλινική της Σάντα Κρουζ, κοντά στη Λισαβόνα, καταλήφτηκε απ τους εργαζόμενούς της και μετονομάστηκε σε «Νοσοκομείο της 25ης Απρίλη». Ο τοπικός πληθυσμός και το LUAR βοήθησαν στις διευθετήσεις και ορισμένοι γιατροί πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους δωρεάν. Η κλινική λειτουργούσε για κάποιο διάστημα αλλά τελικά σταμάτησε επειδή δε βρήκε οικονομική στήριξη. Οι εργαζόμενοι ωστόσο διατήρησαν την κατάληψη. Με παρόμοιο τρόπο, το FSP άνοιξε ένα «Λαϊκό Πανεπιστήμιο» στο Πόρτο, με σκοπό «να βοηθήσει την ανάπτυξη επαναστατικών ομάδων και το διάλογο πάνω σε πολιτικά κείμενα». Δεν υπήρχαν εξετάσεις, δίδακτρα, διπλώματα - αλλά λίγοι εργαζόμενοι απόλαυσαν αυτό το είδος των συνεδριών. Μπορούσαν να παρακολουθήσουν παιδιά κι ενήλικες. Αρχοντικά και μέγαρα καταλαμβάνονταν από διάφορες οργανώσεις σ ολόκληρη τη χώρα για να χρησιμοποιηθούν σαν γραφεία. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα κτήρια έμεναν άδεια για πολλά χρόνια. Οι καταλήψεις δε νομιμοποιήθηκαν και δεν πληρώνονταν ενοίκια. Στο Κάμπο ντε Ουρίκε (Λισαβόνα) υπήρχαν 400 περίπου άδεια σπίτια κι η τοπική Επιτροπή Γειτονιάς άρχισε να τα καταλαμβάνει. Όρισε ένα «κοινωνικό ενοίκιο» που θα πήγαινε για τις βελτιώσεις. Η κυβέρνηση, θορυβούμενη απ την έκταση των καταλήψεων (που ως τον Απρίλη του 1975 είχαν φτάσει τις 5.000, μόνο στην περιοχή της Λισαβόνας) υιοθέτησε σκληρότερη γραμμή. Αρνήθηκε να νομιμοποιήσει ορισμένες απ τις καταλήψεις. Τα κόμματα της συγκυβέρνησης (περιλαμβανομένου του PCP) άρχισαν ν απαγορεύουν στα μέλη τους να συμμετέχουν σε τέτοιου είδους δραστηριότητες. Ο Νούνο Πόρτας, Γραμματέας επί του Οικιστικού, πρώην μέλος του MES και του PCP, καταδίκασε τις «αυθόρμητες» καταλήψεις επειδή ήταν «εκτός κρατικού ελέγχου». Οι Στεγαστικοί Αγώνες. Δύο ήταν οι μορφές αυτόνομης οργάνωσης που ανέλαβαν την ευθύνη της αντιμετώπισης της στεγαστικής κρίσης. Η πρώτη ήταν η CRAM (Αυτόνομες Επαναστατικές Επιτροπές Γειτονιάς - Comissoes Revilucionarias Autonomas de Moradores). Βασίζονταν συνήθως στις περιοχές που κατοικούνταν από παλιά απ την εργατική τάξη και τα χαμηλότερα στρώματα της μεσαίας. Παρόλο που γενικά ασκούσαν κριτική στην ιδιοκτησία, ασχολούνταν περισσότερο με το πώς θα εκμεταλλευτούν τ άδεια σπίτια και με τη σύσταση δομών κοινωνικής εξυπηρέτησης, όπως οι παιδικοί σταθμοί κτλ. Μετά το Μάρτη του 1975, ήταν αυτές οι Επιτροπές (μόνο στην περιοχή της Λισαβόνας υπήρχαν περίπου 38 απ αυτές) που πρωτοστάτησαν στις περισσότερες καταλήψεις. Οι Επιτροπές εκλέγονταν στις Γενικές Συνελεύσεις που συγκέντρωναν όλους τους κατοίκους μιας συγκεκριμένης περιοχής. Οι συνελεύσεις ήταν συνήθως μεγάλες με συμμετοχή άνω

201 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ: ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ 201 των 500 ανθρώπων. Συζητούσαν τα προβλήματα της γειτονιάς κι έκαναν προτάσεις πάνω στο τι έπρεπε να γίνει. Μπορεί να ειπωθεί ξεκάθαρα ότι μέσα σ αυτές τις δομές έλαβαν χώρα κομματικοί πολιτικοί ανταγωνισμοί. Η πλειοψηφία όμως των Επιτροπών αυτών δεν ελέγχονταν από κάποιο συγκεκριμένο πολιτικό κόμμα. Η λαϊκή αποστροφή στις κομματικές πολιτικές ήταν τέτοια ώστε όσοι εκλέγονταν στις Επιτροπές συχνά έπρεπε να κρύβουν τις πολιτικές τους διασυνδέσεις. Η δεύτερη οργάνωση που εμφανίστηκε είχε διαφορετική προέλευση κι ανταποκρίνονταν σε μια πιεστικότερη ανάγκη. Η «Ομοσπονδία των Παραγκουπόλεων και Φτωχών Γειτονιών της Λισαβόνας» (Ίντερ-Κομισσόες) συγκέντρωνε εκπροσώπους από 30 διαφορετικές παραγκουπόλεις. Αντιπροσώπευε περίπου ανθρώπους και θεωρούνταν ως η μη κομματική κι ανεξάρτητη οργάνωση των παραπηγματούχων. Η «Ίντερ» ασκούσε κριτική στην CRAM την οποία χαρακτήριζε «αστική» (bourgeois). Αυτό δεν ήταν απόλυτα αληθινό αν και τ αντίστοιχα πεδία ενδιαφέροντος ήταν ξεκάθαρα διαφορετικά. Η «Ίντερ» δεν είχε καμιά σχέση «με τα κόμματα που έρχονται εδώ για να καταστρέψουν τη δουλειά που μόνοι μας έχουμε κάνει». Απέφευγε συνειδητά να εμπλέκεται σε σχέσεις ή συμφωνίες με τις τοπικές κυβερνητικές υπηρεσίες επειδή «αυτές σχετίζονται μονάχα με τη γραφειοκρατία και τα λόγια και στελεχώνονται από άτομα που μένουν σε ωραία σπίτια και δεν έχουν ιδέα απ τα προβλήματά μας». Ωστόσο, στις 15 Φλεβάρη 1975, η «Ίντερ» παρουσίασε μια λίστα αιτημάτων. Εναντιώθηκε στα κυβερνητικά σχέδια για «αυτοβοήθεια» στο χτίσιμο, όπου οι αρχές θα προμήθευαν δωρεάν οικοδομικά υλικά στους παραπηγματούχους ώστε να χτίσουν μόνοι τους τα δικά τους σπίτια. Το κείμενο της «Ίντερ» μιλάει από μόνο του: «Στις συναντήσεις διαπιστώθηκε ότι οι Ταξιαρχίες (BAL) δεν μπορούσαν να επιλύσουν τα προβλήματά μας (αποχέτευση, νερό, σκουπίδια κτλ). Οι γείτονες ορισμένων περιοχών αποφάσισαν ότι οι αγώνες θα έπρεπε να περάσουν στα δικά τους χέρια. Αποφάσισαν να καταλάβουν σπίτια, ενάντια στην απόφαση της κυβέρνησης που έλεγε ότι οι καταλήψεις αυτές ήταν παράνομες. Σ αυτό μας οδήγησε η ανάγκη και μόνο. Σαν εργαζόμενοι, γνωρίζουμε όλοι ότι είμαστε εμείς που παράγουμε τον πλούτο αυτής της χώρας κι ότι παρόλ αυτά δεν έχουμε δικαίωμα σε μια αξιοπρεπή στέγη που να μπορούμε να νοικιάσουμε με βάση τις αμοιβές μας, ούτε δικαίωμα σε παιδικούς σταθμούς ή σε σχολεία και πάρκα για τα παιδιά μας. Εξαιτίας όλων αυτών, οργανώθηκαν από κοινού οι 30 Επιτροπές Γειτονιάς». «Απαιτούμε να χτιστούν νέες γειτονιές στα μέρη που μας αφορούν, εκεί που ζούμε σήμερα κι εκεί που οι περισσότεροι από μας γεννήθηκαν. Οι εργάτες οδηγούνται στις παρυφές της πόλης επειδή κάποιοι άλλοι θέλουν να σηκώσουν γραφεία και μαγαζιά στο κέντρο της πόλης. Η κυβέρνηση κερδοσκοπεί στο ζήτημα της γης. Προτίθεται να μας δώσει εσκούδα ανά σπίτι, με τόκο 7,5 %. Με εσκούδα δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα, για να μην αναφέρουμε τους τόκους του δανείου. Οι παροχές αυτές μπορεί να είναι κάτι, δεν μπορούμε όμως να ξεχάσουμε ότι αντιπροσωπεύουν μόνο ένα μικρό μέρος της υπεραξίας που παράγουμε καθημερινά με τη δουλειά μας και την οποία καταληστεύει η καπιταλιστική τάξη. Δεν πρέπει να παρακαλάμε γι αυτά

202 202 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ που μας ανήκουν δικαιωματικά. Απαιτούμε να λυθούν τα προβλήματά μας. Και πρέπει να λυθούν χωρίς να πλουτίσουμε κι άλλο αυτούς που ήδη μας εκμεταλλεύονται. Αυτό συμβαίνει όταν οι κερδοσκόποι κι αυτοί που εκμεταλλεύονται τη γη μέσω των αποζημιώσεων, βοηθούν τις καπιταλιστικές κατασκευαστικές εταιρείες. Συμβαίνει επίσης και στην περίπτωση της αυτοβοήθειας στο χτίσιμο. Ο κόσμος λέει ότι η αυτοβοήθεια στο χτίσιμο είναι κάτι καλό αφού θα χτίσουμε μόνοι μας τα σπίτια μας. Στην πραγματικότητα πρόκειται για διπλή εκμετάλλευση. Μετά από μια μέρα εργασίας που γεμίζει τις τσέπες των καπιταλιστών, περιμένουν να πεθάνουμε στη δουλειά χτίζοντας σπίτια άνθρωποι είναι σήμερα άνεργοι, πεταμένοι στους δρόμους και τη μιζέρια απ τους καπιταλιστές. Οι δουλειές πρέπει να δοθούν σ αυτά τ αδέρφια μας. Γιατί να μη δουλέψουν αυτοί στις οικοδομές; Τα σχέδια για στεγαστικούς συνεταιρισμούς αποτελούν μια διέξοδο για την κυβέρνηση. Μέσα από τέτοια σχέδια, η κυβέρνηση μπορεί ν αποφύγει την καταβολή πληρωμών για την οικοδόμηση των νέων σπιτιών. Αυτό της επιτρέπει να διευθετήσει τα δίκαια αιτήματά μας». «Οι κάτοικοι των διάφορων παραγκουπόλεων κι οι φτωχοί της Λισαβόνας και των προαστίων της, έχουν μπουχτίσει από ψεύτικες υποσχέσεις για την επίλυση του στεγαστικού προβλήματος. Απορρίπτουμε όλα τα αντιλαϊκά μέτρα που μοναδικό σκοπό έχουν να κοροϊδέψουν το λαό και να καθυστερήσουν την επίλυση των προβλημάτων μας. Η Ίντερ, ενώνοντας τις διάφορες Επιτροπές και τους συνεταιρισμούς, υιοθετεί την παρακάτω στάση. Απαιτούμε να παρθούν τα παρακάτω χειροπιαστά μέτρα: 1) Οι νέες δημοτικές γειτονιές να χτιστούν στις υπάρχουσες περιοχές. 2) Την απαλλοτρίωση της ελεύθερης και κατεχόμενης γης στις υπάρχουσες γειτονιές ως διέξοδο για την επαναστέγαση του κόσμου. Θέλουμε μια ξεκάθαρη απάντηση ως προς το ποιες περιοχές μπορούν ν απαλλοτριωθούν και πότε. 3) Μια απάντηση σχετικά με το χρόνο έναρξης των εργασιών οικοδόμησης των νέων γειτονιών και σχετικά με το πώς αυτές θα είναι. 4) Δικαίωμα ν αποφασίσουμε τον τύπο των σπιτιών που θα χτιστούν. 5) Δικαίωμα οργάνωσης σε συνεταιρισμούς. Τα δάνεια να ξεπληρωθούν μ επιτόκιο 2,5 % σε ορίζοντα 25ετίας. 6) Στην περίπτωση των γειτονιών που θα επιλέξουν την κοινωνική στέγαση, τα νοίκια να μην υπερβαίνουν το 10 % του μισθού του επικεφαλής της οικογένειας (χωρίς την απόρριψη αυτών που δεν μπορούν να πληρώσουν). 7) Ενημέρωση σχετικά με τους πόρους που προορίζονται για τους παραπηγματούχους απ το Συμβούλιο, με λεπτομέρειες για το που θα κατευθυνθούν τα χρήματα, έτσι ώστε οι ενδιαφερόμενοι να είναι σε θέση να ελέγξουν τη χρηματοδότηση. 8) Να επιλυθούν άμεσα όλες οι επείγουσες περιπτώσεις που θα παρουσιαστούν απ τις Επιτροπές (περιλαμβανομένων των BAL και EPUL). 9) Απάντηση στα αιτήματα που ήδη έχουν γίνει απ τις άλλες παραγκουπόλεις. 10) Μέχρι τη στιγμή της αποπεράτωσης των κατάλληλων σπιτιών, να είναι νόμιμες οι καταλήψεις των άδειων σπιτιών. 11) να είναι παρόν μέλος της Ίντερ σ όλες τις συναντήσεις μεταξύ του Συμβουλίου της Λισαβόνας και του EPUL. 12) Να ελέγχεται από εκπροσώπους των κατοίκων η διανομή των σπιτιών που θα γίνει απ το Συμβούλιο, το EPUL, από Ιδρύματα ή απ οποιοδήποτε άλλο επίσημο οργανισμό. Απορρίπτουμε: 1) Την αυτοβοήθεια στο χτίσιμο. 2) Την ανακαίνιση ή αναμόρφωση των υφιστάμενων γειτονιών, όπως επίσης και τη χρησιμοποίηση προκατασκευασμένων σπιτιών. 3) Την υπάρχουσα νομοθεσία για τους συνεταιρισμούς που αποτελεί απλά μια μέθοδο για να εξαπατούν το λαό και να καθυστερούν την ανεύρεση λύσεων (για

203 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ: ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ 203 παράδειγμα, ο όρος ύπαρξης 200 μελών κτλ, όταν η γενική νομοθεσία απαιτεί μόνο 50). Ίντερ-Κομισσόες, 15/2/75». 6 Αν και το κείμενο έτυχε ευρείας αναφοράς απ τις εφημερίδες εθνικής κυκλοφορίας, αγνοήθηκε απ την κυβέρνηση, της οποίας τα μέλη εκείνο το διάστημα ενδιαφέρονταν περισσότερο για τις εκλογές παρά για συγκεκριμένα προβλήματα που εμφανίζονταν στην πορεία. Ως τις αρχές του Απρίλη, είχαν αναφερθεί καταλήψεις σ ολόκληρη τη χώρα. Στις 14 Απρίλη 1975, η κυβέρνηση, θορυβημένη απ το ανεξέλεγκτο της κατάστασης, πέρασε ένα νόμο (DL 198-A) που νομιμοποίησε όλες τις συλλογικές καταλήψεις (παιδικούς σταθμούς κτλ) αλλά απαγόρευε τις ιδιοποιήσεις. 7 Η αριστερά πήρε θέση εναντίον του κέντρου (PCP, Σ.Κ.) για να πολεμήσει το συγκεκριμένο νόμο. Η CRAM οργάνωσε διαδήλωση για τις 19 Απρίλη. Αυτή υποστηρίχτηκε από διάφορες οργανώσεις παρότι δεν τους επιτράπηκε να φέρουν ξεχωριστά πανό. Άλλη μια διαδήλωση καλέστηκε απ την «Ίντερ» που καταδίκασε επίσης το νέο νόμο κι εφιστούσε την προσοχή στα αιτήματα που είχε διατυπώσει στις 15 Φλεβάρη. Η διαδήλωση αυτή συγκέντρωσε περίπου παραπηγματούχους στη Λισαβόνα, με βασικό σύνθημα το «Ναι στα σπίτια, όχι στις παράγκες». Η Ίντερ, η CRAM, η SAAL κι οι Παραπηγματούχοι. Οι διαφορές μεταξύ της Ιντερ-Κομισσόες και των Επιτροπών Γειτονιάς (CRAM) αξίζουν κάποιας περαιτέρω εξέτασης επειδή απεικόνιζαν τον πολυσύνθετο διάλογο που επιχειρούνταν στα πλαίσια της εργατικής τάξης. Η «Ίντερ» κατανοούσε πλήρως ότι η κατάσταση αυτών για λογαριασμό των οποίων μιλούσε διέφερε απ την αντίστοιχη των εργαζόμενων που διέθεταν ήδη μια στέγη. Όμως μέσω των αιτημάτων και της οργάνωσής της «επαναστατικοποιούσε» τους τελευταίους. Οι υπόλοιπες Επιτροπές Γειτονιάς (είτε σχετίζονταν με την CRAM είτε όχι) είχαν μικτή σύνθεση (συγκεντρώνοντας δασκάλους, υπαλλήλους γραφείων κτλ, όπως επίσης κι εργοστασιακούς εργάτες) κι επομένως είχαν την τάση να βλέπουν τα πράγματα διαφορετικά. Για τους παραπηγματούχους, ένα σπίτι αποτελούσε κάτι πολύ σημαντικό. Σημαντικότερα για τους εργαζόμενους που διέθεταν ήδη σπίτι ήταν τα ζητήματα του ελέγχου (ή της κατάργησης) των ενοικίων και του ελέγχου του χώρου. Αυτοί οι εργαζόμενοι δεν μπορούσαν ν αγνοηθούν ως «προνομιούχοι», μόνο και μόνο επειδή διέθεταν μια στέγη. Υπήρχαν όμως και βαθύτερα προβλήματα. Οι παραπηγματούχοι δεν ήταν ενωμένοι. 6 Από κείμενο που δημοσιεύτηκε απ το SAAL (Βορρά), τμήματα του οποίου δημοσιεύτηκαν επίσης και στον εθνικό τύπο. 7 Αυτοί οι νόμοι μπορούν να βρεθούν στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (Diario do Governo), επίσημη έκδοση που κυκλοφορούσε καθημερινά όσο υπήρχαν κυβερνήσεις.

204 204 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Κάποιοι «ιδιοκτήτες» παραγκών τις νοίκιαζαν στην πραγματικότητα σε άλλους. Μέσα στην ίδια παραγκούπολη, οι μαύροι παραπηγματούχοι (απ το Πράσινο Ακρωτήρι) ζούσαν τελείως απομονωμένοι απ τους αντίστοιχους λευκούς Πορτογάλους. Οι οικογένειες που ζούσαν στις τρώγλες δούλευαν σε διαφορετικές εργασίες. Γενικότερα, υπήρχαν εργάτες χωρίς συμβάσεις, περιστασιακά απασχολούμενοι ή χειρώνακτες στις οικοδομές. Ενώ σε πολλές παραγκουπόλεις, η σύσταση των Επιτροπών Γειτονιάς έγινε δεκτή μ ενθουσιασμό, σ άλλες περιοχές επικράτησε η αδιαφορία. Αυτό δεν μπορεί να ερμηνευτεί αποκλειστικά λόγω της «εθιμικής φτώχειας» και άλλων παρόμοιων αντιδραστικών εφευρημάτων. Η αδιαφορία μπορεί επίσης και να υποδηλώνει ότι οι ενδιαφερόμενοι ένοιωθαν πως ο αγώνας τους διευθύνονταν από κάποιους τρίτους. Αυτή ήταν μια αντίθεση που οι «παρέχοντες τεχνική βοήθεια» άνθρωποι της SAAL, την κατάλαβαν καλά. H SAAL, αφού εγκαινίασε τις πρώτες επαφές, δεν έκανε και πολλά, παρεμβαίνοντας σπάνια στις συνελεύσεις. Όσοι προσπάθησαν να δουλέψουν μέσω της SAAL περιορίζονταν απ τη συνολική βραδύτητα και τη γραφειοκρατία του κρατικού μηχανισμού (σ ότι αφορούσε τη χρηματοδότηση κτλ). Η διακήρυξη της Ίντερ ήταν επομένως πολύ σημαντική για την οργάνωση των παραπηγματούχων. Η CRAM αντιμετώπιζε διαφορετικά προβλήματα. Οι Επιτροπές Γειτονιάς υπόκεινταν σε κομματικές πολιτικές παρεμβάσεις (των PRP, UDP, κτλ) υπό την έννοια του ότι αυτοί που ήταν πιο «πολιτικοποιημένοι» έμπαιναν σε ηγετικές θέσεις. Όσοι ακολουθούσαν κάποια πλατφόρμα χρησιμοποιούσαν μια ειδική «πολιτική» γλώσσα που ήταν απωθητική για τους υπόλοιπους. Κάποιοι αρνούνταν να μιλήσουν επειδή δεν ήθελαν να συζητάνε μ αυτόν τον τρόπο. Έτσι, οι κομματικοί ιδεολόγοι μπορούσαν ν αναρριχώνται στην «ηγεσία» όλο και πιο εύκολα. Ακόμα κι οι Επιτροπές, χειραγωγούμενες από κάποια πλατφόρμα, μπορούσαν να προκαταλαμβάνουν συνελεύσεις, απορρίπτοντας ή αγνοώντας προτάσεις. Τα ζητήματα που προέκυπταν στις συνελεύσεις των Επιτροπών Γειτονιάς αφορούσαν ένα ευρύτερο φάσμα σε σχέση μ αυτά που συζητούνταν στις παράγκες. Η γενικότερη λειτουργία της CRAM ήταν να συλλέγει πληροφορίες για την περιοχή κι έπειτα να καταλαμβάνει όλα τα διαθέσιμα σπίτια. Όμως η προσήλωση του PRP-BR στην «οικοδόμηση του Κόμματος μέσω των Επιτροπών» (τα PCP, MES και UDP έκαναν τα ίδια) δύσκολα μπορούσε να συνεισφέρει κάτι στην ενότητα. Σε γενικές γραμμές οι οργανώσεις αυτές, ενώ βοηθούσαν με την έννοια της προμήθειας χαρτιού για τα έντυπα, του καλέσματος συγκεντρώσεων κτλ, είχαν αρνητική επίδραση πάνω στους ίδιους τους παραπηγματούχους. Όταν υπήρχε η αίσθηση ότι μια Επιτροπή χειραγωγούνταν από μια συγκεκριμένη οργάνωση, πολλοί αποχωρούσαν απ την πρώτη. Οι Επιτροπές Γειτονιάς γνώριζαν κι άλλους περιορισμούς απ τις ίδιες τις δομές του χώρου και της εργασίας στην Πορτογαλία. Η μεγάλη πλειοψηφία ζούσε σε διαφορετική περιοχή απ αυτή που εργάζονταν. Αυτό ήταν κάτι που δεν επέτρεπε ν αναπτυχθεί μεγάλη επαφή μεταξύ των εργοστασίων και των περιοχών διαμονής. Τις Εργατικές

205 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ: ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ 205 Επιτροπές τις παρακολουθούσαν τη μέρα και τις Επιτροπές Γειτονιάς, αν και όταν ήταν δυνατόν, το βράδυ. Οι παραγκουπόλεις που περιβάλλονταν από αστικές (bourgeois) περιοχές (όπως η Κρουζ Κεμπράντα, κοντά στη Λισαβόνα) ήταν συχνά ευάλωτες στις αντίστοιχες επιρροές. Εδώ, οι ατομιστικές στάσεις εκδηλώνονταν συχνά με τρόπο καλυμμένο. Στην παραγκούπολη του Φαλγκέιρο για παράδειγμα, μια γυναίκα που δεν μπορούσε να πληρώσει ούτε καν το ελάχιστο νοίκι (2 τη βδομάδα) επικρίνονταν απ τους υπόλοιπους ενοίκους. Κάποιοι απ τους παραπηγματούχους άρχισαν να κατασκευάζουν τα δικά τους σπίτια με ξύλινους σκελετούς. Έχτιζαν ένα τοίχο τη μια βδομάδα, το δεύτερο την επόμενη, μέχρι που το σπίτι να πάρει μορφή. Αυτό συνέβη σε μεγάλη κλίμακα κοντά στο Οντιβέλας, ένα απ τα υποβαθμισμένα προάστια της Λισαβόνας. Οι παραγκουπόλεις αποτελούσαν τη «μεγάλη ντροπή» του Πορτογαλικού καπιταλισμού. Ήταν μια φρίκη σε κοινή θέα κι όλοι επιδίωκαν να «τις ξεφορτωθούν με κάθε κόστος». Η σκέψη όμως σπάνια πήγαινε πέρα απ αυτό. Τι θ αντικαθιστούσε τις παράγκες; Πως θα ήταν οι νέες κοινότητες; Τέτοια προβλήματα δύσκολα συζητούνταν στις Συνελεύσεις. Πάνω σ αυτό υπήρχε μια καθολική παράλυση της έμπνευσης. Οι «πιέσεις» στα καινούρια σπίτια (αν και όταν τ αποκτούσαν οι παραπηγματούχοι) θα ήταν πράγματι μικρότερες σε σχέση με τις παλιές τρώγλες - ή απλά διαφορετικού είδους; Τα ζητήματα αυτά δε συζητούνταν ποτέ ανοιχτά επειδή ποτέ δεν αναγνωρίστηκαν ανοιχτά ως σχετικά με το θέμα. Η σιωπή της αριστεράς πάνω στα ζητήματα αυτά μπορούσε να γίνει αντιληπτή από μακριά. Οι παραπηγματούχοι επιθυμούσαν μια γρήγορη λύση στο πρόβλημά τους. Ήθελαν να διατηρήσουν την κουλτούρα τους, διαμορφωμένη εδώ και δεκαετίες, ανέπαφη. Οι συνθήκες στις οποίες ζούσαν (χωρίς νερό, ηλεκτρικό, αποχέτευση κι όλες τις πιέσεις που συνεπάγεται ένας υπερπλήρης χώρος) έπρεπε ν αλλάξουν προς το καλύτερο. Όμως πως και με ποιο σκοπό; Για να τους κάνουν «καλύτερους εργαζόμενους», έτσι ώστε να τους εκμεταλλεύονται αποτελεσματικότερα; Κάνοντάς τους ν αποδεχτούν ιδέες που θα επέτρεπαν τη μεγαλύτερη απόσπαση υπεραξίας απ αυτούς για λογαριασμό της άρχουσας τάξης (είτε εκπροσωπούνταν απ το κράτος είτε όχι), όπως λ.χ. με τα διάφορα προγράμματα για την «αυτοβοήθεια στο χτίσιμο»; Στις αρχές του Ιούνη του 1975, η συνολική κατάσταση ήταν ακόμα ανοιχτή. Η κυρίαρχες τάξεις βρίσκονταν ακόμα στην εξουσία. Αντιμετώπιζαν όμως δυσκολίες στη διατήρηση της εξουσία τους. Η εργατική τάξη (στεγασμένη ή μη) συνέχιζε να πιέζει για όλα όσα μπορούσε ν αποσπάσει, όπως και όποτε μπορούσε να τα αποσπάσει. Ο Φαλλοκρατισμός και το Γυναικείο Κίνημα. Καμιά συζήτηση για το στεγαστικό και τους αγώνες των πόλεων δε θα ήταν πλήρης χωρίς μια ειδική αναφορά στις γυναίκες. Σε κοινωνίες που η πλειοψηφία των γυναικών

206 206 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ παραμένει στο σπίτι, είναι αυτές που υποφέρουν περισσότερο απ τις κακές συνθήκες στέγασης. Η κατάσταση θα περιγραφτεί ρεαλιστικά και χωρίς ψεύτικη αισιοδοξία. Ήταν διαποτισμένη από αντιθέσεις. Οι αγώνες που αναπτύχτηκαν στις πόλεις ήταν πολύ θετικοί. Τα συναισθήματα ελπίδας και χαράς που ξεσήκωσαν είναι δύσκολο να περιγραφτούν. Είχαν πάρα πολλές όψεις: ελευθερία στους δρόμους, ελευθερία να πας και νά ρχεσαι, μικρές αλλαγές που συνέθεταν μια τεράστια μεταβολή της καθημερινής ζωής. Οι γυναίκες ένοιωσαν αυτή την ελευθερία. Μια γυναίκα απ την «Τιντουράρια Πορτουγκάλια» (μια εταιρεία καθαριστηρίων), όταν ρωτήθηκε για τη μεγαλύτερη αλλαγή που έζησε με τον ερχομό της 25ης Απρίλη, απάντησε: «Πριν ήμουνα κλειδαμπαρωμένη στο σπίτι. Δε γνωρίζω γιατί. Μετά, ξεχύθηκα στους δρόμους, στις διαδηλώσεις Είναι αδύνατο να περιγράψω τις χαρές που γεύτηκα μετά την 25η του Απρίλη». Η πρώην γειτόνισσά μου επίσης εκδήλωνε με υπερβολή τις πεποιθήσεις της. Άρχισε να μου ασκεί κριτική επειδή δεν κατέβηκα σε διαδηλώσεις που εκείνη είχε συμμετάσχει. Αυτές ήταν πραγματικές αλλαγές. Υπήρχε όμως κι η άλλη όψη του νομίσματος. Οι γυναίκες ήταν πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Το 1975 πιθανώς να ήταν το «Έτος της Γυναίκας» για πολλές χώρες του κόσμου, όχι όμως και για την Πορτογαλία. Τα πραγματικά προβλήματα των γυναικών της Πορτογαλικής κοινωνίας ήταν αμέτρητα. Πριν την 25η Απρίλη υποτιμούνταν νόμιμα και με πολλούς τρόπους. Το διαζύγιο απαγορεύονταν. Αντισυλληπτικά δίνονταν μόνο με ιατρική συνταγή κι έτσι ήταν απλησίαστα για τις φτωχότερες τάξεις. Οι αξίες της μητρότητας και της γονιμότητας εξυμνούνταν ευρέως στην προσπάθεια να γεννηθούν οι αυριανοί λευκοί κυρίαρχοι και οι στρατιώτες για τις αποικίες. Θυμάμαι πολύ καλά μια έγκυο που δούλευε στα ψαρέματα, κοντά στο Ναζαρέ, πριν την 25η Απρίλη, να χαϊδεύει την κοιλιά της και να λέει υποταχτικά, «τούτο δω είναι για τον πόλεμο». Η έκτρωση ήταν παράνομη, ακόμα και στην περίπτωση που απειλούνταν η υγεία της γυναίκας. Οι σχέσεις των συζύγων ήταν σχεδόν «φεουδαρχικές». Ο σύζυγος μπορούσε ν ανοίγει νόμιμα τα γράμματα της γυναίκας του. Αυτή δεν μπορούσε να βγει απ τη χώρα χωρίς τη γραπτή του συγκατάθεση. Όλες οι αποφάσεις για τα οικονομικά βρίσκονταν διά νόμου στα χέρια του συζύγου. Για το νόμο, η γυναίκα ήταν σκλάβα στις διαθέσεις του άντρα της. Κάποια πράγματα άλλαξαν μετά το πραξικόπημα, ωστόσο είναι δύσκολο να φανταστείς τους αξιωματικούς του στρατού να δείχνουν κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα γυναικεία προβλήματα. Αναπτύχτηκε μια κίνηση ώστε να καταστεί δυνατό το διαζύγιο κι αυτό προπαγανδίζονταν σ ολόκληρη τη χώρα. Το MDP-CDE έδωσε τη στήριξή του. Ο νόμος άλλαξε τελικά, αν κι η έκτρωση παραμένει παράνομη. Τ αντισυλληπτικά μπορούν να βρεθούν μόνο με ιατρική συνταγή. Ένα διάταγμα που δημοσιεύτηκε λίγο μετά απ την 25η Απρίλη ανέφερε ότι εφεξής

207 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ: ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ 207 το κράτος θα ήταν υπεύθυνο για τα παιδιά: «εθνικοποίηση των παιδιών», όπως το αποκάλεσε μια γυναίκα που έκανε τα ψώνια της στην αγορά. Στην πραγματικότητα, το διάταγμα αφαίρεσε απ την οικογένεια (και συγκεκριμένα απ τον πατέρα) το δικαίωμα να κάνει τα παιδιά ότι ήθελε. Θεσπίστηκαν ποινές για τον ξυλοδαρμό των παιδιών και την κακομεταχείριση. Τις συζύγους τις αποκαλούσαν «αφέντρες του σπιτιού» (donas de casa). Ιδιαίτερα δε στο Βορρά, αποκαλούνταν συχνά «αφεντικά» απ τους άντρες τους. Αυτό δεν ήταν μόνο μια επίφαση: ήταν, κατά ένα περιορισμένο τρόπο, γεγονός. Επειδή όμως ήταν γεγονός κατά τρόπο περιορισμένο, ήταν και υποτιμητικό. Υπήρχαν πολλοί προσβλητικοί για τη γυναίκα όροι στη γλώσσα: ένα κορίτσι που πήγαινε με άντρες ήταν πουτάνα ενώ ο άντρας που έκανε έρωτα με τις κοπέλες, επιβήτορας που τον θαύμαζαν. Στην περίοδο , ο αριθμός των εργαζόμενων γυναικών αυξήθηκε κατακόρυφα επειδή πολλοί διαθέσιμοι άντρες εργαζόμενοι βρίσκονταν εκτός συνόρων, πολεμώντας. Οι μισθοί τους όμως ήταν χαμηλότεροι. Ακόμα και μετά απ την 25η Απρίλη, οι Συλλογικές Συμβάσεις ήταν εις βάρος τους. Στις κοπερατίβες που ελέγχονταν απ το PCP (κι ειδικά στην ευρύτερη περιοχή της Μπέζα) οι γυναίκες εργάζονταν απ τις 6 ως τις 8 το πρωί στο σπίτι και μετά πήγαιναν στα χωράφια, μάζευαν ελιές κτλ. Μεταξύ 7 και 10 το βράδυ έκαναν κι άλλες οικιακές εργασίες. Επιπλέον, πληρώνονταν λιγότερο απ τους άντρες που δούλευαν απ τις 8 το πρωί ως τις 7 τ απόγεμα. Σε άλλες, πιο ανεξάρτητες, κοπερατίβες κοντά στη Λισαβόνα και το Σετούμπαλ για παράδειγμα, οι γυναίκες έπαιρναν ίσες αμοιβές για τις αγροτικές εργασίες. Οι φαλλοκρατικές συμπεριφορές άλλαζαν δύσκολα. Οι άντρες συχνά υπεραμύνονταν των μεγαλύτερων αμοιβών τους ισχυριζόμενοι ότι ήταν αποδοτικότεροι. Όταν όμως οι γυναίκες τόνιζαν ότι το μάζεμα των ελιών ήταν δουλειά που οι άντρες δεν ήθελαν να την κάνουν, το επιχείρημα φάνταζε κάπως επιπόλαιο. Τα ζητήματα αυτά δεν ξεκαθαρίζονταν ποτέ κι ο φαλλοκρατισμός εξακολουθούσε να υφίσταται. Στις 13 Γενάρη 1975 το MLM (Κίνημα για την Απελευθέρωση των Γυναικών) οργάνωσε μια συγκέντρωση στο Άλσος του Εδουάρδου VII. Υπήρχαν γύρω στις δέκα γυναίκες που έφεραν αφίσες και πλακάτ. Αυτό πυροδότησε την αντιδραστικότερη αντιδιαδήλωση μέχρι τότε. Οι γυναίκες δήλωναν: «Θα κάψουμε αντικείμενα που αποτελούν παραδείγματα ή σύμβολα της καταπίεσης των γυναικών. Θα καταστρέψουμε για παράδειγμα τον Αστικό και Ποινικό Κώδικα της Πορτογαλίας που είναι τώρα εν ισχύ, όπως επίσης και την Εργατική νομοθεσία. Όλα τους στηρίζουν την άθλια θέση στην οποία βρίσκονται οι γυναίκες και την υποταγή τους στους άντρες. Θα κάψουμε πορνογραφικά περιοδικά που χρησιμοποιούν το γυναικείο σώμα ως σεξουαλικό αντικείμενο ξεσκονόπανα και σκούπες που υποδηλώνουν τη θέση των γυναικών ως σκλάβες του σπιτιού και οικιακές βοηθούς βιβλία στα οποία η εικόνα της γυναίκας παρουσιάζεται με τρόπο απόλυτα παραμορφωτικό, δημιουργημένα από άντρες, και στα οποία ο άντρας την κάνει ότι του γουστάρει πάνες ως σύμβολα του μύθου που θέλει τη γυναίκα στο ρόλο της μάνας που θυσιάζεται (ο άντρας είναι απλώς

208 208 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ο νομοθέτης), που κάνει τη σκληρή δουλειά, που τα βγάζει πέρα τις άυπνες νύχτες παιχνίδια που εξ απαλών ονύχων δείχνουν στα παιδιά τους προκαθορισμένους ρόλους που πρόκειται ν ακολουθήσουν στην κοινωνία και που εξαρτώνται απ το αν είναι αγόρια ή κορίτσια, παιχνίδια που ωθούν τ αγόρια στη βία και την επιθετικότητα (όπως τα όπλα και τα τανκς) και τα κορίτσια στους παθητικούς ρόλους της μάνας και της νοικοκυράς (όπως οι κούκλες και τα κατσαρολικά). Ελπίζουμε ότι το 1975, Διεθνές Έτος της Γυναίκας, θα συγκεντρώσει τουλάχιστον τη γενική προσοχή στο σκάνδαλο που τα γεγονότα αυτά αντιπροσωπεύουν αλλά και στο γεγονός ότι το μισό του παγκόσμιου πληθυσμού (και 53 % της Πορτογαλίας) είναι υποταγμένο αποκλειστικά και μόνο επειδή είναι γυναίκες». Η προτιθέμενη συγκέντρωση προβλήθηκε απ τον τύπο με τον πλέον απαξιωτικό τρόπο. Η Α Καπιτάλ (μια εθνικής κυκλοφορίας σοβαρή εφημερίδα σε πολλά άλλα θέματα) αντιμετώπισε το όλο θέμα σαν αστείο. Προανήγγειλε μόνο το επεισόδιο με το «κάψιμο των στηθόδεσμων». Όπως κι η πλειοψηφία των υπόλοιπων εφημερίδων υποσχέθηκε ένα «στριπτίζ». Το MDM (οργάνωση γυναικών που ελέγχονταν απ το PCP) κατήγγειλε με οξύ τρόπο τη συγκέντρωση. Συνέρευσαν πλήθη αντρών που άρχισαν να γιουχάρουν. Οι κοπέλες αποδοκιμάζονταν και χλευάζονταν. Τελικά οι γυναίκες γλίτωσαν μετά βίας το ξύλο. Καλύπτοντας τη συγκέντρωση, η Ο Σέκουλο Ιλουστράντο (17 Γενάρη) καταδίκασε τη συμπεριφορά των αντρών: «Πρόκειται πιθανώς για τους ίδιους ανθρώπους που επευφημούσαν τις ένδοξες νίκες του Καετάνο, που έστρωναν με λουλούδια τους δρόμους για να περάσουν οι δικτατορίσκοι, που αλληλοσυγχαίρονταν για τις σφαγές στις αποικίες και ρουφιάνευαν επιμελώς στην PIDE, που για μισό αιώνα υποστήριζαν την πλύση εγκεφάλου και την καταπίεση και που σήμερα διαδηλώνουν ευκαιριακά υπέρ της δημοκρατίας. Ωραίοι δημοκράτες χωρίς αμφιβολία». Το MDM, αν και συμμετείχε στους γυναικείους αγώνες, κινούνταν περισσότερο προς την κατεύθυνση της υπεράσπισης της οικογένειας παρά στη συζήτηση των βασικότερων προβλημάτων των γυναικών. Κατηύθυνε τους αγώνες σε διόδους που αν και διέθεταν μεγάλη σημασία για τις οικογένειες (παιδικοί σταθμοί, οικονομική στήριξη για τα παιδιά, πάρκα κτλ) δεν σχετίζονταν άμεσα με τις ίδιες τις γυναίκες ή τους ρόλους που τους αποδίδονταν στις ταξικές κοινωνίες. Μετά τη διάλυση της συγκέντρωσης του MLM, οι ριζοσπάστριες φοβήθηκαν πραγματικά να προχωρήσουν σε περαιτέρω πολιτική δράση. Ένα ολόκληρο πεδίο αγώνα για την απελευθέρωση καταπνίχτηκε επιτυχώς.

209 ΚΕΦΑΛΑΙΟ X: ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ Η ΜΕΤΕΚΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 209 ΚΕΦΑΛΑΙΟ X ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ Η ΜΕΤΕΚΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Αντιεκλογική, PRP-ΒR (Απρίλης 1975).

210 210 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Εκλογική Αριθμητική. Οι εκλογές για τη Συντακτική Συνέλευση τον Απρίλη του 1975, δεν έκρυβαν εκπλήξεις. Με τις δύο μαοϊκές οργανώσεις (MRPP και AOC) και το δεξιό PDC να έχουν αποκλειστεί απ την αναμέτρηση (ΣτΜ: τυπικά, για παραβίαση της εκλογικής νομοθεσίας), παρατάχτηκαν τελικά δώδεκα κόμματα. Τα αρχικά των συμμετεχόντων αποτελούσαν μια πραγματική αποκάλυψη για το νέο λαβύρινθο της Πορτογαλικής πολιτικής ζωής. Στις 20 εκλογικές περιφέρειες ο λαός είχε να επιλέξει ανάμεσα σε 8 λενινιστικά κόμματα (PCP, MDP, FSP, MES, LCI, FEC m-l, UDP και PUP), 2 σοσιαλδημοκρατικά (Σ.Κ. και PPD), 1 δεξιό (CDS) και το μοναρχικό ΡΡΜ. Τα PCP, Σ.Κ., MDP, PPD και CDS κατέβηκαν σ όλες τις περιφέρειες, το FSP σε 16, το MES σε 15, το FEC m-l σε 12, τα ΡΡΜ και UDP σε 10, το PUP σε 7 και το LCI σε 4. Ο λαός ψήφισε μάλλον τα κόμματα παρά τους υποψήφιους. Μια συμφωνία που θα εξασφάλιζε το MFA - εκ των προτέρων - στην εξουσία για τα 3 επόμενα χρόνια υπογράφηκε από 7 εκ των συμμετεχόντων κομμάτων ( τα UDP, LCI, MES, PUP και FEC m-l αρνήθηκαν να δεσμευτούν). Οι υπογράφοντες συμφώνησαν στη θεσμοθέτηση του MFA, αναγνωρίζοντας το Επαναστατικό του Συμβούλιο ως το ανώτερο πολιτικό και νομοθετικό σώμα της χώρας. Η Γενική Συνέλευση του MFA (ανασχηματισμένη ώστε να συμπεριλάβει 120 κατώτερους αξιωματικούς) θα είχε νομοθετικές εξουσίες που θα περιορίζονταν αποκλειστικά απ το Συμβούλιο αυτό. Η Συντακτική Συνέλευση, η σύνθεση της οποίας θ αποφασίζονταν απ τις επικείμενες εκλογές, θα είχε ως αποκλειστικό της έργο τον καταρτισμό προσχεδίου του νέου Συντάγματος. Οι πρώτες ελεύθερες εκλογές των τελευταίων 49 χρόνων αντιμετωπίστηκαν σοβαρά σχεδόν απ όλους. Όλοι όσοι ήταν άνω των 18 όφειλαν να εγγραφούν στους καταλόγους, αν και η ίδια η ψηφοφορία (παρότι πιστεύονταν ευρέως το αντίθετο) δεν ήταν υποχρεωτική. Η προεκλογική εκστρατεία ελέγχονταν αυστηρά - «προς διατήρηση της δημοκρατίας» - και η διάρκειά της περιορίστηκε στις τρεις βδομάδες. Η έναρξή της βρήκε όλους τους συμμετέχοντες να έχουν καταληφθεί από μια ξέφρενη βιασύνη, κολλώντας αφίσες και κρεμώντας πανό σε κάθε πιθανό σημείο (κάποτε δε και στα πλέον απίθανα) όλης της χώρας. Κάθε διαθέσιμος τοίχος, μνημείο, παράθυρο, επιφάνεια και ταράτσα της Λισαβόνας ήταν γεμάτα από συνθήματα, προτροπές και γκράφιτι μέχρι που η πόλη έμοιαζε λες κι είχε επενδυθεί με μια τεράστια ταπετσαρία. Το να κατεβάζεις τις αφίσες των υπολοίπων ήταν παράνομο: πολλοί Μαοϊκοί είχαν συλληφθεί γι αυτήν την «παράβαση». Τα συνθήματα ήταν προβλέψιμα. Το CDS προωθούσε το «Πρόοδος εν Ειρήνη» - το παλιό σύνθημα του καθεστώτος Καετάνο. Το PPD αναγνώριζε «Μόνο μία λύση: Σοσιαλδημοκρατία». Το Σ.Κ. ήθελε «Σοσιαλισμό με Ελευθερία», ενώ το PCP προέτρεπε το λαό να πάρει «το Δρόμο του Σοσιαλισμού». Οι αφίσες του PCP απεικόνιζαν καθόλα αξιοσέβαστες οικογένειες κι έφεραν συνθήματα όπως «Γυναίκες, στα χέρια σας κρατάτε το μέλλον των παιδιών σας» - σύνθημα που γνώρισε την κριτική του Φεμινιστικού Κινήματος. Το PCP χρησιμοποιούσε επίσης φωτογραφίες αγροτών που δούλευαν και φοιτητών.

211 ΚΕΦΑΛΑΙΟ X: ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ Η ΜΕΤΕΚΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 211 Οι άλλες οργανώσεις δε διέθεταν τέτοια οικονομική άνεση και τα έβγαζαν πέρα με λιγότερες αφίσες. Κινούνταν στα διάφορα παρακλάδια του επαναστατικού σοσιαλισμού. AOC και PCP m-l, καθοδηγούμενα απ το μίσος για το PCP που έπαιρνε γραμμή απ τη Μόσχα, υποστήριξαν το Σ.K. Το MRPP απείλησε να σαμποτάρει την καμπάνια ενώ τα PRP-BR και LUAR αρνήθηκαν κάθε σχέση μ όλα αυτά. Επιλέγοντας τον «άμεσο εργατικό έλεγχο» δήλωναν ότι οι εκλογές δεν είχαν καμιά σχέση με την επανάσταση στην Πορτογαλία και καλούσαν στη σύσταση Εργατικών Συμβουλίων. Για καθένα απ τα κόμματα ορίστηκε ίσος τηλεοπτικός χρόνος. Εμφανίζονταν τρεις φορές τη μέρα (όπως τα χάπια), έδιναν τις υποσχέσεις τους, επαναλάμβαναν τα συνθήματά τους, ενέτειναν το θράσος και τη δημαγωγία τους καθώς η εκστρατεία προχωρούσε, σ ένα επαναστατικό πλειστηριασμό προκειμένου να υπερνικήσουν τους αντιπάλους τους. Τα μαοϊκά UDP και PUP έκλειναν πάντα τους λόγους τους με το «Ζήτω οι Μαρξ, Λένιν, Στάλιν και Μάο». Αυτό έκανε πολλούς να σκάνε στα γέλια σε πολλά απ τα καφενεία που επισκεπτόμουν. Η συμμετοχή (92 %) ήταν η μεγαλύτερη που είχε καταγραφεί ποτέ σε εθνικές εκλογές. Το Σ.Κ. συγκέντρωσε το 38 % των ψήφων, το PPD το 26 %, το PCP 12,5 %, το CDS 8 % και το MDP 4 %. Τέλος, τα λεγόμενα «λοιπά» συγκέντρωσαν το 4,5 % των ψήφων. Τελευταία στη σειρά ήρθαν τα LCI, PUP και PPM. Το Σ.Κ. εξασφάλισε το 42 % των ψήφων στο Πόρτο (έναντι 5 % του PCP). Στη Λισαβόνα, το Σ.Κ. συγκέντρωσε το 45 % (ενώ το PCP 19 %). Στο Σακαβέμ, στη Μαρίνια Γκραντ και την Αλμάντα, βιομηχανικές περιοχές στις οποίες το Κομμουνιστικό Κόμμα είχε ισχυρή παράδοση, το PCP υπέστη σχεδόν ολοκληρωτική ήττα. Δύο ήταν οι παράγοντες που ευθύνονταν για την συγκεκριμένη κατεύθυνση της ψήφου. Ο πρώτος και πιο σημαντικός ήταν η προφανής επιλογή μιας μη-σταλινικής λύσης για την Πορτογαλική επανάσταση που προσφέρονταν στην εργατική τάξη. Το Σ.Κ. ήταν αποδεκτό από ένα ευρύ κι ανομοιογενές κομμάτι της Πορτογαλικής κοινωνίας. Ξέχωρα απ την υποστήριξη της μαοϊκής αριστεράς (που ήταν μικρή αλλά έντονη), το Σ.Κ. ωφελήθηκε επίσης κι απ την πλατιά διαδεδομένη παραδοχή ότι το PCP ήταν γραφειοκρατικό και σταλινικό, άποψη που προωθήθηκε αποτελεσματικά κι από διάφορους αντιδραστικούς παπάδες και τοπικά αφεντικά. Το υψηλότερο ποσοστό για το PCP καταγράφηκε ανάμεσα στους αγρεργάτες της Μπέζα, στο Αλεντέζο. Στο Βορρά, οι μικρομεσαίοι αγρότες προτίμησαν το CDS ή το PPD. Ο δεύτερος βασικός παράγοντας ήταν η στάση των εργαζόμενων και των στρατιωτών των αποικιών που δεν είχαν εμπλακεί άμεσα στην επαναστατική διαδικασία της Πορτογαλίας. Περίπου ένα εκατομμύριο ψήφοι (σε σύνολο 5,5) προήλθαν απ τη Γαλλία, τη Σουηδία και την Ανγκόλα. Αυτές ήταν συντριπτικά υπέρ του Σ.Κ. Μόνο το 7 % των ψηφοδελτίων ήταν συνειδητά άκυρο. Το ποσοστό αυτό ήταν χαμηλό αν συνυπολογίσει κάποιος την καμπάνια του MFA υπέρ της συμμετοχής του λαού αλλά με αδιευκρίνιστη ψήφο, δηλαδή της ψήφου που δε θα έδειχνε προτίμηση σε κάποιο απ τα κόμματα.

212 212 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Όταν έγιναν γνωστά τα αποτελέσματα των εκλογών, το Σ.Κ. και η δεξιά άρχισαν να καταγγέλλουν τα MDP και PCP για τη δυσανάλογα μεγάλη εκπροσώπησή τους στον κρατικό μηχανισμό και τα μέσα ενημέρωσης. Εξαπέλυαν επανειλημμένες επιθέσεις με κάθε ευκαιρία. Απειλούνταν με κατάρρευση ολόκληρη η συγκυβέρνηση. Μέσα σ αυτή την ατμόσφαιρα ήταν που συζητήθηκε κι άρχισε να προωθείται η ιδέα των Συμβουλίων. Το ξεκίνημα των Επαναστατικών Συμβουλίων είχε λάβει χώρα στις 19 Απρίλη, έξι μέρες πριν τις εκλογές, ενώ μια ακόμα συνάντηση είχε οργανωθεί στο Πόρτο στις 10 Μάη, την οποία είχαν παρακολουθήσει ανοιχτά Επιτροπές Στρατιωτών απ το Βορρά (το όλο θέμα των Συμβουλίων θα εξεταστεί εκτενέστερα στο επόμενο κεφάλαιο). Τα κύρια πολιτικά κόμματα αντέδρασαν κατάλληλα. Αποφάσισαν να συμβιβαστούν, τουλάχιστον προς το παρόν. Εκδόθηκε μια κοινή ανακοίνωση εκ μέρους του Σ.Κ., του PCP και του PPD. Θα συνέχιζαν να στηρίζουν τη συγκυβέρνηση. Όμως, με εκλογές ή χωρίς αυτές, με συγκυβέρνηση ή όχι, ο αγώνας συνεχίζονταν εργαζόμενοι σε ξενοδοχεία κι εστιατόρια κατέβηκαν σ απεργία μεταξύ 10 και 15 Μάη. Οι εργαζόμενοι στη χημική βιομηχανία του Βορρά σταμάτησαν τη δουλειά στις 6 Μάη. Οι ψαράδες στο Πενίς απήργησαν για μεγαλύτερες αμοιβές. Πολλές μικρές επιχειρήσεις πέρασαν σε αυτοδιαχείριση. Οι εργάτες στη μεταλλουργία της Κοράμ συνέλαβαν τους διευθυντές τους και τους παρέδωσαν στην ΚΟΠΚΟΝ που τους κατηγόρησε για παράνομη εξαγωγή χρημάτων. Οι εργαζόμενοι στον υψηλό οίκο ραπτικής Καντατίνια (απ όπου η ανώτερη μπουρζουαζία αγόραζε ρούχα για πάνω από έναν αιώνα) προχώρησαν σε κατάληψη της επιχείρησης κι άρχισαν να βγάζουν φτηνά ρούχα. Τόσο στην CTT (την τηλεφωνική εταιρεία) όσο και στην TAP (εθνικές αερογραμμές) απειλούνταν απεργίες. «Λαϊκή Εξουσία» και Στρατός. Σ αυτό το υπόβαθρο έκαναν την εμφάνισή τους δύο προτάσεις για το ξεπέρασμα των υφιστάμενων πολιτικών κομμάτων συνολικά. Θα συζητούνταν αρχικά στη Γενική Συνέλευση του MFA της 26ης Μάη. Η πρώτη (διατυπωμένη απ το Ρόζα Κουτίνιο και την CODICE κι υποστηριζόμενη απ το PCP) ήταν να συσταθούν Επιτροπές για την Υπεράσπιση της Επανάστασης βασιζόμενες στις παλιές Τοπικές Επιτροπές (Juntas de Frequesia - ΣτΜ: αντίστοιχο του θεσμού των συνοικιακών συμβουλίων). Ήταν μια αρκετά αναμενόμενη αντίδραση στην εκλογική αποτυχία του PCP. Η δεύτερη παρουσιάστηκε από αντιπροσώπους της Συνέλευσης που δραστηριοποιούνταν στα πλαίσια της COPCON. Τόνιζε την «οργάνωση και την άσκηση εξουσίας στη βάση». Έδινε έμφαση στις «λαϊκές οργανώσεις» (ειδικά στα Συμβούλια) και στην ανάγκη για τον συντονισμό τους σ ευρεία κλίμακα. Πρότεινε τη «δημιουργία ενός λαϊκού στρατού, δημοκρατικού κι επαναστατικού» και προωθούσε μια «πραγματική συμμαχία» μεταξύ λαού και MFA. Έκανε λόγο για «δικτατορία του προλεταριάτου» κι ανέφερε την Κορέα του Κιμ Ιλ Σουνγκ σαν παράδειγμα άξιο αναφοράς (βλ. Παράρτημα 20)! Προτείνονταν πρώτ απ όλα ν ανήκει η Γενική Διοίκηση του νέου «λαϊκού στρατού» στην COPCON τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή της δημιουργίας

213 ΚΕΦΑΛΑΙΟ X: ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ Η ΜΕΤΕΚΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 213 οτιδήποτε καινούριου. Η εισήγηση υποστηρίχτηκε απ το Προσωρινό Γραφείο των Επαναστατικών Εργατικών Συμβουλίων που προωθούνταν απ το PRP-BR. Ο Οτέλο (όπως τώρα πια ήταν ευρέως γνωστός) μίλησε προς υποστήριξη του δεύτερου κειμένου: «Οι κομματικές αντιπαραθέσεις προκαλούν εξαιρετικά επικίνδυνες διαιρέσεις ανάμεσα στην εργατική τάξη που επεκτείνονται και στις ένοπλες δυνάμεις ( ) Οι Σπινολικοί αξιωματικοί έχουν σχηματίσει ένα μπλοκ που πρόσκειται στο Σ.Κ. - αν και το ίδιο το Σ.Κ. πιθανώς δεν έπαιξε ρόλο σ αυτό ( ) Είμαι πεπεισμένος ότι η δυναμική της Πορτογαλικής Επανάστασης (δεδομένου του ότι το MFA δε συντάσσεται πίσω απ οποιοδήποτε πολιτικό κόμμα) θα υπερβεί όλα τα μεγάλα πολιτικά κόμματα συνολικά. Δεν έχουμε δεσμευτεί απέναντι στην Ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία. Δεν έχουμε συμμαχήσει με κάποιο απ τα μεγάλα ιμπεριαλιστικά μπλοκ. Ούτε και είμαστε σύμμαχοι της Κίνας». Για τα κόμματα της συγκυβέρνησης φυσικά, όλ αυτά αποτελούσαν ανάθεμα. Απειλούσαν τη συνολική βάση της εξουσίας τους. Το Σ.Κ. και το PPD επιτέθηκαν άμεσα στην φιλοcopcon-ική πρόταση αποκαλώντας την «δικτατορία» (κάτι που άλλωστε ποτέ δεν διαψεύστηκε). Το PCP επίσης την κριτίκαρε, αν και προσεχτικότερα: του έκλεβε πολλές απ τις ιδέες του. Ο διάλογος έγινε δημόσιος. Το MES κατέκρινε αμφότερες τις προτάσεις: τόσο τις «Επιτροπές για την Υπεράσπιση της Επανάστασης», όσο και τα Συμβούλια. Η επανάσταση δεν είχε γίνει ακόμα, ισχυρίστηκε, κι ήταν συνεπώς αδύνατο να την υπερ-ασπιστείς. Θεωρούσαν τα Συμβούλια ως συγκεκριμένο δημιούργημα του PRP-BR που εξασθενούσε τις ήδη υπάρχουσες λαϊκές οργανώσεις. Τα LUAR και MES είδαν το μέλλον υπό τους όρους της ενδυνάμωσης των ήδη υφιστάμενων δομών της βάσης κι όχι υπό το πρίσμα ενός καθοδηγητικού σχεδίου, καθορισμένου εκ των προτέρων. Το UDP κατέκρινε το φιλοcopcon-ικό κείμενο για άλλους λόγους: ως ήδη υπάρχουσα πρωτο-πορία έβλεπαν τους εαυτούς τους. Αυτό που πραγματικά συζητούνταν στη Συνέλευση του MFA ήταν το αν θ αφήνονταν οποιοσδήποτε ηγετικός ρόλος στα χέρια κάποιου εκ των πολιτικών κομμάτων ή αν τα κόμματα έπρεπε να ξεπεραστούν συνολικά υπέρ ενός συστήματος εργατικών συμβουλίων (soviets) ή λαϊκών οργανώσεων. Αυτό που δεν πήγαινε καλά με το συγκεκριμένο διάλογο αφορούσε κάτι που συνέβαινε παντού, το πως δηλαδή θεωρήθηκε κατάλληλο θέμα για την ατζέντα μιας στρατιωτικής μάζωξης η επαναστατική αυτενέργεια και αυτοοργάνωση των μαζών. Ο διάλογος συνεχίστηκε για αρκετές μέρες. Όταν η φιλο- COPCON-ική εισήγηση τελικά κατατέθηκε, ηττήθηκε, αν και για λίγο. Τα πολιτικά κόμματα θα διατηρούνταν. Με τη φιλοcopcon-ική πρόταση να έχει απορριφθεί, μια ομάδα του MFA που αποκαλούνταν «Γραφείο για την Ισχυροποίηση της Συμμαχίας MFA-Λαού» έβγαλε ένα «καθοδηγητικό κείμενο» που παρουσιάστηκε στη Συνέλευση της 8ης Ιούνη. Το «Καθοδηγητικό Κείμενο» υποστήριζε μια ισχυρή κρατική οικονομία, την αγροτική μεταρρύθμιση, περαιτέρω εκκαθαρίσεις, την αποκέντρωση της διοίκησης και τον

214 214 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ εργατικό έλεγχο. Για την πραγματοποίηση των παραπάνω πρότεινε μια δομή στην οποία οι Επιτροπές Γειτονιάς κι οι Εργατικές Επιτροπές θα σχημάτιζαν «τοπικές λαϊκές συνελεύσεις» που θα εξέλεγαν αντιπροσώπους σε δημοτικές συνελεύσεις, οι οποίες με τη σειρά τους θα έκαναν το ίδιο για την Εθνική Λαϊκή Συνέλευση. Μέσα στα στρατόπεδα, οι ADUs (συνελεύσεις μονάδας) θα στήριζαν τις πολιτικές συνελεύσεις. Το Συμβούλιο της Επανάστασης θα επέβλεπε όλα τα παραπάνω. Η πρόταση διατυπώθηκε με τη χαρακτηριστική ρητορική του Συμβουλίου και της κυβέρνησης. Τούτα τα πρόβατα του ρεφορμισμού προσπαθούσαν μονίμως να παρουσιάζονται φορώντας λυκοτόμαρο. Στις 21 Ιούνη, το MFA (που από συγγραφικής άποψης υπήρξε μια απ τις πλέον παραγωγικές οργανώσεις στρατιωτικών που εμφανίστηκαν ποτέ) δημοσίευσε ένα Πλάνο Πολιτικής Δράσης. Ήταν μια συνέχεια του «Καθοδηγητικού Κειμένου» και επέλεγε ένα πλουραλιστικό «σοσιαλισμό» επικεντρωμένο γύρω απ την αυθεντία του MFA: «Το MFA αποτελεί απελευθερωτικό κίνημα του Πορτογαλικού λαού. Ορίζει σαν βασικούς σκοπούς του την εδραίωση της εθνικής ανεξαρτησίας και τη σοσιαλιστική κοινωνία. Με τη σοσιαλιστική κοινωνία εννοούμε μια αταξική κοινωνία, την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, την εξάλειψη κάθε μορφής εκμετάλλευσης και το ίσο δικαίωμα όλων στην εκπαίδευση, την εργασία και την πρόοδο χωρίς διάκριση με βάση το φύλο, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις ή την ιδεολογία». Μετά απ αυτές τις γενικότητες, διατυπώνονταν συγκεκριμένα αιτήματα: 1) Μια πλουραλιστική κοινωνία στην οποία θα επιτρέπονταν τ αντιπολιτευόμενα κόμματα 2) Πολιτική κυβέρνηση ανεξάρτητη απ τη Συντακτική Συνέλευση 3) Την ισχυροποίηση της εξουσίας του MFA 4) Ένα νόμο εναντίον των παράνομων ένοπλων ομάδων 5) Την ενσωμάτωση των αριστεριστών και των ψευτοεπαναστατών που αν και διακατέχονταν από καλές προθέσεις, δημιουργούσαν κλίμα αναρχίας 6) Τη λιτότητα επί των καταναλωτικών αγαθών 7) Την κινητοποίηση των οργανώσεων βάσης, ως αποφασιστικό παράγοντα της ενιαίας εξουσίας 8) Τη δημιουργία επίσημης εφημερίδας του MFA 9) Τον έλεγχο της τηλεόρασης και του ραδιοφώνου απ το κράτος. Το σχέδιο έτυχε καλής υποδοχής απ τα τέσσερα κόμματα της συγκυβέρνησης όπως κι απ το CIP (Σύνδεσμος Βιομηχάνων). Το Σ.Κ. και το PPD καλωσόρισαν τον «πλουραλισμό» του ενώ το MDP έμεινε ευχαριστημένο απ την προφορική έγκριση που δόθηκε στη «λαϊκή εξουσία». Όμως σαν απόπειρες επίλυσης των πραγματικών προβλημάτων, οι προτάσεις ήταν απελπιστικές επειδή όλες τους βασίζονταν σταθερά στην ταξική συνεργασία. Η Συντακτική Συνέλευση συνεδρίασε για πρώτη φορά στις 3 Ιούνη. Άρχισε τις εργασίες της με μια έκκληση υπέρ της ελαχιστοποίησης των κομματικών αψιμαχιών. Η Συνέλευση ήταν όμως καταδικασμένη εξ αρχής ν αντανακλά τις βεντέτες που μαίνονταν εκτός αυτής, αν όχι να τις οξύνει. Ειδικότερα το Σ.Κ. χρησιμοποιούσε τη Συνέλευση για πολιτική προπαγάνδα. Το PCP αναζητούσε την προσοχή του κόσμου μ άλλες μεθόδους. Στις 10 Ιούνη, η Ιντερσιντικάλ - σ ένα είδος προαπεικόνισης της κοινωνίας που οραματίζονταν- απηύθυνε κάλεσμα για μια «Κυριακή της Εργασίας» που

215 ΚΕΦΑΛΑΙΟ X: ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ Η ΜΕΤΕΚΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 215 θα εγκαινίαζε τη «Μάχη της Παραγωγής». Ενδιαφέρον ως σχέδιο, αποδείχτηκε σαφώς υποτονικό και περιορίστηκε στις περιοχές υπό την επιρροή του PCP, όπως το Αλεντέζο. Η ιδέα κατακρίθηκε από πολλές Επιτροπές που επιθυμούσαν να μάθουν υπέρ ποιου θα παρήγαγαν. Ο Υπουργός Εργασίας (μέλος του PCP και του Επαναστατικού Συμβουλίου) απάντησε: «υπέρ του συνόλου». Του επιφυλάχτηκε μεγάλη κατακραυγή (απ τους εργαζόμενους της Λισνάβ μεταξύ άλλων) λόγω παντελούς έλλειψης ταξικής αντίληψης. Οι Υποθέσεις της Ρεπούμπλικα και του Ράντιο Ρενασένσα. Στη διάρκεια του Μάη, του Ιούνη και του Ιούλη του 1975, η Ρεπούμπλικα και το Ράντιο Ρενασένσα (R.R.) θα μετατρέπονταν σ εστίες αγώνα. Οι σχετικοί αγώνες έχουν παραποιηθεί και παρεξηγηθεί σε μεγάλη κλίμακα απ το διεθνή τύπο και τους αξίζει μια λεπτομερέστερη αναφορά. Δημιούργησαν σημαντικά ζητήματα που αφορούν το ρόλο της ενημέρωσης στην επαναστατική διαδικασία. Οι εξελίξεις αυτές ήταν πράγματι τόσο σπουδαίες ώστε συνέβαλαν καθοριστικά στην κατάρρευση της Τέταρτης Προσωρινής Κυβέρνησης. Στις 15 Μάη 1975, η Εργατική Επιτροπή της Ρεπούμπλικα αποπειράθηκε ν αναλάβει την εφημερίδα. Σ όλα τα χρόνια της λογοκρισίας, η Ρεπούμπλικα είχε παραμείνει η μοναδική ανεξάρτητη φωνή. Υπό το διευθυντή της, Ραούλ Ρέγκο, είχε δημοσιεύσει πολλές ανακοινώσεις του CDE και κριτικές για το καθεστώς. Οι δημοσιογράφοι της ήταν σταθερά με το Σ.Κ. και τα κύρια άρθρα της το στήριζαν κατηγορηματικά. Μετά την 25η Απρίλη η εφημερίδα είχε μετατραπεί σε φερέφωνο του Σ.Κ. Σε μια ανακοίνωσή της, η Εργατική Επιτροπή δήλωνε: «Η πλειοψηφία των εργαζόμενων της Ρεπούμπλικα τη θέλουν μια μη κομματική εφημερίδα κι όχι ένα φύλλο στην υπηρεσία μιας συγκεκριμένης ιδεολογίας». Στις 5 Μάη 1975, σε μια γενική συνέλευση, οι εργαζόμενοι εξέλεξαν μια 14μελή επιτροπή. Απαίτησαν επίσης την απομάκρυνση του διευθυντή και του εκδότη. Τύπωσαν τη δική τους έκδοση της εφημερίδας και τοποθέτησαν περιφρούρηση στην κύρια είσοδο. Μια ξεχωριστή συνέλευση του εκδοτικού και δημοσιογραφικού προσωπικού αρνήθηκε ν αποδεχτεί τη νομιμότητα της Εργατικής Επιτροπής και των αποφάσεών της. Τo PCP θεωρήθηκε υπεύθυνο για την κατάληψη παρά το γεγονός ότι στην Επιτροπή εκπροσωπούνταν όλα τα είδη των τάσεων. Στις 19 Μάη, ο Μάριο Σοάρες και άλλοι μοίρασαν φυλλάδια στους δρόμους της Λισαβόνας. Έγραφαν: «Δεν μπορείτε να αγνοείτε τη θέληση του λαού. Η Ρεπούμπλικα δεν ανήκει στον Κουνιάλ». Στις 7 μ.μ. το συντακτικό προσωπικό μπήκε στο κτήριο της εφημερίδας. Ένας απ αυτούς, ο Ζοάο Γκόμες, μίλησε στο πλήθος που βρίσκονταν απ έξω. Σύντομα κατέφτασαν κι οι εκπρόσωποι της COPCON που μπήκαν επίσης στο κτήριο. Φαίνεται ότι ακολούθησε μια κάποια σύγχυση. Μια πέτρα έσπασε ένα απ τα παράθυρα, υπό τη συνοδεία συνθημάτων όπως «Θάνατος στη CIA και την KGB» (σύνθημα με σαφώς μαοϊκή προέλευση). Το πλήθος τραγουδούσε τον εθνικό ύμνο. Κατέφτασαν κι άλλοι στρατιώτες. Το πλήθος ρωτούσε, «MFA, σε τίνος την πλευρά είσαι;». Το MRPP επαναλάμβανε τα δικά του συνθήματα, «Έξω οι σοσιαλφασίστες».

216 216 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τα μέλη του Σ.Κ. πρόσθεταν «Σοσιαλισμός, ναι - Δικτατορία, όχι». Όταν προσπάθησε κι ο Σοάρες να μπει στο κτήριο, οι εργαζόμενοι του το αρνήθηκαν. Κάποιος έβγαλε λόγο: «Εδώ δεν είναι τα γραφεία του Σ.Κ. Εσύ κι ο συνεταίρος σου, ο Κουνιάλ, θά πρεπε να προσέχετε το λαό και τη δύναμη της εργατικής τάξης και να μην παίζετε παιχνιδάκια μαζί μας. Γιατί δε γυρνάτε κι οι δυο σας από κει πού ρθατε;». Το αδιέξοδο συνεχίζονταν. Γύρω στα μεσάνυχτα, επιτράπηκε η είσοδος στην τηλεόραση και τους υπόλοιπους εκπρόσωπους των υπόλοιπων εφημερίδων. Ξεκίνησε ένας ιδιότυπος διάλογος απ τα παράθυρα. Ο Ζοάο Γκόμες απ το συντακτικό προσωπικό, ισχυρίστηκε ότι υπεύθυνοι για την απόφαση αυτή ήταν οι τυπογράφοι (κατά κύριο λόγο μέλη του PCP). Ένα μέλος της Επιτροπής τον διόρθωσε, αναφέροντας πως η απόφαση είχε παρθεί απ όλους τους εργαζόμενους. Τόνισε ότι στη διάρκεια των προηγούμενων μηνών απολύθηκαν 14 μέλη του συντακτικού προσωπικού κι αντικαταστάθηκαν από μέλη του Σ.Κ. Ο αυθόρμητος διάλογος, τις πρώτες πρωινές ώρες, σ ένα υπόβαθρο αποδοκιμασιών, συνθηματολογίας και επευφημιών απ το μεγάλο πλήθος στο δρόμο, υπήρξε από πολλές απόψεις χαρακτηριστικός της άμεσης δημοκρατίας της περιόδου. Εκ μέρους του MFA, o Υπουργός Κοινωνικών Επικοινωνιών (Ταγματάρχης Κορρέια Ζεσίνο) δήλωσε ότι οι αναγνώστες θα έπρεπε ν αποφασίσουν τι είδος εφημερίδας επιθυμούσαν. Όμως στις 2 τα μεσάνυχτα ήταν λίγο δύσκολο να βρεθούν οι αναγνώστες. Ένα μέλος της Επιτροπής ανέφερε ότι το είδος της εφημερίδας που ήθελαν να βγάλουν εξαρτώνταν απ το σύνολο των εμπλεκομένων εργαζόμενων. Κι αυτό δεν ήταν ζήτημα που θ αποφασίζονταν από μια μειοψηφία (του συντακτικού δηλαδή προσωπικού ή όσων ανήκαν σε κάποιο συγκεκριμένο πολιτικό κόμμα). Γύρω στις 4 το πρωί, έβγαλε λόγο ένα ακόμα μέλος της Επιτροπής που ίσως συνόψιζε με τον καλύτερο τρόπο το όλο πρόβλημα. «Σαν εργαζόμενος, δεν μπορώ και δε θέλω να παραβλέψω τις υπάρχουσες διαφορές μέσα στον αγώνα της εργατικής τάξης ενάντια στην τάξη των εκμεταλλευτών. Γνωρίζουμε όλοι μας πως οι εργαζόμενοι στο τεχνικό τμήμα δε συμμετείχαν στη διαμάχη μεταξύ του Σ.Κ. και του PCP. Αυτή δεν έχει καμιά σχέση με μας. Σκοπός μας είναι να μετατρέψουμε αυτή την εφημερίδα σε κάτι καινούριο: ένα αντικειμενικό κι ανεξάρτητο φύλλο, χωρίς συμμαχίες με κάποιο απ τα πολιτικά κόμματα. Αυτό είναι που προκαλεί την αντίδραση. Απ αυτούς που θέλουν να συνεχίσει η Ρεπούμπλικα ως κομματική εφημερίδα θα έπρεπε να ζητηθεί ν αποχωρήσουν. Δε θα έπρεπε να είναι οι εργαζόμενοι αυτοί που οφείλουν να φύγουν. Στο κάτω κάτω της γραφής, ο κόσμος ήταν που για δώδεκα χρόνια αγόραζε την εφημερίδα και πλήρωνε γι αυτήν, κι όχι το Σ.Κ.». Παρόλο που έβρεχε καταρρακτωδώς, η νύχτα ήταν ζεστή. Ο διάλογος συνεχίστηκε ως τις 6 το πρωί, όταν εργαζόμενοι και συντακτικό προσωπικό συμφώνησαν να εκκενώσουν το κτήριο και να περιμένουν την απόφαση του Επαναστατικού Συμβουλίου. Στις 24 Μάη, η Εργατική Επιτροπή της Ρεπούμπλικα εξέδωσε μια δήλωση των σκοπών της: «Ο συγκεκριμένος αγώνας αποτελεί το αποκορύφωμα μιας ολόκληρης σειράς δυσαρεσκειών που ήρθαν στην επιφάνεια απ την 25η Απρίλη και μετά. Εκτείνονται απ

217 ΚΕΦΑΛΑΙΟ X: ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ Η ΜΕΤΕΚΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 217 την εσωτερική λογοκρισία ως την απόρριψη των αιτημάτων μας και περιλαμβάνουν τις απολύσεις, την πτώση της κυκλοφορίας, τη μείωση των συνδρομητών, τις διαμαρτυρίες των αναγνωστών, τη μη δημοσίευση ορισμένων επιστολών, την επίδειξη αυθαιρεσίας στη δημοσίευση κάποιων άρθρων, την επιλογή των γραφόντων και πάνω απ όλα, την κατάληψη της εφημερίδας από μια κομματική πολιτική παράταξη. Η Ρεπούμπλικα από δω και πέρα δε θ ανήκει σε κανένα κόμμα, υπό την έννοια της στείρας αναπαραγωγής των απόψεων του κόμματος αυτού. Όλα τα προοδευτικά κόμματα θα τυγχάνουν της ίδιας μεταχείρισης που θα εξαρτάται μονάχα απ τη σοβαρότητα των συμβάντων». 1 Για μεγάλο διάστημα υπήρχε πλήρες αδιέξοδο. Το ζήτημα συζητούνταν πλατιά σ ολόκληρη τη χώρα. Έπειτα, στις 16 Ιούνη, η COPCON άνοιξε τις πόρτες στους εργαζόμενους που ασχολούνταν στο τεχνικό τμήμα της εφημερίδας. Στις 11 Ιούνη, οι εργαζόμενοι αυτοί εξέδωσαν τη δική τους ερμηνεία πάνω στο τι διακυβεύονταν. Το συγκεκριμένο κείμενο είναι ενδιαφέρον και σημαντικό, παρά τις αυταπάτες που αφορούν τα συνδικάτα και τα κόμματα, επειδή θέτει υπό αμφισβήτηση τη συνολική δομή της ταξικής εξουσίας στην Πορτογαλία, όπως επίσης και την αποδοχή των πολιτικών κομμάτων: «ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΦΤΩΧΟΥΣ, ΤΟΥΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΟΜΕΝΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΤΑΞΗ ΤΗΣ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑΣ. Οι εργαζόμενοι της Ρεπούμπλικα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της συλλογικής δύναμης της εργατικής τάξης της Πορτογαλίας. Στην παρούσα κρίση που αφορά την ενημέρωση, αντιδρούμε ενάντια στις ρεφορμιστικές τάσεις. Δεν υπακούμε σε καμιά σέχτα, δεν υπαγόμαστε σε κανένα κόμμα, δεν ανήκουμε σε καμιά αδελφότητα. Προσφέρουμε την αλληλεγγύη μας σ όλους τους εκμεταλλευόμενους της Πορτογαλίας και θέλουμε την ενημέρωση συλλογική λειτουργία ( ) Ως εργαζόμενοι θέλουμε μια εφημερίδα που βοηθάει τους Πορτογάλους που αγωνίζονται, με πλήρη συνείδηση των δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειάς τους ενάντια στους δημαγωγούς και οπορτουνιστές που περιορίζουν την ελευθερία ( ) Εμείς, οι εργαζόμενοι της Ρεπούμπλικα, έχουμε πλήρη επίγνωση του ότι ζούμε σε μια κοινωνία στην οποία οι μάζες στερούνται τη γνώση και τη μόρφωση. Πιστεύουμε ότι η πολιτική ενημέρωση θα έπρεπε να δίνει στο λαό τη δύναμη της γνώσης ( ) Ήρθε η ώρα να επανεξετάσουμε την πολιτική μας που σχετίζεται με την ενημέρωση. Θέλουμε να βρίσκεται η ενημέρωση στα χέρια των εργαζόμενων, χωρίς σαχλαμάρες και κομματικές εξαρτήσεις. Όπως ήταν αναμενόμενο, ένα κομμάτι της μπουρζουαζίας που πριν συμβάδιζε με τους εκμεταλλευόμενους και τους φτωχούς - είτε με τα τραγούδια της (μιας και διαθέτει και καλλιτεχνική αίσθηση) είτε με σκοπό να κατοχυρώσει μια μελλοντική πελατεία - εγκατέλειψε προοδευτικά τη συγκεκριμένη στάση. Σήμερα, μετά την 28η Σεπτέμβρη και την 11η Μάρτη, υιοθετεί δεσποτικές και δογματικές θέσεις. Από αντιφασίστες πριν την 25η Απρίλη, μετατράπηκαν σε εξουσιαστές μετά την 11η Μάρτη. Προσπαθούν να κυριαρχήσουν στην ενημέρωση, επιβάλλοντας στο λαό τη δική τους ιδεολογική φόρμα. Η ενημέρωση θα έπρεπε να μετατρέπει τις εκμεταλλευόμενες τάξεις σε νικήτριες. Η Ρεπούμπλικα θα έπρεπε να στηρίζει αυτή τη διαδικασία. Η ενημέρωση, επιπλέον, δε θα έπρεπε να διέπεται από αυθορμητίστικες και φανφαρόνικες αντιλήψεις για την επανάσταση. Δε φτάνει απλά να εμφανίζονται οι Εργατικές Επιτροπές και ακολούθως να εξαφανίζονται 1 Α Καπιτάλ, 25 Μάη 1975.

218 218 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ μετά τη λήξη ενός αγώνα. Πρέπει ν αποτελούν σταθερούς οργανισμούς, συνδεμένους με τη βάση. Πρέπει να καθορίζουν τις ενέργειες των σωματείων και των κομμάτων. Διακηρύσσουμε σ όλους τους εργαζόμενους ότι αγωνιζόμαστε για να εξασφαλίσουμε τον έλεγχο της εργατικής τάξης πάνω στην ενημέρωση. Απλώνουμε την αλληλεγγύη μας στους φτωχούς της Πορτογαλίας, σ όλους όσους δουλεύουν στα εργοστάσια, στα χωράφια, στις ανοιχτές θάλασσες, στους τομείς των υπηρεσιών και τις μεταφορές. Αγωνιζόμαστε για μια επανάσταση που θα εξυπηρετεί τα συμφέροντα των ίδιων των εργαζόμενων κι όχι μιας χούφτας ανθρώπων με φιλοδοξίες για την εξουσία, οι οποίοι είναι πάντα έτοιμοι να προδώσουν τους πραγματικούς στρατιώτες της επανάστασης». Οι εργαζόμενοι της Ρεπούμπλικα στηρίχτηκαν απ τις Εργατικές Επιτροπές διαφόρων εφημερίδων, ανάμεσα στις οποίες ήταν η Ντιάριο ντο Νοτίσιας κι η Ο Σέκουλο. Η Α Καπιτάλ πρόσφερε επίσης τη στήριξή της με τον παρακάτω τρόπο: «Η ενημέρωση δεν μπορεί ν αφεθεί αποκλειστικά στα χέρια των δημοσιογράφων. Όλοι οι εργαζόμενοι του κλάδου πρέπει να συμμετέχουν και πρέπει να διαμαρτυρόμαστε εναντίον κάθε ελιτίστικου ελιγμού ( ) Τώρα, που όλοι επιθυμούν ένα έντιμο διάλογο, δεν μπορούμε ν ανεχτούμε τους προνομιούχοι γραφιάδες που δημιουργούν διαχωριστικές γραμμές αποκόπτοντας τους χειρώνακτες εργαζόμενους. Τα όργανα επικοινωνίας (όπως η Α Καπιτάλ) που ισχυρίζονται πως είναι ανεξάρτητα απ τα κόμματα και που προσπαθούν να οικοδομήσουν το σοσιαλισμό, πρέπει να είναι στην υπηρεσία της εργατικής τάξης. Δεν πρέπει με τίποτα να ευνοούν τις κομματικές έριδες που μεταφέρουν στον αναγνώστη αρνητικές εντυπώσεις, σχετιζόμενες με την ύπαρξη μιας δικτατορίας της ενημέρωσης». Το ζήτημα της «δικτατορίας της ενημέρωσης» συζητήθηκε πλατιά σ όλες τις εφημερίδες. Στις καπιταλιστικές χώρες είναι φανερό ότι υφίσταται ταξικός έλεγχος στις πληροφορίες. Υπήρχε όμως πιθανότητα να συστήσουν δικτατορία, αστική ή προλεταριακή, οι 150 εργαζόμενοι; Αυτό που διέκρινε τους εργαζόμενους της Ρεπούμπλικα ήταν η άρνησή τους να σχετιστούν με κάποιο πολιτικό κόμμα ή οργάνωση, εμπιστευόμενοι τα δικά τους ταξικά ένστικτα και συμφέροντα. Να πως το είδαν οι ίδιοι: «Ας το θέσουμε καθαρά. Τα όργανα λήψης αποφάσεων μπορεί να βρίσκονται στο πλευρό των δυναμικών στοιχείων της επαναστατικής διαδικασίας: τις Εργατικές Επιτροπές, τις Επιτροπές Γειτονιάς, τα όργανα λαϊκής εξουσίας. Ειδάλλως, συνδεόμενα με τα πολιτικά κόμματα, υποτάσσονται σ αυτά, που στις περισσότερες περιπτώσεις δεν υπερασπίζονται στο ελάχιστο τα συμφέροντα των εργαζόμενων. Το ζήτημα είναι το ποιος θα πάρει την πολιτική εξουσία σ αυτή τη χώρα. Ενδιαφέρεται το MFA να οικοδομήσει μια σοσιαλιστική κοινωνία; Η μήπως μια αστική δημοκρατία; Είμαστε απλά 150 εργαζόμενοι αλλά κατά μία έννοια εκπροσωπούμε την τάξη μας κι εκατομμύρια από μας. Αυτό που διακυβεύεται είναι η πολιτική εξουσία κι η επίγνωση του ποιος την κατέχει. Θα καταλήξει στα χέρια της μπουρζουαζίας κι αυτών που υπερασπίζονται τα συμφέροντά της; Ή θα πάει στα χέρια των εργαζόμενων κι αυτών που παλεύουν για τα δικά τους δίκαια;».

219 ΚΕΦΑΛΑΙΟ X: ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ Η ΜΕΤΕΚΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 219 Η περίπτωση του Ράντιο Ρενασένσα (R.R.) ήταν κάπως διαφορετική, αν και έθεσε πολλά παρόμοια ζητήματα. Ο ραδιοσταθμός ανήκε στην Καθολική Εκκλησία. Σταδιακά, μέσα στο Μάη, τον ανέλαβαν όσοι εργάζονταν σ αυτόν, όντας δυσαρεστημένοι με τη γραμμή που τους επιβάλονταν. Η ανακοίνωσή τους, στις 6 Ιούνη, δίνει μια ιδέα των όσων κρίνονταν: «Το πλήρες ιστορικό των αγώνων μας στο R.R. θα μπορούσε να συγκεντρώσει επιχειρηματολογίες και ντοκουμέντα, πράγμα που μια απλή ανακοίνωση δεν μπορεί να ελπίζει ότι θα πετύχει. Όταν γραφτεί η ιστορία μας, πολλές θέσεις θα καταστούν σαφέστερες, όπως και οι τρόποι με τους οποίους συνδέονται με τη γενική πολιτική στη χώρα μας. Ο Πορτογαλικός λαός θα είναι τότε σε θέση να κρίνει την αντεπαναστατική πολιτική των αφεντικών, τις αισχρότητες κάθε είδους που διαπράχτηκαν στ όνομα της Εκκλησίας και τις πάμπολλες προδοσίες που έγιναν απ τους λακέδες των καπιταλιστών ανάμεσά μας. Στο τελευταίο της παραλήρημα, η Διευθύνουσα Επιτροπή (δηλ. η Εκκλησία) διαστρέβλωσε τελείως τον αγώνα μας κι επιτέθηκε στο MFA. Απ τις 127 σειρές, οι 73 ήταν αφιερωμένες σε καταγγελίες εναντίον της κυβέρνησης ( ) Όταν κάνουν λόγο για βίαιη κατάληψη του ραδιοσταθμού, ξεχνούν ν αναφέρουν ότι το μόνο βίαιο επεισόδιο ήταν όταν ο Μάξιμο Μαρκές (μέλος της Διευθύνουσας Επιτροπής) επιτέθηκε σ έναν σύντροφό μας, ο οποίος δεν απάντησε στην προβοκάτσια ( ) Η διεύθυνση ισχυρίζεται ότι είμαστε μια μειοψηφία των 20 ενώ το ορθότερο θα ήταν 30. Το Ράντιο Ρενασένσα είναι μια ιδιωτική εταιρεία που κατέχει ένα ραδιοσταθμό, ένα τυπογραφείο, ένα δισκοπωλείο, δύο κινηματογράφους, κτήρια και συγκροτήματα γραφείων, κτλ. Στο σταθμό είμαστε περίπου 60 εργαζόμενοι. Η διεύθυνση δηλώνει ότι προσπαθούμε να φιμώσουμε τη φωνή της Εκκλησίας, εμποδίζοντάς την να προσεγγίσει μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού. Αν μ αυτό εννοούν ότι προσπαθούμε να φιμώσουμε τις φασιστικές φωνές, τότε έχουν δίκιο. Λέξεις όπως αλήθεια, δικαιοσύνη κι ελευθερία, χάνουν κάθε νόημα όταν προέρχονται απ τη διεύθυνση του Ράντιο Ρενασένσα. Θυμόμαστε τις εποχές που οι παπάδες διοικούσαν το σταθμό λογοκρίνοντας εγκυκλίους, κείμενα του Βατικανού, ακόμα δε και τη Βίβλο!! Προτείνουμε στη διεύθυνση να επιδείξει το ενδιαφέρον της για την ελευθερία, υποστηρίζοντας την παρούσα απελευθέρωση του Ράντιο Ρενασένσα, που βρίσκεται τώρα στην υπηρεσία των εργαζόμενων κι ελέγχεται απ αυτούς. Οι εργαζόμενοι του Ράντιο Ρενασένσα, 6 Ιούνη 1975». Ο αγώνας στο Ράντιο Ρενασένσα υποστηρίχτηκε πλατιά. Οι επιλογές ήταν ξεκάθαρες: ή με την πλευρά της Εργατικής Επιτροπής ή με την Εκκλησία. Ο Βάσκο Γκονσάλβες με άλλα μέλη του Επαναστατικού Συμβουλίου αποφάσισαν να παραδώσουν το σταθμό πίσω στην Εκκλησία. Στην απόφαση αυτή αντιστάθηκαν σφοδρά περίπου εργαζόμενοι. Στις 18 Ιούνη, καλέστηκε μια διαδήλωση που βρήκε τους εργαζόμενους της Λισνάβ και της ΤΑΡ να παρατάσσονται έξω απ την είσοδο, προειδοποιώντας ότι το Ράντιο Ρενασένσα θα επιστρέφονταν στην Εκκλησία «μόνο πάνω απ τα πτώματά τους». 400 Καθολικοί αντιδιαδηλωτές αναζήτησαν καταφύγιο στο κτήριο της τοπικής Επισκοπής. Η αποφασιστικότητα των εργαζόμενων έκανε το Επαναστατικό Συμβούλιο να ανακρούσει άμεσα πρύμνα. Η διέξοδος που βρήκε; Αποφάσισε την εθνικοποίηση όλων των εφημερίδων, των ραδιοσταθμών και των τηλεοπτικών δικτύων.

220 220 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Οι υποθέσεις της Ρεπούμπλικα και του Ράντιο Ρενασένσα περιγράφηκαν τόσο λεπτομερώς ώστε προκάλεσαν μια ολόκληρη μυθολογία. Το ζήτημα που τέθηκε ήταν αυτό του ελέγχου. Δεν επρόκειτο για διαφωνία ανάμεσα στο PCP απ τη μια και το Σ.Κ. ή την Εκκλησία απ την άλλη. Και στις δυο περιπτώσεις είναι σίγουρο ότι υπήρχαν συμπαθούντες του PCP ανάμεσα στους εργαζόμενους που κατέλαβαν τις εγκαταστάσεις. Υπήρχαν όμως παράλληλα και συμπαθούντες του Σ.Κ, του PRP, του UDP και πάει λέγοντας. Η πλειοψηφία των εργαζόμενων που συμμετείχε και στις δύο καταλήψεις δεν αποτελούνταν σε καμιά περίπτωση από κομματικά μέλη. Η διαφορά στην ουσία υπήρχε ανάμεσα σ αυτούς που υποστήριζαν την άμεση δημοκρατία και τον εργατικό έλεγχο στα μέσα παραγωγής και σ όσους επιθυμούσαν ένα φιλελεύθερο-καπιταλιστικό τύπο κοινοβουλευτικού σοσιαλισμού. Η κρίση των αρχών του Ιούλη του 1975 (με τους εργαζόμενους της CTT, της ΤΑΡ και της TLP να βρίσκονται σε απεργία) προκάλεσε μια μεγάλη κινητοποίηση στις 4 Ιούλη προς υποστήριξη των αγώνων σε Ρεπούμπλικα και R.R. Οι απεργοί είχαν συνάψει δεσμούς μεταξύ τους. Ενίσχυσαν επίσης τους εργαζόμενους του R.R. και της Ρεπούμπλικα - οι οποίοι με τη σειρά τους ανταπέδωσαν τη στήριξη. Εκδόθηκαν δυο ξεχωριστά καλέσματα, ένα απ την πλευρά της Ίντερ-Εμπρέσας κι ένα απ τους απεργούς. Όπως το έθεσαν οι εργαζόμενοι της Σιντερουρτζία σε μια τους ανακοίνωση, οι διαδηλωτές έπρεπε «να δείξουν στην μπουρζουαζία τη δύναμη των εργατών». Συμμετείχαν εργαζόμενοι απ την Τάιμεξ, τη Σαπέκ, την Πετροκίμικα και τη Γκερίν. Ήρθε κόσμος ακόμα κι απ τη Σόντα Πόβοα που λειτουργούσε στη Βίλα Φράνκα, 40 χλμ. απ τη Λισαβόνα. Οι εργαζόμενοι της Λισνάβ και της Σετνάβ παρείχαν μαζική στήριξη. Το κύριο σύνθημα της μεγαλύτερης «μη-κομματικής» διαδήλωσης απ τις 7 Φλεβάρη, ήταν το «Θάνατος στον καπιταλισμό» κατέκλυσαν τους δρόμους κι οι πρώτοι διαδηλωτές που έκαναν πορεία στο Τσιάντο (το εμπορικό κέντρο της μπουρζουαζίας) ήταν γεγονός. Δύο ήταν οι βασικοί παράγοντες που προκάλεσαν τη μαζική συμμετοχή: ο αγώνας πάνω στην ενημέρωση της Ρεπούμπλικα και του R.R. και η είδηση της απόδρασης 90 πρακτόρων της PIDE απ τις φυλακές ασφαλείας του Αλκοέντρε. To R.R. έκανε εκκλήσεις καθ όλη τη διάρκεια της μέρας: «Μόνο η ενότητα της εργατικής τάξης μπορεί να βοηθήσει τους εργάτες να πάρουν την εξουσία. Οι αγώνας στο R.R. μας έμαθε ότι οι εργαζόμενοι μπορούν να νικήσουν όταν βασίζονται στις δικές τους δυνάμεις και στη ικανότητα που διαθέτουν για επίδειξη ταξικής αλληλεγγύης. Η αλληλεγγύη αυτή γεννιέται πάνω στον αγώνα». Το Σ.Κ. αντέδρασε δυναμικά απέναντι σ αυτή την κατάσταση. Αυτό που κρίνονταν δεν αφορούσε μονάχα τη μοίρα της Ρεπούμπλικα αλλά και της ίδιας της αστικής δημοκρατίας. Στις 7 Ιούλη, ο Μάριο Σοάρες εκφράστηκε ανοιχτά: «Είμαστε έτοιμοι να καλέσουμε διαδηλώσεις παραλύοντας ολόκληρη τη χώρα με σκοπό να επεκτείνουμε την επανάσταση της ελευθερίας. Δεν επιθυμούμε καινούριες μορφές διχόνοιας. Δεν υπάρχει όμως μάχη τόσο σημαντική αυτή τη στιγμή, όσο η μάχη για ένα ελεύθερο τύπο». Πρόσθεσε ότι οι στάσεις που θα υιοθετούνταν γύρω απ τη Ρεπούμπλικα αποτελούσαν «βαρόμετρο». Το όλο ζήτημα παρουσιάζονταν ως υπεράσπιση της «δημοκρατίας» έναντι του σταλινισμού. Ένα τεράστιο γκράφιτι του Σ.Κ. έγραφε: «Όχι στο Σταλινισμό. Ναι στη Λαϊκή Δημοκρατία». Η κριτική όμως του Σ.Κ. γίνονταν απ τα

221 ΚΕΦΑΛΑΙΟ X: ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ Η ΜΕΤΕΚΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 221 δεξιά. Στις 2 Ιούλη απαίτησε τη στήριξη των ιδιοκτητών των εργοστασίων. Στις 5 του μήνα, απηύθυνε κάλεσμα υπέρ του «δικαιώματος της ιδιωτικής περιουσίας». Η κατάσταση ήταν εξαιρετικά περίπλοκη. Αν και οι δίοδοι της ενημέρωσης ελέγχονταν απ τις επιτροπές των εργαζόμενων, υπήρχε ακόμα μεγάλο ζήτημα κομματικής επιρροής. Οι Εργατικές Επιτροπές των δύο πρωινών εφημερίδων (Ντιάριο ντε Νοτίσιας και Ο Σέκουλο) τάσσονταν αναφανδόν υπέρ του PCP. To PCP υποστήριξε τους εργαζόμενους της Ρεπούμπλικα ενώ είχε καταδικάσει τη μαχητικότητα των εργαζόμενων της Ζορνάλ ντε Κομέρσιο, μόλις το Σεπτέμβρη του Οι απογευματινές εφημερίδες στάθηκαν πιο ανοιχτές και λιγότερο συκοφαντικές. Έκλιναν λιγότερο προς πρωτοσέλιδα και άρθρα υπέρ του «σοσιαλιστικού πραγματισμού», όμως εξαρτώμενες καθώς ήταν απ την κρατική χρηματοδότηση, δεν επέδειξαν και το ανάλογο επίπεδο κριτικής που ενδεχομένως θα μπορούσαν. Η Α Καπιτάλ δημοσίευσε εξ αρχής διαφορετικές απόψεις απ την αριστερά και συνέχισε ανάλογα. Πολλές πλευρές του αγώνα όμως δεν αναφέρονταν ποτέ. Όπως το έθεσε και το κύριο άρθρο της Κομπάτ (με τίτλο «Η κατάσταση της ενημέρωσης κι η ενημέρωση για την κατάσταση»): «Αυτός που εξουσιάζει την ενημέρωση, υποτάσσει και καθιστά εξαρτώμενο τ οτιδήποτε έχει σχέση με την καθημερινότητα και το τοπικό γίγνεσθαι. Η ενημέρωση παράγει κοινοτυπία, ομοφωνία και διαμεσολάβηση, πράγματα έχουν την τάση να καθιστούν ομοιόμορφες όλες τις ατομικές αντιδράσεις μας, παρέχοντας εναλλακτικές που ποτέ δεν αμφισβητούν την υπάρχουσα τάξη». Θα δούμε ότι η απόφαση για την εθνικοποίηση του τύπου πάρθηκε απ την κυβέρνηση σε στιγμές δραματικής κρίσης. Η απόφαση, κατά κάποιο τρόπο, επιβλήθηκε στην κυβέρνηση απ τους εργαζόμενους. Ικανοποίησε όμως όλους αυτούς που ενδιαφέρονταν να παραμείνει η ενημέρωση σε χέρια «υπεύθυνων ανθρώπων». Οι μόνοι χαμένοι ήταν αυτοί που επιθυμούσαν τον έλεγχο της ενημέρωσης απ τη βάση. Ως εκ τούτου, η κυβερνητική απόφαση χαιρετίστηκε μεγαλοφώνως απ την πλειοψηφία των αριστερών κομμάτων, απ το PCP μέχρι και τις ομάδες των Χριστιανών μαρξιστών. Μέσω κάποιου τιμήματος, βοήθησε ακόμα και το Σ.Κ. να βγει απ τη δύσκολη θέση. Ένας ακόμα δίκαιος αγώνας της εργατικής τάξης κατέληξε για άλλη μια φορά να συμβάλει στην περαιτέρω εδραίωση του κρατικού καπιταλισμού. Η COPCON και το MRPP. Η επομένη των εκλογών της 25ης Απρίλη 1975, βρήκε το MFA και την κυβέρνηση αντιμέτωπους με πολλά προβλήματα. Η αμφισβήτηση της εξουσίας τους εντείνονταν σταθερά. Δεν ήταν μόνο οι ομάδες βάσης που αναλάμβαναν τις διόδους της ενημέρωσης αλλά κι οι «ανατρεπτικές» προτάσεις που προέρχονταν μέσα απ τις ίδιες τους τις δομές και τους θεσμούς. Αν κάποιος πρέπει ν ασχοληθεί μ ένα εκ των πλέον παράδοξων επεισοδίων της Πορτογαλικής επανάστασης, πρέπει να το κάνει μέσα στα πλαίσια του προαναφερθέντος υπόβαθρου: τη σύλληψη μερικών εκατοντάδων μελών του MRPP απ τις δυνάμεις της COPCON.

222 222 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η COPCON αποτελούσε προσωπικό δημιούργημα του Οτέλο Σαράιβα ντε Καρβάλιο, όπως ο ίδιος ποτέ δεν κουράστηκε να υπενθυμίζει στον κόσμο. Συστήθηκε ως τμήμα «ένοπλης επέμβασης» του MFA, σε μια απόπειρα ανάκτησης ενός μέρους της εξουσίας που αρχικά είχε παραχωρηθεί στο Σπίνολα, μετά την 25η Απρίλη. Τα γεγονότα της 28ης Σεπτέμβρη ήταν, υπό μία έννοια, το αποτέλεσμα της μάχης για την εξουσία μεταξύ του συγκεκριμένου τμήματος του MFA και των Σπινολικών. Ο ρόλος της COPCON αναβαθμίζονταν καθώς βάθαινε η πολιτική κρίση, στη διάρκεια του καλοκαιριού του Δεδομένης της «αδρανοποίησης» της GNR, 2 η COPCON κατέστη το βασικό επιχειρησιακό αστυνομικό όργανο στη χώρα. Είναι όμως σημαντικό να τονιστεί και πάλι, ότι η COPCON, όπως άλλωστε και το MFA, αποτελούσαν μειοψηφικές τάσεις μέσα στο σύνολο των Ενόπλων Δυνάμεων. Έτσι λοιπόν, περπατούσαν σε τεντωμένο σχοινί. Αυτό επρόκειτο ν αποδειχτεί ιδιαίτερα αληθινό για την COPCON. Το σώμα αυτό χρειάζονταν μαζική υποστήριξη αν ήθελε να συνεχίσει να υφίσταται. Αν και σε τελική ανάλυση, η COPCON αποτελούσε τμήμα των Ενόπλων Δυνάμεων κι αυτές με τη σειρά τους το στυλοβάτη της καπιταλιστικής κοινωνίας, οι εργαζόμενοι ένοιωθαν πως ήταν σε θέση ν ασκούν σημαντική επιρροή στις χαμηλές βαθμίδες αμφότερων των σωμάτων. Η COPCON ήταν αναγκασμένη να υποστηρίζει πολλές καταλήψεις γης και σπιτιών. Η COPCON ήταν αρκετά δημοφιλής σε μεγάλο κομμάτι της εργατικής τάξης παρά το γεγονός ότι είχε συμβάλει στην καταστολή ορισμένων αγώνων (για παράδειγμα, στην απεργία της ΤΑΡ, στο ζήτημα της Ζορνάλ ντο Κομέρσιο τον Αύγουστο του 1974, καθώς και στην απεργία των δημοτικών υπαλλήλων του Σανταρέμ, τον Οχτώβρη της ίδιας χρονιάς. Οι τελευταίοι, ως δημόσιοι υπάλληλοι, δεν είχαν το «δικαίωμα» ν απεργούν νόμιμα). Παρόλ αυτά, η COPCON προσπάθησε να καλλιεργήσει μια φιλο-λαϊκή εικόνα. Οι εργαζόμενοι κατέφευγαν συχνά σ αυτήν με τους πλέον απροσδόκητους τρόπους. Το Δεκέμβρη του 1974, για παράδειγμα, μια απ τις γειτόνισσές μου - επρόκειτο για γυναίκα που όταν φιλονικούσε χρησιμοποιούσε τη γλώσσα της αποτελεσματικότερα από μαστίγιο - πήγε το πρωί στην ψαραγορά. Στις εφημερίδες είχε προηγουμένως δημοσιευτεί η λίστα με τα είδη που είχαν μπει σε διατίμηση αλλά ο έμπορος δε φάνηκε να την πήρε και πολύ στα σοβαρά. Έτσι, η γυναίκα τηλεφώνησε στην COPCON. Εντός 90 λεπτών έκαναν βέβαια την εμφάνισή τους δυο στρατιώτες μ ένα λοχία που επέβαιναν σ ένα τζιπ. Ανάγκασαν έτσι τον έμπορο να συμμορφωθεί με τις δημοσιευμένες τιμές αγοράς. Ως τους πρώτους μήνες του 1975, η COPCON είχε φτάσει να καλείται σχεδόν για τα πάντα - με τους συζυγικούς καυγάδες να είναι η πιο συνηθισμένη αιτία. Στις 3 το πρωί, όλο και κάποια ξυλοφορτωμένη σύζυγος θα καλούσε για βοήθεια, με την COPCON να 2 Ο Καετάνο είχε καταφύγει στα Κεντρικά της GNR την 25η Απρίλη. Σ αυτήν είχε εμπιστευτεί και ο Σπίνολα το έργο του ελέγχου των ραδιοσταθμών στις 28 Σεπτέμβρη. Κι απ το Επιτελείο της και πάλι θα διευθύνονταν το πραξικόπημα της 11ης Μάρτη. Κατόπιν αυτών, οι λειτουργίες της GNR θα ελαχιστοποιούνταν, καμιά όμως απ τις κατοπινές κυβερνήσεις δε θέλησε στην πραγματικότητα να τη διαλύσει. Ένοιωθαν ότι κάτω από συνθήκες πίεσης, μπορεί και να τη χρειάζονταν. To PCP οργάνωσε ακόμα και μαθήματα για να εκπαιδεύσει την GNR «στο ρόλο μιας αστυνομικής δύναμης κάτω απ το σοσιαλισμό».

223 ΚΕΦΑΛΑΙΟ X: ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ Η ΜΕΤΕΚΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 223 σπεύδει πρόθυμα στο προσκήνιο. Υπήρξε περίπτωση, στην Αζούντα, που η COPCON κλήθηκε να περιμαζέψει ένα αδέσποτο γατί. Στη διάρκεια του καλοκαιριού, η COPCON άρχισε να χάνει μέρος της καλής φήμης που είχε αποκτήσει νωρίτερα. Αυτή ήταν η «Γκονσαλβική» περίοδος του MFA που δεν άρεσε ιδιαίτερα στον κόσμο. Στο Νταφούντο για παράδειγμα, μια οικογένεια είχε καταλάβει ένα σπίτι έξι δωματίων. Δεν το είχε όμως κάνει μέσω της Επιτροπής Γειτονιάς κι η τελευταία της είπε ν αποχωρήσει. Η οικογένεια δεν το κουνούσε. Έτσι λοιπόν κατέφτασε η COPCON στη μία τα ξημερώματα, έσπασε την πόρτα και τους διέταξε όλους να βγουν έξω. Ενώ οι περισσότεροι εργαζόμενοι της περιοχής είχαν αποδοκιμάσει την αρχική κατάληψη, άρχισαν τώρα να υποστηρίζουν την οικογένεια εναντίον της COPCON. Υπήρξαν πολλές παρόμοιες περιπτώσεις. Οι εργαζόμενοι άρχισαν ν αναρωτιούνται αν υπήρχε κάποια αλήθεια στους ισχυρισμούς του MRPP ότι η COPCON ενεργούσε σαν μια καινούρια PIDE. Το MRPP, ασφαλώς, επιτίθονταν στην COPCON συστηματικά - κυρίως, θα μπορούσε να υποπτευτεί κάποιος, επειδή δεν μπορούσε να τη χειραγωγήσει. Στην πορεία, έκανε ορισμένες σωστές παρατηρήσεις, όπως επίσης και κάποιες τελείως άστοχες. Κατηγόρησε την COPCON, όπως και το MFA, ότι ελέγχονταν απ το PCP. Το MRPP άρχισε τότε να συλλαμβάνει στρατιώτες και πολίτες, κατηγορώντας τους ως φασίστες. Τους κρατούσαν για λίγο, τους ξυλοφόρτωναν κι ύστερα τους παρέδιδαν στο RAL-1 - προκαλώντας τους «αριστερούς» του MFA να πάρουν θέση επί του ζητήματος. Το βράδυ της 28ης Μάη, η COPCON αποφάσισε ότι δεν πήγαινε άλλο. Κάνοντας χρήση των παλιών φακέλων της PIDE, συνέλαβε πάνω από 400 μέλη του MRPP στην περιοχή της Λισαβόνας. Οι παλιές διευθύνσεις που ήταν γνωστές στην PIDE δεν ίσχυαν, ωστόσο ερευνήθηκαν. Η COPCON προσπάθησε να δικαιολογήσει την κατάσταση ως εξής: «Απ την 25η Απρίλη, το αποκαλούμενο Κίνημα για την Ανασυγκρότηση του Προλεταριακού Κόμματος - MRPP, που στην πλειοψηφία του αποτελείται από νεαρούς φοιτητές, επιτίθεται εναντίον των συντεταγμένων επαναστατικών αρχών. Το MRPP μοιάζει περισσότερο με θρησκευτική σέχτα. Διαθέτει ελάχιστα ερείσματα ανάμεσα στους εργάτες. Είναι τελείως απομονωμένο απ τα υπόλοιπα εθνικά κόμματα και χρησιμοποιείται απ τους αντεπαναστάτες ( ) Η COPCON κατηγορεί το MRPP για τις ακόλουθες πράξεις: στις 15 Μάη, το MRPP απήγαγε τον τότε τυφεκιοφόρο Κοέλιο ντα Σίλβα που κατόπιν χτυπήθηκε απ τα μέλη του. Στις 18 Μάη, τρία ακόμα άτομα κακοποιήθηκαν. Στην Κοΐμπρα, την ίδια μέρα, απήγαγαν και χτύπησαν τον Μαξίμο ντος Σάντος». 3 Τα συλληφθέντα μέλη του MRPP αφέθηκαν ελεύθερα λίγες βδομάδες αργότερα, αν κι ο εξοπλισμός των γραφείων, όπως κι άλλα αντικείμενα που κατασχέθηκαν, δεν επιστράφηκαν παρά μόνο τον Αύγουστο του Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το MRPP ασκούσε τρομοκρατία ακόμα και στα ίδια του τα μέλη (κι ειδικότερα σ όσα επιθυμούσαν ν αποχωρήσουν). Αν είχε να διαλέξει μεταξύ της υποστήριξης της COP- CON και της υπεράσπισης του MRPP, πολύς κόσμος θα επέλεγε το πρώτο. Αυτό ήταν 3 Α Καπιτάλ, 29 Μάη

224 224 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ γεγονός - είτε αρέσει είτε όχι. Ν αναφερθεί ότι αυτό δεν αποτελεί τόσο επιβράβευση της COPCON, όσο κριτική για το ισχύον καθεστώς μέσα στο MRPP. Οι συλλήψεις είχαν μεγάλο αντίκτυπο στα μέλη του MRPP. Πείστηκαν ότι ο «διωγμός» υποκινήθηκε απ τους «σοσιαλφασίστες του PCP». Κατέφυγαν έτσι στις πλέον ανήθικες συμμαχίες, δουλεύοντας όχι μόνο με το Σ.Κ. αλλά ακόμα και με δεξιές οργανώσεις. Το MRPP έφτασε στο σημείο να χαιρετίζει το κάψιμο των γραφείων του PCP (βλ. επόμενο κεφάλαιο) ως «πράξεις λαϊκής εκδίκησης ενάντια στους σοσιαλφασίστες». Ήταν σχεδόν αναπόφευκτο ν αρχίσει το MRPP να χρησιμοποιείται από ξεκάθαρα αντεπαναστατικές τάσεις, ανίκανο ν αποκτήσει ερείσματα από μόνο του μέσα στους εργαζόμενους. Οι συλλήψεις ενέτειναν τόσο την παράνοια, όσο και τον ελιτισμό του MRPP. Διώκονταν, έλεγαν, επειδή αποτελούσαν «την πραγματική πρωτοπορία». Ο πρόλογος της Πορτογαλικής έκδοσης του έργου του C. Reeves, Le Tigre de Papier, 4 περιγράφει με σαφήνεια την «ανεπανόρθωτη ψυχολογική βλάβη που υπέστησαν (οι Πορτογάλοι Μαοϊκοί) στα χρόνια της παρανομίας». Και γεγονότα όπως οι συλλήψεις της 28ης Μάη, δε βοήθησαν και πολύ στην αποκατάσταση της βλάβης αυτής. Στην COPCON θα μπορούσε ν ασκηθεί και μια διαφορετικού είδους κριτική. Η ίδια της η ύπαρξη σαν «αριστερή» τάση μέσα στο MFA ενέτεινε την όλη σύγχυση που επικρατούσε σε σχέση μ αυτό. Αφού η COPCON υπήρχε για να τους στηρίζει, γιατί θα έπρεπε οι εργαζόμενοι ν αρχίσουν έστω και να σκέφτονται την αυτόνομη στρατιωτική οργάνωση σε ταξική βάση; Μ αυτή την έννοια, η COPCON στέκονταν εμπόδιο στην ανάπτυξη αυτό-καθοδηγούμενων οργανώσεων για την υπεράσπιση των εργαζόμενων, οργανώσεων δηλαδή που θα μπορούσαν ν αποτελέσουν το πρόπλασμα μιας εργατικής πολιτοφυλακής. Η COPCON είχε επίγνωση αυτής της αντίφασης. Το κείμενο πάνω στη λαϊκή εξουσία που παρουσιάστηκε στη Γενική Συνέλευση του MFA, στις αρχές του Ιούνη έκανε λόγο για «επικείμενο εξοπλισμό της εργατικής τάξης». Παρόλο που ο «εξοπλισμός» παραπέμπονταν πάντα στο μέλλον, η ρητορική υπνώτισε την πλειοψηφία των αριστερών οργανώσεων. Σχεδόν όλες υποστήριξαν την COPCON - όχι και πολύ «κριτικά» επ αυτού. Οι αυταπάτες τους θα συντρίβονταν στις 26 Νοέμβρη του 1975, όταν η COPCON διαλύθηκε με άνωθεν διαταγές - και μάλιστα χωρίς ν ακουστεί ούτε «κιχ» απ την πλευρά αυτών που βρίσκονταν στην ηγεσία της. 4 Le Tigre de Papier: sur le developpement du capitalisme en Chine (Παρίσι, Spartacus, Σειρά Β. Νο 48).

225 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ: ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΗ-ΚΟΜΜΑ 225 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΗ-ΚΟΜΜΑ Διαδήλωση υπέρ της ριζοσπαστικής αγροτικής μεταρρύθμισης.

226 226 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τον Ιούλη του 1975, η Γενική Συνέλευση του MFA θεσμοθέτησε τη «συμφωνία» ανάμεσα στο ίδιο και το λαό. Υιοθέτησε τη «λαϊκή εξουσία» σαν μέσο άμυνας ενάντια στις επιθέσεις της δεξιάς, όπως και σαν μέσο επίλυσης οικονομικών προβλημάτων. Περιέγραψε ένα περίπλοκο σύστημα σχέσεων μεταξύ MFA, κυβέρνησης και λαϊκών οργανώσεων. Προσδιορίζοντας τη λαϊκή εξουσία, τάσσονταν υπέρ της αποκέντρωσης του κρατικού μηχανισμού. Προωθούσε το πέρασμα της εξουσίας στις εργατικές επιτροπές, στις επιτροπές γειτονιάς, στα συμβούλια των χωριών, στις κοπερατίβες, στις κολλεκτίβες και στην Ένωση των Μικρομεσαίων Γεωργών. Ζητούσε την ομοσπονδιοποίηση των τοπικών συνελεύσεων στο επίπεδο των αντίστοιχων δημοτικών και ακολούθως την συνομοσπονδιοποίηση αυτών, σ αυτό που θα ονομάζονταν Εθνική Λαϊκή Συνέλευση, η οποία θ αντικαθιστούσε την κυβέρνηση. Ο μιλιταριστικός αναρχισμός είχε κάνει την εμφάνισή του. «Οι παρούσες κατευθυντήριες δεν αποτελούν κάτι το άκαμπτο», κατέληγε το MFA. «Η εφαρμογή τους θα εξαρτηθεί απ τις τοπικές συνθήκες και τη δυναμική της επαναστατικής διαδικασίας». Η απόφαση για τη θεσμοθέτηση της λαϊκής εξουσίας χαιρετίστηκε απ όλα τα αριστερά κόμματα. Μόνο το CDS, το PPD και το Σ.Κ. τάχτηκαν εναντίον της. Στις 11 Ιούλη, το Σ.Κ. αποφάσισε ν αποχωρήσει απ την συγκυβέρνηση εξ αιτίας του ζητήματος της Ρεπούμπλικα. «Τι δουλειά έχει το Σ.Κ. σε μια κυβέρνηση που δεν κυβερνά;», ρωτούσε ο Μάριο Σοάρες. «Δεν είναι η αποχώρησή μας ή μη, αυτό που θα καθορίσει το είδος της κυβέρνησης. Ήμασταν στην κυβέρνηση για να κυβερνούμε. Αφού αυτό δε γίνεται και δεν μπορεί να γίνει, δεν υπάρχει λόγος να παραμένουμε εκεί». Το Σ.Κ. αποφάσισε να διατηρήσει τη θέση του στη Συντακτική Συνέλευση. Κατήγγειλε το PCP ως τον «κύριο χειραγωγό που βρίσκεται πίσω απ την κυβερνητική κρίση» κι απαίτησε να μπει ένα τέλος σ αυτό που περιέγραψε σαν «κομμουνιστική δικτατορία». Στις 16 Ιούλη, όπως άλλωστε αναμένονταν, το PPD ακολούθησε τους Σοσιαλιστές στην έξοδό τους απ την Τέταρτη Κυβέρνηση. Στη συγκυβέρνηση έμεινε μόνο το PCP και το «μέτωπό» του, MDP, παράλληλα με ορισμένους ανεξάρτητους. Βασικά, το PCP δέχτηκε κάποιους απ τους όρους που είχε θέσει το PPD προκειμένου να παραμείνει στην κυβέρνηση αλλά, ενδιαφερόμενο για την εικόνα του, το Σ.Κ. δεν είχε το θάρρος να το παραδεχτεί ανοιχτά. Και τα δύο κόμματα επιθυμούσαν την επαναφορά των παλιών νόμων περί τύπου (οι οποίοι παραχωρούσαν την εξουσία στο συντακτικό προσωπικό). Οι υπόλοιποι όροι του PPD ήταν οι εξής: 1) Συμμετοχή όλων των κομμάτων σε τηλεόραση και ραδιόφωνο 2) Μια εφημερίδα (σε Βορρά και Νότο) για κάθε κόμμα της συγκυβέρνησης 3) Προβολή των θέσεων του PPD που αφορούσαν το καθοδηγητικό κείμενο του MFA 4) Έξωση των καταληψιών απ όλα τα σπίτια που κατείχαν παράνομα 5) Τη μη παρέμβαση του στρατού σε θέματα που δεν τον αφορούσαν 6) Την ανάκληση όλων των Συμβουλίων που είχαν εκλεγεί παράτυπα 7) Τον καθορισμό ημερομηνίας για τη διενέργεια τοπικών εκλογών 8) Τον καθορισμό ορίων μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα 9) Εγγυήσεις για τους μικρομεσαίους κατόχους ιδιοκτησιών 10) Άμεση στήριξη για τους τομείς της υφαντουργίας, των κατασκευών και της υποδηματοποιίας Οι περισσότεροι απ τους συγκεκριμένους όρους φυσικά απορρίφθηκαν. Η μόνη παραχώρηση αφορούσε την κήρυξη ως παράνομων των καταλήψεων που αφορούσαν τα

227 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ: ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΗ-ΚΟΜΜΑ 227 σπίτια όσων είχαν μεταναστεύσει. Το PPD και το Σ.Κ. βρέθηκαν στην αντιπολίτευση που (όπως το έθετε μια ανακοίνωση του PRP-BR) «ήταν η φυσική τους θέση». Η κατάρρευση της Συγκυβέρνησης είχε εσωτερικές και εξωτερικές επιπτώσεις. Τα κόμματα της Β Διεθνούς (ειδικά οι Σοσιαλιστές της Ισπανίας, της Ιταλίας και της Γαλλίας) κατηγόρησαν το PCP. H Γαλλία άσκησε βέτο κατά της παροχής βοήθειας εκ μέρους της ΕΟΚ προς την Πορτογαλία. Στην ίδια την Πορτογαλία, οξύνθηκαν οι κομματικές έριδες, όπως βέβαια κι ο ταξικός αγώνας. Ο Επίσκοπος της Μπράγκα, στο Βορρά, κάλεσε διαδήλωση στην οποία συμμετείχαν Καθολικοί. Σ ολόκληρη τη χώρα, πραγματοποιούνταν επιθέσεις ενάντια σε γραφεία αριστερών οργανώσεων, όπως κι εναντίον των εδρών του PCP. Οι 400 Μαοϊκοί που είχαν συλληφθεί απ την COPCON αφέθηκαν ελεύθεροι χωρίς όρους. Ο Αρνάλντο Μάτος, ηγέτης του MRPP, καμάρωνε επειδή η κυβέρνηση «χρειάζονταν το MRPP για να πατάξει την αντίδραση».στις 15 Ιούλη, άνθρωποι πραγματοποίησαν διαδήλωση υπέρ της παραίτησης του Βάσκο Γκονσάλβες. Η ηγεσία του Σ.Κ., ξαφνιασμένη απ τη δεξιά πορεία που έπαιρνε η κομματική βάση του, προσπαθούσε να καλμάρει τον κόσμο που τώρα πια κραύγαζε, «ο λαός δεν είναι με το MFA» και «ο Οτέλο στη Μοζαμβίκη, δεν είναι Πορτογάλος». Ο Σοάρες έπρεπε να επαναβεβαιώσει τη «συμμαχία» με το MFA και να κατεβάσει τους τόνους της κριτικής του. «Δεν πρέπει και δεν μπορούμε να ξεχνάμε ότι χωρίς το MFA δε θα είχε υπάρξει η 25η Απρίλη». Ισχυριζόμενος ότι οι σοσιαλιστές δεν αποτελούν την καινούρια «σιωπηλή πλειοψηφία», ζήτησε να γίνει σεβαστή η θέληση του λαού, η οποία «είχε φανεί μέσω των εκλογών». Στις 16 Ιούλη, μια διαδήλωση στη Λισαβόνα που είχε καλεστεί απ την Ίντερ-Κομισσόες (την Ομοσπονδία Επιτροπών Γειτονιάς των παραγκουπόλεων) πλαισιώθηκε από τρία τανκς κι ένοπλους στρατιώτες, στην πρώτη φορά που ένστολοι φαντάροι έκαναν πορεία μ αυτόν τον τρόπο στα πλαίσια μια λαϊκής διαδήλωσης. Όταν συνάντησαν τα τανκς του RAL-1 και του RIOQ, το πλήθος βροντοφώναξε «Εργάτες στα χωράφια και τα εργοστάσια, φαντάροι και ναύτες, ενωμένοι θα νικήσουμε». Οι στρατιώτες ανταπέδωσαν μέσω του τηλεβόα τους - «Οι στρατιώτες του RAL-1 έχουν έρθει για να στηρίξουν τον αγώνα σας». Οι επευφημίες ήταν εκκωφαντικές. Σκαρφαλωμένοι στις «αύρες», οι διαδηλωτές συνέχισαν την πορεία στους δρόμους της Λισαβόνας. «Πρέπει να ξεπεράσουμε τους ψεύτικους διαχωρισμούς που οι αντεπαναστάτες, οι κοινοβουλευτικοί, οι καθηγητάδες (doutores) και τα κόμματά τους, έχουν δημιουργήσει ανάμεσά μας», δήλωνε ένας απ τους ηγέτες της «Ίντερ» απευθυνόμενος στον κόσμο. «Πρέπει να ενώσουμε τους αληθινούς επαναστάτες, αφήνοντας πίσω τους στείρους σεχταρισμούς. Οι Εργατικές Επιτροπές είναι τα όργανα που πρέπει να προωθήσουν τον επαναστατικό αγώνα. Πρέπει να βάλουμε ένα τέλος σ αυτήν την κυβέρνηση της ταξικής συνεργασίας, σ αυτήν την κυβέρνηση που δεν μπορεί ν αντιμετωπίσει τα προβλήματά μας Η κυβέρνηση περιλαμβάνει στους κόλπους της αυτούς που συνωμοτούν, αυτούς που διστάζουν, αυτούς που δε θέλουν την επανάσταση Η μπουρζουάδικη Συντακτική Συνέλευση πρέπει επίσης να καταργηθεί, γιατί εκεί μέσα, οι φασίστες του CDS, το δεξιό PPD κι οι ψευτοσοσιαλιστές δίνουν τα χέρια για να σταματήσουν την επαναστατική

228 228 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ διαδικασία. Η ενότητά μας θα τους πετάξει στο σκουπιδοντενεκέ της ιστορίας». 1 Το Σ.Κ. σχεδίαζε την πραγματοποίηση διαδήλωσης στη Λισαβόνα, στις 18 Ιούλη, πράγμα που καταγγέλθηκε από πολλές αριστερές οργανώσεις. Οι φήμες έδιναν κι έπαιρναν. Στις 18 Ιούλη, σηκώθηκαν οδοφράγματα σ ολόκληρη τη χώρα για να σταματήσουν την αναμενόμενη πορεία. Ένοπλοι στρατιώτες φυλούσαν τους κύριους δρόμους κι όλες οι είσοδοι της πόλης ήταν μπλοκαρισμένες. Στη Γέφυρα της 25ης Απρίλη, αυτοί που επέστρεφαν απ τα μπάνια τους έβαζαν τις φωνές ενοχλημένοι ενώ νεαροί μαχητές ερευνούσαν τ αυτοκίνητά τους που σχημάτιζαν ουρές. Η πορεία δεν έγινε ποτέ: το Σ.Κ. ήταν σαν να έμπαινε στην ημι-παρανομία. Στις 28 Ιούλη 1975, ο Μάριο Σοάρες έβγαλε λόγο (βλ. Παράρτημα 21) που αν εκφωνούνταν από κάποιον λιγότερο καταφανώς συμβιβασμένο, θα ήταν στ αλήθεια πολύ εύστοχος. Οι Αυτόνομοι Εργατικοί Αγώνες. Η στήριξη του MFA στους νέους θεσμούς λαϊκής εξουσίας και οι προσωρινές επιτυχίες της εργατικής τάξης σε Ράντιο Ρενασένσα και Ρεπούμπλικα, προσέδωσαν ώθηση στην ανάπτυξη κι άλλων αγώνων. Εκκαθαρίστηκε έτσι κάποιο ίδρυμα που διευθύνονταν απ την Καθολική Εκκλησία. Ήταν ένα γηροκομείο στο Σετούμπαλ. Έξι Φραγκισκανές καλόγριες πετάχτηκαν έξω απ τους ίδιους τους τρόφιμους (που βοηθήθηκαν από άλλους εργαζόμενους), κατηγορούμενες για «απάνθρωπες πραχτικές». Οι ηλικιωμένοι σιτίζονταν πολύ άσχημα και κάποιοι είχαν ελάχιστο ή καθόλου ρουχισμό, αν κι επιβαρύνονταν με εσκούδα το μήνα για τη συντήρησή τους. Ο τοπικός πληθυσμός, νοιώθοντας φρίκη μ αυτά που συνάντησε στο ίδρυμα, έβαλε μπροστά ν απολυμάνει το μέρος. Τόσο δυνατή ήταν εκείνη την περίοδο η αποστροφή προς τη χειραγώγηση, ώστε κάθε ομάδα, κόμμα ή οργάνωση προσπάθησε να «υποβαθμίσει» το ρόλο που έπαιζε. Αυτό όμως τους βοήθησε απλώς να καμουφλάρουν τις κινήσεις τους ακόμα καλύτερα. Η ιστορία αναφέρει ότι όταν οι δύο μεγάλες «μη-κομματικές» διαδηλώσεις της 4ης Ιούλη συναντήθηκαν (βλ. προηγούμενο κεφάλαιο), πολλοί εργαζόμενοι ρωτούσαν γιατί δεν υπήρχε μία ενιαία πορεία, μιας κι οι σκοποί των δύο ξεχωριστών διαδηλώσεων έμοιαζαν να είναι οι ίδιοι. Οι πορείες σταμάτησαν, ενώ οι κρυμμένοι «ηγέτες» της κάθε μιας έκαναν την εμφάνισή τους για να συζητήσουν το ενδεχόμενο να ενωθούν. Οι διαδηλωτές παρέμειναν παθητικοί, χειραγωγημένοι κι απογοητευμένοι. Είχαν έρθει σε μια μη-κομματική ταξική πορεία, ή μήπως όχι; Γιατί λοιπόν δεν ένωναν τις δυνάμεις τους; Γιατί όμως δε συνέβη αυτό; Η απάντηση βρίσκεται στην εκρηκτική εξάπλωση που γνώρισαν οι αντιλήψεις περί μεσσιανικών ομάδων της πρωτοπορίας, μετά την 25η Απρίλη. Η εξάπλωση αυτή με τη σειρά της σχετίζεται με δύο βασικούς παράγοντες. Αντιμέτωποι με την έλλειψη δυνατότητας για μια ριζική μεταβολή των πραγμάτων 1 Αυτός πάντως, μέχρι τώρα πρέπει σίγουρα να έχει γεμίσει!

229 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ: ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΗ-ΚΟΜΜΑ 229 μέσω των επίσημων διόδων, οι επίδοξοι επαναστάτες κατέφυγαν στο μπολσεβικισμό σαν ευκολότερη επιλογή σε σχέση με την αυτό-οργάνωση. Αυτό με τη σειρά του αντανακλούσε τη βαθιά διείσδυση της αστικής ιδεολογίας που ήθελε την κοινωνία διαιρεμένη κατά τρόπο «φυσικό» σε ηγέτες και καθοδηγούμενους. Η συγκεκριμένη στάση είχε διαπεράσει σε μεγάλο βαθμό την ίδια την αριστερά, η οποία υιοθέτησε τη λενινιστική αντίληψη ότι οι ίδιοι οι εργαζόμενοι «το μόνο που μπορούσαν ν αναπτύξουν ήταν απλά μια τρεϊντγιουνιονιστική αντίληψη». Όλοι ήθελαν ν αναλάβουν την ηγεσία. Οι πιο «ψαγμένες» οργανώσεις, διαισθανόμενες τη λαϊκή αποστροφή προς τη χειραγώγηση, προσπάθησαν να «υποβαθμίσουν» την ίδια τους τη λειτουργία, αναζητώντας μια αμεσότερη σχέση με τις ομαδοποιήσεις των εργαζόμενων, προσπαθώντας να τις ελέγξουν απ τα μέσα. Αν και όχι πάντα με τρόπο πετυχημένο, όπως δείχνει και τ ακόλουθο συμβάν. Κάποιοι Μαοϊκοί διαδήλωναν στο Πόρτο, φωνάζοντας «Viva o Grito do Povo» («Ζήτω η Φωνή του Λαού», απ τ όνομα της εφημερίδας τους). Ορισμένοι εργάτες ενώθηκαν μαζί τους, παράκουσαν το σύνθημα, και άρχισαν να φωνάζουν - εκφράζοντας χωρίς αμφιβολία τις ελπίδες τους για το μέλλον- «Viva o Rico Povo» («Ζήτω ο Μονάκριβος Λαός»). Όταν τα μέλη του Κόμματος τους εξήγησαν ότι το σύνθημα ήταν «λάθος», οι εργάτες απάντησαν: «Ε, και τι τρέχει λοιπόν; Εμάς μας φαίνεται μια χαρά!». Θα μπορούσαν να είχαν προσθέσει: «Και τέλος πάντων, ποιο απ τα δύο είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα;». Το πραγματικό κίνημα αναπτύχθηκε σημαντικά στη διάρκεια του καλοκαιριού του Στη Μαρίνια Γκραντ, 700 εργάτες κατέλαβαν το εργοστάσιο κατεργασίας γυαλιού του Μανουέλ Περέιρα Ροντάο. Εκκαθάρισαν τη διεύθυνση και λειτουργούσαν μόνοι τους την επιχείρηση. Το Υπουργείο Εργασίας ανέλαβε να πληρώσει τμήμα απ τους χρωστούμενους μισθούς, δίνοντας βοήθεια ύψους 3 εκατ. εσκούδων. Οι εργάτες απέρριψαν κάθε είδους κομματικού ελέγχου στο εργοστάσιο. Στο εργοστάσιο παραγωγής γιαούρτης Μπομ Ντία (Καλημέρα), οι 19 εργάτες κατέλαβαν τις εγκαταστάσεις και οργάνωσαν ένα σύστημα αυτοδιαχείρισης. Δεν έλαβαν βοήθεια απ την κυβέρνηση. Στην εταιρεία Τουριάγκα που είχε ως αντικείμενο τουριστικές και γεωργικές δραστηριότητες, πάρθηκε επίσης η απόφαση για την εκκαθάριση της διεύθυνσης. Η κυβέρνηση δεν έδωσε ενισχύσεις. Στις 26 Ιούλη, 150 εργαζόμενοι έφτασαν στη Λισαβόνα και πραγματοποίησαν απεργία πείνας έξω απ την Πρωθυπουργική κατοικία του Σάο Μπέντο «για να δουν το κράτος». Το Μάη του 1975, στην Ουναΐς ντα Σέρρα, εργάτες στην υφαντουργία της Πεντεάντα και σε άλλες γειτονικές επιχειρήσεις, ιδιοκτησίας των Αφών Γκάρρετ, αποφάσισαν να συστήσουν Εργατική Επιτροπή αναλαμβάνοντας τη διαχείριση. Μετά από έκκληση για βοήθεια στην κυβέρνηση, οι Γκάρρετ (ένας εκ των οποίων υπήρξε στέλεχος του ΑΝΡ) συναντήθηκαν με την Εργατική Επιτροπή και τον Υπουργό Εργασίας (του PCP), o οποίος κάλεσε σε συμβιβασμό. Οι εργάτες κατέβηκαν σ απεργία κι οι συνομιλίες διακόπηκαν. Μια φάρμα 300 εκταρίων που ανήκε στα ίδια αδέρφια, καταλήφτηκε απ τους εργαζόμενους που ίδρυσαν μια «προ-κοπερατίβα». Η COPCON απέστειλε έντεκα στρατιώτες για να «προστατεύουν» την κατάληψη. Οι Γκάρρετ

230 230 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ δήλωσαν στους εργάτες της υφαντουργίας ότι δεν μπορούσαν να πληρώσουν τους οφειλόμενους μισθούς λόγω της κατάληψης της φάρμας. Προέκυψε έτσι μια ρήξη μεταξύ των εργαζόμενων του εργοστασίου κι αυτών της φάρμας (σ αυτό έπαιξαν ρόλο και μέλη του FEC m-l που υποστήριξαν τους αγρεργάτες). Η Εργατική Επιτροπή της φάρμας, μαζί με τους στρατιώτες, αποφάσισε να οργανώσει πορεία εναντίον των αφεντικών. Μετά από συνάντηση των δύο Επιτροπών προέκυψε λύση σύμφωνα με την οποία οι εργάτες του εργοστασίου θα πλήρωναν τους μισθούς των αγρεργατών για όσο διάστημα οι δεύτεροι δεν λάμβαναν οικονομική βοήθεια απ το IRA. Κι οι δυο καταλήψεις είχαν τη στήριξη όλου του τοπικού πληθυσμού. Το σπίτι των αφεντικών ήταν κλειστό μέχρι την ολοκλήρωση της απογραφής που διεξάγονταν απ το IRA. Το σπίτι του επιστάτη καταλήφτηκε απ τους αγρεργάτες. Ανάμεσα σ άλλα, βρέθηκαν μυθιστορήματα β διαλογής και εγχειρίδια του τύπου «Πώς να γίνεις Σούπερ Ήρωας». Οι Γκάρρετ το σκασαν στην Ισπανία. 2 Κοντά στο Άβο, το εργοστάσιο του Μανουέλ Ντίνις Ντίας που απασχολούσε 40 εργάτες, πέρασε σε αυτοδιαχείριση. Στο Πόρτο, στην επιχείρηση «Μανουέλ Εσπεράνσα Βιεϊρά», εργοστάσιο πλαστικών με 60 εργάτες, έγινε το ίδιο, όπως και στο εργοστάσιο μπισκότων του Γκετάρα ντε Πομπάλ (90 % Μεξικανικά κεφάλαια, 55 εργάτες). Η Κλόνα Εξορυκτική στο Λουλέ, με 100 εργαζόμενους, πέρασε σε αυτοδιαχείριση και δέχτηκε εσκούδα απ την κυβέρνηση. Στο Σετούμπαλ, οι εργάτες του εργοστασίου της Σαπέκ (που παρήγαγε λιπάσματα κι αγροτικά εφόδια) απήγαγαν δύο απ τους διευθυντές, κρατώντας τους αιχμάλωτους, για να «δείξουν στην κυβέρνηση πόσο άσχημα ήταν τα πράματα». Η εταιρεία είχε σκοπό να μετακινηθεί στις Βρυξέλες. Στην Εβόρα, το καφέ Αρκάντα (πολυσύχναστο εστιατόριο που απασχολούσε 47 ανθρώπους) καταλήφτηκε επειδή οι εργαζόμενοι δεν πληρώνονταν. Άρχισαν να λειτουργούν το μαγαζί μόνοι τους, δεχόμενοι τελικά κυβερνητικό δάνειο εσκούδων. Το ξενοδοχείο Μπαλιέιρα στο Σάγκρες καταλήφτηκε στις 11 Ιούνη και διευθύνονταν απ το προσωπικό του. Αυτοί ήταν ορισμένοι απλώς απ τους εκατοντάδες αγώνες που αναπτύχθηκαν σ ολόκληρη τη χώρα. Στις αρχές Αυγούστου του 1975 εκτιμήθηκε ότι 380 περίπου εργοστάσια είχαν περάσει σε καθεστώς αυτοδιαχείρισης. Αξίζει ν αναφερθεί ένα συγκεκριμένο παράδειγμα και να εξεταστούν κάποια απ τα πρακτικά προβλήματα που προέκυψαν: Η Εμπρέσα Φαμπρίλ ντε Μαλίας ήταν μια υφαντουργία της Κοΐμπρα που απασχολούσε 32 εργάτες. Ένας απ αυτούς εξηγεί τι συνέβη: «Όταν έγινε η 25η Απρίλη δουλεύαμε 4ήμερο. Ο ελάχιστος μισθός (3.300 εσκούδα) θεσπίστηκε το Μάη (1974). Τ αφεντικό 2 Οι εργαζόμενοι της φάρμας ξανα-έπαιξαν την ιστορία του αγώνα τους μπροστά στις κάμερες της κινηματογραφικής ομάδας του PCP, Cinequanon. Η ταινία προβλήθηκε στο RTP και χρησιμοποιήθηκε για την προπαγάνδιση τύπου «στρατιώτες-εργάτες, ενωμένοι» που προωθούνταν εκείνη την περίοδο. «Παρέλειψε» ν αναφερθεί στο ρόλο του ηγέτη του FEC m-l που συμμετείχε σ όλη την ιστορία. Όταν μοιράζονταν οι ρόλοι, κανένας δεν ήθελε να παίξει τους αδερφούς Γκάρρετ ή τον Υπουργό Εργασίας (PCP), ειδικά τον τελευταίο. Κατά τρόπο ειρωνικό, το πρόσωπο που ενσάρκωσε τον Υπουργό Εργασίας ήταν ο τοπικός ηγέτης του FEC m-l: ο Ζε ντε Ολιβέιρα.

231 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ: ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΗ-ΚΟΜΜΑ 231 πήρε απόφαση να βάλει λουκέτο. Οι εργάτες δεν τ άφησαν έτσι. Το εργοστάσιο καταλήφτηκε κι ορίσαμε περιφρούρηση. Τον Ιούλη πήραμε απόφαση να πουλήσουμε το υπάρχον απόθεμα για να πληρωθούν οι μισθοί. Η συνεταίρα του αφεντικού, Μαρία Κλάρο, ήρθε με το μέρος μας. Μετά τις 11 Μάρτη, οι γυναίκες οργάνωσαν νυχτερινή περιφρούρηση γιατί φοβούνταν μήπως συμβεί κάτι. Η Μαρία μας βοήθησε ν ανοίξουμε τ αρχεία και να τα διασώσουμε. Οι περισσότεροι απ τους εργάτες πίστευαν ότι τ αφεντικό (Αΐρες ντε Αζεβέντο) θά πρεπε να συλληφθεί. Το MFA τον συνέλαβε στις 15 Μάη 1975». 3 Προσφέρθηκε υποστήριξη, τόσο απ τα σωματεία της κλωστοϋφαντουργίας, όσο κι απ την Ιντερσιντικάλ αλλά οι εργαζόμενοι θεωρούσαν τη δεύτερη «καπέλωμα» 4 ή κλίκα. Κατέκριναν επίσης και τον Υπουργό Εργασίας του PCP θεωρώντας τον «νομικιστή». Ένοιωθαν πως η Εργατική Επιτροπή τους ήταν πιο κοντά σ αυτούς σε σχέση με το συνδικάτο. Η ίδια η εταιρεία αντιμετώπιζε κάθε είδους οικονομικά προβλήματα: όλος ο κλάδος της κλωστοϋφαντουργίας στην Πορτογαλία βρίσκονταν σε κρίση επειδή οι Ασιατικές χώρες μπορούσαν να παράγουν φτηνότερα. Η Εργατική Επιτροπή είχε εκλεγεί από διαφορετικούς τομείς του εργοστασίου. Αρχικά αποτελούνταν από δέκα μέλη κι αργότερα από πέντε. Συστήθηκε μια «επιτροπή διαχείρισης» που περιελάμβανε τη Μαρία, την πρώην συνεταίρα του αφεντικού. Η Επιτροπή έπρεπε να παρουσιάζει στη συνέλευση όλων των εργαζόμενων εβδομαδιαίες αναφορές. Η ιδέα να ιδρυθεί μια εταιρεία με μετοχές κτλ, συζητήθηκε αλλά απορρίφτηκε. Οι εργάτες «δεν ήθελαν να γίνουν μικρά αφεντικά». Υπήρξαν διαπραγματεύσεις με τον Υπουργό Εργασίας που αφορούσαν ένα δάνειο εσκούδων, με το οποίο ήλπιζαν να δημιουργηθούν 10 επιπλέον θέσεις εργασίας, περιλαμβάνοντας και την πρόσληψη φυλάκων που θ αντικαθιστούσαν την περιφρούρηση. «Δεχτήκαμε υποσχέσεις αλλά όχι και λεφτά». Η συνεταίρα είχε γνωρίσει την απόρριψη των απόψεών της σε πολλά θέματα που σχετίζονταν με τη λειτουργία του εργοστασίου, περιλαμβανομένης της ιδέας της ότι όλοι οι εργαζόμενοι έπρεπε ν αποτελούν εταίρους της επιχείρησης, όπως και της αντίστοιχης για τη δημιουργία κερδών που θα μετοχοποιούνταν. Οι εργαζόμενοι θεωρούσαν ότι η κατάστασή τους δε θα έπρεπε να συνιστά «εργατική συμμετοχή» αλλά «εργατική διαχείριση». Είχαν όμως επίγνωση των περιορισμών του συγκεκριμένου εγχειρήματος στα πλαίσια μιας καπιταλιστικής κοινωνίας. Δεν είχαν ιδέα σχετικά με την επίλυση αυτής της αντίφασης, πέραν του ότι «όλοι οι επαναστάτες εργάτες, ενωμένοι, θα μάχονταν μαζί». Αυτό όμως συνεπάγονταν την ανατροπή του συστήματος. Η περίπτωση αυτή ήταν απόλυτα χαρακτηριστική για εργοστάσια τέτοιου μεγέθους (αν κι η προσχώρηση της πρώην συνεταίρας στην πλευρά των εργατών αποτελούσε εξαίρεση). Οι εργαζόμενοι είχαν απόλυτη επίγνωση του ότι ζούσαν σε μια καπιταλιστική κοι- 3 Κομπάτ Νο 27, Ιούλης Το «καπέλωμα» (cupula) είναι ένας πολύ-χρησιμοποιημένος όρος στους κύκλους της εργατικής τάξης και στα κείμενά της. Δεν μπορεί να γίνει ακριβής μετάφραση. Η λέξη υποδηλώνει ότι μια μικρή ομάδα ελέγχει και κατευθύνει μια οργάνωση, ενάντια στη θέληση των μελών της.

232 232 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ νωνία κι ότι έπρεπε ν ακολουθούν τους κανόνες που τους επέβαλε η οικονομία της αγοράς. Απέρριψαν επανειλημμένα τις «ελιτίστικες» οργανώσεις που παρεισέφρησαν στον αγώνα τους, που προσπάθησαν να τους κατευθύνουν ή που τους έλεγαν ότι κάποιοι τους εκμεταλλεύονταν κι ότι θα έπρεπε να καταργήσουν το σύστημα των μισθών. Υπήρξαν πολλές περιπτώσεις ανάκλησης αντιπροσώπων απ τους ίδιους τους εργαζόμενους - ή ακόμα κι ολόκληρων Εργατικών Επιτροπών, μέσω της Γενικής Συνέλευσης. Στην «Προβόμι» (εργοστάσιο ζωοτροφών), κοντά στην Αλβέρκα, εκκαθαρίστηκε ολόκληρη η Εργατική Επιτροπή γιατί προσπάθησε ν αποκρύψει πληροφορίες απ τους εργαζόμενους και ν αυξήσει ξεχωριστά τους μισθούς των μελών της. Εξ αιτίας της κρίσης και της γενικής πολιτικής κατάστασης ήταν δύσκολο για τις Εργατικές Επιτροπές των μικρότερων εργοστασίων να μετατραπούν σε «νέους διαχειριστές» ή ν αποκοπούν υπερβολικά απ τους εργαζόμενους που τις είχαν εκλέξει. Η Ίντερ-Εμπρέσας και τα Συνδικάτα. Το Γενάρη του 1975, όλες σχεδόν οι αριστερές οργανώσεις είχαν υποστηρίξει τον αγώνα υπέρ της ενιαίας συνδικαλιστικής δομής (unicidade). Αυτό που ήταν φανερό κατέστη σύντομα ολοφάνερο ακόμα και γι αυτές, δηλαδή ότι το «unicidade» θα ισοδυναμούσε με την κυριαρχία της Ιντερσιντικάλ και του PCP. Στο μεταξύ, ο ρεφορμισμός της Ιντερσιντικάλ, παράλληλα με τις ανοιχτές επιθέσεις της εναντίον ορισμένων αγώνων της εργατικής τάξης (Τάιμεξ, CTT, Μαμπόρ, ΤΑΡ, Ζορνάλ ντο Κομέρσιο κτλ) έκανε τους εργαζόμενους να διατηρήσουν τις Εργατικές Επιτροπές τους. Η διαδήλωση της 7ης Φλεβάρη 1975 ενάντια στην αυξανόμενη ανεργία και την πιθανή ΝΑΤΟϊκή απειλή, υπήρξε τ αποκορύφωμα των συναντήσεων μεταξύ των διάφορων Εργατικών Επιτροπών. Μετά απ αυτό, η Ίντερ-Εμπρέσας - που είχε καλέσει τη διαδήλωση - αποδυναμώθηκε, και μάλιστα δικαιολογημένα. Αποτελούσε το ιδανικό μέρος για να δράσει (ή να εισέλθει) κάθε κόμμα της πρωτοπορίας, άξιο του ονόματος αυτού. Όλες οι λενινιστικές οργανώσεις που είχαν ως τότε εμφανιστεί (όπως επίσης και κάποιες «αόρατες») έσπευσαν να προσκυνήσουν την Ίντερ-Εμπρέσας, προσφέροντας χρυσό, τερατουργήματα και βούρκο (ΣτΜ: λογοπαίγνιο στ αγγλικά που αφορά τα δώρα των 3 μάγων). Η Ίντερ (Εμπρέσας) δε συνένωσε κανέναν, έχοντας πολύ λίγο να κάνει με το συνδικαλισμό. Το ευφυές σύνθημα στον τοίχο συνόψιζε μια χαρά την κατάσταση σ αυτήν την τρελή για το ποδόσφαιρο χώρα: Ίντερ-Συνδικαλισμός 2-0. Αρχικά, κάποιοι εκπρόσωποι της Ιντερσιντικάλ (που είχαν επίσης εκλεγεί στις αντίστοιχες Εργατικές Επιτροπές τους) προσπάθησαν να σχηματίσουν ένα μπλοκ μέσα στην Ίντερ-Εμπρέσας. Μέσω αυτών, το PCP προσπάθησε να προωθήσει τη «μάχη για την παραγωγή» μέσα στο πεδίο της ίδιας της Ίντερ-Εμπρέσας. Το αποτέλεσμα ήταν ότι πολλές απ τις Εργατικές Επιτροπές σταμάτησαν να στέλνουν αντιπροσώπους στις γενικές συναντήσεις. Αυτό διευκόλυνε τη χειραγώγηση του κορμού της Ίντερ-Εμπρέσας απ τους εκπροσώπους του PCP ή των υπόλοιπων λενινιστών (PRP-BR, MES, MRPP, FEC m-l) και συνέβαλε στην περαιτέρω αποδυνάμωσή της.

233 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ: ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΗ-ΚΟΜΜΑ 233 Οι Εργατικές Επιτροπές εκπροσωπούσαν με πιο γνήσιο τρόπο τους εργαζόμενους. Υπήρχαν παράλληλα με τα σωματεία. Τα τελευταία, όπως ήδη τονίστηκε, ήταν πολυάριθμα κι αναποτελεσματικά παρά το δυναμισμό των όποιων «ηγετών» ή «προσωπικοτήτων». Στην TLP (την Τηλεφωνική Εταιρεία), μόνο 2 απ τα 14 μέλη της Εργατικής Επιτροπής ήταν συνδικαλιστικοί εκπρόσωποι κι αυτό αποτελούσε το χαρακτηριστικό πολλών εταιρειών. Στην TLP υπήρχαν τριάντα-δύο διαφορετικά σωματεία και καμία πραγματική ενότητα. Παρά το δημοκρατικό τους χαρακτήρα, οι περισσότερες Εργατικές Επιτροπές μπορούσαν ακόμα να χειραγωγηθούν απ τον οποιοδήποτε προτίθονταν να τις «αιχμαλωτίσει», χρησιμοποιώντας τες σαν πολιτική βάση για τον «αγώνα» του μέσα στην Ίντερ-Εμπρέσας. Στην Εφασέκ-Ινέλ, οι Μαοϊκοί δούλευαν σκληρά. Καταλαμβάνοντας θέση στη Ζορνάλ ντε Γκρέβ (ΣτΜ: η εφημερίδα της εργατικής επιτροπής) εξασφάλισαν ένα σταθερό έρεισμα στη συγκεκριμένη βιομηχανία. Η θέση τους εκφράζονταν ρητά στο φύλλο Νο 55 (6 Ιούλη 1975): «Το γεγονός της μη ύπαρξης ενός πραγματικού μαρξιστικού λενινιστικού κόμματος στην Πορτογαλία δεν πρέπει να σταματήσει τη δράση των επαναστατών και κομμουνιστών μέσα στα σωματεία. Η εγκατάλειψη των σωματείων στους ρεφορμιστές αποτελεί μια πέρα για πέρα αναρχική θέση». Οι Μαοϊκοί διέθεταν μια προοπτική ελέγχου των σωματείων. Ήθελαν τη δική τους, «ριζοσπαστικότερη» εκδοχή της Ιντερσιντικάλ. Για να το πετύχουν, χρειάζονταν ένα εφαλτήριο. Κι αν αυτό δεν ήταν άμεσα διαθέσιμο, έπρεπε να το δημιουργήσουν βάζοντας στο χέρι κάποιες Εργατικές Επιτροπές και χρησιμοποιώντας τες σαν όργανα στον αγώνα τους για εξουσία. Ενώ το PCP χρησιμοποιούσε την πιο λαϊκίστικη γλώσσα που μπορούσε να φανταστεί κάποιος, το MRPP έκανε χρήση πιο εργατίστικων συνθημάτων. Σε τελική ανάλυση, οι δύο προσεγγίσεις ήταν παρόμοιες. Το MRPP δεν ήταν η μοναδική οργάνωση που προσπαθούσε να βάλει στο χέρι ή να χειραγωγήσει την Ίντερ-Εμπρέσας. Αυτό γίνονταν απ όλες. Η Σιντερουρτζία (τα μεγάλα χυτήρια σιδήρου έξω απ τη Λισαβόνα) απασχολούσε εργάτες. Εκεί, στη διάρκεια του Ιούνη και Ιούλη του 1975, το UDP απέκτησε ερείσματα. Από τότε, η ιδεολογία του UDP συνδέθηκε, μέσα στα πλαίσια της Ίντερ-Εμπρέσας, με τις Εργατικές Επιτροπές της Σιντερουρτζία. Στις 4 Ιούνη 1975, στη Γενική Συνέλευση της Ίντερ-Εμπρέσας ακούστηκε μια πρόταση απ την πλευρά των αντιπροσώπων της Εφασέκ για το σχηματισμό μιας «νέας Ίντερ- Εμπρέσας». Αυτό που οι Μαοϊκοί δεν κατόρθωσαν να κάνουν μέσω του ελέγχου της Γραμματείας, προσπάθησαν να το πετύχουν μέσα απ τη δημιουργία μιας νέας οργάνωσης με το ίδιο όνομα. Μια αντιπρόσωπος της Μέλκα (υφαντουργία) ανέλυσε τη συμμετοχή της Ίντερ-Εμπρέσας στη διαδήλωση της 1ης Μάη που είχε καλεστεί απ τις μαρξιστικές λενινιστικές οργανώσεις. Άσκησε κριτική στη Γραμματεία επειδή δε δημοσιοποίησε το σημείο συγκέντρωσης της διαδήλωσης αλλά και για τ ότι δεν είχε ορίσει ομάδες περιφρούρησης. Άλλα σημεία κριτικής στη Γραμματεία αφορούσαν τ

234 234 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ότι δεν επέμεινε, σε σχέση με τους οργανωτές της διαδήλωσης, πάνω στο ζήτημα των συνθημάτων που είχαν αποφασιστεί απ την Ίντερ-Εμπρέσας («Όχι άλλη απόλυση - Να επαναπροσληφθούν όλοι οι απολυμένοι» και «40ωρο, ναι! 45ωρο, όχι!»). Αυτά είχαν αντικατασταθεί στη διαδήλωση με το «Ενάντια στην ανεργία: 40 ώρες δουλειάς τη βδομάδα». Αυτό είχε αποτελέσει σημείο σύγκρουσης. Οι επικρίσεις οδήγησαν στο αίτημα για την αναδιοργάνωση της Γραμματείας. Εμφανίστηκαν αποκλίσεις σε σχέση με τον τρόπο που θα έπρεπε να εκπροσωπούνται ορισμένες εργατικές ομάδες. Οι αντιπρόσωποι της Εφασέκ, οι οποίοι είχαν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην Ίντερ-Εμπρέσας κατά τη διάρκεια της σύντομης ιστορίας της, δεν κατόρθωσαν να επιβάλουν τις απόψεις τους στους υπόλοιπους. Σε σχέση μ αυτό, γνωστοποιήθηκε από έναν αντιπρόσωπο της CDDT (Επιτροπή για την Υπεράσπιση των Εργατικών Δικαιωμάτων, μια απ τις επιτροπές που συστήθηκαν στην Εφασέκ ύστερα απ την απεργία της) ότι κάποιοι εργαζόμενοι της Εφασέκ συναντήθηκαν προκειμένου να επανεξετάσουν τη θέση τους πάνω στην Ίντερ-Εμπρέσας. «Λοιπόν σύντροφοι, αυτό που συμβαίνει - κι έχουμε αποδείξεις γι αυτό - είναι ότι οι αντιπρόσωποι της Εφασέκ-Ινέλ προσπαθούν ηθελημένα να προκαλέσουν μια ρήξη στις γραμμές της Ίντερ-Εμπρέσας, δεδομένου του ότι σκέφτονται ήδη την οργάνωση μιας ακόμα Ίντερ-Εμπρέσας. Οι συγκεκριμένοι αντιπρόσωποι της Εφασέκ θα συνεχίσουν τον αγώνα τους μέχρι τέλους: τη δημιουργία μιας ακόμα Ίντερ-Εμπρέσας. Προσπαθούν να χωρίσουν τους εργαζόμενους ερχόμενοι σ επαφή και προσκαλώντας άλλους συντρόφους ή Εργατικές Επιτροπές. Εκτός της υιοθέτησης του ονόματος της Ίντερ-Εμπρέσας, ισχυρίζονται ότι η υφιστάμενη έχει τελειώσει. Λένε ότι η καινούρια Ίντερ-Εμπρέσας θ αποτελέσει καρπό της προηγούμενης. Την ίδια ώρα συκοφαντούν κάποιους μαχητές της εργατικής τάξης ( ) Όλ αυτά φανερώνουν σε ποιο σημείο έχουν φτάσει εκείνοι που λένε ότι είναι φίλοι των εργατών αλλά που στην πραγματικότητα κάνουν τα πάντα για να τους χωρίσουν. Μιας και τίποτα δεν έχει συμβεί μέχρι τώρα, μπορούμε μόνο να ρωτήσουμε γιατί και υπέρ ποιου προσπαθούν να διασπάσουν την οργάνωση της οποίας αυτοί οι ίδιοι αποτελούν κομμάτι κι η οποία αγωνίζεται εξ αιτίας της ανάγκης και του ταξικού αισθήματος». Τ όνομα του συντρόφου απ τη Σοτέκνικα (εταιρεία ηλεκτρονικών απ τη Λισαβόνα) που ανέφερε αυτή τη συνάντηση 5 μπορεί να μη μαθευτεί ποτέ. Αυτός ή αυτή είχε αναμφίβολα αυταπάτες σε σχέση με τα «επαναστατικά σωματεία» όμως ο απολογισμός της συνάντησης της Ίντερ-Εμπρέσας έθεσε τον δάκτυλο επί τον τύπον των ήλων. Η Ίντερ- Εμπρέσας χειραγωγούνταν από ομαδοποιήσεις Εργατικών Επιτροπών παρόμοιας κομματικής σκέψης. Οι αριστερές παρατάξεις έκαναν τα πάντα προκειμένου να δουν την αυτονομία της να μειώνεται. Η ιστορία αυτή επαναλήφτηκε πολλές φορές. Οι αντιπρόσωποι Εργατικών Επιτροπών εμφανίζονταν στις συναντήσεις της Ίντερ-Εμπρέσας κάνοντας κομματικές διακηρύξεις. Ακολουθεί μια εξ αυτών, ελαφρώς διαφορετικής προέλευσης: 5 Βλ. Κομπάτ Νο 26, 1 Ιούλη 1975.

235 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ: ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΗ-ΚΟΜΜΑ 235 «Η εργατική τάξη δεν μπορεί να κρυφτεί απ την πολιτική. Αντίθετα απ τους φασίστες, οι Εργατικές Επιτροπές δηλώνουν ότι η πολιτική πρέπει να μπει στα εργοστάσια απ τις πύλες τους. Οι Εργατικές Επιτροπές ξέρουν ότι μόνο αν είναι συνειδητοποιημένες μπορούν να πάρουν την εξουσία. Ξέρουν που βρίσκεται το συμφέρον τους. Αυτό έχει διαφορά απ το να υπερασπίζεσαι ένα πολιτικό κόμμα, πράγμα που δε θα έπρεπε να κάνουν. Οι Εργατικές Επιτροπές είναι όργανα που δρουν αυτόνομα ενάντια στη μπουρζουαζία και το κεφάλαιο. Αντίθετα απ τα συνδικάτα, δεν υπόκεινται στους νόμους του συστήματος. Οι Εργατικές Επιτροπές θα έπρεπε να είναι εναντίον των συνδικάτων ή τουλάχιστον να προσπαθούν να τα υπερβούν, ακόμα δε και να εδραιωθούν ως παράλληλα όργανα. Οι Εργατικές Επιτροπές και τα συνδικάτα είναι όργανα της εργατικής τάξης όταν βρίσκονται κάτω απ τον έλεγχο της εργατικής τάξης, παρά το γεγονός ότι έχουν διαφορετικούς σκοπούς». Ακολουθεί το τέλος του ανεκδότου, προδίδοντας τη λενινιστική αντίληψη: «Οι Εργατικές Επιτροπές δε θα πρέπει να δημιουργούν αυταπάτες στην εργατική τάξη, ότι δηλαδή θα μπορέσει να πάρει την εξουσία χωρίς το Κόμμα. Το Κόμμα όμως δεν μπορεί να υποκαταστήσει όλα τα ταξικά όργανα. Οι Εργατικές Επιτροπές διαθέτουν μια δομή η οποία πράγματι είναι μοναδική. Δημοκρατικά εκλεγμένες και ανακλητές, είναι σε θέση να αξιολογούν τις διάφορες κομματικές γραμμές μέσα στον αγώνα και ν αναλύουν τις διάφορες λύσεις που αφορούν πρακτικά προβλήματα. Μπορούν να το κάνουν αυτό σαν ένα πραγματικό Κόμμα της Εργατικής Τάξης». Τα Επαναστατικά Εργατικά Συμβούλια. Τον Απρίλη του 1975, τόσο το PRP-BR, όσο και το LUAR προειδοποιούσαν το λαό να μην ξαφνιαστεί από ένα πιθανό φιλελεύθερο αποτέλεσμα των καπιταλιστικών εκλογών. Σ όλη τη διάρκεια της καμπάνιας, το PRP μιλούσε για τα «Εργατικά Συμβούλια». Στις 19 Απρίλη (6 μέρες πριν τις εκλογές) οργάνωσε μια μεγάλη συνάντηση στη Λισαβόνα με μέλη της Ίντερ-Εμπρέσας και διάφορες Εργατικές Επιτροπές. Αντιπρόσωποι της Λισνάβ, της ΤΑΡ, της Σετνάβ - καθώς και άλλοι απ τους κλάδους των κατασκευών και της υφαντουργίας - συναντήθηκαν για να συζητήσουν τη σύσταση μιας νέου τύπου οργάνωσης. Την παρακολούθησαν επίσης και ένστολοι εκπρόσωποι των Επιτροπών Στρατιωτών και Ναυτών. Εκεί βρίσκονταν βεβαίως και μέλη του PRP-BR - σε μεγάλο αριθμό. Συμφωνήθηκε ένα πρόγραμμα (βλ. Παράρτημα 19). Η συνάντηση εισήγαγε τα Επαναστατικά Συμβούλια των Εργατών, των Στρατιωτών και των Ναυτών (CRTSM - Conselhos Revolucionarios de Trabalhadores, Soldados e Marinheiros). Στη Μαρίνια Γκραντ, οι εργαζόμενοι είχαν οργανώσει ένα Συμβούλιο και (δεδομένων των ιστορικών συνειρμών που δημιουργούσε η πόλη - όπως κι η συγκεκριμένη ιδέα) το PRP-BR αποφάσισε πως αυτός ήταν ο τύπος της οργάνωσης που ταίριαζε γενικά στους εργαζόμενους. Είχαν υπνωτιστεί απ τη λέξη «συμβούλιο» (σοβιέτ), παρά το γεγονός ότι οι εργάτες των ορυχείων της Πανασκέιρα, είχαν, για παράδειγμα, ιδρύσει ήδη ένα «επαναστατικό κέντρο», όπως κι άλλοι εργαζόμενοι οπουδήποτε είχαν στήσει τις δικές τους Εργατικές Επιτροπές - και μάλιστα χωρίς να το υπενθυμίζουν διαρκώς.

236 236 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Αυτό που προωθούσε το PRP δεν ήταν τίποτ άλλο παρά ένας ακόμα ξεχωριστός τύπος οργάνωσης. Η ζωντανή πραγματικότητα έπρεπε να χωρέσει στα καλούπια του παρελθόντος. Η προταθείσα συμβουλιακή δομή περιγράφτηκε με ορισμένες λεπτομέρειες. Τα τοπικά συμβούλια, βασισμένα σε επίπεδο δουλειάς, δήμου και στρατοπέδου, θα εξέλεγαν αντιπροσώπους στα συμβούλια ζώνης. Αυτά θα εξέλεγαν ένα περιφερειακό συμβούλιο κι αυτά με τη σειρά τους, ένα «εθνικό επαναστατικό συμβούλιο» - που θ αποτελούσε την ενσάρκωση της εξουσίας της εργατικής τάξης. Οι λειτουργίες των συμβουλίων καθορίζονταν απ την πολιτική διαφώτιση των εργατών, τον έλεγχο των οικονομικών και χρηματοπιστωτικών παραμέτρων των επιχειρήσεων, την εκκαθάριση (saneamanto) και τον εξοπλισμό της εργατικής τάξης. Τα κρίσιμα ζητήματα που αφορούσαν το πραγματικό κέντρο λήψης των αποφάσεων αυτής της τετραεπίπεδης δομής, παρακάμφτηκαν. Θα ήταν τα συμβούλια το έμβρυο της νέας μορφής της κοινωνικής οργάνωσης; Θα υλοποιούσαν την συνένωση της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας ή θα ήταν παράλληλοι πολιτικοί θεσμοί προς κάτι ακόμα; Δε φαίνεται να σπαταλήθηκε και πολύ σκέψη πάνω στα δυσκολότερα ζητήματα, όπως το ειδικό βάρος και τη φύση της αντιπροσώπευσης των εργατών γης, των γυναικών, της νεολαίας και των ανθρώπων υπό την ιδιότητα του καταναλωτή (σε σχέση μ αυτή του παραγωγού). Πόσο συχνά θα έδιναν αναφορά στη βάση οι «ανακλητοί αντιπρόσωποι»; Θα συνέχιζαν να εργάζονται οι αντιπρόσωποι κατά τη διάρκεια της θητείας τους; Πως θα εναλλάσσονταν οι λειτουργίες ώστε να μην κάνουν την εμφάνισή τους γραφειοκρατίες που θα βασίζονταν στο μονοπώλιο της ενημέρωσης; Τα ζητήματα αυτά ήταν σίγουρα κρίσιμα για την εγγύηση της πραγματικής - σ αντίθεση με την καθαρά τυπική- εξουσίας της εργατικής τάξης. Ενώ τα μοντέλα επί χάρτου ήταν πρόωρα, ήταν ανησυχητικό να βλέπεις τις λεπτομέρειες με τις οποίες είχαν καταστρωθεί και να τα συγκρίνεις με την απόλυτη έλλειψη φαντασίας (ή ακόμα κι επίγνωσης) που αφορούσε το σχετικό ουσιαστικό περιεχόμενο. Η πολιτική σύγχυση που στοίχειωνε τη σκέψη του PRP γύρω απ τα συμβούλια ήταν τεράστια. Το PRP δεν κατανόησε ποτέ πραγματικά τη φύση του κρατικού καπιταλισμού, όπως και των μέσων με τα οποία αυτός θα υλοποιούνταν. Τα «κόμματα της εργατικής τάξης» που βρίσκονταν στ αριστερά του Σ.Κ. (περιλαμβανομένου όμως κι αυτού) κλήθηκαν ν αποστείλουν αντιπροσώπους στην Προσωρινή (συμβουλιακή) Γραμματεία. Θα το έκαναν «μαζικά». Ήταν όμως αφελές κι επικίνδυνο σ ακραίο βαθμό να περιμένεις τη συνεργασία Σοάρες και Κουνιάλ στο συμβουλιακό κίνημα επειδή η κίνηση αυτή αποσκοπούσε στην καταστροφή της πραγματικής βάσης της δύναμής τους. Η συμμετοχή των σοσιαλδημοκρατών και των σταλινικών μόνο «ουδέτερη» δεν θα ήταν. Θ αποδεικνύονταν πέρα για πέρα αντεπαναστατική. Το Σ.Κ. και το PCP θα ήταν οι συνειδητοί φορείς της συγκεντροποίησης της οικονομίας προς μια κρατικοκαπιταλιστική κατεύθυνση. Όλο το βάρος των αντίστοιχων κομματικών μηχανισμών θα χρησιμοποιούνταν για την καταστροφή των αυτόνομων οργανώσεων της εργατικής τάξης. Τα συμβούλια σύντομα θα μετατρέπονταν σε τυπικά όργανα ενσωμάτωσης στον καπιταλισμό.

237 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ: ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΗ-ΚΟΜΜΑ 237 Ένα ακόμα πεδίο ασάφειας συνιστούσε η σχέση των προτεινόμενων συμβουλίων με το MFA, τ οποίο θεωρούνταν ότι αποτελείτο από «προοδευτικούς αξιωματικούς», «δεξιούς» κι αυτούς που ήταν «ακόμα αναποφάσιστοι». Το MFA δεν αναλύθηκε ποτέ διεξοδικά με ταξικούς όρους. Τα κείμενα των Επαναστατικών Συμβουλίων έφτασαν ακόμα και να κομπάζουν για την «υποστήριξη» που το κίνημά τους απολάμβανε ανάμεσα στις γραμμές των υψηλόβαθμων αξιωματικών. Η ιδέα των συμβουλίων κέρδισε δημοσιότητα όταν Οτέλο και COPCON τάχτηκαν υπέρ τους. «Δε βλέπω κανέναν απολύτως κίνδυνο σ αυτά τα συνέδρια ή συμβούλια», είχε δηλώσει ο Οτέλο σε μια συνέντευξή του στο RTP. «Τα θεωρώ, όπως και τις Επιτροπές Γειτονιάς, ως ουσιώδες στοιχείο της Πορτογαλικής επανάστασης. Θεωρώ ότι συνιστούν κάτι παρόμοιο με τα Ρωσικά σοβιέτ του 1917 ( ) Οι αναρχοσυνδικαλιστές είναι πολύ πνευματώδεις όταν γράφουν συνθήματα στους τοίχους, όπως το A Portuguesa so temos cozido (Το μοναδικό Πορτογαλέζικο πράγμα που έχουμε είναι το κοζίντου). 6 Είναι όντως αλήθεια. Πρέπει να οικοδομήσουμε το δικό μας σοσιαλισμό. Δίνω την ολόθερμη υποστήριξή μου σ αυτά τα επαναστατικά συμβούλια». Στις 10 Μάη, μια συνάντηση των συμβουλίων που διεξήχθη στο Πόρτο, παρακολουθήθηκε ανοιχτά από ένστολους στρατιώτες και ναύτες. Σε άλλη συνέλευση, ο προσωρινός γραμματέας (ο μεταλλεργάτης Βίτορ Κρέσπο) δήλωσε: «Θα έπρεπε ν αρχίσουμε καθιστώντας τα Επαναστατικά Συμβούλια την οργάνωση του Πορτογαλικού λαού, μια οργάνωση που μπορεί ν ασκήσει εξουσία, μια οργάνωση στην οποία όλοι θα έχουν λόγο. Σε κάθε εργοστάσιο, οι εργάτες θα έπρεπε να συγκεντρώνονται για να συζητήσουν τα προβλήματα και να εκλέξουν όργανα τα οποία θα εφάρμοζαν αυτά που οι εργάτες επιθυμούσαν». 7 Στις 2 και 3 Αυγούστου του 1975, διεξήχθη στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Λισαβόνας το Δεύτερο Συνέδριο των Συμβουλίων. Ήταν ήδη αισθητή μια μεταβολή. Ενώ στο Πρώτο Συνέδριο υπήρχε πραγματική εκπροσώπηση της εργατικής τάξης, το δεύτερο απευθύνονταν κυρίως στους ημέτερους. «Εκπροσωπούνταν» κάποιος αριθμός εργοστασίων, όμως ο κύριος όγκος του ακροατηρίου αποτελούνταν από μέλη του PRP-BR, καθώς κι απ τους φίλους του ή τις επαφές του. Τα πανό στους τοίχους προσπαθούσαν νοσταλγικά να ξαναζωντανέψουν την ατμόσφαιρα - κι επιπλέον το λεξιλόγιο - της Πετρούπολης του 17. «Fora com a canalha - Poder a quem trabalha» (Έξω οι κανάγιες - Η εξουσία στους εργάτες). Ζήτω η Σοσιαλιστική Επανάσταση. Οι αριστεριστές ονειρεύονταν μέσ το ντουμάνι απ τους καπνούς των τσιγάρων. Το Τεχνολογικό Ινστιτούτο ήταν το Σμόλνυ και τα ναυπηγεία της Λισνάβ το εργοστάσιο Πουτίλοβ. Το Συνέδριο συζήτησε επί μακρόν ορισμένες αποφάσεις που αφορούσαν τη συμμαχία MFA-Λαού, καμιά εκ των οποίων δεν απαίτησε την ανοιχτή ρήξη μ αυτή τη «θολή» ιδέα. Οι σχέσεις μεταξύ COPCON και PRP ήταν πολύ στενές εκείνη την περίοδο κι ήταν απαραίτητο να μην εμφανιστούν αγκάθια ανάμεσά τους. Η γενική αντίληψη 6 «Το μοναδικό στην ουσία Πορτογαλέζικο πράγμα που διαθέτουμε είναι το κοζίντου» (ένα δημοφιλές πιάτο από βραστές πατάτες, λαχανικά, χοιρινό, βοδινό και λουκάνικο). 7 Εσπρέσσο, 17 Μάη 1975.

238 238 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ περιγράφονταν ξεκάθαρα σ ένα φυλλάδιο που μοιράστηκε στο Συνέδριο: «Τα Συμβούλια αποτελούν την προτεινόμενη οργάνωση των εργατών στους τόπους δουλειάς τους, στις γειτονιές τους και στα στρατόπεδα. Τα Συμβούλια προσπαθούν να σχηματίσουν δομές για την ανάληψη της εξουσίας, τόσο της πολιτικής, όσο και της οικονομικής, με σκοπό να εγκαθιδρύσουν το σοσιαλισμό. Τα CRTSM δεν μπορεί να μετατραπούν σ εργαλείο κάποιου κόμματος εξ αιτίας του τρόπου εκλογής τους. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι δεν μπορούν να παίξουν σπουδαίο ρόλο στη σοσιαλιστική επανάσταση. Δικό τους είναι το έργο της ιδεολογικής οργάνωσης των μελών και της παρουσίασης προτάσεων στην εργατική τάξη. Εξαρτάται απ την εργατική τάξη, και μόνο απ αυτήν, ν αποφασίσει τι πρέπει να επιτελέσουν». Για το PRP δεν ήταν αναγκαίο να καλεί διαδηλώσεις κάτω απ τ όνομα της Ίντερ- Εμπρέσας, αν σκοπός του ήταν η δημιουργία μιας «μη κομματικής» δομής. «Τα Συμβούλια είναι η οργάνωσή μας», ισχυρίζονταν, «και δεν μπορεί να κατηγορηθούν για κομματισμό, απλά και μόνο επειδή τα εισήγαγε ένα κόμμα. Τα μέλη των Συμβουλίων εκλέγονται στον τόπο δουλειάς τους κι είναι ανά πάσα στιγμή ανακλητά απ τους εργαζόμενους». Τυπικά αυτό ήταν αλήθεια. Τα Συμβούλια ωστόσο αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για κομματικούς ελιγμούς. Είχαν κάνει την «εμφάνισή» τους εκείνη ακριβώς τη στιγμή που, μετά απ τις διενέξεις στην Ίντερ-Εμπρέσας, οι εργαζόμενοι άρχισαν να κατευθύνονται προς νέες μορφές οργάνωσης. Δε γεννήθηκαν όμως ακριβώς πάνω στον αγώνα. Η δημιουργία τους ήταν αποτέλεσμα σχεδίου. Όπως το έθεσε η Κομπάτ (17 Ιούλη 1975): «Τη στιγμή του αδιεξόδου για την αυτόνομη πάλη των εργαζόμενων κι όταν ο κόσμος έχει μπουχτίσει απ τις κομματικές πολιτικές - αλλά και σε μια στιγμή που οι εργαζόμενοι δεν έχουν ακόμα δημιουργήσει αυτόνομες οργανώσεις που να συνδέουν μεταξύ τους τους αγώνες- έρχεται να εμφανιστεί ένα μεγάλο κενό, προσφερόμενο για τον οπορτουνιστικό τυχοδιωκτισμό». Το κενό αυτό εμφανίστηκε - και το PRP το γέμισε. Τα ίδια τα συμβούλια ρίζωσαν σε λίγες εταιρείες: τη Λισνάβ, τη Σετνάβ, την Εφασέκ, την Καμπουρνάκ κ.ά. Οι διαδηλώσεις τους σημείωσαν σίγουρα κάποιο αντίκτυπο στον Οτέλο και την «αριστερά» του MFA γενικότερα. Εξ αιτίας αυτού, τα CRTSM μπόρεσαν να υποστηρίξουν την COPCON και την «προοδευτική» πτέρυγα του MFA χωρίς να επιδειχτεί ιδιαίτερη σκέψη πάνω στο όλο ζήτημα του κρατικού καπιταλισμού. Σαν πραγματικότητα μέσα στη ζωή της εργατικής τάξης, τα Συμβούλια, μόλις και μετά βίας υπήρξαν. Ήταν σημαντικά μονάχα στα μυαλά των θεωρητικών του PRP και των διανοουμένων που είχαν φετιχοποιήσει τη «συμβουλιακή» μορφή, δηλαδή που διέθεταν την παραδοσιακή αντίληψη. Ενώ οι εργαζόμενοι συμμετείχαν στις διαδηλώσεις που καλούσαν τα CRTSM, τα όργανα αυτά διέθεταν λιγοστά μόνο ερείσματα στα εργοστάσια, θεωρούμενα ως μία ακόμα κομματική πολιτική φράξια. Απ

239 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ: ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΗ-ΚΟΜΜΑ 239 τους εργαζόμενους της Λισνάβ, μονάχα καμιά σαρανταριά υποστήριζαν ενεργά τα Συμβούλια. Άλλοι εργαζόμενοι, ψάχνοντας για καινούρια μέσα αυτοέκφρασης, υποστήριξαν τα Συμβούλια προσωρινά, όπως στην περίπτωση της διαδήλωσης της Πρωτομαγιάς του Η πλειοψηφία των εργαζόμενων επέστρεψε στα αρχικά όργανα του αγώνα: τις Εργατικές Επιτροπές. Από κάθε άποψη, τα Συμβούλια συνιστούσαν περισσότερο μια ιδέα παρά ένα πραγματικό κίνημα. Το Κίνημα των Κοπερατίβων. Μέχρι τον Αύγουστο του 1975 είχαν σχηματιστεί περίπου 300 κοπερατίβες ενώ άλλες 200 συστήθηκαν ως το Σεπτέμβρη. Γενικά, οι συγκεκριμένες παραγωγικές μονάδες (βιομηχανικές ή αγροτικές) εμφανίζονταν είτε όταν το αφεντικό εγκατέλειπε την εταιρεία του, είτε όταν το ίδιο ανακοίνωνε πως δεν ήταν σε θέση να συνεχίσει να τη λειτουργεί σαν κερδοφόρα επιχείρηση. «Νομιμοποιήθηκαν» συνολικά λιγότερες απ τις μισές: λειτουργούσαν στο ενδιάμεσο μιας κατάστασης, ανάμεσα στις εδραιωμένες καπιταλιστικές επιχειρήσεις και σ αυτές που βρίσκονταν κάτω από εργατική αυτοδιαχείριση. Δημιουργήθηκε μια ομοσπονδία των κοπερατίβων που βαθμιαία προσπάθησε ν αυτοκαθοριστεί, τόσο με όρους δομής, όσο και λειτουργιών. Ας εξετάσουμε τα προβλήματα μιας συγκεκριμένης κοπερατίβας. Οι 17 εργαζόμενοι της Τέρμο ε Σολ (Λισαβόνα) απασχολούνταν στη συναρμολόγηση κλιματιστικού εξοπλισμού. Εξ αιτίας της δυσκολίας στην πληρωμή του μίνιμουμ εγγυημένου μισθού, το αφεντικό εγκατέλειψε την εταιρεία. Την ανέλαβαν οι εργαζόμενοι. Με πολλές θυσίες και πολύωρη υπερωριακή εργασία κατόρθωσαν να τροποποιήσουν τον τύπο παραγωγής, μετατρέποντας τη συναρμολόγηση κλιματιστικού εξοπλισμού στην αντίστοιχη ηλεκτρικών εξαρτημάτων, καθώς και άλλων που χρησιμοποιούνταν στις αποχετεύσεις, κάτι που θεωρούνταν καταλληλότερο. Συστήθηκε μια διαχειριστική επιτροπή για ν ασχοληθεί με το σύνολο των οικονομικών θεμάτων. Καμιά απόφαση δε λαμβάνονταν χωρίς την έγκριση της συνέλευσης. Τον Αύγουστο του 1975, ένας απ τους εργαζόμενους μου περιέγραψε την κατάσταση ως εξής: «Απ την τυπική πλευρά του θέματος, θα ήταν ευκολότερο να ιδρύσουμε μια συμμετοχική ιδιωτική εταιρεία παρά μια κοπερατίβα. Η κοπερατίβα δεν έχει νομιμοποιηθεί ακόμα, αν και ιδρύθηκε το Νοέμβρη του Πληρώνονται διαφορετικοί μισθοί αλλά όλοι έχουνε την ίδια υπευθυνότητα. Είναι αδύνατο να κάνουμε πίσω. Αν χρειαστεί να πάρουμε τα όπλα για να υπερασπιστούμε την κοπερατίβα, εγώ κι οι άλλοι θα το κάνουμε. Τ αφεντικό διεκδικεί αποζημίωση αλλά αυτό δεν είναι δίκαιο. Πολλά αφεντικά προσχώρησαν σε διάφορες κοπερατίβες. Αυτό δε με πειράζει καθόλου, μιας και πρέπει κι αυτοί να βγάζουν το ψωμί τους. Αρχικά ήμασταν 22 εργαζόμενοι αλλά οι 5 αρνήθηκαν να μπουν (στην κοπερατίβα). Ο λόγος, νομίζω, ήταν ότι ένοιωθαν φόβο. Υπάρχουν πολλές δυσκολίες στο να χτίζεις το σοσιαλισμό σ ένα καπιταλιστικό κόσμο, το κίνημα όμως των κοπερατίβων αποτελεί ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση. Φυσικά είμαι ακόμα μισθωτός όμως ποιος άλλος τρόπος υπάρχει να λυθεί το πρόβλημα, εδώ και τώρα; Η κοπερατίβα έκανε μια συμφωνία με μια Ένωση Γειτονιάς μιας

240 240 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ παραγκούπολης (στο δήμο του Φαλκέιρο, στην Αμαντόρα της Λισαβόνας). Η προσφορά μας ήταν η χαμηλότερη που δέχτηκε η Ένωση Γειτονιάς. Αφορούσε τις σωληνώσεις και την ηλεκτρική καλωδίωση (περίπου εσκούδα ανά σπίτι έναντι 7 ή που ζητούσαν άλλοι). Οι Καταλήψεις Γης. Επίσημες αδημοσίευτες στατιστικές έδειξαν ότι μέχρι τις 8 Αυγούστου, εκτάρια από 330 διαφορετικά «herdades» (αγροκτήματα) και «latifundios» (τσιφλίκια) είχαν καταληφτεί από περίπου εργαζόμενους. Οι περιοχές που επηρεάστηκαν κατά κύριο λόγο ήταν το Αλεντέζο, το Ριμπατέζο και η περιοχή γύρω απ το Καστέλο Μπράνκο (στο Κέντρο). Η οργάνωση αυτής της γης σε κοπερατίβες και κολλεκτίβες ήταν λιγότερο εκτεθειμένη στη χειραγώγηση της αριστεράς. Το κυβερνητικό όργανο για την κοινωνική αλλαγή στην ύπαιθρο ήταν το IRA (Ινστιτούτο Γεωργικής Ανασυγκρότησης). Ομάδες αγρονόμων κι εξειδικευμένων υπαλλήλων εργάζονταν στα 8 Περιφερειακά Κέντρα του. Στην Εβόρα, το IRA λειτουργούσε με 18ωρο ημερήσιο ωράριο. Στις 17 Μάη, καταλήφτηκαν 200 εκτάρια στο Αλεντέζο, από 100 περίπου εργαζόμενους (οι φάρμες των Μονταγκρίλ, Λεϊσόες, Πίπας ντε Μπαΐσο κτλ). Η κατάληψη υποστηρίχτηκε απ το ΙRΑ και το MFA που υποσχέθηκαν την παροχή αγροεφοδίων. Οι εργαζόμενοι ζήτησαν 15 τρακτέρ για ν αρχίσουν δουλειά. Όταν η έκταση θα καλλιεργούνταν πλήρως, ίσως χρειάζονταν 30. Στις 11 Ιούνη, η Κίντα (φάρμα) ντα Τόρρε, κοντά στο Καμπάνας, μετατράπηκε σε κοπερατίβα. To IRA έδωσε την υποστήριξή του. Η γη είχε εγκαταλειφτεί απ τον προηγούμενο ιδιοκτήτη της, τον Κόμη του Τοζάλ. Η κατάληψη πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια της τοπικής Επιτροπής Γειτονιάς. Από ένα γειτονικό εργοστάσιο πήραν τα μηχανήματα που βοήθησαν να καθαριστεί η έκταση των 30 εκταρίων. Τα σπίτια που υπήρχαν στην έκταση θ αποτελούσαν τμήμα της κοπερατίβας. Τα 300 εκτάρια της Κίντα ντε Αλαγκόας, κοντά στο Λαγκόα (Αλγκάρβε), μετατράπηκαν σε κολλεκτίβα (με τα όνομα «Κόκκινο Αστέρι»). Η Κίντα του Σόουζα ντε Σε, κοντά στην Εβόρα, καταλήφτηκε. Η σχετική έκταση έφτανε τα εκτάρια. Ακολούθησε ένοπλη επίθεση δώδεκα μεγαλοτσιφλικάδων εναντίον των εργαζόμενων. Υπήρξε ένας τραυματίας. Στις 16 Ιούλη, καταλήφτηκε κι η Κίντα ντε Σάο Πέντρο στο χωριό της Κούμπα (Αλεντέζο) που μετατράπηκε σε κοπερατίβα. Στις 25 Ιούλη, καταλήφτηκαν γύρω στα εκτάρια από 354 εργαζόμενους στην περιοχή του Σανταρέμ κι ανακηρύχτηκαν κολλεκτίβα. Άλλοι εργαζόμενοι κουβαλώντας αξίνες, ήρθαν σκαρφαλωμένοι στα φορτηγά για να βοηθήσουν τους αγρεργάτες να πραγματοποιήσουν τη μαζική αυτή κατάληψη. Με τον ίδιο τρόπο καταλήφτηκαν κι οι φάρμες στο Ενγκάλ (2.000 εκτάρια και 23 εργαζόμενοι), στο Μόντε Κούκο (3.000 εκτάρια και 62 εργαζόμενοι), στο Εσπαρτέιρο (300 εκτάρια και 45 εργαζόμενοι), στο Φαΐας (350 εκτάρια και 45 εργαζόμενοι), στο Άγκουας Μπέλας (700 εκτάρια και 62

241 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ: ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΗ-ΚΟΜΜΑ 241 εργαζόμενοι), στο Αλντέια Βέλια (1.100 εκτάρια και 59 εργαζόμενοι), στο Κοουρέλα ντος Μπαρέιρος (500 εκτάρια και 59 εργαζόμενοι), στην Πάλμα (300 εκτάρια και 19 εργαζόμενοι), στο Μόντε Νόβο (1.000 εκτάρια και 19 εργαζόμενοι) και στο Ρουίβος (700 εκτάρια και 48 εργαζόμενοι). Ως τα τέλη Ιούλη του 1975, είχε δημιουργηθεί ξεκάθαρα ένα πρότυπο. Το πιο αξιοσημείωτο γεγονός ήταν ότι ποτέ δε γίνονταν κουβέντα για το χωρισμό της γης. Η γη θα δουλεύονταν ομαδικά και θ ανήκε στο σύνολό της στο χωριό. Τα εργατικά χέρια δεν έλειπαν αλλά η έλλειψη μηχανημάτων προκάλεσε ατέλειωτα προβλήματα. Η Ένωση Τραπεζοϋπαλλήλων (που πρόσκεινταν στην Ιντερσιντικάλ) βοηθούσε να εξασφαλιστούν πιστώσεις που θα χορηγούνταν στα κατειλημμένα αγροκτήματα. Οι αγροτικές τράπεζες όμως επέμεναν ότι τα δάνεια έπρεπε να παρέχονται υπό την καθοδήγηση του Υπουργού Γεωργίας, Μπαπτίστα, καθώς και μέσω των Περιφερειακών Κέντρων του IRA. Αμέσως μετά την πραγματοποίηση μιας κατάληψης, κατέφταναν ομάδες του IRA και συζητούσαν την κατάσταση με τους εργαζόμενους. Κατέληγαν σε αποφάσεις μόνο με τη σύμφωνη γνώμη των εργαζόμενων. Στις νέες κοπερατίβες θα χορηγούνταν δάνεια με το ισχύον τραπεζικό επιτόκιο (6,5 %). Οι πιστώσεις περιελάμβαναν ένα ταμείο έκτακτης ανάγκης απ το οποίο μπορούσαν να πληρώνονται οι καθυστερούμενοι μισθοί. Πολλές κοπερατίβες ανέλαβαν τ αποθέματα φελλού και ξυλείας που βρήκαν και τα πουλούσαν για να πληρώσουν τους μισθούς. Ο νόμος για την Αγροτική Μεταρρύθμιση έθετε ανώτατο όριο 500 εκταρίων στην κατοχή γης από ένα πρόσωπο. Αυτό έδωσε στην κυβέρνηση τη δύναμη ν αναλάβει την επιπλέον γη που χρειάζονταν οι κοπερατίβες. Σε πολλές περιοχές, τα Περιφερειακά Κέντρα του IRA νομιμοποιούσαν άμεσα τις καταλήψεις. Έργο των κέντρων αυτών ήταν να υπηρετούν τις κοπερατίβες κι όχι να τις διευθύνουν. Οι υπάλληλοι των Κέντρων έπρεπε να υπενθυμίζουν συνεχώς στους αγρεργάτες το γεγονός αυτό. Εκτός απ το κίνημα των κοπερατίβων υπήρχε κι η «Ένωση των Μικρομεσαίων Γεωργών». Ήταν προβληματισμένοι απ τις καταλήψεις και φοβούνταν το ενδεχόμενο να καταληφτούν κι οι δικές τους εκτάσεις. Η πλειοψηφία τους τάσσονταν κρυφά, αν όχι ανοιχτά, εναντίον του κινήματος. Στην περιοχή της Εβόρα, είχαν σημειωθεί ήδη 100 περίπου καταλήψεις. Μέσα στον Αύγουστο του 1975 εμφανίζονταν νέες καταλήψεις καθημερινά. Ας εξετάσουμε και πάλι μια συγκεκριμένη περίπτωση: την κοπερατίβα της Σαφίρα, κοντά στο Μοντεμόρ (Αλεντέζο). Έχοντας καταλάβει δύο φάρμες (συνολικής έκτασης εκταρίων), οι 89 εργαζόμενοι που συμμετείχαν εξέλεξαν μια Επιτροπή που επικοινώνησε αμέσως με το Περιφερειακό Κέντρο του IRA. Η κατάληψη δηλώθηκε. Η Επιτροπή, συνεδριάζοντας σ έναν αχυρώνα, αποφάσισε να ζητήσει δάνειο εσκούδων ώστε ν αρχίσουν οι φάρμες να λειτουργούν. Ο Ζε, ο πλέον ευφραδής απ τους ανθρώπους της Επιτροπής, μου μίλησε για κάποια απ τα προβλήματα. «Οι ιδιοκτήτες της γης ήρθαν το βράδυ με πρόθεση να πάρουν κάποια απ τα μηχανήμα-

242 242 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ τα που είχαν αφήσει στη φάρμα. Εξ αιτίας αυτού του γεγονότος οργανώθηκε νυχτερινή περιφρούρηση. Μια κοντινή μας φάρμα έχασε δύο τρακτέρ απ την έλλειψη επαγρύπνησης. Οι περισσότερες καταλήψεις φυλάγονται από ένοπλους εργάτες. Ο κόσμος το ξέρει και δεν έρχεται προς τα δω τη νύχτα. Ένα ακόμα πρόβλημα είναι η συνεχιζόμενη καπιταλιστική νοοτροπία των εργαζόμενων. Οι γείτονές μας στην Ινφάντα έχουν δύο μηχανήματα που θέλαμε να δανειστούμε. Αντί όμως να μας τα δανείσουν, ζητούσαν να τα νοικιάσουμε για 400 εσκούδα τη μέρα. Το πρόβλημα λύθηκε με μια συνάντηση των δύο κοπερατίβων που ανέλυσαν τη σχέση μιας τέτοιας συναλλαγής. Μεταξύ των δύο καταλήψεων παρεμβάλλεται μια μικρή ιδιοκτησία. Αν κι οι καταλήψεις δεν τρέφουν κανένα ιδιαίτερο σεβασμό για τον ιδιοκτήτη, οι άνθρωποί μας πήγαν και του ζήτησαν να νοικιάσουν το κομμάτι του, το ενοίκιο του οποίου θα πλήρωνε η κυβέρνηση. Κάλεσαν τον ιδιοκτήτη να προσχωρήσει στην κοπερατίβα όμως αυτός αρνήθηκε. Το πρόβλημα παραμένει άλυτο. Θα εξαρτηθεί απ τη γραμμή της Ένωσης Μικρομεσαίων Γεωργών το ποιανού μέλος είναι ο άνθρωπος αυτός. Οι εργαζόμενοι στην κοπερατίβα έχουν να πληρωθούν 7 βδομάδες. Δεν έχουν λάβει κάποια έκτακτη ενίσχυση. Κόψαμε 24 τόνους φελλού και πήραμε άλλους 25 όταν καταλάβαμε τη φάρμα. Θέλουμε να τους πουλήσουμε για να πληρωθούν οι μισθοί». Ο Ζε αναφέρθηκε επίσης (ενώ τον διέκοπταν άλλα μέλη της Επιτροπής) και στον αριθμό των λαγών που τριγυρνούσαν στα χωράφια. Εξ αιτίας της γενικής αντίθεσης στο κυνήγι του λαγού (πράγμα που αποτελούσε κυρίως χόμπι της αριστοκρατίας, καθώς κι έναν απ τους λόγους για τη μη καλλιέργεια της γης), υπήρχε μια κάποια σύγχυση σχετικά με το τι έπρεπε να γίνει. Οι υπάλληλοι του Περιφερειακού Κέντρου της Εβόρα συμβούλεψαν τους ανθρώπους της κατάληψης να πράξουν ότι θεωρούσαν αυτοί σωστό. Μόνο εκείνοι γνώριζαν το πρόβλημα. Όπως το έθεσε κι ένας υπάλληλος του IRA: «Για 48 ολόκληρα χρόνια είχατε ανθρώπους που αποφάσιζαν για λογαριασμό σας. Αν κάνετε το ίδιο και τώρα, δε θ αλλάξει τίποτα. Εσείς είστε που καταλάβατε τη γη, κάντε λοιπόν ότι θεωρείτε εσείς ορθό. Αν θέλετε, σκοτώστε τους λαγούς». Αυτή ήταν γενικότερα η στάση των υπαλλήλων του IRΑ. Η γραφειοκρατία ήταν περιορισμένη κι ο μόνος έλεγχος του Κέντρου αφορούσε την κατανομή των δανείων, που στις περισσότερες περιπτώσεις χορηγούνταν αυτόματα. Παρόλα αυτά υπήρχε μεγάλο κοινωνικό χάσμα μεταξύ της Επιτροπής και των τεχνικών που παρείχαν βοήθεια εκ μέρους του IRA. Η ομάδα τoυ IRA ζήτησε απ τους εργαζόμενους να κάνουν μια κριτική για το Κέντρο. Ο Ζε εξέφρασε δύο παράπονα. Το πρώτο αφορούσε μια κάποια αποδιοργάνωση. Όταν πήγαινε στο Κέντρο συναντούσε κάθε φορά και διαφορετικούς ανθρώπους. Ακολούθως, αυτά που έλεγε κάποιος υπάλληλος του IRA δεν συμφωνούσαν πάντα μ εκείνα που έλεγε ένας δεύτερος. Αυτό φυσικά δεν αποτελούσε έκπληξη. Μέσα στο Κέντρο υπήρχαν όλα τα είδη των πολιτικών-τεχνοκρατικών τάσεων. Εκτείνονταν απ το PCP μέχρι το MRPP, περιλαμβάνοντας κάποιες φορές ακόμα και «ελευθεριακούς». Γενικά, ο ρόλος του IRA ήταν αυτός της ενσωμάτωσης. Όπως η COPCON βοήθησε να εξαπλωθεί ο μύθος ότι η εργατική τάξη δε χρειάζονταν να εξοπλιστεί, το IRA προωθούσε τον αντίστοιχο που έλεγε ότι

243 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ: ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΗ-ΚΟΜΜΑ 243 δεν ήταν αναγκαίο για την εργατική τάξη ν αναλάβει τον έλεγχο της νομοθετικής και οικονομικής εξουσίας συνολικά. Όσο κι αν το IRA επαναλάμβανε στους εργαζόμενους ότι διέθεταν φίλους στα Κέντρα, η ύπαρξή του ως σανίδα σωτηρίας για την εξουσία, εμπόδιζε τη σύσταση παράλληλων και αυτόνομων εργατικών οργανώσεων σ αυτό το επίπεδο. Οι Επιτροπές Γειτονιάς. Κι εδώ όπως αλλού, οι κομματικοί αγώνες είχαν την τάση να κυριαρχούν στο αυτόνομο κίνημα. Οι Επιτροπές Γειτονιάς γνώρισαν παρεμβάσεις απ το PRP και το UDP και σ ορισμένες περιπτώσεις κι απ το MRPP. Μέσα στις Συνελεύσεις διεξάγονταν άγριοι αγώνες για τον έλεγχό τους και τα τοπικά προβλήματα υποβιβάζονταν στο επίπεδο των κομματικών ερίδων. Ως συνήθως, πολλοί κάτοικοι έχαναν κάθε ενδιαφέρον. Ενώ στη διαδήλωση της 19ης Απρίλη εκπροσωπούνταν 38 περίπου Επιτροπές, μόνο 8 απ αυτές είχαν μείνει να παρακολουθούν κανονικά τις εργασίες της CRAM μέχρι τον Αύγουστο. Οι Επιτροπές των παραγκουπόλεων χειραγωγούνταν πιο δύσκολα. Οι αγώνες τους παρακινούνταν απ την απόλυτη ανάγκη: ήθελαν σπίτια και τα ήθελαν σύντομα. Ενώ το PCP έκανε λόγο για «αναρχο-λαϊκισμό» (προκειμένου να περιγράψει οποιοδήποτε κίνημα δεν μπορούσε να ελέγξει) και το PPD αναφέρονταν στη «δήθεν λαϊκή εξουσία» (με τ οποίο εννοούσαν ότι η αστική δημοκρατία ήταν σε κρίση), οι ίδιες οι Επιτροπές Γειτονιάς αντιμετώπιζαν πολλές δυσκολίες. Να κάποιες απ αυτές: 1) Αντιπροσώπευση. Στο δήμο του Άνζος ζούσαν γύρω στους ανθρώπους. Η Συνέλευση όμως που λειτουργούσε «εν ονόματι» των κατοίκων αριθμούσε μονάχα 300 άτομα. Οι αριθμοί δε σήμαιναν ότι κάτοικοι ήταν εναντίον της Επιτροπής Γειτονιάς. Πολλοί δεν μπορούσαν να παρακολουθούν τις συνελεύσεις επειδή δούλευαν το βράδυ, επειδή ήταν κουρασμένοι μετά από μια μέρα δουλειάς, επειδή τους επισκέφτηκε κάποιος συγγενής, επειδή δε θεωρούσαν μια συγκεκριμένη συνέλευση σημαντική ή γιατί είχαν μπουχτίσει απ τους τσακωμούς. Ένας συγκεκριμένος τύπος ανθρώπων είχε την τάση να επιβάλλεται. Μιλούσαν καλύτερα, εξηγούσαν τις απόψεις τους σαφέστερα και τις χρησιμοποιούσαν για να οργανώνουν και να ελέγχουν. 2) Παθητικότητα. Στις παραγκουπόλεις, πολλοί εργαζόμενοι τηρούσαν παθητική στάση όσον αφορά τη μορφή των σπιτιών που θα χτίζονταν γι αυτούς. «Περιμένετε και θα δούμε, θα ξέρουμε μόλις πάρουμε στα χέρια το κλειδί», ήταν η συνηθισμένη αντιμετώπιση. Ούτε γίνονταν πολλές συζητήσεις για τη φύση της οικογένειας στα νέα σπίτια: αυτό σήμαινε ότι οι ίδιες δομές θα συνέχιζαν να υπάρχουν (αν και, προφανώς, σε καλύτερο περιβάλλον). 3) Ατομισμός. Σε γενικές γραμμές επικρατούσε συλλογικό πνεύμα κι όχι ατομιστικό. Όταν κάποιοι εργαζόμενοι εξέφραζαν ατομιστικές απόψεις (κατηγορώντας για παράδειγμα όσους δεν είχαν να πληρώσουν το νοίκι τους) επικρίνονταν άμεσα. Εξετάζονταν η

244 244 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ δημιουργία ταμείων για όσους αντιμετώπιζαν δυσκολίες. Υπήρξαν επίσης περιπτώσεις ανθρώπων που εκδιώχθηκαν απ τις Επιτροπές. Η συνηθέστερη αιτία ήταν ότι δέχονταν χρήματα για να διευκολύνουν καταλήψεις σπιτιών. 4) Ενσωμάτωση. Οι Τοπικές Επιτροπές και τα υπόλοιπα όργανα της τοπικής διακυβέρνησης αποτελούσαν εμπόδιο στη συνολική πορεία της κοινωνικής αλλαγής, σαμποτάροντας κι εκτρέποντας συχνά διάφορα αιτήματα. Μια τέτοια Επιτροπή που έλεγχε μια περιοχή που κατοικούνταν κυρίως από μεσοαστούς είχε τη «σπουδαία» ιδέα να φτιάξει μια «παιδική χαρά» στη θέση των παραγκών. Η συγκεκριμένη Επιτροπή των MDP-CDE προσπαθούσε προφανώς να δημιουργήσει ένα πάρκο αποκλειστικά και μόνο γι αυτούς που διέθεταν ήδη σπίτι. 5) «Κρατισμός». Κατά μία έννοια, SAAL (για τις Επιτροπές Γειτονιάς) και IRA (για τις καταλήψεις γης) δρούσαν ως εκπρόσωποι του κρατικού καπιταλισμού, κατευθύνοντας τους αγώνες σε μορφές που θα μπορούσαν να γίνουν αποδεκτές απ το κράτος, καταρτίζοντας λίστες με το καθετί που καταλαμβάνονταν και παρέχοντας πληροφορίες στα υπουργεία όσον αφορά τις εξελίξεις. Πολλοί επαναστάτες προσχώρησαν σ αυτούς τους οργανισμούς και, νοιώθοντας συμπάθεια για τα προβλήματα του κόσμου, προσπάθησαν να θέσουν τις φυσικές και διανοητικές τους δυνατότητες στη διάθεση των Επιτροπών. Όμως πολλοί εργαζόμενοι ένοιωθαν φόβο απέναντί τους, όπως ακριβώς και έναντι κάθε κρατικού θεσμού, παρά τη βοήθεια που τους παρείχαν.

245 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙ: ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ 245 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ Στρατιώτες ορκίζονται να «υπηρετούν την εργατική τάξη» και να πολεμούν ενάντια «στο φασισμό και τον ιμπεριαλισμό».

246 246 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Μεταξύ Ιούνη και Αύγουστου του 1975, γίνεται όλο και πιο δύσκολο να γίνει λόγος για κυβέρνηση ή για πραγματική αντιπολίτευση. Η πραγματική εξουσία κατεβαίνει ολοένα και περισσότερο στο πεζοδρόμιο. Με την αποχώρηση του Σ.Κ. και του PPD απ την Τέταρτη Κυβέρνηση, τα PCP και MDP έμειναν μόνα τους στον εικονικό έλεγχο του κράτους. Οι «Γκονσαλβικοί», όπως αποκαλούνταν η στρατιωτική πτέρυγα του PCP, κυριαρχούσαν στο Συμβούλιο της Επανάστασης, ενώ το PCP κι οι συμπαθούντες του έλεγχαν την πλειοψηφία των υπουργείων. Η κοινωνική βάση τους όμως στη χώρα ήταν περιορισμένη και σίγουρα δε φαίνονταν να επεκτείνεται. Το PCP είχε ηγηθεί των αντιδράσεων της 11ης Μάρτη και οι «μετριοπαθείς» πτέρυγες του MFA και του Σ.Κ. έπρεπε να συμβιβαστούν με τα επακόλουθά της, αποδεχόμενες τις εθνικοποιήσεις ως τίμημα που έπρεπε να καταβληθεί για τη συμμετοχή τους στην εξουσία. Μεταξύ Μάρτη κι Ιούνη, το Σ.Κ. (κι η σοσιαλδημοκρατική πτέρυγα του MFA) βρίσκονταν σ αποδιοργάνωση. Θα παρέμεναν σε μειονεκτική θέση, παρά την «υποστήριξη» που θα γνώριζε το Σ.Κ. μέσω των εκλογών του Απρίλη. Η νεοσχηματισθείσα Πέμπτη Κυβέρνηση βάλλονταν από πολλές πλευρές. Αποτελεί χυδαία διαστρέβλωση η άποψη που ήθελε κάθε στήριξη προς την Κυβέρνηση να είναι αναγκαστικά «επαναστατική» σ αντίθεση με την όποια εναντίωση που ήταν αντίστοιχα «αντιδραστική» (σύμφωνα με τα παραμύθια που σερβίρει τώρα το PCP). «Η Πέμπτη Κυβέρνηση γεννήθηκε νεκρή», σύμφωνα με τον Αρνάλντο Μάτος (MRPP). Είχε κληρονομήσει όμως κι όλες τις νεκρές κυβερνήσεις που είχαν προηγηθεί. Οι ίδιες δυνάμεις που αντιτίθονταν στην Πέμπτη Κυβέρνηση, είχαν την ίδια στάση κι απέναντι στην Τρίτη ή την Τέταρτη. Η μοναδική διαφορά ήταν η απουσία των PCP και MDP από ορισμένες εκ των συγκεκριμένων αντιπολιτευτικών στάσεων. Τα αυτοχρισμένα κόμματα της εργατικής τάξης βρίσκονταν τώρα στην εξουσία και, σύμφωνα με ορισμένους, ότι κι αν έκαναν έπρεπε να τυγχάνει υπεράσπισης. Υπήρχαν όμως και αντιδράσεις διαφορετικού είδους που επρόκειτο τώρα να πάρουν μια βίαιη μορφή. Η Αντίδραση στο Βορρά. Οι βομβιστικές επιθέσεις που θα εξαπλώνονταν σ ολόκληρο το Βορρά ξεκίνησαν «επισήμως» απ το Φάφε (κοντά στο Πόρτο) στις 11 Ιούνη, όταν και εξερράγη χειροβομβίδα στα γραφεία του PCP. Οι περισσότερες απ τις τρομοκρατικές ενέργειες που ακολούθησαν ήταν ξεκάθαρα έργο της δεξιάς. Στο Πόβοα ντε Βαρζίμ (κοντά στο Πόρτο) μοιράστηκαν φυλλάδια που ανέφεραν ότι το MDP σχεδίαζε ν απαγάγει έναν παπά της περιοχής. Στην Τρόφα, στις 16 Ιούνη, συμπαθούντες του CDS οργάνωσαν διαδήλωση εναντίον του PCP. Η πλατιά υποστήριξη που γνώρισε η συγκεκριμένη «αντιπολίτευση» στο Βορρά και το Κέντρο της χώρας, μπορεί μόνο να εξηγηθεί απ τη στρατηγική που ακολούθησε σ αυτές τις περιοχές το PCP. To PCP δεν είχε φανεί διαφορετικό απ τα παραδοσιακά κόμματα όσον αφορά τον έλεγχο που ασκούσε στα Σπίτια του Λαού (Casas do Povo) και τις Τοπικές Επιτροπές. Τα πρόσωπα πίσω απ τα γραφεία είχαν αλλάξει, όχι όμως κι οι

247 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙ: ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ 247 συμπεριφορές. Εξ αιτίας του ότι το PCP λειτουργούσε «κλικαδόρικα», οι άνθρωποι σ αυτές τις περιοχές βοηθούνταν με κριτήριο την κομματική τους ένταξη κι όχι με βάση τις πραγματικές τους ανάγκες. Την 1η του Ιούλη, οι εργαζόμενοι της Μολεφλέξ (στρώματα) παράτησαν τα εργαλεία τους κι έκαναν πορεία απ το Σ. Ζοάο ντα Μαντέιρα στους στρατώνες του Πόρτο. Οι 200 περίπου απ τους εργαζόμενους ισχυρίζονταν ότι το PCP χειραγωγούσε τη Διευθύνουσα Επιτροπή (που είχε διοριστεί απ το Βάσκο Γκονσάλβες) κι ότι η Εργατική Επιτροπή τους ελέγχονταν απόλυτα απ το Κόμμα. Στη Λουρινιά, στα κεντρικά της χώρας, η πλειοψηφία των μικροαγροτών και των εργαζόμενων είχε στηρίξει τα κοινωνικά κινήματα μετά την 25η Απρίλη. Το τοπικό PCP κατηγόρησε ένα ξενοδόχο της περιοχής επειδή είχε νοικιάσει στο CDS μια αίθουσα για τη συγκέντρωσή του. Ο άνθρωπος αυτός ήταν δημοφιλής στην περιοχή κι είχε νοικιάσει το χώρο του αρκετές φορές στους περισσότερους απ τους εργαζόμενους, για γάμους, γιορτές κτλ, χρεώνοντας μάλιστα φτηνότερα τους φτωχότερους απ αυτούς. Όταν το PCP τον αποκάλεσε «φασίστα» και «αντιδραστικό», οι ντόπιοι μικροαγρότες κι εργάτες γης συγκεντρώθηκαν μαζικά για να τον υποστηρίξουν. Η διαδήλωσή τους, όπως και πολλές παρόμοιες, στρέφονταν τόσο εναντίον του τοπικού PCP, όσο κι υπέρ του PPD (ή του CDS κτλ). Στη διάρκεια της διαδήλωσης πετάχτηκαν αρκετές μολότοφ. Η μοναδική αντίδραση του PCP ήταν να χαρακτηρίσει όλους τους ντόπιους «αντιδραστικούς κι αμόρφωτους». Αυτός ο πατερναλισμός ήταν διαδεδομένος. Με σκοπό να εξηγήσουν τις διαιρέσεις μέσα στην εργατική τάξη, οι αριστερές ομάδες περιορίστηκαν στο να μιλάνε για την καθυστέρηση του προλεταριάτου. Αυτό εξόργισε το «καθυστερημένο προλεταριάτο» ακόμα παραπάνω. Ενώ σ ένα θεωρητικό επίπεδο, ομάδες όπως το UDP ή το PRP-BR συζητούσαν στο εσωτερικό τους προβλήματα όπως εκείνα των αγρεργατών ή των ενοικιαστών μικροαγροτών, στην πράξη η συμπεριφορά τους έδειχνε το χειρότερο είδος κλικαδορισμού. Η αντίδραση συνεχίζονταν ασταμάτητη όλο τον Ιούλη και τον Αύγουστο. Στο Σάντα Κόμπα Ντάο, στις 26 Ιούλη, το πλήθος εισέβαλε σ ένα στρατόπεδο της GNR, στ οποίο κρατούνταν ένας πρώην πράκτορας της PIDE. Στη Μπραγκάνσα συγκεντρώθηκαν περίπου άνθρωποι για ν ακούσουν τον Επίσκοπο να τελεί τη Λειτουργία, φωνάζοντας «Κάτω ο Οτέλο, να πάει στη Μοζαμβίκη». Σε Αγκουέντα και Εσμορίζ, καταστράφηκαν τα γραφεία του PCP. Στις 29 Ιούλη, έγιναν στάχτη τα γραφεία του MDP στις ίδιες πόλεις, εν μέσω των συνθημάτων «Ζήτω το CDS». Στη Λουρινιά, όπου κάηκαν οι εφημερίδες της Λισαβόνας στη διάρκεια μιας «αντικομμουνιστικής» διαδήλωσης, 300 περίπου μικρομεσαίοι αγρότες και μαγαζάτορες της περιοχής έκαναν πορεία μέχρι τη μια απ τις εθνικοποιημένες τράπεζες (που τώρα ελέγχονταν απ το PCP) απαιτώντας την απομάκρυνση τριών μελών του PCP που εργάζονταν εκεί. Ισχυρίστηκαν ότι οι αγροτικές πιστώσεις δίνονταν με κομματικά κριτήρια κι ότι οι πληροφορίες για τις κομματικές πεποιθήσεις του καθένα παρέχονταν στην τράπεζα απ τους εργαζόμενους της περιοχής που ήταν μέλη του PCP. Όταν το PCP κατηγορήθηκε από 30 περίπου μέλη της «Επιτροπής για την Εκκαθάριση της PIDE» ότι χρησιμοποιούσε τους παλιούς της φακέλους εκβιάζοντας ανθρώπους προκειμένου να το υποστηρίξουν, το Σ.Κ. απαίτησε

248 248 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ τη διενέργεια έρευνας. Το ότι το Σ.Κ. (ή και άλλοι) θα τους χρησιμοποιούσαν επίσης αν είχε έστω και μισή ευκαιρία, είναι άλλη ιστορία. Το σκάνδαλο συνέβαλε στο να απαξιωθεί ακόμα περισσότερο η Πέμπτη Κυβέρνηση. Μέχρι τα τέλη Αυγούστου, οι περισσότερες απ τις οργανώσεις (με την εξαίρεση των πιο ορθόδοξων μαοϊκών) είχαν δεχτεί επιθέσεις. Μέσα σ αυτές περιλαμβάνονταν η Ιντερσιντικάλ, το PCP, το MDP, το FSP, το MES, το UDP, το PRP-BR, το FEC m-l και διάφορες μετωπικές οργανώσεις που ελέγχονταν απ αυτές τις ομάδες. Για να κατανοήσει κάποιος αυτό το κύμα των βομβιστικών επιθέσεων σε Βορρά και Κέντρο, πρέπει να εξετάσει τις κοινωνικές και πολιτισμικές ιδιομορφίες των συγκεκριμένων περιοχών. Δεν ήταν η πρώτη φορά που ένα καθεστώς με βάση τη Λισαβόνα δέχονταν μετωπική επίθεση απ το Βορρά. Στους γνωστούς πολέμους της Πατουλεΐα ( ), η αναταραχή είχε ξεκινήσει απ το Πόρτο, κατευθυνόμενη εναντίον των μεταρρυθμίσεων που είχαν εισαχθεί απ το δεξιό Καμπραλικό (ΣτΜ: εκ του Αντόνιο Μπερνάρντο ντα Κόστα Καμπράλ, βασιλικού συμβούλου) καθεστώς. Το καθεστώς αυτό, εγκαθιδρυμένο μ ένα αναίμακτο πραξικόπημα, συνάντησε την αντίθεση των κύριων τάξεων της κοινωνίας (των αριστοκρατών, των τεχνιτών και των χωρικών), όπως και των διάφορων πολιτικών τάσεων (μοναρχικών, στρατηγών, κλήρου κι αριστερών ριζοσπαστών). Η εξέγερση της εποχής εκείνης (γνωστής και σαν εξέγερση της Μαρία ντα Φόντε) ήταν σίγουρα λαοφιλής παρόλο που οι εσωτερικές της αντιθέσεις ήταν το ίδιο μεγάλες μ εκείνες που θα προέκυπταν απ την κοινή εχθρότητα του Πριν τον Απρίλη του 1974, οι θεωρητικοί κι οι οικονομολόγοι του PCP και του MDP είχαν προσπαθήσει ν αναλύσουν σοβαρά την κατάσταση μόνο στο Νότο, όπου οι καπιταλιστικές αντιθέσεις ήταν πιο έκδηλες. Είχαν καταστρώσει τα πλάνα τους για τη διάλυση των μεγάλων τσιφλικιών και μονοπωλίων μέσω μιας αγροτικής μεταρρύθμισης. Ο Βορράς, σχεδόν ξεχασμένος, διεκδικούσε το δικαίωμα να τον ξαναθυμηθούν, και μάλιστα εκδικητικά. Η δομή και τα προβλήματα του Βορρά ήταν τελείως διαφορετικά απ αυτά του Νότου, όπως εύκολα μπορεί να φανεί από κάποια δεδομένα (βλ. Παράρτημα 15Β). Στην Εβόρα, το 71 % των υφιστάμενων αγροκτημάτων αποτελούνταν από λιγότερα των 4 εκταρίων. Όμως το σύνολο των πολυάριθμων αυτών αγροκτημάτων κάλυπτε ένα πολύ μικρό μέρος της γης (6 %). Το υπόλοιπο βρίσκονταν στα χέρια των ιδιοκτητών μεγάλων εκτάσεων. Στην άλλη άκρη του φάσματος, στην περιοχή του Βισέου, υπήρχαν λίγες μόνο μεγάλες ιδιοκτησίες και το υπόλοιπο 92 % καλύπτονταν από εκτάσεις μικρότερες των 4 εκταρίων. Παρόμοια, όλες οι μεγάλες εργοστασιακές μονάδες με μεγάλο αριθμό εργατών βρίσκονταν στο Νότο. 21 απ τα 49 εργοστάσια που απασχολούσαν πάνω από εργαζόμενους έδρευαν στη Λισαβόνα και το Σετούμπαλ. Η αγροτική μεταρρύθμιση στο Νότο δεν παρουσίασε πολλά προβλήματα. Οι μεγαλοτσιφλικάδες εγκατέλειψαν τη γη (ή εκδιώχτηκαν απ αυτή) κι οι εργάτες γης απλά προχώρησαν καταλαμβάνοντάς την. Στην Εβόρα, το 90 % του δυναμικού που απασχολούνταν στη γεωργία ήταν μεροκαματιάρηδες. Στη Βιάνα του Βορρά, το ποσοστό αυτό ήταν μόνο 27 %. Η ανομοιογένεια του βιομηχανικού τομέα συνοδεύονταν κι από

249 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙ: ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ 249 μια μεγάλη ανομοιογενή ανάπτυξη της γεωργίας. Στο Νότο υπήρχε σίγουρα μια υποστήριξη προς τις κρατικο-καπιταλιστικές πολιτικές του PCP και του MDP: άνοιγαν μια δίοδο που επέτρεπε στους εργαζόμενους να καταλαμβάνουν τη γη και μαζί της τα μηχανήματα και τα οικήματα που υπήρχαν σ αυτήν. Οι μεγαλοτσιφλικάδες (μέσω της PIDE και της GNR) κρατούσαν τους εργάτες στο χέρι. Οι άθλιοι μισθοί γεννούσαν απ τη μια πραγματική αλληλεγγύη κι απ την άλλη μίσος για τους μεγάλους γαιοκτήμονες. Οι εθνικοποιήσεις των τραπεζών και ο συγκεντρωτισμός των πιστώσεων αποτέλεσαν την προφανή αντίδραση του PCP στις πιέσεις απ τα κάτω. Η στήριξη των καταλήψεων γης κι η αποδοχή των «κοπερατίβων» ήταν επίσης αναγκαίες, τουλάχιστον στα πρώτα στάδια Ο Βορράς αποτελούσε διαφορετικό ζήτημα. Οι περισσότερες αγροτικές οικογένειες νοίκιαζαν τα μικρά τους κτήματα απ τους τοπικούς γαιοκτήμονες που τους είχαν στο χέρι πολύ παραπάνω σε σχέση μ όσα συνέβαιναν στο Νότο. Οι «νόμοι περί ενοικίου» που χρονολογούνταν στις αρχές του 40, επέτρεπαν στους γαιοκτήμονες ν αρνηθούν τη διαδικασία επανενοικίασης ή εκμίσθωσης, ειδοποιώντας τους ένα χρόνο πριν. Ο νόμος αυτός άλλαξε στη διάρκεια της Τέταρτης Κυβέρνησης. Σχεδόν κανείς γαιοκτήμονας δεν μπορούσε τώρα να διώξει έναν ενοικιαστή για 18 χρόνια βάσει υπογραφής συμβολαίου. Ο νέος νόμος για την ενοικίαση - χαρακτηριστικός της καινούριας νομοθεσίας - αποτελούσε συμβιβασμό με τους τοπικούς γαιοκτήμονες. 1 Απ τη μια βοηθούσε τους ενοικιαστές ενώ απ την άλλη νομιμοποιούσε την όλη ιδέα του αγροτικού ενοικίου, επιβεβαιώνοντας το «δικαίωμα» του γαιοκτήμονα στη γη. Οι χωρικοί του Βορρά ήταν αυτοί που παρείχαν την όποια «μαζική βάση» διέθετε το παλιό καθεστώς. Οι διαδηλώσεις προς υποστήριξη του Σαλαζάρ μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο αποτελούσαν όμως πολύ συχνά μια κωμωδία: οι αγρότες των επαρχιών του Βορρά στοιβάζονταν σα τα πρόβατα σε λεωφορεία και μεταφέρονταν στη Λισαβόνα (λαμβάνοντας 20 εσκούδα τη μέρα). Οι πράκτορες της PIDE κατάρτιζαν τις λίστες των διαδηλωτών, βοηθούμενοι απ τους παπάδες στις εκκλησίες. Οι οικογένειες στο Βορρά ζούσαν συχνά ολοκληρωτικά απ τη γη, τρώγοντας λαχανικά, ανταλλάσσοντας τ αναγκαία ενώ σπάνια χρησιμοποιούσαν ή χρειάζονταν χρήμα. Κάποια χωριά ήταν τόσο απομονωμένα ώστε τους πήρε κάποιο χρόνο για να αντιληφθούν ότι στη Λισαβόνα είχε λάβει χώρα ένα πραξικόπημα. Το πρόγραμμα «πολιτιστικής δυναμοποίησης» της Πέμπτης Μεραρχίας διεξάγονταν σε πολλές περιοχές με τρόπο επιθετικό απέναντι στους χωρικούς. Οι τοπικές δομές εξουσίας ήταν δύσκολο ν αποδιαρθρωθούν κι οι ανάλογες απόπειρες συναντούσαν τη συνδυασμένη αντίσταση των αφεντικών της υπαίθρου, του ασκούντος μεγάλη επιρροή κλήρου και της αστυνομίας. 1 Το πρόβλημα ήταν πολύ σύνθετο γιατί ανάμεσα στους «γαιοκτήμονες» υπήρχαν πολλοί αγρότες που κατείχαν 5 εκτάρια και νοίκιαζαν το 1 ή τα 2 απ αυτά σ άλλους. Αυτός ο τύπος «γαιοκτήμονα» δεν αναγνωρίζονταν ρητά απ την προτεινόμενη νομοθεσία.

250 250 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η Καθολική Εκκλησία είχε αναθρέψει πολλές γενιές μέσα στην άγνοια. Ακόμα και σήμερα, οι εκπρόσωποι του Βατικανού εξακολουθούν ν ασκούν επιρροή σε Νότο και Λισαβόνα. Ο Καρδινάλιος Κερεζέιρα, δεξί χέρι του Σαλαζάρ, ήταν ελεύθερος να κυκλοφορεί στην πρωτεύουσα ενώ οι φίλοι του, οι επικεφαλής της PIDE, βρίσκονταν στη φυλακή. Όλα αυτά όμως συνιστούν απλά μια μερική εξήγηση. Μισός αιώνας Σαλαζαρισμού δεν είχε καταφέρει να γεννήσει τόσο αντικομμουνισμό όσο 18 μήνες συμμετοχής του PCP στις διάφορες κυβερνήσεις. Οι πραγματικές ρίζες της εξουσίας στην ύπαιθρο δεν απειλούνταν κατά κανένα τρόπο απ το MFA. Απ το σύνολο των ανθρώπων της PIDE που είχε συλλάβει η Πρώτη Προσωρινή Κυβέρνηση, το 75 % προέρχονταν απ το Νότο και μόνο το 6 % απ το Βορρά, σύμφωνα με δημοσιογράφο της Λισαβόνας που σχετίζονταν με το PCP. Σε Βορρά ή Νότο, δεν είχαν πιάσει ούτε έναν παπά. Θεωρούνταν από πολλούς ότι το PCP ήταν υπεύθυνο διαχειριστικών καταχρήσεων στο Βορρά. Ενώ αυτό αληθεύει, πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι ούτε το PCP, ούτε κάποια απ τις υπόλοιπες αριστερές οργανώσεις αφιέρωσαν ιδιαίτερη σκέψη ή έδειξαν αξιοσημείωτο ενδιαφέρον για τα προβλήματα αυτής της περιοχής. Ο «αντικομμουνισμός» του Βορρά αποτελούσε μια σύνθετη περίπτωση, τα βασικά σημεία της οποίας ήταν: α) το γεγονός ότι οι παλιές δομές εξουσίας είχαν μείνει ανέπαφες στις μικρές πόλεις και την ύπαιθρο. Κάτω από καινούρια ονόματα, οι παλιοί κύκλοι είχαν αναδιοργανωθεί για ν αμυνθούν έναντι της επέλασης του κρατικού καπιταλισμού που είχε αποδειχτεί τόσο επιτυχημένος στο Νότο β) η έλλειψη κάθε κατανόησης ή συνολικής στρατηγικής για τους χωρικούς του Βορρά, σε μια εποχή που η «πρωτόγονη» κομμουνιστική πραχτική υπήρχε σίγουρα σε ορισμένα χωριά, κάτι που συνέβαινε και κάτω απ το φασισμό γ) η απουσία κάθε άμεσου δεσμού ανάμεσα στην αριστερά και τους «μη προνομιούχους» του Βορρά. Η επιρροή που ασκούσε το PCP στο Υπουργείο Γεωργίας δε χρησίμεψε σχεδόν σε τίποτα στους χωρικούς του Βορρά. Ο πυρήνας του PCP μέσα στο Υπουργείο, το SADA 2, διόριζε φίλα προσκείμενα κομματικά μέλη στα πόστα διαφόρων περιφερειών της χώρας, οι οποίοι με τη σειρά τους τοποθετούσαν τους αναπληρωτές τους. Περιορίστηκε λοιπόν σ αυτά. Μόνο όταν το IRA (μια διαφορετική υπηρεσία του ίδιου υπουργείου) άρχισε να υιοθετεί ριζοσπαστικότερες στάσεις υπερβαίνοντας το Κόμμα, άρχισε το PCP να ενδιαφέρεται. Όταν το IRA υποστήριξε τρεις καταλήψεις στο Βορρά που είχαν πραγματοποιηθεί στο πρώτο εξάμηνο που ακολούθησε την 25η Απρίλη, το SADA ήρθε σ επαφή μαζί τους για να «φροντίσει το Βορρά». Η κατάσταση πολλών μικρών ενοικιαστών-αγροτών είτε δεν άλλαξε καθόλου, είτε στην πραγματικότητα επιδεινώθηκε. Οι τιμές αυξήθηκαν ενώ οι «μισθοί» παρέμειναν ίδιοι. Οι οικογένειες μπορούσαν να τραφούν γιατί παρήγαγαν μόνες τους αλλά διέθεταν ελάχιστα χρήματα για ν αγοράζουν απ τις πόλεις. Αυτή η επιδεινούμενη κατάσταση ήταν βούτυρο στο ψωμί πολλών δεξιών ομάδων. Οι εκλογές του Απρίλη του Το SADA ήταν το «μέτωπο» του PCP μέσα στην Επιτροπή Εσωτερικού Εποικισμού (το μεγαλύτερο τμήμα της οποίας είχε μετατραπεί σε IRA). Μετά τις 11 Μάρτη, οι αξιωματούχοι του SADA, απ τα γραφεία τους στη Λισαβόνα, δίχασαν τη χώρα τοποθετώντας μέλη του PCP σε ηγετικές θέσεις διάφορων περιοχών.

251 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙ: ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ 251 αποδείχτηκαν κωμωδία. Στο Σάο Ζοάο ντο Κάμπο, τ αποτελέσματα ευνόησαν το CDS, με το PPD και το Σ.Κ. να έρχονται δεύτερο και τρίτο αντίστοιχα. Υπήρξαν ελάχιστοι ψήφοι για το PCP. Απ τους 250 ψηφοφόρους του χωριού (που πίστευαν ότι έπρεπε να ψηφίσουν υποχρεωτικά), δύο προτίμησαν το PUP (τ οποίο δεν εμφανίστηκε ποτέ στην περιοχή κι είναι απίθανο ν απέκτησε ξαφνικά ρίζες στην περιοχή η μαοϊκή ιδεολογία - επρόκειτο προφανώς για ψήφους διαμαρτυρίας, πλάκα μεταξύ φίλων ή προτίμηση στο σήμα του που ήταν πιο θελκτικό). Ο παπάς της περιοχής είχε κάνει ένα κήρυγμα την προηγούμενη Κυριακή τονίζοντας πως «κάποιες συγκεκριμένες πράξεις οδηγούν στο πυρ της κολάσεως». Όλοι γνώριζαν ότι ήταν μέλος του CDS, όπως κι ότι δεν αναφέρονταν στη μοιχεία. Ο Δρόμος προς τον Κρατικό Καπιταλισμό. Σε σχέση με την Ευρώπη ως σύνολο, η Πορτογαλία αποτελούσε, από κάθε άποψη, μια καθυστερημένη χώρα. Αν εξετάσουμε για παράδειγμα το κατά κεφαλήν ετήσιο εισόδημα για το 1974, ανέρχεται για την Πορτογαλίας στα 760 $ (ΗΠΑ). Απ τις χώρες του ΟΟΣΑ, μόνο η Τουρκία βρίσκονταν χαμηλότερα. Για να γίνει κάποια σύγκριση, το αντίστοιχο μέγεθος για τις ΗΠΑ ήταν 5.130, για τη Γαλλία ενώ για την Ισπανία και την Ελλάδα έφτανε στα Τα νούμερα αυτά δεν περιλαμβάνουν τα έσοδα που προέρχονταν απ τις πρώην Πορτογαλικές αποικίες, ούτε τα εμβάσματα των μεταναστών εργατών. Ούτε επίσης περιλαμβάνουν τις πρώτες ύλες που δεν έχουν τύχει εκμετάλλευσης ακόμα, όπως τα κοιτάσματα σιδήρου του Νότου ή το πετρέλαιο των ακτών του Σίνες. Εκτός υπολογισμού είναι και τα εκατομμύρια που εισέρεαν στη χώρα από ΗΠΑ και Ρωσία ταυτόχρονα. Η Πορτογαλική οικονομία αποτελούνταν από τέσσερις κύριους τομείς: α) τον ημιφεουδαρχικό τομέα, στον οποίο οι ενοικιαστές αγρότες πλήρωναν μέρος του ενοικίου τους με τη μορφή εργασίας ή αγροτικής παραγωγής. Μεγάλες εκτάσεις του Βορρά διέπονταν απ το συγκεκριμένο τύπο β) ένα «φιλελεύθερο» καπιταλιστικό τομέα, στον οποίο τα μέσα παραγωγής ανήκαν σε μεμονωμένους ιδιώτες ή εταιρείες γ) τεράστια μονοπώλια και τράπεζες, ελεγχόμενα από 100 μεγάλες οικογένειες. Η CUF αποτελούσε ένα τέτοιο μονοπώλιο, συμμετέχοντας στο ένα δέκατο του εθνικού ακαθάριστου προϊόντος δ) κρατικές εταιρείες που ασχολούνταν στο ευρύτερο πεδίο των πρώτων υλών, της ενέργειας και των συγκοινωνιών. Η εθνικοποίηση αυτών είχε αρχίσει απ το Σαλαζάρ. Τα πολιτικά κόμματα αντανακλούσαν την παραπάνω κατάσταση. Σε διάφορους βαθμούς, βασίζονταν στους προαναφερθέντες τομείς της οικονομίας. Έκαναν την εμφάνισή τους συμμαχίες - ή εναντιώσεις - στα συγκεκριμένα συμφέροντα. Η πραγματική ζωή όμως ήταν πιο περίπλοκη απ τα βασικά προτεινόμενα μοντέλα. Συχνά έπρεπε να γίνονται συμβιβασμοί: το PPD θα συμμαχούσε με το Σ.Κ. αν και δε του ήταν 3 Οικονομικές Μελέτες: Πορτογαλία 1974 (Έκθεση του ΟΟΣΑ).

252 252 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ καθόλου αρεστή η κρατικο-καπιταλιστική ρητορική του τελευταίου. Η πλειοψηφία των λενινιστικών οργανώσεων υποστήριζε το PCP, παρόλη τη δυσαρέσκειά τους για την ανοχή που αυτό επιδείκνυε στο «φιλελεύθερο καπιταλισμό». Το MRPP, ωθούμενο απ τον παρανοϊκό φόβο ότι οι τεχνοκράτες του PCP μπορούσαν να του κλέψουν την παράσταση, έκανε τακτικές συμμαχίες με το Σ.Κ. ενώ παραδέχονταν την αντίφαση που εμπεριείχε μια τέτοια ενέργεια. Η ιστορία του εργοστασίου Μανουέλ Γκονσάλβες στο Φαμαλικάο φανερώνει κάποια απ τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι εργαζόμενοι ως αποτέλεσμα των διεθνών διασυνδέσεων του κεφαλαίου. Το εργοστάσιο εθνικοποιήθηκε αμέσως μετά την 11η Μάρτη επειδή ο ιδιοκτήτης του εμπλέκονταν στο αποτυχημένο πραξικόπημα. Ο άνθρωπος αυτός απευθύνθηκε απ την Ισπανία στους διεθνείς προμηθευτές του (μια Ελβετική εταιρεία) προτρέποντάς τους να σταματήσουν την παροχή πρώτων υλών εκτός κι αν τις παραγγελίες τις έδινε ο ίδιος προσωπικά. Οι εργαζόμενοι ήταν χωρίς δουλειά για τέσσερις βδομάδες και φυσικά χωρίς μισθούς. Το Διοικητικό Συμβούλιο είχε διοριστεί απ το PCP και η αυτοδιοριζόμενη Εργατική Επιτροπή κυριαρχούνταν απ το ίδιο κόμμα. Ο ίδιος ο Μανουέλ Γκονσάλβες προέρχονταν από φτωχή οικογένεια. Είχε κατασκευάσει μια πισίνα στο εργοστάσιο για τους εργαζόμενους και τους είχε χτίσει καινούριο εστιατόριο. Οι μισθοί ήταν άθλιοι αλλά καλύτεροι απ το τίποτα. Μέσα στο εργοστάσιο, μέλη της οικογένειάς του άρχισαν μια προσπάθεια για την επιστροφή του ιδιοκτήτη. Όταν 200 απ τους εργαζόμενους (καθοδηγούμενοι απ τα μέλη της οικογένειας Γκονσάλβες) απαίτησαν νέες εκλογές για την ανάδειξη Εργατικής Επιτροπής, το PCP αρνήθηκε αποκαλώντας την κίνηση αυτή «αντιδραστικό ελιγμό». Μια διαδήλωση στο Φαμαλικάο, στα τέλη Ιούνη, θα οδηγούσε κατόπιν στην πυρπόληση των γραφείων που διατηρούσε το PCP στην περιοχή, τον Ιούλη. Ορισμένοι απ τους εργαζόμενους τόνιζαν ότι οι εθνικοποιήσεις τους είχαν φέρει μόνο δυσκολίες. Αυτό που ήθελαν να πουν ήταν ότι το καινούριο αφεντικό (το κράτος) δεν ήταν καλύτερο απ το παλιό (το μεμονωμένο καπιταλιστή). Ο κρατικός καπιταλισμός από πολλές απόψεις ήταν πραγματικά χειρότερος: όλες οι παλιές δυσκολίες διατηρούνταν, στις οποίες ήρθε τώρα να προστεθεί η απειλή της απώλειας της εργασίας. Μέσα στο εργοστάσιο, οι σχέσεις εργασίας δεν άλλαξαν. Οι μισθοί δεν αυξήθηκαν. Απλά μεγάλωσε η ανασφάλεια. Οι μόνες οργανώσεις που υποστήριξαν αυτούς τους εργαζόμενους ήταν το CDS, το PPD και το Σ.Κ. κι αυτό το έκαναν απλά με το να επιτίθονται στη νέα διεύθυνση που ελέγχονταν απ το PCP. Οι εργαζόμενοι βρίσκονταν σε σύγχυση σχετικά με το τι ήθελαν και το πώς θα λύνονταν τα προβλήματά τους. Μετά από μια διαδήλωση στην πόλη του Φαμαλικάο, τον Αύγουστο (με σύνθημα «Κάτω η Εργατική Επιτροπή - Ζήτω τ Αφεντικό»), μίλησα με κάποιους απ τους συμμετέχοντες στο σινεμά της περιοχής, όπου και είχαν συγκεντρωθεί. Οι μισθοί τους ήταν χαμηλότεροι απ το ελάχιστο όριο που είχε ορίσει η κυβέρνηση. Η οργή τους εκφράζονταν μέσω του αντικομμουνισμού. Οι εμπρησμοί κι οι τρομοκρατικές επιθέσεις συνεχίστηκαν. Είναι αλήθεια ότι ο καιρός ήταν ξηρός αλλά ο αριθμός των δασικών πυρκαγιών που σημειώθηκαν στους καλοκαι-

253 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙ: ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ 253 ρινούς μήνες ήταν εξαιρετικά μεγαλύτερος απ το συνηθισμένο. Ομάδες όπως ο ELP (Στρατός για την Απελευθέρωση της Πορτογαλίας) ευθύνονταν για πολλές απ τις επιθέσεις. Θα παρακάμπτονταν όμως τα πραγματικά ζητήματα αν αποδίδονταν σ αυτόν γεγονότα όπως η συγκέντρωση ανθρώπων στη Μπράγκα που εμφανίστηκαν στις αρχές Αυγούστου για ν ακούσουν τον Επίσκοπο να καταγγέλει τις χώρες «πέραν του Σιδηρού Παραπετάσματος» (Ανατολικού μπλοκ). Τα οικονομικά προβλήματα ήταν πράγματι σοβαρά. Διακόσιες πενήντα χιλιάδες Πορτογάλοι ήταν χωρίς δουλειά και χωρίς να διαθέτουν τα προς το ζην. Το ταμείο ανεργίας που είχε ιδρυθεί απ την Τρίτη Κυβέρνηση ήταν αναποτελεσματικό σε μεγάλα τμήματα της χώρας. Περίπου άνθρωποι θα έρχονταν μέχρι τον Οχτώβρη απ την Ανγκόλα, και μετά θ ακολουθούσαν κι άλλοι. Πολλές επιχειρήσεις είχαν εγκαταλειφτεί απ τ αφεντικά τους επειδή δεν ήταν πια κερδοφόρες και καταλαμβάνονταν απ τους εργαζόμενους γιατί χρειάζονταν δουλειά. Το 75 % του ελλείμματος στο ισοζύγιο πληρωμών είχε να κάνει με τις χώρες της ΕΖΕΣ και της ΕΟΚ. Οι εξωτερικές κι εσωτερικές αγορές περιορίζονταν. Η Κρίση των Λενινιστικών Ιδεών. Στις 21 Ιούλη, ο Βάσκο Γκονσάλβες έκανε τη δική του ανάλυση για τα γεγονότα. «Η δημιουργία των συνθηκών εντός των οποίων μπορούν οι εργαζόμενοι να έρθουν προοδευτικά στην εξουσία, προϋποθέτει την ύπαρξη μιας πρωτοπορίας ικανής ν αναπτύξει μια σοσιαλιστική πρακτική». Εξέφρασε κατόπιν τις κρατικο-καπιταλιστικές πολιτικές του PCP. Διατηρούσε επιφυλάξεις για την αριστερά. «Ο βολονταρισμός κι ο ιδεαλισμός, μικρή σχέση έχουν με την οικοδόμηση του σοσιαλισμού ( ) Ο αριστερισμός είναι αντικειμενικά στο πλευρό της αντίδρασης ( ) Η πρόοδός του οφείλεται στην αδυναμία της υφιστάμενης εξουσίας να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της επαναστατικής διαδικασίας». Αυτή ήταν μια απ τις πρώτες παραδοχές ότι είχαν διαπραχτεί λάθη κι ότι το PCP κινδύνευε να χάσει έδαφος εκτός κι αν αυτά διορθώνονταν. Ο Κόστα Γκόμεζ προειδοποίησε ότι «ο πυλώνας της Λισαβόνας διέτρεχε τον κίνδυνο ν αποκοπεί απ την υπόλοιπη χώρα» κι επίσης ότι «η επανάσταση προχωρούσε με ρυθμό που η χώρα δεν μπορούσε ν ακολουθήσει». Ο διχασμός που είχε σημειωθεί μέσα στο Επαναστατικό Συμβούλιο αντανακλούσε τον αντίστοιχο που υπήρχε έξω απ αυτό. Ο Βίτορ Άλβες θα έλεγε αργότερα (Εσπρέσσο, 20 Σεπτέμβρη 1975) ότι το Συμβούλιο είχε αποσυντονιστεί τελείως κι ότι εξαιτίας αυτού ήταν που αποφασίστηκε να συγκεντρωθεί η εξουσία στα χέρια μιας τριανδρίας. Αυτή αποτελούνταν απ τους Βάσκο Γκονσάλβες (ρεφορμισμός του PCP), Κόστα Γκόμεζ (ο «Φελλός») και Οτέλο (λαϊκισμός). Η κίνηση αυτή δε θα γεφύρωνε τη ρήξη, αντιθέτως θα την όξυνε. Μια ομάδα αξιωματικών του Συμβουλίου έβγαλε ένα «ρεαλιστικό» κείμενο στις 7 Αυγούστου που έγινε γνωστό ως «Κείμενο των Εννιά». Οι εννιά ήταν οι εξής: οι Λοχαγοί Βάσκο Λουρένσο και Σόουζα ε Κάστρο, οι Ταγματάρχες Κόστα Νέβες, Κάντο ε Κάστρο, Μέλο

254 254 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Αντούνες και Βίτορ Άλβεζ, ο Διοικητής Βίτορ Κρέσπο και οι Ταξίαρχοι Φρανσίσκο Καραΐς και Πεζεράτ Κορρέια. Οι δύο τελευταίοι ήταν οι Διοικητές στις περιφέρειες Νότου και Κέντρου (ο Κορβάσιο που υποστήριζε το PCP, ήταν υπεύθυνος για το Βορρά). Ο Βάσκο Λουρένσο ήταν εκπρόσωπος του Συμβουλίου της Επανάστασης, ενώ ο Μέλο Αντούνες είχε συντάξει το πρώτο πρόγραμμα των Ενόπλων Δυνάμεων (βλ. Παράρτημα 1). Είχε επίσης καταστρώσει ένα οικονομικό πλάνο πριν την 11η Μάρτη, τ οποίο θ ακυρώνονταν με τις εθνικοποιήσεις. Οι Κρέσπο και Άλβεζ ήταν μέλη του «Κινήματος των Λοχαγών» απ το ξεκίνημά του κι είχαν μεγάλη συμμετοχή στα κατοπινά γεγονότα. Μαζί με τους υποστηριχτές τους σχημάτιζαν ένα ισχυρό μπλοκ στο Συμβούλιο της Επανάστασης. Το κύριο σημείο στο «Κείμενο των Εννιά» ήταν ότι η επανάσταση προχωρούσε υπερβολικά γρήγορα κι αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να βλάπτεται η κοινωνική και πολιτισμική δομή της χώρας. Ο κρατικός μηχανισμός «περιέπεφτε στην αναρχία». «Η χώρα έβλεπε να διαψεύδονται οι ελπίδες που γέννησε η 25η Απρίλη», έγραφε, «και καθημερινά το χάσμα μεταξύ Λισαβόνας και Αλεντέζο - όπως και σχεδόν ολόκληρης της υπόλοιπης χώρας - μεγάλωνε». Αρνούμενοι το Ανατολικοευρωπαϊκό μοντέλο της γραφειοκρατικής οργάνωσης και ηγεσίας, όπως και τα σοσιαλδημοκρατικά μοντέλα της Δύσης, οι Εννιά θεωρούσαν ότι τα προβλήματα της Πορτογαλικής κοινωνίας απαιτούσαν κάτι καινούριο. Τονίζοντας την «αριστερή» φύση του σχεδίου τους ζητούσαν τη σύναψη δεσμών με τις χώρες της ΕΟΚ και της ΕΖΕΣ - όπως επίσης και με τις «σοσιαλιστικές» χώρες και την ΚΟΜΕΚΟΝ (ΣτΜ: το αντίστοιχο της ΕΟΚ για το ανατολικό μπλοκ), εν ολίγοις με τον οποιοδήποτε ήταν έτοιμος ν ανοίξει δουλειές με την Πορτογαλία. «Είναι απαραίτητο να καταγγελθεί», έλεγαν, «το φασιστικό πνεύμα ενός σχεδίου που διατείνεται πως είναι σοσιαλιστικό αλλά καταλήγει στη γραφειοκρατική δικτατορία επί των απαθών μαζών των πολιτών». Ενώ τα σημάδια της κοινωνικής αναταραχής μεγάλωναν μέρα με τη μέρα, οι αριστερές οργανώσεις (απ το PCP ως το LUAR) καταδίκασαν το κείμενο. Οι υπογράφοντες απομακρύνθηκαν αμέσως απ τα καθήκοντά τους εντός του Συμβουλίου (οι δημοκρατικοσυγκεντρωτικές πρακτικές του οποίου είχαν παραβιαστεί μέσω της δημόσιας κοινοποίησης του κειμένου). Διατηρήθηκαν όμως στα στρατιωτικά τους καθήκοντα. Οι συμπαθούντες του PCP εντός του Συμβουλίου και της Πέμπτης Μεραρχίας δεν είχαν τη δύναμη να τους υποβιβάσουν ή να τους αποτάξουν, όσο κι αν το επιθυμούσαν. Από μέρους της αριστεράς, το κείμενο κατακρίθηκε σχεδόν εν χορώ, με την εξαίρεση κάποιων μαοϊκών ομάδων (όπως το PCP m-l και η AOC) που το υποστήριξαν, σ αντίθεση με τις «σοσιαλφασιστικές» πολιτικές του PCP. Το Σ.Κ. πρόσεξε το άνοιγμά τους. Επέσπευσε το δικό του πρόγραμμα «Να διασφαλίσουμε την επανάσταση και να ξεπεράσουμε την κρίση», που μαζί με το «Κείμενο των Εννιά», πρότεινε σα βάση για μια νέα κυβέρνηση. Τέσσερις μέρες αργότερα, στις 13 Αυγούστου, μια ομάδα αξιωματικών της COPCON δημοσίευσε τη δική της παρέμβαση για την κρίση. Το κείμενό τους θύμιζε παραδόξως κάποια άλλα που κυκλοφορούσαν στους κόλπους των PRP-BR και UDP εδώ κι ένα μήνα. Τιτλοφορούνταν «Εργατική Πρόταση για ένα Πολιτικό Πρόγραμμα» (με υπότιτλο «Μια

255 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙ: ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ 255 Αυτοκριτική της COPCON») και κατηγορούσε τα πολιτικά κόμματα της συγκυβέρνησης (κι ιδιαίτερα το PCP) σαν υπεύθυνα για την κρίση. Η πρακτική του PCP να επιβάλλεται στις Τοπικές Επιτροπές κι η χορήγηση των ενισχύσεων με κομματικά κριτήρια είχε χειροτερέψει τη θέση των μικρών αγροτών. Η Πολιτιστική Δυναμοποίηση διεξάγονταν, ισχυρίζονταν το κείμενο, χωρίς τον απαιτούμενο σεβασμό στις συνήθειες των χωριών. Το PCP δεν ήταν το μόνο που κατηγορούνταν αφού για τις κυβερνητικές αποφάσεις ήταν υπεύθυνα όλα τα κόμματα της συγκυβέρνησης. Οι παραχωρήσεις στη δεξιά δεν ήταν λύση. Το κείμενο επισήμαινε ότι οι φιλελεύθεροι που έκαναν παραχωρήσεις στη δεξιά, ήταν ιστορικά και οι πρώτοι που ένοιωθαν τις συνέπειες. Καλούσε στην «ενδυνάμωση της συμμαχίας μεταξύ του MFA και του λαού» και στην ισχυροποίηση των οργάνων της λαϊκής εξουσίας. Η εξάρτηση απ τον ιμπεριαλισμό έπρεπε να τερματιστεί κι η χώρα να καταστεί αυτάρκης. Γι αυτό το σκοπό έπρεπε ν αναπτυχθεί η γεωργία. Τα ενοίκια έπρεπε να παγώσουν κι η κερδοσκοπία που σχετίζονταν με τη στέγαση να εξαλειφτεί. Θα θεσμοθετούνταν η κοινωνικοποίηση στους τομείς της υγείας και της καθολικής εκπαίδευσης. Η εξουσία, σύμφωνα με το κείμενο της COPCON, έπρεπε να παραμείνει στα χέρια των Ενόπλων Δυνάμεων μέχρι το σχηματισμό μιας Λαϊκής Συνέλευσης σε εθνικό επίπεδο. Η εκλογή των αξιωματικών αποτελούσε τον μοναδικό τρόπο διατήρησης της πειθαρχίας. Καμιά απ τις πολιτικές πρωτοπορίες δεν είχε την ελπίδα να εφαρμόσει πρόγραμμα σαν κι αυτό της COPCON. Καμιά τους δε διέθετε την αναγκαία μαζική βάση. Υπήρχε μεγάλη επίγνωση ότι η υλοποίηση μιας τέτοιας πολιτικής από μια ή το σύνολο των υπαρχόντων οργανώσεων - όσο ευπρόσδεκτο κι αν ήταν το ίδιο το πρόγραμμα - θα είχε σαν αποτέλεσμα την αναδιοργάνωση της Πορτογαλικής κοινωνίας και των σχέσεών της με τον υπόλοιπο κόσμο με βάση τη «Ρωσική» ή την «Κινεζική» γραμμή. Ο κόσμος αντιλαμβάνονταν ότι αυτές οι κοινωνίες συγκροτούσαν μια γκροτέσκα παρωδία του σοσιαλισμού. Ήταν κοινωνίες στις οποίες ο μαρξισμός είχε εκπέσει στο επίπεδο της «πειθαρχίας της παραγωγής», η οποία καθορίζονταν από μια άρχουσα ελίτ. Δεν ήταν οι εργαζόμενοι αυτοί που αποφάσιζαν τι ήταν αναγκαίο να παραχθεί - ή πόσο, με ποιο κόστος και σε βάρος ποιου - αλλά οι καθοδηγητές οικονομολόγοι. Οι αποφάσεις λαμβάνονταν σύμφωνα με τα συμφέροντα της κυρίαρχης γραφειοκρατίας. Οι εργαζόμενοι έπρεπε να υλοποιούν πολιτικές που ποτέ δεν είχαν αποφασίσει. Μέρος της κρίσης αποτελούσε η ασάφεια που αφορούσε το ποιος θα ήταν αυτός που θα οργάνωνε τις μάζες για το «σοσιαλισμό». Οι άνθρωποι συζητούσαν ζητήματα που στοίχειωναν το επαναστατικό κίνημα ήδη απ τη Ρώσικη επανάσταση. Ήταν αναγκαίο το «Κόμμα»; Η «πρωτοπορία» θα προέρχονταν μέσα ή «έξω» απ την εργατική τάξη; Στα μυαλά κάποιων, τα όργανα της «λαϊκής εξουσίας» ήταν τα υλικά με τα οποία θα μπορούσε να χτιστεί το «Κόμμα». Χειραγωγώντας τις Εργατικές Επιτροπές και τις Επιτροπές Γειτονιάς (και κρατώντας τον έλεγχο αυτών όπου ήταν δυνατό), οι διάφορες λενινιστικές οργανώσεις έκρυβαν το δικό τους «ελιτισμό». Η εργατική τάξη είχε διαφορετικές ιδέες. Ο αριθμός των μη-κομματικών διαδηλώσεων το έδειχνε ξεκάθαρα. Σ αυτές τις διαδηλώσεις, όταν οι πολιτικές ομάδες προσπαθούσαν να σηκώσουν τα κομματικά τους πανό, άκουγαν να τους φωνάζουν: «Εδώ δεν υπάρχουν κόμματα».

256 256 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Οι υπογράφοντες τα δύο κείμενα (οι «Εννιά» και η COPCON) γευμάτισαν μαζί στις 14 Αυγούστου για να επεξεργαστούν ένα τρίτο κείμενο που ενδεχομένως θα συνδύαζε τα βασικά σημεία των δύο προηγούμενων. Οι Καραΐς και Πεζαράτ (διοικητές σε Νότο και Κέντρο) θεωρούσαν ότι πολλές απ τις προτάσεις της COPCON ήταν αδύνατες. Οι συζητήσεις διακόπηκαν. Πολλές μονάδες στις Συνελεύσεις τους στήριξαν το κείμενο της COPCON αλλά αρκετοί αξιωματικοί, όπως και ADUs (Δημοκρατικές Συνελεύσεις Μονάδων), υποστήριξαν τους «Εννιά». Κάποιος υψηλόβαθμος αξιωματικός απ το Νότο δήλωσε ότι η στρατιωτική πειθαρχία είχε καταλυθεί κι ότι ο ίδιος ένοιωθε πως δεν είναι πλέον επικεφαλής της ίδιας του της μονάδας. Η υπό την επιρροή του PCP Πέμπτη Μεραρχία κατέκρινε το κείμενο της COPCON, απαιτώντας ταυτόχρονα τη διεξαγωγή έρευνας γύρω απ τις δραστηριότητες του Βάσκο Λουρένσο και «των υπόλοιπων αξιωματικών που χειραγωγούνταν απ το Σ.Κ, στρεφόμενοι εναντίον του Βάσκο Γκονσάλβες και των εκπροσώπων του MFA». Οι απόπειρές της όμως να κατασκευάσει ένα «αξιόπιστο» κατηγορώ απέτυχαν. Το Σ.Κ. και το PPD εξαπέλυσαν νέα επίθεση εναντίον της κυβέρνησης Γκονσάλβες. Οργάνωσαν διαδηλώσεις που κατέβασαν στο δρόμο κόσμου, ο οποίος φώναζε «Έξω ο Βάσκο» και «Κυβέρνηση εθνικής σωτηρίας». Μια συγκέντρωση του PCP στο Πόρτο, θ ακυρώνονταν εξ αιτίας απειλών. Στις 13 Αυγούστου, στρατιώτες στην Μπράγκα, αρνήθηκαν να προστατέψουν τα γραφεία του MDP, παρά τις διαταγές που έλαβαν απ τον προσκείμενο στο PCP Διοικητή του Βορρά, Καρβάσιο. Στις 18 Αυγούστου, ο Βάσκο Γκονσάλβες εκφώνησε λόγο στην Αλμάντα, δίπλα στον ποταμό της Λισαβόνας, ο οποίος θα ήταν κι ο «επιτάφιός» του. Η γλώσσα του δύσκολα πια ξεχώριζε απ αυτή του PCP. Διακήρυξε την πίστη του στον κρατικό καπιταλισμό σαν βήμα για τη μετάβαση στο «σοσιαλισμό». Τόνισε την ανάγκη για μια ισχυρή πρωτοπορία βασισμένη στα συνδικάτα και για μια πανίσχυρη συγκεντρωτική εξουσία, την οποία ταύτιζε με την Πέμπτη Κυβέρνηση. Όμως όσο κι αν απηύθυνε εκκλήσεις υπέρ μιας τέτοιας «πρωτοπορίας» και «εξουσίας», αυτές απλά δεν υπήρχαν. Οι εργοστασιακοί εργάτες σε Βορρά και Νότο, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, δεν εμπιστεύονταν ούτε την Ιντερσιντικάλ, ούτε την Πέμπτη Κυβέρνηση, όπως και οι χωρικοί κι οι αγρεργάτες του Βορρά. Απτόητος, ο Βάσκο Γκονσάλβες προχώρησε ακόμα παραπέρα. Δήλωσε ότι αν ήταν αναγκαίο να εφαρμόσει το πρόγραμμά του ακόμα και με τη «μικρότερη (δυνατή) υποστήριξη», ήταν έτοιμος να το κάνει. Την ίδια μέρα το PCP κάλεσε γενική στάση εργασίας. Περιορίστηκε σ αυτό αλλά αγνοήθηκε. Την ίδια ώρα κάποιες Εργατικές Επιτροπές και Επιτροπές Γειτονιάς των PRP-BR και UDP καλούσαν διαδήλωση για τις 20 Αυγούστου «προς υποστήριξη του προγράμματος της COPCON». Καθ όλη τη διάρκεια της μέρας, στις 19 Αυγούστου, το Ράντιο Ρενασένσα κράτησε ανοιχτά τα μικρόφωνά του για τις οργανώσεις που στήριζαν τη διαδήλωση. Η κινητοποίηση έλαβε τεράστιες διαστάσεις: στο τέλος, 200 με 250 Επιτροπές έδωσαν την επίσημή τους υποστήριξη σ αυτό που επρόκειτο να εξελιχτεί στη μεγαλύτερη διαδήλωση της Πορτογαλίας απ την αντίστοιχη του Γενάρη του 1975 υπέρ του unicidade. Γύρω στους ανθρώπους έκαναν πορεία στο Σάο

257 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙ: ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ 257 Μπέντο: εργάτες γης απ το Αλεντέζο και το Ριμπατέζο συνέρευσαν στη Λισαβόνα με τρακτέρ και πλατφόρμες, κουβαλώντας τα πανό τους που προέτρεπαν στην «Αγροτική Μεταρρύθμιση». Με μια περίτεχνη επίδειξη πολιτικού ακροβατισμού, το PCP τελικά «υποστήριξε» τη διαδήλωση που είχε αποκηρύξει μια βδομάδα νωρίτερα. Τα βασικά συνθήματα ήταν: «Άμεση Εφαρμογή του Προγράμματος της COPCON», «Θάνατος στο EPL και σ όσους το Υποστηρίζουν», «Να τελειώσει η Δυστυχία των Ανθρώπων της Υπαίθρου», «Φαντάροι, Ναύτες, Εργάτες στα Εργοστάσια και τα Χωράφια: Ενωμένοι θα Νικήσουμε», «Λαϊκή Επίθεση, Ενάντια στο Φασισμό και το Κεφάλαιο», «Ενάντια στους Ιμπεριαλισμούς, 4 Εθνική Ανεξαρτησία» και «Δικαίωμα στη Δουλειά». Αυτό στο οποίο θα έδινε έμφαση η διαδήλωση είχε τώρα αλλάξει. Αρχικά είχε σχεδιαστεί μια διαδήλωση «προς στήριξη του προγράμματος της COPCON». Τώρα μετατρέπονταν σε διαδήλωση υπέρ της Πέμπτης Κυβέρνησης. Το γεγονός αυτό δημιούργησε ξεκάθαρα μια ψευδαίσθηση σχετικά με τις δυνατότητες που διέθετε ακόμα το PCP να κινητοποιεί τον κόσμο και του οποίου η στάση φαίνεται πως ήταν «αν δεν μπορείς να τους κοντράρεις, πήγαινε μαζί τους». Πολλές «αριστερές» οργανώσεις έπαιζαν το ίδιο παιχνίδι. Υποστήριζαν την Πέμπτη Κυβέρνηση και συχνά αυτό γίνονταν άκριτα. «Υπερασπίζονταν» τα PCP-MDP (στον ένα ή τον άλλο βαθμό, που εξαρτώνταν απ την κάθε οργάνωση) σε βάρος ενός ανοιχτού και τίμιου διαλόγου για τα ταξικά προβλήματα. Η στάση τους αποτελούσε ένα περίεργο συνδυασμό οπορτουνισμού και σεχταρισμού. Κάποιοι ισχυρίζονταν ότι δεν μπορεί να γίνει κανένας διάλογος με τους μικρούς γεωργούς - επειδή ακριβώς ήταν μικροί γεωργοί. Πολλοί απ αυτούς τους γεωργούς είχαν επίγνωση των ταξικών διαχωρισμών κι επιπλέον ορισμένοι έθεταν τα συμφέροντα του προλεταριάτου πάνω απ αυτό που φαίνονταν ν αποτελεί τα δικά τους άμεσα συμφέροντα. Στις 25 Αυγούστου ιδρύθηκε το FUR (το Μέτωπο Επαναστατικής Ενότητας). Επρόκειτο ν αποδειχτεί ένα απ τα βραχυβιότερα πολιτικά φλερτ (μεταξύ του Κομμουνιστικού Κόμματος και της υπόλοιπης αριστεράς) στην ιστορία. Εκτός απ το PCP, στο «Μέτωπο» συμμετείχαν τα MDP, FSP, PRP, MES, LCI, LUAR και η μαοϊκή Ομάδα της 1ης Μάη. Όλες οι «αριστερές» οργανώσεις ένοιωθαν αναμφισβήτητα ότι μέσω της «συμμαχίας» έκαναν ένα βήμα προς την πολιτική εξουσία κι ήταν έτοιμες ν αφήσουν το PCP να κάνει τη δουλειά για λογαριασμό τους προς την συγκεκριμένη κατεύθυνση. Παρά τις «επικρίσεις» στο PCP, η αριστερά ήταν έτοιμη να στηρίξει την Πέμπτη Κυβέρνηση όταν η κατάσταση δυσκόλευε. Το δικαιολογούσε λέγοντας ότι η Πέμπτη Κυβέρνηση θα ήταν προτιμότερη από μια ενδεχόμενη Έκτη κι επομένως είχε ανάγκη στήριξης. 5 4 Το ότι το PCP αποδέχτηκε αυτό το σύνθημα (και ιδιαίτερα τη χρήση πληθυντικού αριθμού) φανερώνει το πόσο απεγνωσμένα έψαχνε για συμμάχους. 5 Οι εξηγήσεις τους φανέρωσαν απλώς τη φτώχεια των ιδεών τους. Σύμφωνα με το LCI «το βασικό (για το FUR) είναι ότι επιτρέπει να γίνει το πρώτο βήμα για την ενοποίηση της εργατικής τάξης, επιτρέπει την ανάληψη δράσεων ενάντια στην αντιδραστική δεξιά, ισχυροποιεί τις Επιτροπές Γειτονιάς και Εργαζόμενων, καθώς και τις Λαϊκές Συνελεύσεις, στην προσπάθειά τους να οργανώσουν την αυτοάμυνα των μαζών, ενώνει τους εργάτες με τους στρατιώτες και τους προοδευτικούς αξιωματικούς και προωθεί το σχηματισμό μιας Επαναστατικής Κυβέρνησης των Εργατών». Σύμφωνα με το MES, η ίδρυση του FUR ήταν «ιστορικό κι αποφασιστικό βήμα για

258 258 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Στις 26 Αυγούστου, την επόμενη μέρα της ίδρυσής του, το FUR κάλεσε διαδήλωση. Το θέμα της θα ήταν «η συνέχιση της επαναστατικής διαδικασίας». Πριν η διαδήλωση βγει στο δρόμο, η μαοϊκή Ομάδα της 1ης Μάη εγκατέλειψε το Μέτωπο. Τότε το PCP πρόβαλε συνθήματα διαφορετικά απ τα προσυμφωνηθέντα κι η διαδήλωση αποδείχτηκε φιάσκο με την αποχώρηση των PRP και MES. Την επόμενη μέρα, το PCP αποβλήθηκε απ το FUR, τ οποίο απώλεσε έτσι τη μόνη του ευκαιρία να μπει στην κυβέρνηση. Κάθε οργάνωση μέσα στο FUR είχε τις δικές της αντιλήψεις σχετικά με τον τρόπο που θα οικοδομούνταν το κόμμα της εργατικής τάξης. Τα MES και PRP-BR αποτελούσαν πιθανώς χαρακτηριστικές περιπτώσεις αριστερίστικων οργανώσεων. Ήθελαν πρώτα να ισχυροποιήσουν τις οργανώσεις βάσης, με την ελπίδα ότι αυτές θα έπαιρναν έπειτα την εξουσία (ενώ οι ίδιες θα διατηρούσαν τον ηγετικό ρόλο μέσα σ αυτές). Αργότερα θα σχηματίζονταν και το «πραγματικό» κόμμα του προλεταριάτου. Η αντίληψη της επανάστασης «απ τα έξω» συζητήθηκε επανειλημμένα απ την ίδια τη βάση. Το FUR δεν αποτελούσε πρωτοπορία για κανέναν εκτός απ τον εαυτό του. Η μεγάλη πλειοψηφία των οργανώσεων βάσης, όπου υπήρχαν, μικρή σχέση είχαν μ αυτό. Γενικά, το FUR είχε φτιαχτεί από μικροαστούς διανοούμενους (πρώην φοιτητές και καθηγητές, ειδικούς κτλ) που διέπονταν απ την αντίληψη «να σώσουν την εργατική τάξη» ή, συνειδητά ή μη, να τη χρησιμοποιήσουν για τους δικούς τους σκοπούς. Οι οργανώσεις αυτές διέφεραν απ τις αντίστοιχες άλλων χωρών στ ότι η βάση τους πρόσφερε μια ομιχλώδη και παροδική υποστήριξη. Για τους περισσότερους απ τους εργαζόμενους όμως, οι λεπτομέρειες των διάφορων ιδεολογικών φραξιών ήταν ακατανόητες. Τους γέμιζαν με προβλήματα που δεν τα ένοιωθαν δικά τους κι έτσι έπεφταν σε αδράνεια. Η Πέμπτη Κυβέρνηση ήταν καταδικασμένη παρά την ελάχιστη υποστήριξη που της έδειχναν ακόμα αξιωματικοί της Πέμπτης Μεραρχίας και του Ναυτικού. Οι περισσότεροι αξιωματικοί υποστήριζαν τους «Εννιά», όπως επίσης και πολλές μονάδες. Η Πέμπτη Κυβέρνηση, νοιώθοντας το τέλος της να πλησιάζει, έσπευσε να περάσει μια σειρά νόμων που περιελάμβαναν επιπλέον εθνικοποιήσεις (όπως αυτή του γιγάντιου μονοπωλίου της CUF). Στο Βορρά, οι εμπρησμοί γραφείων του PCP συνεχίζονταν χωρίς σταματημό. Το Σ.Κ. και το PPD άρχισαν ν αναφέρονται στο σχηματισμό νέας κυβέρνησης. Κατηγορίες και κόντρα κατηγορίες κατέκλυζαν τύπο και ραδιόφωνο. Στη Λεϊρία, στο Κέντρο, επιτέθηκαν στα γραφεία των PCP και MDP. Μέλη του PCP που κατέφτασαν ένοπλα από κοντινές το χτύπημα της αντίδρασης και κομμάτι της αμετάκλητης προόδου της επαναστατικής διαδικασίας». Το UDP, το οποίο είχε καλεστεί να συμμετέχει αλλά αρνήθηκε, είδε τα πράγματα κάπως διαφορετικά. «Πως μπορεί στ αλήθεια (το FUR) ν αποτελεί αντιφασιστικό μέτωπο», ρωτούσε, «απ τη στιγμή που η κύρια δύναμη στο εσωτερικό του είναι το προδοτικό κόμμα του Κουνιάλ, που σε δεκαέξι μήνες συνεχών κυβερνήσεων, έχει φανερώσει πολλές φορές την ανοχή του προς τους φασίστες κι έχει αντιτεθεί στη ριζική εκκαθάριση των επιχειρήσεων και του κρατικού μηχανισμού;».

259 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙ: ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ 259 περιοχές για να υπερασπιστούν τα γραφεία τους, συνελήφθησαν. Σε Νότο και Κέντρο, οι μονάδες απαιτούσαν την απομάκρυνση των δεξιών αξιωματικών, ενώ στο Βορρά, ορισμένες μονάδες απαίτησαν την εκκαθάριση του Διοικητή τους, Καρβάσιο (PCP). Η πραγματική ισορροπία δυνάμεων ήταν δύσκολο να εκτιμηθεί επακριβώς. Συνεχώς έκαναν την εμφάνισή τους αμφίβολα ανακοινωθέντα. Αρχικά το PCP αντέδρασε σ όλα αυτά με το τύπωμα όλο και περισσότερων κομματιών της αφίσας του, «MFA-ΒΑΣΚΟ-ΛΑΟΣ», προσπαθώντας να προσωποποιήσει την επανάσταση στη φιγούρα του Βάσκο Γκονσάλβες. Όταν όμως τελικά, ο Οτέλο ήρθε σε ρήξη με τον Γκονσάλβες 6 στη Συνέλευση του MFA στο Τάνκος (βλ. επόμενη ενότητα), η τριανδρία κατέρρευσε. Μαζί της χάθηκε και μεγάλο μέρος της υποστήριξης που απολάμβανε η Πέμπτη Κυβέρνηση απ την πλευρά της βάσης του MFA. Το PCP, αντιλαμβανόμενο ότι ρίσκαρε συνεργαζόμενο με την αριστερά στο επίπεδο του δρόμου - και επιρρίπτοντας κάποια ευθύνη στον Γκονσάλβες - άρχισε διαπραγματεύσεις με το Σ.Κ. και το PPD, με σκοπό μια θέση σε μια Έκτη Κυβέρνηση. Η Έκτη Κυβέρνηση και η Προώθηση των «Εννιά». Η Πέμπτη Κυβέρνηση παραιτήθηκε στις 9 Σεπτέμβρη. Δέκα μέρες αργότερα, ανέλαβε η Έκτη. Στο μεταξύ όμως είχε συντελεστεί μια σημαντική μεταβολή στον πυρήνα της στρατιωτικής εξουσίας. Στη Γενική Συνέλευση του MFA στο Τάνκος, στις 6 Σεπτέμβρη, η «Ομάδα των Εννιά» γύρω απ το Μέλο Αντούνες, είχε κατορθώσει, προσεταιριζόμενη την πλειοψηφία των εκπροσώπων του Στρατού Ξηράς, την απόρριψη της επανεκλογής του Βάσκο Γκονσάλβες. Οι εκπρόσωποι της Αεροπορίας, που ήταν κυρίως με το μέρος της δεξιάς, ώθησαν τότε τα πράγματα στο τελικό ξεκαθάρισμα. Έχοντας χάσει την πλειοψηφία, ο Γκονσάλβες παραιτήθηκε. Οι επιπτώσεις αυτών των γεγονότων θα επηρέαζαν τη συνολική δομή εξουσίας του MFA. Με την αποχώρηση των 10 μελών που βρίσκονταν κοντά στον Γκονσάλβες (ανάμεσά τους, ο Εουρίκο Κορβάσιο, διοικητής του Βορρά και ο Κόστα Μαρτίνς, πρώην Υπουργός Εργασίας), τα 29 μέλη του Συμβουλίου μειώθηκαν σε 19. Αποφασίστηκε να μην αντικατασταθούν οι αποχωρήσαντες αξιωματικοί. Απ τα 19 μέλη του νέου Συμβουλίου, 7 θα επιλέγονταν απ τον Πρόεδρο και 12 θα εκλέγονταν απ τους τρεις κλάδους των ενόπλων δυνάμεων (6 απ το Στρατό Ξηράς, 3 απ την Αεροπορία και 3 απ το Ναυτικό). Η πολιτική σύνθεση του νέου Συμβουλίου ευνοούσε σαφέστατα τους «Εννιά». 6 Ο Οτέλο ήρθε σε ρήξη με τον Γκονσάλβες μετά το λόγο της Αλμάντα. Έστειλε μια προσωπική και φιλική επιστολή στον Γκονσάλβες, του οποίου το Γραφείο το έδωσε στον τύπο, σε μια προσπάθεια απαξίωσης του Οτέλο ως «διασπαστή της ενότητας». Ο Οτέλο έγραφε: «Μ αυτό το προσωπικό γράμμα ( ) Θα ήθελα να μιλήσουμε πρόσωπο με πρόσωπο ( ) Δεν εγκρίνω την επίσκεψή σου στα συντάγματα που βρίσκονται κάτω απ τις διαταγές μου. Ο θλιβερός σου λόγος στην Αλμάντα με προκαλεί να υιοθετήσω τη στάση αυτή ( ) Βρεθήκαμε μαζί πάνω στη σημαντικότερη καμπή της ιστορίας μας. Τώρα, ήρθε η ώρα του χωρισμού ( ) Σου ζητώ ν αναπαυθείς, να χαλαρώσεις, να ηρεμήσεις, να σκεφτείς και να διαβάσεις» (Τέμπο, 28 Αυγούστου 1975).

260 260 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η ηγεμονία PCP-Γκονσαλβικών που είχε δημιουργηθεί στη διάρκεια της Τέταρτης και Πέμπτης Κυβέρνησης, είχε τώρα εξαφανιστεί. Το PCP συναντούσε δυσκολία ακόμα και στο ν αποτελέσει μια κάποια αντιπολίτευση μέσα στο MFA. Είχε παίξει το παιχνίδι της εξουσίας κι είχε χάσει, έχοντας στην κυριολεξία πεταχτεί έξω απ τ ανώτερα κλιμάκια του στρατιωτικού μηχανισμού. Αποκαθηλούμενο απ την κορυφή της συγκεκριμένης ιεραρχίας, το PCP άρχισε να στηρίζει και να χειραγωγεί ομάδες της βάσης μέσα στο Στρατό, προσπαθώντας να εξαναγκάσει το MFA να επαναφέρει κάποια απ τα μέλη του. Το νέο Συμβούλιο δεν τα κατάφερε καλύτερα. Η πρώτη του ενέργεια κατέληξε σε παταγώδη αποτυχία. Απαγόρευσε σ όλες τις μονάδες να εκδίδουν κείμενα ή διακηρύξεις, εκτός κι αν είχαν λάβει προηγουμένως την έγκριση του Συμβουλίου. Η οδηγία καταδικάστηκε πλατιά απ τον τύπο κι οι μονάδες απλά την αγνόησαν! Στόχος της ήταν να μην επιτρέπεται σε ομάδες όπως το SUV (Στρατιώτες Ενωμένοι θα Νικήσουν) που είχε εμφανιστεί στις αρχές Σεπτέμβρη, να προβαίνουν σε πολιτικές ανακοινώσεις. Σύντομα έγινε φανερό ότι αυτή η διαταγή δεν μπορούσε να εφαρμοστεί. Ο Ναύαρχος Πινέιρο ντε Αζεβέντο έγινε Πρωθυπουργός της Έκτης Προσωρινής Κυβέρνησης. Υπήρξε μέλος του αρχικού «Κινήματος των Λοχαγών» κι είχε καθοδηγήσει την επίθεση εναντίον των γραφείων της PIDE, στις 25 Απρίλη. Το καθεστώς είχε ακόμα ανάγκη απ τη ριζοσπαστική του εικόνα, αν και με μοναδικό σκοπό να καμουφλάρει όσα είχε την πρόθεση να πράξει. Οι στόχοι της νέας κυβέρνησης εκφράστηκαν ξεκάθαρα: 1) Η εδραίωση της νομιμότητάς της 2) Η εγγύηση της λειτουργίας της Συντακτικής Συνέλευσης 3) Η αποκέντρωση της διοίκησης 4) Να μην επιτρέψει στις εκκαθαρίσεις να λάβουν ένα αυθαίρετο χαρακτήρα 5) Να δημιουργήσει τις συνθήκες εκείνες, εντός των οποίων θα μπορούσαν να λειτουργήσουν τα πολιτικά δικαστήρια 6) Να προωθήσει νομοθεσία που θα τιμωρούσε όσους πολίτες έφεραν όπλα 7) Να ξαναζωντανέψει τον ιδιωτικό τομέα και ν αναδιοργανώσει τον αντίστοιχο δημόσιο 8) Να συσφίξει τις σχέσεις με τις χώρες της ΕΟΚ και της ΕΖΕΣ. Την Έκτη Κυβέρνηση αποτελούσαν έξι υπουργοί του Σ.Κ, δύο του PPD, ένας του SEDES κι ένας του PCP. Οι τέσσερις «στρατιωτικές» έδρες καταλαμβάνονταν από αξιωματικούς που υποστήριζαν τους «Εννιά». Η συγκρότηση της νέας κυβέρνησης είχε χαιρετιστεί απ το Σ.Κ. και το PPD ως «νίκη της δημοκρατίας». Καλωσορίστηκε επίσης κι απ τις κυρίαρχες τάξεις σε διεθνές επίπεδο. ΗΠΑ και ΕΟΚ υποσχέθηκαν μαζική βοήθεια. Το πρόβλημα όμως της διακυβέρνησης της Πορτογαλίας δε θα αποδεικνύονταν και τόσο εύκολο.

261 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙΙ: Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ 261 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙΙ. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ Συγκέντρωση εργατών γης στο Νότο (Αλεντέζο).

262 262 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Ενώ στο Βορρά, η κατάσταση πυροδοτούνταν από μια σειρά «αντικομμουνιστικών» ενεργειών, στο Νότο τα πράγματα εξελίσσονταν τελείως διαφορετικά. Η πολιτική κρίση βάθαινε. Η νέοσχηματισθείσα Έκτη Κυβέρνηση και το «Συμβούλιο της Επανάστασης» γνώριζαν την αμφισβήτηση ευρέων τμημάτων της κοινωνίας και από πολλές κατευθύνσεις ταυτόχρονα. Από πολλές απόψεις, η Έκτη Κυβέρνηση λειτουργούσε μόνο εικονικά. Εκείνη την περίοδο στην Πορτογαλία δεν υπήρχε μόνο μία αλλά αρκετές «παράλληλες» εξουσίες. Η κατάρρευση του κρατικού μηχανισμού είχε δύο άμεσα αποτελέσματα. Το πρώτο και σημαντικότερο ήταν ότι οι εργαζόμενοι (σε βιομηχανία και γεωργία) μπορούσαν ν ασκήσουν μεγαλύτερες πιέσεις στους εργοδότες. Το δεύτερο ήταν ότι οι διάφορες οργανώσεις, προκειμένου να κερδίσουν υποστήριξη, ανταποκρίνονταν σ όλα τα αιτήματα μ ένα απόλυτα δημαγωγικό τρόπο. Οι χειραγώγηση του τύπου, οι μετωπικές οργανώσεις που προσποιούνταν τις «ενωτικές, μη-κομματικές ομαδοποιήσεις», τα «φονταμενταλιστικού» τύπου ψέματα σε ραδιόφωνο κι εφημερίδες (στα όρια μιας παρανοϊκής αισιοδοξίας) όλ αυτά είχαν γιγαντωθεί. Το PCP συμμετείχε στην Έκτη Κυβέρνηση, ταυτόχρονα όμως την αντιπολιτεύονταν κι απ έξω. FUR και UDP, με διαφορετικούς τρόπους, έκαναν καλέσματα για μια για μια «Επαναστατική Εργατική Κυβέρνηση». Τα πλάνα τους περί κρατικού καπιταλισμού (FUR) και «εθνικής ανεξαρτησίας» διέθεταν περισσότερη δυναμική στο επίπεδο των μέσων ενημέρωσης παρά σ αυτό της πραγματικής υποστήριξης. Η πλατφόρμα του FUR, όπως αποφασίστηκε στις 25 Αυγούστου 1975, θεωρούσε το κείμενο της COPCON όπως και το αντίστοιχο του PCP με τίτλο «Οι δρόμοι της προγραμματικής δράσης και τα καθήκοντα του μετασχηματισμού», ως βάση κοινής δράσης. Μετά τη ρήξη με το PCP, το FUR μπορούσε ακόμα να εξηγήσει την ανάγκη της ύπαρξής του ως εξής: «Τώρα που η επαναστατική διαδικασία βρίσκεται σε κάποιο αδιέξοδο ( ) είναι αναγκαίο να πυκνώσουμε τις γραμμές και να ετοιμαστούμε για τη μάχη. Η μπουρζουαζία παλεύει να κερδίσει το έδαφος που έχασε μετά τις 11 Μάρτη και πρέπει ν αντισταθούμε στις αντιδραστικές δυνάμεις με μια επαναστατική προέλαση. Τη στιγμή αυτή, που οι αντιδραστικές δυνάμεις σκορπάνε τη σύγχυση και τη διχόνοια ανάμεσα στους εργάτες ( ) αποτελεί αναγκαιότητα να ενώσουμε τις επαναστατικές δυνάμεις ενάντια στη σοσιαλδημοκρατία και το φασισμό» (Α Καπιτάλ, 12 Σεπτέμβρη 1975). Για το FUR, τους μεγαλύτερους εχθρούς τους αποτελούσαν το Σ.Κ., το PPD κι η ακροδεξιά (που χρησιμοποιούσε αυτά τα κόμματα ως καμουφλάζ). Η αντίδραση βρίσκονταν αναμφισβήτητα στην επίθεση. Υπήρχαν αναφορές για εισροή χρημάτων της CIA στην Πορτογαλία (Νιου Γιορκ Τάιμς, 25 Σεπτέμβρη 1975). Είχαν περάσει στη χώρα πλαστά 20δόλλαρα που έφταναν το ποσό των 7 εκατομμυρίων. Μεγάλες ποσότητες ρωσικού χρήματος έφταναν επίσης σε Πορτογαλία και Ανγκόλα. Το FUR, έχοντας μετατραπεί τώρα σ ένα περίεργο απομεινάρι έξι οργανώσεων (MDP, PRP-BR, FSP, MES, LUAR και LCI) εξέδωσε μανιφέστο στις 9 Σεπτέμβρη (βλ. Παράρτημα 22). Κατηγορούσε την Εκκλησία, τους Εννιά, τους πρόσφυγες απ την Ανγκόλα, τις

263 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙΙ: Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ 263 «οικονομικές ομάδες», τους «πραξικοπηματίες μέσα στις Ένοπλες Δυνάμεις» Προειδοποιούσαν για τ ότι η διάλυση ορισμένων μονάδων (όπως η Πέμπτη Μεραρχία) προετοίμαζε το έδαφος για δεξιό πραξικόπημα. Εργαλείο του FUR αποτελούσε η διαχείριση του θεαματικού στοιχείου κι όσον αφορά την εκ μέρους του χρησιμοποίηση του τύπου και των μέσων ενημέρωσης, θα εξεταστεί ξεχωριστά. Οι καταλήψεις γης αυξάνονταν. Μέχρι τα τέλη Σεπτέμβρη, είχαν καταληφτεί εκτάρια από εργαζόμενους. 1 Ως το Νοέμβρη, οι σχετικές εκτάσεις θα ξεπερνούσαν το ένα εκατομμύριο εκτάρια. Έτσι, μέσα σ ένα δίμηνο, ο αριθμός των καταλήψεων είχε υπερτριπλασιαστεί. Ο βασικός λόγος ήταν η απουσία κρατικού ελέγχου. Οι γραφειοκράτες κι οι αξιωματούχοι ήταν πολύ αργοί στη σύνταξη των καταλόγων τους και την εφαρμογή της κρατικο-καπιταλιστικής πολιτικής για την αγροτική πολιτική. Η GNR (πάντα στυλοβάτης της σταθερότητας στην ύπαιθρο) είχε εν μέρει αδρανοποιηθεί. Μέσα σ αυτές τις συνθήκες, η αγροτική επανάσταση προχώρησε ορμητικά. Οι εργαζόμενοι είχαν πάρει το νόμο στα χέρια τους. Προχωρούσαν και καταλάμβαναν χωρίς ν ανησυχούν για τις «υποχρεωτικές» τυπικότητες, δηλαδή χωρίς να ενδιαφέρονται και πολύ για τις νόμιμες «προϋποθέσεις» όπως η βοήθεια του IRA. Η γενική αίσθηση έλεγε ότι οι καταλήψεις έπρεπε να γίνουν τώρα που η GNR ήταν ανίκανη ν αντιδράσει. Εκατοντάδες αγρεργάτες ωθήθηκαν σε καταλήψεις στις περιοχές Μπέζα, Πορταλέγκρε, Εβόρα, Σετούμπαλ, Λισαβόνα, Φάρο και Καστέλο Μπράνκο. Η αδυναμία του κρατικού μηχανισμού επέτρεπε στους ειδικούς του IRA να νομιμοποιούν άμεσα την πλειοψηφία των καταλήψεων. 2 Τα ονόματα των νέων κοπερατίβων μιλούν από μόνα τους: «Στο Διάολο», «Τώρα ή Ποτέ», «Νέες Ψυχές», «Ατσάλινο Τείχος», «Λαμπρό Αστέρι», «Λευτεριά ή Θάνατος», «Στρατιώτης Λουίς», «Οτέλο Σαράιβα ντε Καρβάλιο» αλλά και «Κόκκινο Αστέρι», «Λευτεριά ή Φασισμός», «Βάσκο Γκονσάλβες», κι ακόμα «Μπέντο ντε Ζεσούς Καράκα» (παλιός μαχητής του PCP και μαθηματικός). Οι Λαϊκές Συνελεύσεις. Οι οργανώσεις της βάσης, σε πολλές περιοχές, κατανόησαν απόλυτα την αναγκαιότητα του συντονισμού των αγώνων τους. Η στενομυαλιά δεν αποτελούσε κάποια απ τις αδυναμίες τους. Είχαν επίσης βαθιά συναίσθηση της ανάγκης για αυτοάμυνα, που από μόνες τους αντιμετώπιζαν δυσκολίες να εξασφαλίσουν. Φαντάροι κι εργάτες προσπάθησαν με τον ίδιο τρόπο να συνάψουν σχέσεις σ ένα μη κομματικό επίπεδο. Οι διάφορες λενινιστικές ομάδες λειτουργούσαν μέσα σ αυτές τις αυτόνομες οργανώσεις, 1 Τα στοιχεία αυτά προέρχονται από επίσημο - αν κι αδημοσίευτο ως τώρα - υλικό του GARA, παρακλαδιού του IRA, που ιδρύθηκε το Γενάρη του 1975, προς υποστήριξη των κοπερατίβων. 2 Τα στελέχη του IRA βρίσκονταν μπροστά σε μια κρίση. Οι απειλές απόλυσης τους έκαναν να κατοχυρώσουν άμεσα τις καταλήψεις. Ήξεραν ότι αν η Έκτη Κυβέρνηση διαρκούσε αρκετά, θα εκκαθαρίζονταν, γι αυτό και προσπάθησαν «να νομιμοποιήσουν» όσο το δυνατόν περισσότερες καταλήψεις μέσα στο φθινόπωρο του 1975.

264 264 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ έπρεπε όμως να κρύβουν την κομματική τους ταυτότητα αν ήθελαν να συμμετέχουν. Στη Μαρβίλα, κοντά στο Αεροδρόμιο της Λισαβόνας, οι στρατιώτες του RAL-1 συναντήθηκαν με τις Εργατικές Επιτροπές και τις Επιτροπές Γειτονιάς. 23 περίπου τέτοιες επιτροπές, κολλεκτίβες και κοπερατίβες ίδρυσαν αυτό που έγινε γνωστό σαν Λαϊκή Συνέλευση, η οποία όρισε την ύπαρξη και τα καθήκοντά της ως εξής: «Η Λαϊκή Συνέλευση της Μαρβίλα: 1) είναι η οργάνωση των εργαζόμενων και των κατοίκων της Μαρβίλα. Είναι αυτόνομη και μη κομματική και παλεύει να εκπροσωπήσει τα συμφέροντά τους σε όλα τα επίπεδα. 2) αναγνωρίζει τις Εργατικές Επιτροπές και τις Επιτροπές Γειτονιάς που έχουν ήδη εκλεγεί. 3) θα ισχυροποιήσει τη συμμαχία μεταξύ των λαϊκών μαζών και του MFA, την οποία εγγυώνται οι Εργατικές Επιτροπές κι οι Επιτροπές Γειτονιάς, καθώς κι οι ADUs (Συνελεύσεις Αντιπροσώπων των Μονάδων) του RAL-1. 4) στοχεύει στην κινητοποίηση υπέρ μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας, συμβάλλοντας στην επίλυση των πιο πιεστικών προβλημάτων. 5) εκπροσωπεί τις προσδοκίες και τις οργανώσεις των εργαζόμενων. 6) θα αντικαταστήσει προοδευτικά τα όργανα του κρατικού μηχανισμού, ήδη αδύναμα κι αναποτελεσματικά, παίρνοντας στα χέρια της την εξουσία να νομοθετεί σε τοπικό επίπεδο επί του συνόλου των προβλημάτων που επηρεάζουν τους εργαζόμενους. Η Λαϊκή Συνέλευση της Μαρβίλα αποτελείται από Εργατικές Επιτροπές και Επιτροπές Γειτονιάς, μ έναν εκπρόσωπο της Τοπικής Επιτροπής κι έναν απ τα Κοινωνικά Κέντρα. Θα υπάρξει ένας αντιπρόσωπος για τις κολλεκτίβες της Μαρβίλα που αριθμούν λιγότερα από 200 μέλη και δύο για τις κολλεκτίβες με μέλη. Θα υπάρξουν επίσης κι αντιπρόσωποι των ADUs του RAL-1». 3 Η πρώτη ενέργεια της Συνέλευσης ήταν η συλλογή κι επεξεργασία των πληροφοριών που αφορούσαν την περιοχή: σύντροφοι με δυσκολίες, περιπτώσεις οικονομικού σαμποτάζ, προβλήματα στέγασης, συγκοινωνίες και διαχείριση αποβλήτων κτλ. Πολλές ακόμα Λαϊκές Συνελεύσεις δημιουργήθηκαν ή σχεδιάζονταν να δημιουργηθούν εκείνη την περίοδο (αρχές Σεπτέμβρη 1975). Οι περισσότερες ήταν στη Λισαβόνα αλλά είχαν εμφανιστεί επίσης στο Φάρο, την Κοΐμπρα, το Πόρτο και την Μπράγκα. Μέλη του Σ.Κ. συμμετείχαν σε ορισμένες περιοχές αλλά γενικά η κομματική συμμετοχή περιορίζονταν σε οργανώσεις που βρίσκονταν αριστερά του Σοσιαλιστικού Κόμματος. Καταλαμβάνονταν σπίτια και φτιάχνονταν πάρκα. Κοινωνικά κέντρα ξεπηδούσαν εκεί που δεν υπήρχαν. Σε γενικές γραμμές έλαβε χώρα μια μεγάλη έκρηξη δραστηριοτήτων. Ακόμα και σε πόλεις του Βορρά, καταδικασμένου ως «αντιδραστικού» κι «αντικομμουνιστικού», δεν έλειψε απόλυτα η αυτενέργεια που στόχευε στη βελτίωση των συνθηκών στις περιοχές όπου ζούσαν αυτοί οι άνθρωποι. Στο Σετούμπαλ, η Λαϊκή Συνέλευση όρισε ως ανώτατο ενοίκιο τα 500 εσκούδα να δωμάτιο. Αυτό το «κοινωνικό ενοίκιο» εφαρμόστηκε σ όλη την πόλη. Συστήθηκε επίσης κι ένα κοινό ταμείο για τη βελτίωση των γειτονιών, για τη δημιουργία ψυχαγωγικών χώρων και το σχεδιασμό πάρκων και παιδικών χαρών. 3 «Μοβιμέντο: ενημερωτικό δελτίο των Ενόπλων Δυνάμεων» Νο 25 (14 Αυγούστου 1975).

265 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙΙ: Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ 265 Η συγκέντρωση στρατιωτών απ τις ADUs κι εκπροσώπων από τους τομείς της εργασίας (Εργατικές Επιτροπές) και στέγασης (Επιτροπές Γειτονιάς), αντιπροσωπεύει μια ενδιαφέρουσα απόπειρα να πέσουν οι διαχωριστικές γραμμές που παραδοσιακά κρατούσαν απομονωμένες αυτές τις λειτουργίες. Όμως όπως ισχύει και για πολλά ακόμα ζητήματα, οι τύποι από μόνοι τους αποδείχτηκαν ανεπαρκείς. Τα πιο δραστήρια μέλη στις Λαϊκές Συνελεύσεις ήταν λενινιστές της μιας ή της άλλης κατηγορίας - μ όλα όσα αυτό σήμαινε για τις συμπεριφορές και τα καθήκοντα. Η Καθημερινή Ζωή στις Κοπερατίβες. Δεν μπορεί να υπάρξει πραγματική επαναστατική αλλαγή χωρίς οποιαδήποτε μεταβολή στον τρόπο ζωής των ανθρώπων. Αν κάποιος συγκρίνει την καθημερινή ζωή του 1975 με την αντίστοιχη του 1973 ή ακόμα και του 1974, θα δει μια ξεκάθαρη διαφορά. Τα εξωτερικά σημάδια ήταν έκδηλα. Οι πολιτικοί έκοβαν βόλτες στα χωριά του Νότου, κάνοντας 3 με 5 μεγάλες συγκεντρώσεις τη μέρα, στις οποίες «εκστόμιζαν ωραίες μαρξιστικές φράσεις». Τα ραδιόφωνα έπαιζαν όλη τη μέρα τραγούδια της «εξέγερσης». Άλλαζαν όμως κι οι καθημερινές χειρονομίες και τα έθιμα, κι εδώ ήταν που συντελούνταν οι μεγαλύτερες μεταβολές. Η πραγματική επανάσταση πάλευε να διεισδύσει στα μύχια αυτής της αίσθησης. Είναι πολύ πιο εύκολο ν αλλάξουν τα καθεστώτα παρά οι ζωές. Αν οι εργαζόμενοι παλεύουν αποτελεσματικά, ο μόνος που χάνει είναι τ αφεντικό. Αυτός είναι που πανικοβάλλεται, που το σκάει, που παθαίνει η καρδιά του ή που μεταναστεύει για τη Βραζιλία. Οι εργαζόμενοι μένουν σαστισμένοι κι αφημένοι να ξεκινήσουν απ την αρχή. Οι ιστορίες τους κάποιες φορές λένε με δυο λόγια όσα οι τόμοι των στατιστικών αδυνατούν πιθανώς να μεταφέρουν. Η αγροτική κοπερατίβα του Κασέμπρες φτιάχτηκε το Φλεβάρη του 1975 και την αποτελούσαν περίπου εκτάρια. Από πολλές απόψεις αποτελούσε πρότυπο κατάληψης και τώρα ήταν μια πολλά υποσχόμενη κοπερατίβα, ένα παράδειγμα για τους υπόλοιπους. Οι παλιοί ιδιοκτήτες άφηναν τη γη χέρσα, χρησιμοποιώντας μεγάλα κομμάτια της σαν κυνηγότοπους για τους Πορτογάλους μεγαλοτσιφλικάδες και τους Γερμανούς κι Αμερικανούς φίλους τους. Τώρα το χώμα είχε δουλευτεί κι έδινε διάφορες σοδειές. Οι εργάτες ήταν «πέρα για πέρα» κομμουνιστές: η γη κι ότι έχει απάνω της είναι για όλους, έλεγαν. Το Μάρτη του 1975, σήκωσαν στην είσοδο μια μεγάλη επιγραφή που ανακήρυττε τη «Δικτατορία του Προλεταριάτου». Ο Αλβάρο Κουνιάλ επρόκειτο να επισκεφτεί την κοπερατίβα και μια στρατιά υπασπιστών είχε σπεύσει στο μέρος για να εξετάσει τα της υποδοχής. Το σύνθημα στην είσοδο ήταν «ιδεολογικά σωστό», εξήγησε το PCP, αλλά έπρεπε να κατεβεί. «Οι εκλογές πρέπει να κερδηθούν». «Μα είναι μέσα στα γραφτά σας», απάντησε ένας απ τους εργάτες, «εκεί το είδαμε». «Κάποια παρεξήγηση θα υπάρχει», δήλωσε ο εκπρόσωπος του PCP. «Το Έβδομο Συνέδριο του Κόμματός μας ψήφισε εναντίον της δικτατορίας του προλεταριάτου». «Να δες, εδώ το λέει» επέμεινε ο εργάτης, βγάζοντας ένα πολυ-

266 266 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ διαβασμένο αντίτυπο των Έργων των Μαρξ και Ένγκελς για να τ αποδείξει. Κι οι πρωτευουσιάνοι του PCP έμειναν να χάσκουν. Αυτή η ιστορία φανερώνει βαθιά αίσθηση ταξικής δικαιοσύνης και κομμουνιστικών αρχών. Σε μια συνέντευξη που πήρε για το RTP προσωπικό προσκείμενο στο PCP από εργαζόμενους σε μια κοπερατίβα κοντά στην Εβόρα, ο σχολιαστής διακόπηκε καθώς επαναλάμβανε το σύνηθες σλόγκαν: «η γη σ αυτούς που τη δουλεύουν». Κάποιος εργαζόμενος ανέφερε ότι το σύνθημα ήταν λαθεμένο. Θα έπρεπε να είναι «η γη σ όλους όσους δουλεύουν». Εξήγησε κατόπιν πως λειτουργούσε η κοπερατίβα: «ο ένας παίρνει παραπάνω γιατί χρειάζεται παραπάνω, ο άλλος λιγότερα γιατί χρειάζεται λιγότερα». Υπήρχαν όμως και σκοτεινότερες πλευρές. Σε μια κοπερατίβα που διέθετε δύο τρακτέρ υπήρχαν συχνοί καυγάδες για το ποιος θα τα δούλευε. Στο Αβέιρας ντε Σίμα, μια αυτοδιαχειριζόμενη φάρμα 40 χιλιόμετρα απ τη Λισαβόνα, το πρόβλημα αυτό θα οδηγούσε σε άγριο καυγά μεταξύ των εργαζόμενων. Άλλα προβλήματα που αφορούσαν το μοίρασμα της δουλειάς ανάγονταν κάποιες φορές σε βαθύτερα ζητήματα. Το θέμα του νοικοκυριού ήταν ένα απ αυτά. Στο εστιατόριο της «Κομμούνας» (μια έπαυλη του 19ου αιώνα που ανήκε στο Δούκα του Λαφόες, η οποία περιελάμβανε βιβλιοθήκη, αίθουσα εκδηλώσεων, σχολείο και ιατρικό κέντρο) μια επιγραφή διακήρυττε ορθάκοφτά «αυτός που αφήνει τα πιάτα του άπλυτα στο νεροχύτη για να τα πλύνει κάποιος άλλος, αφήνει πίσω του και το σοσιαλισμό». Μια συνέλευση είχε επικρίνει την έλλειψη πρωτοβουλίας των αντρών στο συγκεκριμένο ζήτημα και μια «απεργία» των γυναικών είχε επιβάλει τη δικαιότερη κατανομή της εργασίας. Παρόλ αυτά και παρά τα παράπονά τους, οι γυναίκες συνέχιζαν να κάνουν το νοικοκυριό και τις μπουγάδες. Η κατανομή των καθηκόντων διέφερε από κοπερατίβα σε κοπερατίβα. Στις πιο οργανωμένες είχε οριστεί η εκ περιτροπής εργασία. Συχνά όμως οι δουλειές δε γίνονταν τη στιγμή που έπρεπε. Στις περισσότερες περιπτώσεις το άφηναν έτσι. Υπήρξαν όμως παραδείγματα όπου εργαζόμενοι «έβαλαν στη θέση τους» άλλους εργαζόμενους. Ένα ακόμα πρόβλημα ήταν το ποτό. Μετά τη Γαλλία, η Πορτογαλία είναι η χώρα με τη μεγαλύτερη κατανάλωση αλκόολ ανά κάτοικο. Τουλάχιστον έτσι αναφέρει ο ΟΑΣΑ. Συμπεριλαμβανομένων κι όσων παρασκευάζονται στα σπίτια (κρασιά και αποστάγματα - aguardentes), ίσως η Πορτογαλία βρίσκεται ψηλότερα. Το περισσότερο κρασί το καταναλώνουν στην επαρχία. Σε κοπερατίβες που είναι κοντά στην Εβόρα, πολλοί άντρες πίνουν 3 με 5 λίτρα τη μέρα. Κάποιοι, ακόμα περισσότερο. Στην κοπερατίβα του Τόρρε Μπέλα, στην περιοχή της Αζαμπούγια (βόρεια της Λισαβόνας), οι γυναίκες κάλεσαν μια συνάντηση για να συζητήσουν τις περί του ποτού συνήθειες των αντρών. Αποφάσισαν ότι έπιναν υπερβολικά κι ότι έπρεπε να μπει ένα όριο. Κατέληξαν σ ένα συμβιβασμό: το όριο μπήκε στα 4 λίτρα! Η μέθη συχνά προκαλούσε έντονες διαιρέσεις. Υπήρχαν καυγάδες και φασαρίες κι η παραγωγή πήγαινε πίσω. Σε πολλά μέρη, το σπίτι του πρώην ιδιοκτήτη καταλαμβάνονταν

267 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙΙ: Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ 267 μαζί με τη γη του. Εκεί μετακόμιζαν 8 με 10 άνθρωποι. Οι άντρες κάθονταν γύρω απ τη φωτιά, πίνοντας και κουβεντιάζοντας μέχρι αργά τη νύχτα, μην αφήνοντας τους υπόλοιπους να κοιμηθούν, με συνέπεια να αισθάνονται κουρασμένοι την άλλη μέρα. Το εργοστάσιο επίπλων της Νεφίλ, κοντά στο Πόρτο, είχε περάσει σε αυτοδιαχείριση στα τέλη του Οι σχέσεις μεταξύ των εργατών βελτιώθηκαν σημαντικά και μια απ τις δημοφιλέστερες «μεταβολές» ήταν η κατασκευή ενός μπαρ μέσα στις εγκαταστάσεις. Το μόνο πρόβλημα ήταν ότι οι εργάτες άρχισαν να το χρησιμοποιούν. Η παραγωγή έπεσε κατακόρυφα. Όταν ένα μέλος της Εργατικής Επιτροπής βρέθηκε να ροχαλίζει μακάρια κάτω από ένα μηχάνημα, συγκαλέστηκε συνέλευση κι αποφασίστηκε να κλείσει το μπαρ. Οι εργαζόμενοι ανακάλεσαν αργότερα αυτήν την απόφαση, ψηφίζοντας να παραμείνει το μπαρ ανοιχτό - σε καθορισμένες ώρες. Η περίπτωση αυτή δεν ήταν η μόνη. Το μεθύσι είχε συχνά κωμικά επακόλουθα. Στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του 1975, ήταν παράνομο να κατεβάζεις τις αφίσες των υπολοίπων. Πολλά μέλη του MRPP είχαν φυλακιστεί γι αυτό το λόγο (στο στόχαστρό τους ήταν οι αφίσες του PCP). Κάποιος μεσήλικας, μέλος μιας κοπερατίβας, σταματήθηκε απ την αστυνομία γιατί είχε κατεβάσει μια αφίσα του Σ.Κ. Ο άνθρωπος αυτός ήταν τύφλα στο μεθύσι. Είχε χρησιμοποιήσει την αφίσα για να τυλίξει μια μερίδα κοτόπουλο. Όταν οι αστυνομικοί τον έψαξαν, βρήκαν πάνω του μια κάρτα μέλους του Σοσιαλιστικού Κόμματος. Πολλά μέλη κομμάτων αντιμετώπιζαν την προεκλογική καμπάνια με τέτοια σοβαρότητα που άγγιζε τα όρια της μανίας. Η νομικίστικη αντιμετώπιση των πραγμάτων ήταν διαδεδομένη σ ολόκληρη την Πορτογαλία. Τα πάντα ήταν συνδεμένα με τη γραφειοκρατία και για να γίνει μια νόμιμη δουλειά απαιτούνταν αμέτρητες υπογραφές. Πολλά κόμματα ξεκινούσαν τις αφισοκολλήσεις τους νωρίς, μια-δυο ώρες πριν τα μεσάνυχτα. Κάποιοι άνθρωποι που κατέβαζαν τις αφίσες όλων των κομμάτων, απειλήθηκαν από μέλη του PPD: θα καλούνταν η αστυνομία. Αυτοί που κατέβαζαν τις αφίσες επισήμαναν ότι απέμεναν δέκα λεπτά ακόμα μέχρι τα μεσάνυχτα κι άρα ο νόμος δεν μπορούσε να εφαρμοστεί. Τα μέλη του PPD ένοιωσαν ότι τους κορόιδευαν κι αποχώρησαν. Άλλοι δεν έπαιρναν τα πράγματα τόσο ελαφρά. Μέχρι και όπλα έβγαιναν στις μάχες που διεξάγονταν στους δρόμους, μεταξύ οπαδών του MRPP και του PCP. Σε μια περίπτωση, οπαδοί του UDP που έπιασαν κάποιο μέλος του MRPP να σκίζει μια αφίσα τους, τον πέταξαν στο ποτάμι. Μη μπορώντας να κολυμπήσει, πνίγηκε. Τις περισσότερες φορές, οι δυνάμεις της COPCON έκαναν την εμφάνισή τους για να «επαναφέρουν την τάξη». Τις περισσότερες φορές παρείχαν μεγαλύτερη στήριξη στο PCP παρά στο «παράνομο» MRPP. Τα κόμματα του κρατικού καπιταλισμού που βρίσκονταν στ αριστερά του PCP ήταν συχνά εξαιρετικά πουριτανικά. Οι Μαοϊκοί υπήρξαν διαβόητοι στο θέμα αυτό, ιδεολογικοποιώντας τον ασκητισμό και τη μονογαμία και κρατώντας σκληρή στάση στο ζήτημα των εξωσυζυγικών σχέσεων. Υπήρξαν πολλοί νεαροί εργάτες που αποχώρησαν απ το MRPP επειδή τους άρεσε να «το τσούζουν λίγο παραπάνω». Τα κόμματα, κατά μία έννοια, ενίσχυσαν σε γενικές γραμμές την παραδοσιακή ηθική που επικρατούσε στη χώρα.

268 268 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Παρά την ελευθερία των δικαιωμάτων του διαδηλώνειν και της προσέλευσης σε συγκεντρώσεις, οι καθημερινές συμπεριφορές δεν άλλαξαν και τόσο πολύ. Οι άντρες εξακολουθούσαν να πηγαίνουν στα τάσκα κι οι γυναίκες, ενώ μπορούσαν τώρα να προσέρχονται στις συγκεντρώσεις, συνήθως έμεναν στο σπίτι. Η αλλαγή ήταν πιο αισθητή στις αγροτικές κοπερατίβες παρά στις πόλεις. Ήταν σίγουρο πως ο τρόπος ζωής δεν είχε αλλάξει σε μια νύχτα. Η ίδρυση παιδικών σταθμών σ ολόκληρη τη χώρα ήταν κάτι θετικό. Απελευθέρωσε τις γυναίκες απ τη διαρκή έγνοια των παιδιών. Το επίπεδο όμως της ανεργίας, που κινούνταν γύρω στο 12 %, δεν τις «απελευθέρωσε» τόσο ώστε να τις στείλει για δουλειά στα εργοστάσια. Οι παιδικοί σταθμοί οργανώθηκαν στο σύνολό τους απ τις γυναίκες, τις οποίες συχνά βοηθούσαν προοδευτικοί δάσκαλοι κι άλλοι νεαροί ειδικοί, μέσω των Επιτροπών Γειτονιάς. Φτιάχτηκαν επίσης και πολλές παιδικές χαρές. Μέσα στις κοπερατίβες και τ αυτοδιαχειριζόμενα εργοστάσια, οι σχέσεις εργασίας άλλαξαν καθοριστικά. Οι εργάτες είχαν μεγαλύτερη ελευθερία όσον αφορά την προσέλευση και την αποχώρηση. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορούσαν να πηγαίνουν αργά και να φεύγουν ακόμα αργότερα. Αυτό που ήταν σημαντικό ήταν να μη λειτουργούσαν παρασιτικά σε βάρος της δουλειάς των άλλων. Αυτός όμως ο βαθμός συνείδησης διέφερε από μέρος σε μέρος. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι Εργατικές Επιτροπές συμπεριφέρονταν σαν να ήταν τα καινούρια αφεντικά. Οι αποφάσεις δεν παίρνονταν πάντα από κοινού και κάποιες φορές μέλη των Επιτροπών περιφέρονταν κατασκοπεύοντας τους εργαζόμενους. Η υφαντουργία της Ζότοκαρ στη Βίλα Νόβα ντε Γκαΐα, κοντά στο Πόρτο, ήταν μια τέτοια περίπτωση. Η Εργατική Επιτροπή, η οποία αποτελούνταν από μέλη του Συνδικάτου Εργαζόμενων στον Ιματισμό, ξόδευε περισσότερο καιρό κάνοντας «εθνικό» πολιτικό έργο, παρά ασχολούμενη με τα πραγματικά προβλήματα του εργοστασίου. Για το λόγο αυτό «παύτηκε» απ τους εργαζόμενους που την κατηγορούσαν ότι ήταν κομματικά κατευθυνόμενη (PCP). Σε άλλες περιπτώσεις, οι εργαζόμενοι δεν επαγρυπνούσαν αρκετά κι οι Εργατικές Επιτροπές κατέληξαν γραφειοκρατικά μορφώματα που είχαν ελάχιστη επαφή με τη βάση τους. Στην αγροτική κοπερατίβα του Τόρρε Μπέλα (με την έπαυλη που ανήκε στο Δούκα του Λαφόες), ο Καμίλο Μορτάγκουα, ηγετικό μέλος της Εργατικής Επιτροπής και πρώην μέλος του LUAR, είχε επιτάξει το μεγαλύτερο υπνοδωμάτιο. Περνούσε όμως την περισσότερη ώρα του σε άλλες κοπερατίβες παρά στη δική του. Τέτοιες περιπτώσεις, καθώς κι οι προστριβές που προκαλούσαν, έφεραν αναστάτωση στην καθημερινή ζωή. Οι απόπειρες επίλυσης των προβλημάτων που ακολουθούσαν έδωσαν ένα πολύτιμο μάθημα πάνω στην κατανόησή τους. Οι κοπερατίβες ήταν το αποτέλεσμα της βούλησης των μελών τους. Κάποιες ήταν πολύ πιο ριζοσπαστικές από άλλες. Κοπερατίβες με ονόματα όπως «Κόκκινο Αστέρι» ή «Τα Βήματα του Λένιν» λειτουργούσαν βάσει οδηγιών που δέχονταν απ την Ένωση Εργατών Γης της Μπέζα, προπύργιου του PCP. Η ζωή εκεί άλλαξε ελάχιστα, παρά τ ότι η δουλειά οργανώνονταν από κοινού και τα μέλη δεν μπορούσαν ν αποφύγουν ορισμένα προβλήματα που απέρρεαν απ αυτό. Άλλες, πιο αυτόνομες κοπερατίβες

269 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙΙ: Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ 269 προσπάθησαν να εδραιώσουν διαφορετικές σχέσεις εργασίας για την αντιμετώπιση των δικών τους προβλημάτων. Ας πάρουμε για παράδειγμα την Αρτζέα, ένα χωριό 300 περίπου κατοίκων, 20 χιλιόμετρα απ το Σανταρέμ. Η συγκεκριμένη κοπερατίβα ιδρύθηκε αρχικά από μια ομάδα διανοουμένων απ τη Λισαβόνα. Εξ αιτίας του υψηλού ποσοστού ανεργίας στο χωριό, προσχώρησαν σύντομα πολλοί ντόπιοι. Οι τελευταίοι έγιναν γρήγορα η πλειοψηφία. Η αρχική καχυποψία, με την οποία οι κάτοικοι είχαν αντιμετωπίσει την κοπερατίβα, μετατράπηκε τελικά σ ενθουσιώδη υποστήριξη. Στο χωριό άνοιξε κι ένα κολλεκτιβιστικό κρεοπωλείο (προς μεγάλη ανησυχία του τοπικού χασάπη που αναγκάστηκε να ρίξει τις τιμές του). Οργανώθηκε επίσης ένα κοινοτικό εστιατόριο. Όσοι δε συμμετείχαν στην κοπερατίβα μπορούσαν να τρώνε εκεί, αρκεί να παρείχαν κυκλική εργασία την οποία μοιράζονταν όλοι οι υποστηριχτές. Ίσως το μεγαλύτερο πρόβλημα απ όλα ήταν η οργάνωση των συνθηκών διαβίωσης στις κατειλημμένες φάρμες. Ο χώρος ήταν περιορισμένος κι όταν υπήρχαν μονάχα δύο ή τρία σπίτια έπρεπε να μοιραστούν. Η οικογενειακή μονάδα υπέστη κάποιες αλλαγές. Η αντίληψη της μεμονωμένης οικογένειας που πάλευε μόνη της, ξεπεράστηκε: η οικονομική επιβίωση της κοπερατίβας αποτελούσε κοινό μέλημα. Σε μια κοπερατίβα του Ουνάις ντα Σέρρα (βλ. Κεφάλαιο 11), οι εργαζόμενοι ζήτησαν ν αποσταλούν στρατιώτες για να τους προστατεύσουν από ενδεχόμενη επίθεση των αφεντικών. Οι δυο φαντάροι απλά τριγυρνούσαν ολημερίς με τα G3 τους (αυτόματα). Όταν μαθεύτηκε ότι είχαν σχέσεις με κάποιες απ τις συζύγους, έπαψαν να είναι καλοδεχούμενοι. Ένας απ τους εργάτες είπε πως ήταν λάθος που ζήτησαν εξωτερική βοήθεια κι ότι η υπεράσπισή τους έπρεπε να εξαρτάται απ τους ίδιους. Οι στάσεις απέναντι στα σεξουαλικά ζητήματα φανερώνουν πάντα πολλά πράγματα για την εξέλιξη της καθημερινής ζωής. Στην Πορτογαλία, η ηθικολογία γύρω απ το θέμα του σεξ ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη λόγω της επιρροής Καθολικής Εκκλησίας. Υπάρχουν πολλές εκφράσεις χλευασμού στα Πορτογαλικά, οι οποίες συνήθως αφορούν τις γυναίκες. Οι γυναίκες θεωρούνταν υπεύθυνες για την «απώλεια της ηθικής» πολύ περισσότερο απ τους άντρες. Υπήρχαν επίσης και ταξικές αντιδράσεις απέναντι στα σεξουαλικά προβλήματα. Όταν στα τέλη καλοκαιριού του 1975, ολόκληρη η Πορτογαλία κατακλύστηκε από «επαναστάτες» που προέρχονταν απ όλη την Ευρώπη, έφεραν μαζί τους και προβλήματα, τα οποία οι Πορτογάλοι εργαζόμενοι θα μπορούσαν να είχαν αποφύγει. Η μετανάστευση προς την Πορτογαλία ήταν πάντα ένα κατ εξοχήν αστικό (bourgeois) φαινόμενο και οι ξένοι κάτοικοι της Πορτογαλίας σπάνια μιλούσαν με τους ντόπιους. Ζούσαν στις βίλες τους, στο Αλγκάρβε, ή στις «παροικίες των ξένων» του Εστορίλ και του Κασκάις. Οι νέοι «επαναστάτες-τουρίστες» διέφεραν. Έρχονταν στην Πορτογαλία για να δουν την επαναστατική διαδικασία. Πολλοί επισκέπτονταν τις αγροτικές κοπερατίβες για να εργαστούν πλάι στους εργάτες. Έμεναν για κανά δυο μήνες κι έπειτα έφευγαν. Στην αρχή ήταν ευπρόσδεκτοι.

270 270 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Από πολλές απόψεις, αυτοί οι επισκέπτες δημιούργησαν περισσότερα προβλήματα σε σχέση μ αυτά που βοήθησαν να λυθούν. Διέθεταν μάλλον μικρό σεβασμό για την αυτονομία των εργαζόμενων και μικρή κατανόηση για το βαθύτερο, ιδιαίτερο νόημα των αγώνων τους. Σε κάποιες περιπτώσεις έφταναν να υποδεικνύουν στους εργαζόμενους ποιος ήταν ο καλύτερος τρόπος να διαχειριστούν τα προβλήματά τους. Στο Τόρρε Μπέλα για παράδειγμα, οι εργαζόμενοι αποφάσισαν να περιορίσουν τον αριθμό των «βοηθών» στους έξι. Οι 8 ξένοι που βρίσκονταν εκεί έκαναν μια ξεχωριστή συνάντηση, καταλήγοντας «να μη συμφωνήσουν με τη συγκεκριμένη απόφαση». Οι εργαζόμενοι ενοχλήθηκαν αλλά προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατάσταση με ταξικούς όρους. «Εσείς στο Γερμανικό σας Πανεπιστήμιο, έχετε πιθανώς κάποια προβλήματα. Εμείς μπορούμε να σας βοηθήσουμε στέλνοντάς σας κρασί και τυριά. Στις διακοπές σας μπορείτε να έρθετε εδώ και να δουλέψετε. Πιστεύετε όμως ότι μπορούμε να πάμε στον πρύτανη του πανεπιστημίου σας και να του πούμε πως θα κάνει τη δουλειά του;». Στα τέλη καλοκαιριού του 1975, κάποιοι Σουηδοί αριστεριστές επισκέφτηκαν την Πορτογαλία μένοντας σε διάφορες κοπερατίβες, ανάμεσα στις οποίες ήταν η Εστρέλα Βερμέλια και το Τόρρε Μπέλα. Οι κοπέλες συχνά εμφανίζονταν στα χωράφια ντυμένες αρκετά «ελαφρά». Η αντίθεση μεταξύ των κοριτσιών αυτών και των καλυμμένων, υποταχτικών, εργαζόμενων γυναικών ήταν τεράστια. Όταν άρχισαν ν αναπτύσσονται σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ των αντρών κι αυτών των κοριτσιών, οι γυναίκες της κοπερατίβας ένοιωσαν πληγωμένες και προδομένες. Συναντήθηκαν και συζήτησαν το πρόβλημα, αποφασίζοντας να διώξουν τις συγκεκριμένες μπουρζουά κοπέλες απ την κοπερατίβα. Ότι σχόλια κι αν κάνει κάποιος για τον «οπορτουνισμό» των αντρών, η συμπεριφορά αυτών των κοριτσιών βιώθηκε απ τις υπόλοιπες γυναίκες σαν μια μορφή τρομοκρατίας. Πολλά ανάλογα προβλήματα έκαναν την εμφάνισή τους στην καθημερινή ζωή των εργαζόμενων. Επιλύθηκαν (ή όχι) με πολλούς και διάφορους τρόπους. Η συζήτηση, σε κάθε περίπτωση, ήταν το πρώτο μέσο, κάποιες φορές επίσημη, άλλες όχι, κι ακριβώς εδώ ήταν που βιώθηκαν οι πλουσιότερες εμπειρίες. Τα πράγματα προσέγγισαν κάποιες φορές σουρεαλιστικά επίπεδα. Κάποιος μεγαλοτσιφλικάς στο Έλβας έτυχε να είναι και ιδιοκτήτης της τοπικής εταιρείας ταξί. Η γη του καταλήφτηκε κι οι οδηγοί του θεώρησαν τον τρόπο αυτό πολύ καλό παράδειγμα. Παρουσιάστηκαν λοιπόν ομαδικά στο Κέντρο Αγροτικής Μεταρρύθμισης, απαιτώντας να νομιμοποιηθεί κι η κατάληψη που είχαν κάνει στα ταξί. Η συμπεριφορά των ανθρώπων δεν ακολουθούσε πάντα ένα «λογικό» πρότυπο. Πολλοί εργαζόμενοι ενοχλούνταν αρκετά απ αυτό αλλά έτσι ήταν η ζωή. Όταν μια κοπερατίβα αντιμετώπιζε το χάος εξ αιτίας εσωτερικών προβλημάτων, ορισμένοι απ τους μεγαλύτερους εργαζόμενους απειλούσαν ν αποχωρήσουν. Κάποιοι το έκαναν. Πήγαιναν πίσω στα χωριά τους κι έψαχναν εκεί για δουλειά. Μερικοί επέστρεφαν αργότερα πίσω κι επανεντάσσονταν. Άλλοι δε γύρισαν ποτέ.

271 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙΙ: Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ 271 Πέρα απ τις Τοπικές Εργατικές Επιτροπές. Πολλές απ τις 700 κοπερατίβες επιβίωσαν αποκλειστικά χάρη στην υπερωριακή εργασία των μελών τους ή σαν αποτέλεσμα των δανείων που χορηγούνταν απ την κυβέρνηση. Οι κοπερατίβες αντιμετώπιζαν όλα τα προβλήματα μιας ιδιωτικής εταιρείας...κι ακόμα περισσότερα. Γνωρίζοντας το μποϊκοτάζ απ τις διεθνείς επιχειρήσεις και την άρνηση των αγορών, επέζησαν χάρη σε δυο αλληλοσχετιζόμενες μεθόδους. Πρώτα, μέσω των πιστώσεων. Από υψηλό στέλεχος του Πορτογαλικού Συνδέσμου Βιoμηχάνων εκτιμήθηκε ότι η κυκλοφορία των χαρτονομισμάτων αυξήθηκε στους έξι τελευταίους μήνες του 1975 απ το 1,1 δισ.. εσκούδα στα 3,7. Πολλές απ τις υπό αυτοδιαχείριση επιχειρήσεις θα είχαν σβήσει αν δεν υπήρχε η αδιάκοπη ροή των τραπεζικών δανείων. Μια τέτοια αύξηση του όγκου των χαρτονομισμάτων σήμαινε πληθωρισμό από 50 ως 100 %. Η χορήγηση των πιστώσεων σε βιομηχανικές και αγροτικές μονάδες αποτέλεσε χειραγώγηση πρώτου μεγέθους. Οι κοπερατίβες του PCP μπορούσαν να είναι σίγουρες για τα δάνεια εκ μέρους της Πέμπτης Κυβέρνησης, ενώ αυτές του Σ.Κ. χρειάστηκε να περιμένουν την Έκτη. Ο δεύτερος τρόπος υποστήριξης των κοπερατίβων προήλθε απ τους ίδιους τους εργαζόμενους. «Διαπραγματευόμενοι μεταξύ τους» δημιούργησαν μια παράλληλη εσωτερική αγορά. Η «Κοπερατίβα 25ης Απρίλη» άρχισε να κατασκευάζει σπίτια για τις παραγκουπόλεις, έχοντας πάρει παραγγελία για 600 διαμερίσματα. Οι εργαζόμενοι των ναυπηγείων της Λισνάβ έδιναν τις παραγγελίες τους για φόρμες εργασίας σε αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις. Οι αγροτικές κοπερατίβες οργάνωσαν αγορές μέσω των Επιτροπών Γειτονιάς, πουλώντας τα προϊόντα τους απ ευθείας στον κόσμο. Η Ομοσπονδία Επιτροπών Γειτονιάς του Σετούμπαλ προμηθεύονταν τα προϊόντα της απ τις αγροτικές κοπερατίβες της περιοχής του Αζαμπούγια, ενώ οι Επιτροπές Γειτονιάς της Λισαβόνας στήριζαν τις κοπερατίβες του Αλκάσερ και της Εβόρα. Αν όμως οι Εργατικές Επιτροπές ήθελαν να οικοδομήσουν μια πραγματική εναλλακτική έναντι του κεφαλαίου θα έπρεπε αργά ή γρήγορα ν αντιμετωπίσουν κάποια πρακτικά και οργανωτικά προβλήματα. Το σημαντικότερο ήταν ο τρόπος με τον οποίο θα οργανώνονταν σε μια μεγαλύτερη ομοσπονδία. Αυτό συζητήθηκε σε πολλές περιπτώσεις αλλά συνήθως ήταν τα πολιτικά κόμματα που βρίσκονταν πίσω από τέτοιες κινήσεις κι όχι οι ίδιοι οι εργαζόμενοι. Η «πολιτική» δεν μπορούσε να κρατηθεί μακριά. Δεν μπορούσε να βοηθήσει κάποιος, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, αν ασχολούνταν με όλα όσα συνέβαιναν. Οι Εργατικές Επιτροπές έκαναν πολιτικές επιλογές κάθε μέρα, είτε μέσα στις συνελεύσεις είτε αναλαμβάνοντας πρωτοβουλίες από μόνες τους. Χιλιάδες ανακοινώσεις δημοσιεύονταν στις εφημερίδες. Να ένα παράδειγμα, δημοσιευμένο στην Ρεπούμπλικα, στις 27 Σεπτέμβρη 1975: «Οι εργαζόμενοι της Εντροπόστο (μονάδα επισκευής αυτοκινήτων στο Σετούμπαλ) συγκάλεσαν συνέλευση στις 22 Σεπτέμβρη κι αποφάσισαν τα εξής: 1) Να υποστηρίξουν το λαό του Πόρτο στον αγώνα του ενάντια στους φασιστικούς

272 272 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ νόμους των οποίων έκανε χρήση ο πολιτικός διοικητής προκειμένου να παρεμποδίσει τη λειτουργία του Δημοτικού Συμβουλίου. 2) Να υποστηρίξει το μανιφέστο του SUV (Στρατιώτες Ενωμένοι θα Νικήσουν) και τις διαδηλώσεις που θα καλούνταν απ την οργάνωση αυτή. 3) Να υποστηρίξει τους αγρεργάτες του Αλεντέζο στον επαναστατικό τους αγώνα. 4) Να υποστηρίξει το δίκαιο αγώνα των ανάπηρων πολέμου και θυμάτων των ντροπιαστικών αποικιακών πολέμων που διεξάγονταν απ το φασιστικό καθεστώς ενάντια στους λαούς των αποικιών και της ίδιας της Πορτογαλίας. 5) Να υποστηρίξει τον αγώνα των εργαζόμενων στη Ρεπούμπλικα και στο Ράντιο Ρενασένσα προς υπεράσπιση της λαϊκής εξουσίας και της ενημέρωσης στην υπηρεσία των εργαζόμενων και των οργανώσεών τους». Σε κάποιες περιπτώσεις (όπως στην Αούτο Σέκο), οι εργαζόμενοι κατέλαβαν το παράρτημα της Λισαβόνας κι έστειλαν μηνύματα μέσω τέλεξ στο υποκατάστημα του Πόρτο. Οι εργαζόμενοι της Τάιμεξ έκαναν διεθνή τηλεφωνήματα, ζητώντας αλληλεγγύη, όμως ο ενθουσιασμός τους μετριάζονταν όταν στην άλλη άκρη της γραμμής έβρισκαν περισσότερους μάνατζερ παρά εργαζόμενους. Το σπουδαιότερο όμως σε κάθε περίπτωση ήταν η επίδειξη ταξικής αλληλεγγύης κι η υποστήριξη που έδιναν εργαζόμενοι σε άλλους εργαζόμενους. Η Ίντερ-Εμπρέσας, που είχε σχηματιστεί το Δεκέμβρη του 1974, είχε τώρα κομματιαστεί σε διάφορες «Ίντερ» που ελέγχονταν από διαφορετικές κομματικές φράξιες. Είχαν φτάσει στο σημείο να παλεύουν ακόμα και για τη διατήρηση αυτών των ίδιων των διασπάσεων. Στις 13 Σεπτέμβρη, 50 περίπου Εργατικές Επιτροπές οργάνωσαν ένα συνέδριο στη βιομηχανική περιοχή της Λισαβόνας, στο εργοστάσιο της Κοπάμ, με κεντρικό θέμα την «Πρόοδο της Επανάστασης». Μια απ τις αποφάσεις που πάρθηκαν ήταν η οργάνωση μιας αυστηρά «μη κομματικής» διαδήλωσης στις 18 Σεπτέμβρη. Στα εργοστάσια που συμμετείχαν περιλαμβάνονταν η Κοπάμ, η Φίμα, η Ρομπιαλάκ, η Κοράμε, η Βόλβο, η Λέβερ, η Λούζο-Ιταλιάνο, η Αουτοσίλ, η Σορεφάμ, η Ζ. Πιμέντα, η Χ. Πάρρυ & Υιός, κτλ. Η διαδήλωση δε θα τερμάτιζε στο Σάο Μπέντο, όπου έδρευε η Συντακτική Συνέλευση, αλλά στο Άλσος Εδουάρδου VII. Στη διάρκεια της διαδήλωσης (που υποστηρίχτηκε απ το PCP) κάποιοι, στερούμενοι ιδιαίτερης φαντασίας, άρχισαν να φωνάζουν «Βάσκο-Βάσκο». Η διαδήλωση κατόπιν αυτού καταγράφηκε σαν προσκείμενη στο PCP, πράγμα που ήταν άδικο για τους εργαζόμενους που συμμετείχαν σ αυτήν και δεν ανήκαν στο Κόμμα ή δε συμφωνούσαν μ αυτό. Άλλη μια απόπειρα επανένωσης αποτέλεσε η «Ομοσπονδία της Κοβιλιά». Η Κοβιλιά ήταν μια πόλη της Κεντρικής Πορτογαλίας, στην οποία υπήρχαν πολλά εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας και είχε πλούσια παράδοση εργατικών αγώνων. Εκεί, συναντήθηκαν πάνω από 90 Εργατικές Επιτροπές στις 26 και 27 Σεπτέμβρη απ τις εκπροσωπούμενες Επιτροπές είχαν εξουσιοδοτηθεί απ τις γενικές συνελεύσεις τους. Η βάση της αντιπροσώπευσης (δηλαδή τα δικαιώματα ψήφου και λόγου) στο συγκεκριμένο Συνέδριο την Εργοστασιακών Επιτροπών είχε ως εξής:

273 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙΙ: Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ 273 1) Επιχειρήσεις με λιγότερους από 100 εργαζόμενους: 1 ψήφος και δικαίωμα λόγου 2) εργαζόμενοι: 2 ψήφοι και δικαίωμα λόγου 3) εργαζόμενοι: 4 ψήφοι και δικαίωμα λόγου 4) Πάνω από εργαζόμενοι: 6 ψήφοι και δικαίωμα λόγου 5)Επιτροπές Γειτονιάς: 0 ψήφοι και δικαίωμα λόγου 6) Επιτροπές Στρατιωτών και Ναυτών: 0 ψήφοι και δικαίωμα λόγου 7) Σωματεία: 0 ψήφοι, χωρίς δικαίωμα λόγου 8) Πολιτικά κόμματα: 0 ψήφοι, χωρίς δικαίωμα λόγου. Τα θέματα που συζητήθηκαν στο Συνέδριο περιελάμβαναν: Εργατικός Έλεγχος (μορφές ελέγχου που ασκούνταν απ τις Εργατικές Επιτροπές επί της παραγωγής και κατανάλωσης, αυτοδιαχείριση, κτλ.), ωράρια εργασίας, εξοπλισμός της εργατικής τάξης, εκκαθαρίσεις, ανεργία, συμμαχίες εργατών-αγροτών, εθνικοποιήσεις, κτλ. Η γραμματεία της Ομοσπονδίας κατηγόρησε ορισμένες Εργατικές Επιτροπές για σεχταρισμό σε σχέση με το Συνέδριο: «Είμαστε μη κομματικοί αλλά επιμένουμε ακόμα πάνω στ ότι το ζήτημα του κόμματος της εργατικής τάξης αποτελεί υπόθεση που πρέπει να επιλυθεί. Η θέση μας είναι ξεκάθαρη: το Συνέδριο είναι ανοιχτό σ όλους τους αντιπρόσωπους των οργανώσεων, οι οποίες, μέσω του προγράμματός τους, της πολιτικής και της πρακτικής τους, υποστηρίζουν τα όργανα της λαϊκής εξουσίας, αντιλαμβάνονται τη σημασία τους και τα υπερασπίζονται Αυτές οι Εργατικές Επιτροπές έχουν τη δική τους πολιτική σημασία. Αυτό που είναι σημαντικό είναι το απλό γεγονός της συγκέντρωσής τους σ ένα Εθνικό Συνέδριο για να συζητήσουν, όχι μόνο τα προβλήματα των δικών τους εργοστασίων ή οικονομικών τομέων, αλλά ένα ευρύτερο φάσμα γενικότερων πολιτικών προβλημάτων που είναι σημαντικά για την εργατική τάξη». Η γραμματεία καταδίκασε το γεγονός του μποϊκοταρίσματος του Συνεδρίου απ την πλευρά του PCP, τ οποίο είχε οργανώσει εκδρομή στην Κοΐμπρα για το ίδιο Σαββατοκύριακο, υπό την αιγίδα του Συνδικάτου Ιματισμού του Νότου. «Ενώ σε επίπεδο Ιντερσιντικάλ υπερασπίζονται την ενιαία συνδικαλιστική μορφή (unicidade), στο επίπεδο των Εργατικών Επιτροπών μπορούν και κρατάνε μια τέτοια στάση (όπως το μποϊκοτάρισμα του Συνεδρίου), αγνοώντας το γεγονός ότι αυτό το Συνέδριο είναι ανοιχτό σ όλες τις Εργατικές Επιτροπές που εκλέχτηκαν ελεύθερα και σε ανακλητή βάση. Αμφιβάλουμε για το αν η διαδήλωση της 18ης Σεπτέμβρη ήταν αυστηρά μη κομματική. Γνωρίζουμε ότι η πλειοψηφία αυτών των Εργατικών Επιτροπών ανήκε σε κάποια ολοφάνερα καθορισμένη πολιτική τάση. Αν όμως είναι δημοκρατικά εκλεγμένες απ τα εργοστάσιά τους, αν αποδέχονται την αρχή της ανεμπόδιστης ανακλητότητας, αν υπερασπίζονται την πλήρη δημοκρατία στις συνελεύσεις, τις συναντήσεις και τις ιδεολογικές συζητήσεις μέσα στα δικά τους εργοστάσια, τότε οι Επιτροπές αυτές είναι αντιπροσωπευτικές. Δε θεωρούμε λαθεμένο το να υπερασπιζόμαστε μια συγκεκριμένη πολιτική γραμμή. Αυτό που είναι λάθος απ την πλευρά τους είναι το να τηρούν σεχταριστική στάση σε σχέση με τη γραμματεία μας και την Ίντερ-Κομισσόες κι ότι παίζουν κομματικά παιχνίδια, καλυπτόμενες κάτω απ το μανδύα του μη κομματισμού. Θεωρούμε ότι η πολιτική κατάσταση απαιτεί την ενοποίηση και το συγκεντρωτισμό των οργάνων της πολιτικής

274 274 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ εξουσίας. Σήμερα, όλοι κάνουν λόγο για επιστροφή στο φασισμό και στροφή προς τα δεξιά. Το ζήτημα για μας είναι να γνωρίζουμε το ποιος ευθύνεται πολιτικά γι αυτό. Η ευθύνη πρέπει ν αποδοθεί σ εκείνες τις πολιτικές δυνάμεις που συμμετείχαν στην κυβέρνηση μέχρι τώρα και οι οποίες συνεχίζουν τις συμφωνίες, τους συμβιβασμούς και τις προδοσίες τους σε βάρος των συμφερόντων του λαού. Αυτές είναι που ανοίγουν την πόρτα για την επιστροφή στο φασισμό. Αυτά τα στοιχεία προσπαθούν τώρα να αναλάβουν την πολιτική πρωτοβουλία, αποπειρούμενα να μεταχειριστούν μέσα που σχετίζονται μ αυτήν, καλύπτοντάς τα μ έναν μη κομματικό μανδύα και κινητοποιώντας ορισμένες Εργατικές Επιτροπές. Είναι σημαντικό να τονιστεί το ότι δε στρεφόμαστε εναντίον των συγκεκριμένων Επιτροπών που ακολουθούν μια πολιτική γραμμή. Η γραμμή αυτή μας φαίνεται λαθεμένη αλλά αν αυτές οι Επιτροπές αντιπροσωπεύουν την εργατική τάξη, τότε αυτή η γραμμή πρέπει να συζητηθεί. Η Γραμματεία της Ίντερ- Κομισσόες (Ίντερ-Εμπρέσας), 27 Σεπτέμβρη 1975». Το Συνέδριο της Κοβιλιά όμως στηρίχτηκε απ το MRPP και χιλιάδες απ τις πολύ χαρακτηριστικές του κιτρινο-κόκκινες «μη κομματικές» αφίσες εμφανίστηκαν σ όλη τη χώρα, δημοσιοποιώντας το σε εργοστάσια και άλλα δημόσια μέρη. Το MRPP είχε διεισδύσει στην αρχική Ίντερ-Εμπρέσας και μέσω Εργατικών Επιτροπών όπως αυτή της Εφασέκ-Ινέλ (βλ. Κεφάλαιο 11), προσπαθούσε τώρα να μπει και σ όλες τις άλλες Επιτροπές που είχαν σχέση με τη συγκεκριμένη «Ίντερ». Το προηγούμενο κείμενο επέκρινε το PCP και την Ιντερσιντικάλ αλλά δεν μπόρεσε ούτε καν νύξη να κάνει για τον ιδιαίτερο ρόλο του MRPP στο συνολικό σχέδιο του συντονισμού. Το Συνέδριο εξέλεξε νέα γραμματεία που περιελάμβανε τα εργοστάσια του Χόεκστ (Κοβιλιά), Σελνόρτ (Βιάνα ντο Καστέλο), Κραβίνιος (Κοβιλιά), ΤΑΡ (Λισαβόνα), Καμπουρνάκ, Εφασέκ-Ινέλ, Τάιμεξ, Πλέσσεϋ, Σακόρ, κ.ά. Οι Εργατικές Επιτροπές των Καμπουρνάκ, Εφασέκ-Ινέλ και Σελνόρτ, ελέγχονταν πλήρως απ το MRPP. Μία ακόμα προσπάθεια ομοσπονδιοποίησης ήταν η απόπειρα της δημιουργίας των Επιτροπών του TUV (Εργάτες Ενωμένοι θα Νικήσουν) που βασίζονταν στο μοντέλο του SUV (βλ. Κεφάλαιο XIV). Η απόπειρα αυτή ήταν μάλλον προπαγανδιστική παρά αληθινή και οργανώθηκε απ την ελεγχόμενη απ το PCP, Ντιάριο ντε Νοτίσιας. Η αδυναμία του κρατικού μηχανισμού κι η αναξιοπιστία στην οποία βρέθηκαν τα πολιτικά κόμματα, άφησαν το έργο και το βάρος της αυτοοργάνωσης στα χέρια (και στους ώμους) των εργαζόμενων. Κράτος και πολιτικά κόμματα είχαν επίγνωση αυτής της πραγματικότητας και προσπάθησαν να τη χειραγωγήσουν δημιουργώντας υπερκομματικές δομές. Το PCP διακρίθηκε ιδιαίτερα σ αυτό, με το MRPP να το ακολουθεί με μικρή διαφορά. Το Σ.Κ. επίσης, αντιλαμβανόμενο την φθίνουσα υποστήριξή του μέσα στην εργατική τάξη, έδωσε το παρών στην Κοβιλιά. Αυτές οι εμπειρίες αποτέλεσαν πολύτιμα μαθήματα πάνω στις τεχνικές χειραγώγησης - όπως και στις μεθόδους αποτροπής τους. Τα μαθήματα αυτά όμως δεν αφομοιώθηκαν αρκετά γρήγορα. Η πλειοψηφία των εργαζόμενων που ήθελε να πολεμήσει τον καπιταλισμό, δεν μπήκε ποτέ μπροστά. Στη διάρκεια εκείνης της περιόδου μπορούσε πολύ εύκολα να πάρει την πρωτοβουλία - δεν το έκανε όμως. Κάποιοι, ομολογουμένως,

275 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙΙΙ: Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ 275 «Ο λαός δε θέλει να προχωρήσει η επαναστάση μ αυτό το ρυθμό».

276 276 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ κινήθηκαν προς αυτή την κατεύθυνση. Τα κομματικά πανό απαγορεύονταν στις διαδηλώσεις (υπήρξαν εργάτες που ανάγκασαν οργανώσεις σαν το LCI να κατεβάσουν τα πανό τους, φωνάζοντας «εδώ δεν υπάρχουν κόμματα»). Ο κόσμος κινούνταν από μια κατάσταση που γελοιοποιούσε τους στόχους συγκεκριμένων κομμάτων της πρωτοπορίας, προς μια άλλη, όπου έλεγε ανοιχτά ότι υπήρχαν πάρα πολλές πρωτοπορίες. Αυτό που απαιτούνταν ήταν να πάει ένα βήμα παραπέρα - και να δει ότι οι πρωτοπορίες ήταν περιττές. Αν τα κόμματα δεν μπορούσαν να επιφέρουν τη ριζοσπαστική αλλαγή - κι αν αυτή ήταν το ζητούμενο - τότε θα έπρεπε να εξεταστούν άλλοι τρόποι για να την πετύχουν. Αν έπρεπε να γίνει τ όνειρο πραγματικότητα, απαιτούνταν να πραγματοποιηθεί μια αυτόνομη κινητοποίηση τεράστιας κλίμακας και να δημιουργηθούν κάποιοι νέοι θεσμοί. Σ ολόκληρη την πορεία της Πορτογαλικής επανάστασης, αυτό παρέμενε το μεγαλύτερο πρόβλημα απ όλα. Και δε θα λύνονταν ποτέ.

277 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV: Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 277 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ SUV: Στρατιώτες Ενωμένοι θα Νικήσουν.

278 278 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Όταν ο Ζε Ντιόγκο, ο αγρεργάτης που συνελήφθηκε για το φόνο ενός μεγαλοτσιφλικά (βλ. Κεφάλαιο 6), κηρύχτηκε αθώος από ένα «λαϊκό δικαστήριο» που συνεδρίασε έξω απ τα πολιτικά δικαστήρια του Τομάρ, η Ένωση Νομικών κατήγγειλε την ετυμηγορία. «Η δικαστική εξουσία στη χώρα έχει υπερνικηθεί απ το ντελίριο ενός κόσμου που έχει την εξωφρενική άποψη πως ακόμα και το δικαίωμα ενός ανθρώπου στη ζωή αποτελεί αστικό (bourgeois) δικαίωμα». Το γεγονός αυτό ήταν χαρακτηριστικό της φθίνουσας εξουσίας των κεντρικών οργάνων του κράτους. Η Έκτη Κυβέρνηση, στην εξουσία απ τις 19 Σεπτέμβρη, διέθετε μικρή ή και καθόλου βάση προκειμένου να κυβερνήσει. Για την επιβολή των αποφάσεών του, ένα κράτος χρειάζεται ένα στρατό ή τουλάχιστον μια αστυνομία. Η GNR όμως είχε αδρανοποιηθεί κι ο στρατιωτικός μηχανισμός ήταν πολυδιασπασμένος, ανίκανος προς το παρόν να κινητοποιηθεί εναντίον της αριστεράς. Η κυβέρνηση ήταν μόνο κατ όνομα τέτοια. Παρά το ότι υπουργοί και Συμβούλιο της Επανάστασης λειτουργούσαν κανονικά, τα διατάγματά τους μόλις και μετά βίας είχαν ισχύ πέραν των τοίχων της αίθουσας όπου συνέρχονταν. Ο στρατός υπήρχε ακόμα. Όμως, σε κάθε επίπεδο, σπαράσσονταν από συγκρούσεις. Υπήρχε κυβέρνηση - αλλά οι κινητοποιήσεις στους δρόμους απειλούσαν το κάθε της διάταγμα. Το κράτος ήταν αδύναμο. Ποιος λοιπόν βρίσκονταν στην εξουσία; Η απάντηση είχε να κάνει με το μέρος που βρίσκονταν κάποιος. Στο Αλεντέζο, η Ένωση Εργατών Γης (ελεγχόμενη απ το PCP) ήταν χωρίς αμφιβολία η κύρια δύναμη. Ότι έλεγε, γίνονταν. Το πρόβλημα ήταν ότι δεν έλεγε και πολλά. Διέθετε μια τεράστια δύναμη για να κινητοποιεί κόσμο (όπως και για ν αδρανοποιεί επίσης). Στο Βορρά, η εξουσία ήταν στα χέρια των τοπικών αφεντικών: οι γαιοκτήμονες έκαναν κουμάντο μέσω των παπάδων στα χωριά, των τοπικών αξιωματούχων και των δασκάλων. Στο Νότο, τέτοιες φωνές δεν πολυακούγονταν τώρα πια. Στα καφέ και τα τάσκα, αυτοί που πριν τα έβαζαν με την Πέμπτη Κυβέρνηση με τρόπο θορυβώδη κι αδιάλλακτο, τώρα έμεναν σιωπηλοί. Όλο και περισσότερες αφίσες του PCP για τη «λαϊκή εξουσία» έκαναν την εμφάνισή τους. Όσοι εργάτες φορούσαν διακριτικά του Σ.Κ. άρχισαν σιγά σιγά να τα βγάζουν. Κάποιοι ιδιοκτήτες καφέ, για να είναι σίγουροι, κρατούσαν τις αφίσες του Σ.Κ. και πλάι τους, αυτές του PCP. Στο Βορρά, η δεξιά προέλαυνε. Τα γραφεία του PCP και του FUR πυρπολούνταν, συνήθως από μικρές ομάδες των 4 ή 5 δραστών, ενώ οι ντόπιοι απλά κοιτούσαν, χωρίς να παρεμποδίζουν ή να βοηθούν τους εμπρηστές. Γιατί στ αλήθεια θα έπρεπε να κάνουν κάτι για το PCP και το MDP, ενώ αυτά δεν είχαν κάνει το παραμικρό γι αυτούς; Οι τοπικοί παπάδες τελούσαν πολιτικές «Λειτουργίες» που απηχούσαν τις απόψεις των ντόπιων αφεντικών (που ανήκαν μέχρις ενός στο CDS ή το PPD). Ο Επίσκοπος είχε τα μάτια του ανοιχτά για τον εντοπισμό τυχόν αντιφρονούντων ανάμεσα στους καθοδηγητές του ποιμνίου. Η «Ομάδα των Εννιά» προσπάθησε να ισχυροποιήσει τη θέση της μέσα στο MFA μέσω της δημιουργίας μιας νέας αστυνομικής δύναμης που θ αντιπαρατίθονταν στην COP-

279 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV: Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 279 CON. Προσπάθησαν επίσης να κάνουν τα μέσα ενημέρωσης να σιωπήσουν επειδή διεξήγαγαν μια συνεχόμενη καμπάνια εναντίον της Έκτης Κυβέρνησης. Διακατέχονταν από μαχητικό πνεύμα αλλά - παρά το αποτέλεσμα των εκλογών - δεν μπορούσαν να κοντραριστούν με το PCP ή την αριστερά στην περίπτωση που αυτοί κινητοποιούνταν. Το να ψηφίζεις το Σ.Κ. ή το PPD ήταν εύκολο. Το να βγεις όμως στους δρόμους για να τα υπερασπιστείς ήταν μια άλλη υπόθεση. Για να εφαρμόσει το πρόγραμμά της, η νέα κυβέρνηση έπρεπε να ελέγξει: α) τα μέσα επικοινωνίας, β) τις ένοπλες δυνάμεις, γ) τους εργαζόμενους. Σε καθέναν απ τους παραπάνω τομείς, οι προσπάθειές της έφεραν ανάμεικτα αποτελέσματα. Τα Μέσα Ελέγχου κι ο Έλεγχος των Μέσων. Σε μια συνέντευξή του στην Εσπρέσσο (15 Νοέμβρη 1975), ο Ταγματάρχης Αβεντίνο Τεϊσέιρα ισχυρίστηκε ότι αν ο Λένιν είχε στη διάθεσή του την τηλεόραση, η Οχτωβριανή Επανάσταση θα γίνονταν το Σεπτέμβρη. Ο ταγματάρχης, συμπαθούντας του MRPP, υπήρξε στρατιωτικός διοικητής της πρωινής εφημερίδας Ο Σέκουλο κατά τους πρώτους μήνες που ακολούθησαν την 25η Απρίλη κι επρόκειτο αργότερα να γίνει μέλος του Συμβουλίου Ενημέρωσης του MFA. Η στάση του ήταν χαρακτηριστική πολλών απ τους αριστερούς απέναντι στα μέσα ενημέρωσης. Όλοι πίστευαν ότι αυτός που ελέγχει τα μέσα, ελέγχει και τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων. Ο αγώνας για τον έλεγχο των μέσων ήταν ένας απ τους σφοδρότερους που διεξήχθη ποτέ. Μετά την 11η Μάρτη, ήταν η αριστερά, κι ιδιαίτερα το PCP, αυτή που είχε τον έλεγχο του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης και της πλειοψηφίας των εφημερίδων. 1 Στις 22 Αυγούστου 1975, όταν η Πέμπτη Κυβέρνηση βάδιζε προς την κατάρρευση και οι συνομιλίες μέσα στο MFA μεταξύ COPCON (της - ας την ονομάσουμε έτσι - αριστεράς), των «Γκονσαλβικών» (μιλάμε σχεδόν για το PCP) και των «Εννιά» (σε γενικές γραμμές, του Σ.Κ.) συνεχίζονταν, οι εφημερίδες παρουσίασαν διαφορετικές εκδοχές των γεγονότων. 1 Οι δύο πρωινές εφημερίδες της Λισαβόνας, Ο Σέκουλο και Ντιάριο ντε Νοτίσιας, ελέγχονταν απ το PCP. Η δεύτερη ήταν κι η πιο σημαντική λόγω της διανομής της σ εθνική κλίμακα κι επειδή ήταν η μόνη εφημερίδα με αξιόλογο τμήμα αγγελιών, πράγμα που την έβαζε σε πολλά καφέ και ιδρύματα. Ήταν η εφημερίδα, που περισσότερο απ οποιαδήποτε άλλη, αντανακλούσε την «επίσημη» κυβερνητική πολιτική. Οι πέντε απογευματινές που τυπώνονταν στη Λισαβόνα, ήταν όλες, με την εξαίρεση της Ζορνάλ Νόβο (ανεξάρτητοι σοσιαλδημοκράτες) και της Α Λούτα (όργανο της δεξιάς πτέρυγας του Σ.Κ., μετά απ τα γεγονότα της Ρεπούμπλικα), στα χέρια του PCP-FUR. Η Ρεπούμπλικα ελέγχονταν σχεδόν απόλυτα απ τα UDP και PRP. Η Ντιάριο ντε Νοτίσιας είχε τη μεγαλύτερη κυκλοφορία. Ακολουθούσαν με τη σειρά, η Α Καπιτάλ, η Ντιάριο Ποπουλάρ, η Ντιάριο ντε Λισμπόα, η Ζορνάλ Νόβο, η Α Λούτα, η Ο Σέκουλο, η Ζορνάλ ντε Νοτίσιας (η πρωινή του Βορρά, που ελάχιστα είχε αλλάξει μετά απ την 25η Απρίλη) και η Ρεπούμπλικα. Πέρα απ τις ημερήσιες, υπήρχαν και εβδομαδιαίες όπως η Εσπρέσσο (PPD- MRPP-ανεξάρτητοι), η Ο Ζορνάλ (Σ.Κ.-PCP), η Τέμπο (CDS) και διάφορα περιοδικά.

280 280 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τα πρωτοσέλιδα είχαν ενδιαφέρον. «Η Επανάσταση θριαμβεύει» πανηγύριζε η Ντιάριο ντε Λισμπόα. «Οι Εννιά και η COPCON σε διαφωνία» προειδοποιούσε η Α Καπιτάλ. «Το Σοσιαλιστικό Κόμμα προτείνει οικονομικό μεταβατικό πρόγραμμα» διαλαλούσε η Ζορνάλ Νόβο. «Κρίσιμες Ώρες για την Επανάσταση» διέγνωνε η Ρεπούμπλικα. Ο κόσμος αγόραζε την εφημερίδα ελπίζοντας να του φέρει τα νέα που ήθελε να μάθει. Οι της μεσαίας τάξης άρχισαν να συντονίζονται με ξένους σταθμούς (BBC κτλ). Εφημερίδες και ραδιόφωνο είχαν ενδώσει σ ένα όργιο προπαγάνδας. Το κύριο θύμα ήταν η αλήθεια. Η Έκτη Κυβέρνηση, ύστερα από πολύ κόπο, αντικατέστησε κάποια πρόσωπα σε ορισμένα υπουργεία αλλά κατά τ άλλα δεν άλλαξαν και πολλά. Ο Υπουργός Επικοινωνιών, Αλμέιντα Σάντος (PPD), δεν ασκούσε ουσιαστικά κανένα σχεδόν έλεγχο σε εφημερίδες και τηλεόραση. Το PCP κυριαρχούσε ακόμα στη Ντιάριο ντε Νοτίσιας. Ενώ βρίσκονταν με το ένα πόδι στην κυβέρνηση, προσπαθούσε να την υπονομεύσει σε κάθε της βήμα, τασσόμενο «και με τον αστυφύλαξ και με τον χωροφύλαξ», όπως το έθεσε και κάποιος δημοσιογράφος. Έπρεπε όλοι να «πιάνουν» συνεχώς τα υπονοούμενα, μην παραλείποντας ποτέ να προσμετρούν ποιανού τα συμφέροντα διακυβεύονταν. Ως χρονικό των όσων συνέβαιναν, οι περισσότερες εφημερίδες (ειδικά οι εθνικής κυκλοφορίας) ήταν άχρηστες. Ορισμένοι δημοσιογράφοι παρασύρονταν τόσο πολύ απ τη δύναμή τους να πλάθουν γεγονότα ώστε άρχισαν να πιστεύουν τα παραμύθια που οι ίδιοι κατασκεύαζαν. Η αντιπολίτευση του PCP-FUR βασίζονταν στη χειραγώγηση του θεαματικού. Παρέχονταν μαζική κάλυψη σε γεγονότα που μόλις και μετά βίας συνέβαιναν. Αφιερώνονταν τεράστιος χώρος σε οργανώσεις που υπήρχαν μόνο κατ όνομα. Το εφήμερο παρουσιάζονταν ως παντοτινό και το εδραιωμένο ως περαστικό. Όλα αυτά αποτελούσαν μια απόπειρα κατασκευής «υποστήριξης» ή μιας πλεονεκτικής θέσης, μέσω της οποίας απέβλεπαν στην εξουσία. Διαδηλώσεις συχνά περιγράφονταν σαν ν αποτελούνταν από πολλές χιλιάδες (κι υποστηριζόμενες από εκατοντάδες Εργατικών Επιτροπών και Επιτροπών Γειτονιάς), όταν στην πραγματικότητα ο οποιοσδήποτε θα μπορούσε να διαπιστώσει ιδίοις όμμασι ότι συγκέντρωναν μετά βίας χίλιους ανθρώπους, όπως και καμιά δεκαριά Επιτροπές. Ο δημοσιογραφικός ενθουσιασμός τρέφονταν με την ανάγκη να γίνει πιστευτό πως το κίνημα ήταν μεγαλύτερο απ ότι στην πραγματικότητα. Η λαϊκή πίστη πνίγηκε μες τα κύματα μιας αυτόκαταστροφικής «θριαμβολογίας». Τα πρωτοσέλιδα της Ντιάριο ντε Νοτίσιας, σ όλη τη διάρκεια του Σεπτέμβρη και Οχτώβρη του 1975, ήταν ένα διαρκές κατηγορητήριο εναντίον της Έκτης Κυβέρνησης. Η αδυναμία της κυβέρνησης ενθάρρυνε και συντηρούσε αυτή την εκστρατεία. Το Ράντιο Ρενασένσα έπαιζε συνεχώς ένα κατεβατό από επαναστατικά τραγούδια, κάποια απ τα οποία Πορτογαλέζικα και άλλα απ τη Χιλή, την Κούβα και τη Γαλλία του Το πρωί, ο σταθμός (που ακούγονταν σε ακτίνα 60 χλμ.) απευθύνονταν στους αγρεργάτες της περιφέρειας της Λισαβόνας. Το βράδυ είχε ειδικό πρόγραμμα για τους υπόλοιπους εργαζόμενους. Υπήρχαν ειδήσεις από οργανώσεις στρατιωτών απ τη Γαλλία και την Ιταλία, σχόλια απ τη Λόττα Κοντίνουα (ΣτΜ: «Συνεχής Αγώνας», ακροαριστερή οργάνωση της δεκαετίας του 70 στην Ιταλία) κι ανακοινώσεις Εργατικών Επιτροπών απ

281 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV: Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 281 όλη τη χώρα. Το Ράντιο Ρενασένσα βρίσκονταν σταθερά στα χέρια στα χέρια των UDP και PRP. Οι κυβερνώντες δεν μπορούσαν να κυβερνήσουν αντιμέτωποι με μια τέτοια αντιπολίτευση. Στις 29 Σεπτέμβρη, όταν ο Κόστα Γκόμεζ πραγματοποιούσε επίσημη επίσκεψη στην Πολωνία, ο Πρωθυπουργός Πινέιρο ντε Αζεβέντο διέταξε τη στρατιωτική κατάληψη όλων των ραδιοσταθμών. 2 Η ενέργεια αυτή δεν κατευθύνονταν μόνο ενάντια στο Ράντιο Ρενασένσα αλλά και στο Ράντιο Κλουμπ Πορτουγκέζ επίσης, που είχε κρατήσει τα μικρόφωνά του ανοιχτά, στη διάθεση των αναπήρων πολέμου, όταν αυτοί, προς υπεράσπιση των αιτημάτων τους, είχαν καταλάβει τη γέφυρα του ποταμού Τάγου. Απειλώντας με κήρυξη κατάστασης πολιορκίας, ο Πινέιρο ντε Αζεβέντο δικαιολόγησε την ενέργειά του επικαλούμενος λόγους «έκτακτης ανάγκης». Οι δυνάμεις της COP- CON διατάχτηκαν να πραγματοποιήσουν την κατάληψη αλλά αυτές ξεκαθάρισαν ότι δε θα επέτρεπαν τη χρησιμοποίησή τους απ την Έκτη Κυβέρνηση για το συγκεκριμένο σκοπό. Το Σύνταγμα Πεζικού RIOQ (με πολλούς απ τους στρατιώτες του να φέρουν αυτοκόλλητα του FUR πάνω στ αυτόματά τους) αρνήθηκε να συμμορφωθεί με τη διαταγή. Αρχικά κατέλαβε και κατόπιν αποχώρησε απ το Ράντιο Κλουμπ Πορτουγκέζ. Στις 2.30 μ.μ., μια διαδήλωση που οργανώθηκε απ τα ναυπηγεία της Λισνάβ κι ακολουθήθηκε από εργάτες της βιομηχανικής ζώνης της Λισαβόνας, κινήθηκε αρχικά προς τους ραδιοσταθμούς (όπου και άφησε αποσπάσματα περιφρούρησης), συνεχίζοντας μετά προς το Φοζ Παλάς, κοντά στο Ροσσίου, όπου ο Οτέλο συζητούσε την κατάσταση με τον Υπουργό Επικοινωνιών του PPD. Οι εργάτες τον κάλεσαν να υιοθετήσει μια «ταξική θέση». Για δύο ώρες, ο Οτέλο δίσταζε. Η στιγμή της αλήθειας είχε έρθει για τον αγαπημένο του PRP. Ακούγονταν λόγοι από διάφορους εργάτες που έλεγαν πως ο Οτέλο δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένας σοσιαλδημοκράτης. Όταν τελικά ο Οτέλο εμφανίστηκε στο παράθυρο, έχοντας προηγουμένως δεχτεί μια αντιπροσωπεία, 3 δήλωσε το πόσο θιγμένος ένοιωθε ακούγοντας αυτές τις κατηγορίες. Ισχυρίστηκε ότι στην Έκτη Κυβέρνηση «δεν είχε δοθεί ούτε μια ευκαιρία». Οι εργάτες της Λισνάβ άρχισαν τις αποδοκιμασίες. Μέσα στο πλήθος επικράτησε σύγχυση κι ο Οτέλο φαίνονταν ανήσυχος, όπως πιθανότατα να ήταν. «Πηγαίνετε και παρουσιάστε τα αιτήματά σας στον Πρωθυπουργό, στο Μπελέμ», είπε. «Οδήγησέ μας εσύ» απάντησε 2 Υπήρχαν τέσσερις ραδιοφωνικοί σταθμοί: η Εθνική Ραδιοφωνία (με δύο συνεχή προγράμματα που εξέπεμπαν σ όλη τη χώρα) που απηχούσε την κυβερνητική πολιτική, το Ράντιο Κλουμπ Πορτουγκέζ - ιδιωτικό, που εξέπεμπε επίσης συνεχή προγράμματα σ εθνική κλίμακα, το Ράντιο Ρενασένσα, πρώην ιδιοκτησία της Καθολικής Εκκλησίας, που είχε τώρα καταληφτεί απ τους εργαζόμενους του στη Λισαβόνα (ο αναμεταδότης του Πόρτο παρέμενε στα χέρια της Εκκλησίας και συνέχισε να εκπέμπει τις αντιδραστικότερες σαχλαμάρες, Λειτουργίες κτλ.), ενώ το τέταρτο ραδιόφωνο ήταν μια ομοσπονδία μικρών ιδιωτικών ραδιοσταθμών που περιελάμβανε το Ράντιο Γκράκα, το Ράντιο Πενινσουλάρ, το Ράντιο Βοζ ντε Λισμπόα και το Κλουμπ Ραντιοφόνικο ντε Πορτουγκάλ. Είχε διάφορα προγράμματα, σε διάφορες ώρες της μέρας. Ο μοναδικός τηλεοπτικός σταθμός είχε δύο κανάλια, αμφότερα κρατικά. 3 Σύμφωνα με μια επίσημη κυβερνητική αναφορά που δημοσιοποιήθηκε το 1976, το PRP είχε προσπαθήσει να πείσει τον Οτέλο ότι είχε έρθει η ώρα για μια ένοπλη εξέγερση. Το UDP, που ήταν κι αυτό παρόν, δήλωσε ότι η στιγμή δεν ήταν κατάλληλη. Ο Οτέλο συμφώνησε.

282 282 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ το πλήθος. Ο Οτέλο, αμήχανος όσο ποτέ, αποφάσισε τελικά να οδηγήσει τη διαδήλωση στο Ράντιο Ρενασένσα («που έτσι κι αλλιώς ήταν πολύ πιο κοντά απ το Μπελέμ»). Εκεί διέταξε τους άντρες του CIAC που είχαν καταλάβει το μέρος, ν αποχωρήσουν. Το Ράντιο Ρενασένσα άρχισε να εκπέμπει και πάλι. Η διαδήλωση άφησε πίσω της παράξενες εντυπώσεις. Ήμουν χαρούμενος για την κρίση που γνώριζε η κρατική εξουσία αλλά στην πραγματικότητα ένοιωθα απλά ένας παρατηρητής, ένας χαμένος αριστεριστής. Συναντώντας κάποιον φίλο μου απ την Εβόρα, μου ανέφερε ορισμένες εμψυχωτικές ιστορίες από πράγματα που οι συνηθισμένοι άνθρωποι είχαν κάνει εκεί. Βοήθησε κι αυτός όσο περισσότερο μπορούσε. Δεν ήθελε ανταλλάγματα γι αυτό: ούτε υποσχέσεις, ούτε ξεπληρώματα, ούτε αναγνώριση ή ψήφους. Πολεμούσε και για τη δική του απελευθέρωση. Τα μέσα ενημέρωσης, βέβαια, παρωδούσαν αυτό το είδος αυτονομίας. Το κατάπιναν κι ύστερα ξερνούσαν τα κομμάτια του, αραδιάζοντάς τα πίσω απ τη μια ή την άλλη κομματική σύγκρουση. «Μόνο η αλήθεια είναι επαναστατική». Ακόμα κι ο ELP έκανε χρήση του περίφημου αυτού συνθήματος του Γκράμσι για να δικαιολογηθεί. Ήταν συγχυτικό, απογοητευτικό και λυπηρό. Πέτυχα μια υπάλληλο του IRA. Ήξερα ότι είχαμε τα ίδια μυαλά, ότι μισούσε τα «καπελώματα» κι ότι ένοιωθε άνετα μόνο με το κίνημα της βάσης. Ήταν ειλικρινής (αν και δούλευε για την κυβέρνηση). Είχε κι αυτή τα δικά της προβλήματα μέσα στο γενικότερο χαμό. Ένοιωθε κι αυτή απογοητευμένη. Ήταν όμως σχεδόν αδύνατο ν αποτινάξεις τα καπελώματα. Η διαδήλωση είχε φτάσει στο σημείο να κατευθύνεται απ το κράτος, όπως και πολλές άλλες, πριν ή μετά απ αυτήν. Η διαφορά μεταξύ αυτών που συμμετείχαν εκ μέρους των κομμάτων τους κι αυτών που ήρθαν επειδή ένοιωθαν ότι είναι δυνατό ένα επαναστατικό κίνημα, ήταν κάτι παραπάνω από φανερή. Υπήρχαν πολλοί απ τους δεύτερους. Ακόμα κι οι ηγεσίες έβρισκαν δύσκολο το να τους ελέγξουν. Οι εργάτες της Λισνάβ έβαλαν τις φωνές όταν το LCI, που ήταν στο δικό του κόσμο, σήκωσε το δικό του ξεχωριστά πανό. Έγιναν έξαλλοι όταν εξωτερικά στοιχεία (απέναντι στα οποία ήταν εχθρικοί) έκαναν την εμφάνισή τους, προσπαθώντας να ελέγξουν τη διαδήλωση που οι ίδιοι είχαν οργανώσει. Οι λόγοι - που εκφωνούνταν απ την οροφή ενός υπόστεγου λεωφορείων - ήταν ειλικρινείς και παροτρυντικοί. «Είναι οι εργάτες και μόνο οι εργάτες αυτοί που μπορούν ν απαιτήσουν αυτά που οι ίδιοι επιθυμούν». Οι λόγοι ήταν ξεκάθαροι και πάνω στο θέμα. Σ αντίθεση με τους αντίστοιχους των κομματικών στελεχών ή ακόμα και του Οτέλο, ήταν ζωντανοί και γνήσιοι. Αυτές όμως οι φωνές που προέρχονταν απ τα κάτω θάφτηκαν σύντομα πίσω απ τους τίτλους της Ντιάριο ντε Νοτίσιας ή «λειάνθηκαν» απ τις καλογραμμένες προκηρύξεις του FSP ή του MES που προωθούνταν πολύ απ τα μέσα, ειδικά δε απ το Ράντιο Ρενασένσα. Μέσα σ έξι ώρες απ την «απελευθέρωσή» του, το Ράντιο Ρενασένσα επανακαταλήφτηκε προσωρινά από στρατιώτες των καταδρομών, υπό τον Ζαΐμε Νέβες. Ο σταθμός έγινε

283 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV: Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 283 σημείο αναφοράς για πολλούς απ τους αγώνες που θα καθήλωναν την Πορτογαλία τις επόμενες βδομάδες (διαδηλώσεις του SUV, απεργίες των μεταλλεργατών και των οικοδόμων, κτλ). Ήταν σύνθημα αλλά και ζωντανή πραγματικότητα, υπαρκτό θέμα και ψύχωση μαζί. Μια διαδήλωση νεαρών αριστεριστών (στην οποία συμμετείχαν και πολλοί ξένοι) κινήθηκε στις 16 Οχτώβρη προς τον αναμεταδότη της Μπουράκα και τον επανεκατέλαβε μόλις αποχώρησαν οι καταδρομείς. Το Ράντιο Ρενασένσα ήταν και πάλι στον αέρα στις 3 τα χαράματα. Οι ιστορίες του Ράντιο Ρενασένσα και της Ρεπούμπλικα είναι χαρακτηριστικές μιας τάσης, η οποία ήταν εμφανέστατη στους περισσότερους απ τους αγώνες στην Πορτογαλία. Οι πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονταν αρχικά απ τους ίδιους τους εργαζόμενους, θα υποσκελίζονταν από πολιτικές ομάδες, οι οποίες στη συνέχεια θα κινούσαν τα πράγματα απ το παρασκήνιο. Ο πραγματικός αγώνας θα πνίγονταν μες την πασίγνωστη λενινιστική ρητορική. Τα αρχικά ζητήματα θα βυθίζονταν μέσα στο βούρκο του «αριστερίστικου κινήματος». 4 Το Ράντιο Ρενασένσα ήταν αναμφίβολα ο καλύτερος ραδιοφωνικός σταθμός. Δεν μπόρεσε όμως ν αντισταθεί στην επέλαση των αριστερίστικων οργανώσεων. Δημιούργησε μια μυθολογία, την προπαγάνδισε κι έπειτα άρχισε να την πιστεύει. Έπλασε ένα «φολκλόρ» της επανάστασης που βρίσκονταν σ αντίθεση με την πραγματική, ριζοσπαστική πορεία της Πορτογαλικής ιστορίας και πολιτικής. Κατασκεύασε μια Ντίσνεϋλαντ επαναστατικής φαντασίας. Προωθούσε υπερ-επαναστατικές προσωπικότητες. Κι όταν έσκασε η φούσκα, όλοι οι ενδιαφερόμενοι ανακάλυψαν ξαφνιασμένοι ότι ελάχιστα απ όλα αυτά υπήρχαν στην πραγματικότητα. Οι αδυναμίες του Ράντιο Ρενασένσα ήταν οι αδυναμίες των FUR/UDP, μια υπερ-αισιόδοξη πίστη στη δύναμή τους. Η δύναμη του FUR βρίσκονταν στην περιοχή της Λισαβόνας και το Ράντιο Ρενασένσα ήταν ο τελάλης που τη διαλαλούσε. Δεν είναι περίεργο ότι ορισμένες εφημερίδες, όπως η Εσπρέσσο, άρχισαν να μιλάνε για την «Κομμούνα της Λισαβόνας». Το Ράντιο Ρενασένσα προωθούσε το σύνθημα της «λαϊκής εξουσίας». Περιορίστηκε όμως μόνο σ αυτό. Δε συζητήθηκε αρκετά το περιεχόμενό του. Δεν έγινε καμιά προσπάθεια ν αφουγκραστεί τις ανησυχίες και τους φόβους του κόσμου για το άγνωστο, με σκοπό να τα υπερνικήσει με λογικό τρόπο. Θεμελιώδη ζητήματα (και άμεσα αλληλοσχετιζόμενα) όπως η δομή της εργασίας, η εσωτερική αποδοχή της ιεραρχίας, η σχέση μεταξύ διανοητικής και χειρωνακτικής εργασίας και πολλά άλλα προβλήματα που θ αντιμετώπιζε μια κομμουνιστική κοινωνία, αποφεύγονταν στο σύνολό τους. Αντί γι αυτά; Μόνο επαναστατικά σαλπίσματα και καλέσματα. Μερικές φορές το πράγμα γίνονταν ακόμα πιο κουραστικό: επανάσταση, επανάσταση και πάλι επανάσταση. Μετά από μια μέρα σκληρής δουλειάς, όλοι ήθελαν να χαλαρώσουν, έστω και λίγο. Έπρεπε να το κλείσεις, να μην τ ακούς άλλο ή να το έχεις σαν μια ευχάριστη συνοδεία, 4 Όταν εξετάζουμε την κατάληψη του Ράντιο Ρενασένσα μπορούμε στην πραγματικότητα να διακρίνουμε δύο διαφορετικές «καταλήψεις». Η πρώτη πραγματοποιήθηκε απ τους ίδιους τους εργαζόμενους του Ρ.Ρ. Η δεύτερη ήταν «εποικισμός» (τόσο ιδεολογικός, όσο και με τη φυσική έννοια) των κατειλημμένων εγκαταστάσεων από πολιτικές τάσεις, όπως αυτή του UDP.

284 284 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ασχολούμενος με κάτι άλλο. 5 Ο κόσμος γυρνούσε τη βελόνα σ άλλους σταθμούς. Λυπηρό, γιατί παρά τις αδυναμίες του (διφορούμενη στάση απέναντι στα ζητήματα του Τρίτου Κόσμου και των χωρών του κρατικού καπιταλισμού, για παράδειγμα) χτυπούσε σκληρά τους ντόπιους τεχνοκράτες και κυβερνώντες. Τόσο σκληρά μάλιστα ώστε η μόνη λύση που είχαν ήταν να το ανατινάξουν. Οι Στρατιωτικές Φράξιες. Μετά τη ρήξη με τους Γκονσαλβικούς στο Τάνκος, οι «Εννιά», μ έναν κύκλο αντιδραστικών αξιωματικών από πίσω τους, ετοιμάζονταν να δώσουν το τελειωτικό χτύπημα. Η στρατιωτική εξουσία ήταν σε μεγάλο βαθμό διαμοιρασμένη. Υπήρχε το Συμβούλιο, στ οποίο τώρα κυριαρχούσαν οι «Εννιά». Είχαν απορρίψει τη «λαϊκή εξουσία» και προσπαθούσαν ν ακυρώσουν την κατεύθυνση που είχε υιοθετηθεί τον Ιούλη μέσω του «Προγράμματος Πολιτικής Δράσης».Υπήρχαν επίσης οι δυνάμεις της COPCON, με τον Οτέλο επικεφαλής τους. Η COPCON υποστήριζε την «αριστερά» και βεβαίωνε πως «θα υπερασπίζονταν τους εργάτες». Η βασική τους δύναμη βρίσκονταν στη Λισαβόνα και την ευρύτερη περιοχή της. Έπειτα ήταν οι Γκονσαλβικοί. Αν και είχαν χάσει πολύ έδαφος, υπήρχαν ακόμα ως δύναμη μέσα στα υπουργεία και τα μέσα ενημέρωσης. Μια σειρά εκκαθαρίσεων κορυφώθηκε με την απομάκρυνση του Κορβάσιο, του Γκονσαλβικού Διοικητή του Βορρά. Γενικά, οι Γκονσαλβικοί υποστήριζαν την COPCON ενάντια στους «Εννιά». Στα δεξιά των «Εννιά» βρίσκονταν ένας αριθμός ακροδεξιών αξιωματικών, οι οποίοι ανησυχούσαν όλο και περισσότερο απ την εξάπλωση της απειθαρχίας μέσα στους στρατιώτες και τη διάβρωση της στρατιωτικής ιεραρχίας. 6 Το MFA ως ενιαίο μπλοκ δεν υπήρχε πια. Αυτό που ουσιαστικά συνέβαινε ήταν ότι οι διάφορες κρατικο-καπιταλιστικές τάσεις, που βρίσκονταν καλυμμένες μέσα στο MFA απ το ξεκίνημά του, δεν μπορούσαν πια να συνεχίζουν να συνυπάρχουν μέσα στην ίδια οργάνωση. Ο κόσμος αστειεύονταν μιλώντας για το MFA, το MFB, το MFC, κτλ. Η αρχική οργάνωση είχε διασπαστεί σ επί μέρους κομμάτια και τάσεις, καθένα εκ των οποίων ισχυρίζονταν ότι αποτελούσε το «πραγματικό MFA». Αυτό που τα διαφοροποιούσε δεν ήταν τόσο οι σκοποί που είχαν κατά νου, όσο τα μέσα που ετοιμάζονταν να χρησιμοποιήσουν για να υπερασπίσουν και να πραγματώσουν τους σκοπούς αυτούς. 1) Η φράξια της COPCON βασίζονταν σε κάποιες εκ των βαρύτερα οπλισμένων μονάδων της ευρύτερης περιοχής της Λισαβόνας: το RAL-1, τη Στρατιωτική Αστυνομία (ΡΜ), το ΕΡΑΜ, το 1ο Μηχανικού, το EPSM, το στρατόπεδο της Μπεϊρόλας και τη φρουρά της 5 Βλ. Παράρτημα 23 για την απομαγνητοφώνηση μιας χαρακτηριστικής εκπομπής. 6 Στην πραγματικότητα, η ιεραρχία δεν απειλήθηκε ποτέ. Οι στρατιώτες ήταν στρατιώτες. Οι αξιωματικοί, ειδικότερα, διαπνέονταν απ την ιεραρχική αντίληψη. Όταν κάποιος εξετάζει τους αρχικούς «λοχαγούς» και αναρωτιέται γιατί, ύστερα από ένα πετυχημένο πραξικόπημα, παρέδωσαν την εξουσία στους στρατηγούς (Σπίνολα και άλλους), «η παράδοση της ιεραρχίας» αποτελεί σημαντικό κομμάτι της οποιασδήποτε σοβαρής απάντησης.

285 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV: Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 285 Αλμάντα. Οι μονάδες αυτές έλεγχαν λίγο-πολύ τη Λισαβόνα και τις νότιες περιοχές. Στο Κέντρο, έλεγχε επίσης το Σύνταγμα Πεζικού του Αλμπράντες. 2) Έπειτα ήταν ότι είχε απομείνει απ τη Γκονσαλβική φράξια - την πρώην Πέμπτη Μεραρχία που έλεγχε ακόμα την CODICE (Κεντρική Επιτροπή Δυναμοποίησης) και το SDCI (Υπηρεσία Έρευνας και Συντονισμού Πληροφοριών - που πολλοί αποκαλούσαν καινούρια PIDE). Υπήρχε διάσπαρτη «Γκονσαλβική» επιρροή ανάμεσα στους αξιωματικούς κάποιων μονάδων της COPCON και των αλεξιπτωτιστών. Το Ναυτικό, υπό τον Ρόζα Κουτίνιο, μπορούσε επίσης να προσμετράται σ αυτούς (Ο Πρωθυπουργός Πινέιρο ντε Αζεβέντο ήταν επίσης ναύαρχος κι ο ίδιος αλλά διέθετε μικρή επιρροή στο Ναυτικό). Η μονάδα Πυροβολικού του Βέντας Νόβας, υπό τον Αντράντε ε Σίλβα, θεωρούνταν επίσης «Γκονσαλβική». 3) Ανάμεσα στους «Εννιά» βρίσκονταν όσοι αξιωματικοί του αρχικού MFA ήταν πιστοί στο Μέλο Αντούνες και το Βάσκο Λουρένσο. Οι «Εννιά» μπορούσαν να υπολογίζουν στο CIAC (Κασκάις), στις μονάδες Πεζικού της Μάφρα, στα Τεθωρακισμένα του Σανταρέμ, ως ένα βαθμό στα Τεθωρακισμένα του Εστρεμόζ, όπως επίσης και σε μεγάλο μέρος των αξιωματικών στο Βορρά. 4) Η Δεξιά, ακολουθώντας τ αποτελέσματα των ενεργειών των «Εννιά», βασίζονταν σ όσους αξιωματικούς - κι αυτοί ήταν πολλοί - δεν είχαν ταυτιστεί ποτέ με το MFA. Οι καταδρομείς της περιοχής της Λισαβόνας αποτελούσαν την κύρια δύναμη κρούσης τους, είχε όμως και τη σταθερή υποστήριξη της πλειοψηφία των μονάδων στο Βορρά (Διοικητής των οποίων ήταν τώρα ο Πιρές Βελόσο), καθώς κι αυτών που έδρευαν στις Αζόρες και τη Μαδέιρα (που απειλούσαν με απόσχιση απ την Πορτογαλία αν δεν αποκαθιστούνταν η στρατιωτική πειθαρχία). Είχε επίσης την υποστήριξη πολλών εκ των αεροπορικών βάσεων (αν κι εδώ, το κίνημα των υπαξιωματικών αποτελούσε σημαντικό εμπόδιο για τη δεξιά). 5) Υπήρχαν επίσης και ορισμένες αυτόνομες ομάδες απ τη βάση των φαντάρων, αν κι εδώ ήταν δύσκολο να υπάρξουν αυστηρές διαχωριστικές γραμμές. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονταν πολλές απ τις μονάδες της COPCON, του CICAP-RASP στο Βορρά, του RI στο Αμπράντες και οι SUV, στο βαθμό που κατόρθωναν να υπερβούν τον έλεγχο των UDP και PRP. Όμως, όπως ακριβώς συνέβαινε και με τους αγώνες των πολιτών, κάθε αυτόνομη κίνηση εμπλέκονταν σύντομα με τη μια ή την άλλη απ τις ανταγωνιζόμενες δυνάμεις. Ήταν μέσα σ αυτό το υπόβαθρο που το «κόμμα της εργατικής τάξης», υποταγμένο απ το παρασκήνιο της αστικής εξουσίας από ανθρώπους που ήταν πιο έμπειροι στις τεχνικές χειραγώγησης απ ότι το ίδιο, άρχισε να ψάχνει για συμμάχους στις κατώτερες βαθμίδες. Δημιουργήθηκε το SUV. Μερικές εκατοντάδες στρατιώτες και κατώτεροι αξιωματικοί συναντήθηκαν στις 21 Αυγούστου σ ένα πευκοδάσος, μεταξύ Πόρτο και Μπράγκα, για να συζητήσουν τη στρατιωτική και πολιτική κατάσταση. Οι συγκεντρωθέντες αποφάσισαν να οργανώσουν το δικό τους δίκτυο, χτισμένο απ τη βάση. Είχαν υπάρξει προηγουμένως κι άλλες απόπειρες για μια οργάνωση τέτοιου είδους (ARPE, CUV-RA)

286 286 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ αλλά λειτουργούσαν μόνο υπό την έννοια της διαρροής πληροφοριών προς τη βάση που αφορούσαν στρατιωτικές επιχειρήσεις, προγραμματισμένες ασκήσεις κτλ. Η επιρροή του SUV σύντομα απλώθηκε στην Κοΐμπρα και τη Λισαβόνα. Δεν ήταν εξ αρχής μια δημιουργία του PCP, αν και το συγκεκριμένο κόμμα «πήδηξε στο τραίνο τη στιγμή που αυτό ξεκινούσε». Οι τρεις περιφερειακές οργανώσεις του SUV (Βορράς, Κέντρο και Νότος) διέφεραν σε κάποιο βαθμό όσον αφορά τη σύνθεσή τους αλλά κι απ την άποψη των οργανώσεών που προσπαθούσαν να τις προωθήσουν. Το κύριο μανιφέστο του SUV παρουσιάζεται στο Παράρτημα 24. Στις 8 Σεπτέμβρη, το SUV παρουσίασε την πρώτη του ανακοίνωση: «Εδώ κι έξι βδομάδες, είναι ξεκάθαρο ότι η αντίδραση σηκώνει κεφάλι στα στρατόπεδα. Αυτό φαίνεται από πολλά γεγονότα: την εκκαθάριση των αριστερών στρατιωτών στο CIAC 7, στο CIOE 8 του Λαμέγκο, στο RIP 9 της Βιάνα και άλλων περιοχών, τις επιθέσεις ενάντια σε συντρόφους που αγωνίζονταν για τη λαϊκή εξουσία στους στρατώνες, το γεγονός ότι οι ADUs μετατρέπονται σε πειθήνια όργανα που καταδικάζουν συντρόφους αντί να είναι αυτό που θα έπρεπε, δηλαδή όργανα συζήτησης κι αγώνα υπέρ των συμφερόντων των ένστολων εργατών, για μισθολογικές αυξήσεις, για δωρεάν μετακινήσεις, για την εκκαθάριση όλων των αντιδραστικών στοιχείων στα στρατόπεδα, για τη σύναψη δεσμών με τις οργανώσεις βάσης ( ) Έχοντας ν αντιμετωπίσουμε αυτές τις κινήσεις, ζητάμε να ενωθούμε όλοι μας ( ) Αυξήσεις στους άθλιους μισθούς μας. Έξω οι αντιδραστικοί απ τα στρατόπεδα. Η Πορτογαλία δε θα γίνει η Χιλή της Ευρώπης. Εργάτες, γείτονες, φαντάροι, πάντα μα πάντα, στο πλευρό του λαού». Το SUV οργάνωσε διαδήλωση στη Λισαβόνα, στις 11 Σεπτέμβρη. Εκπροσωπήθηκαν 33 μονάδες απ όλη τη χώρα. Το FUR, το UDP και πολλές Επιτροπές Γειτονιάς υποστήριξαν τη διαδήλωση. Το PCP έδωσε επίσης και τη δική του στήριξη αλλά όταν προσπάθησε να περάσει τα δικά του συνθήματα, εμποδίστηκε. Ένα πανό έγραφε: «Τον έλεγχο τον έχουν οι φαντάροι. Δεν υπακούμε σε καμιά (πολιτική) γραμματεία». Άλλα μια «στρατιωτική» οργάνωση που μπήκε αυτή τη φορά στους τίτλους των εφημερίδων, ήταν το RPAC, το «μέτωπο» του MRPP ανάμεσα στους στρατιώτες. Στις 13 Σεπτέμβρη, 300 περίπου στρατονόμοι, υποστηριζόμενοι από 500 Μαοϊκούς (οι εφημερίδες έγραφαν χιλιάδες), διαδήλωσαν θορυβωδώς εναντίον της αποστολής τους στην Ανγκόλα. Ο πόλεμος στην Ανγκόλα είχε ορθά καταγγελθεί ως ενδο-ιμπεριαλιστική σύγκρουση. Η πολιτική αντίληψη όμως πάνω σ αυτό το ζήτημα, δε γέννησε και ανάλογη ευρύτερη περίσκεψη. Το MRPP χειραγώγησε το κίνημα των φαντάρων με τρόπο χοντροκομμένο. Στο Βορρά, προσπάθησε να επηρεάσει μια συνέλευση στρατονόμων, κουβαλώντας σ αυτήν μέλη Εργατικών Επιτροπών κι Επιτροπών Γειτονιάς που ήταν κοντά στη δική τους αντίληψη. Οι στρατονόμοι ωστόσο συγκεντρώθηκαν ξανά την επό- 7 CIAC: Κέντρο Εκπαίδευσης Πυροβολικού της Κασκάις (Centro de Instrucao de Artilharia de Cascais). 8 CIOE: Κέντρο Εκπαίδευσης Ειδικών Επιχειρήσεων (Centro de Instrucao Operacional Especial). 9 RIP: Σύνταγμα Πεζικού του Πόρτο.

287 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV: Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 287 μενη μέρα κι αποφάσισαν ότι η συνέλευσή τους είχε χειραγωγηθεί κι επομένως δεν ήταν αντιπροσωπευτική. Τα σημεία 3 και 4 της ανακοίνωσής τους τόνιζαν ότι «όλες οι δυνάμεις που στηρίζουν τον αγώνα μας είναι ευπρόσδεκτες, μιας και μόνο μέσα στο λαό είναι δυνατό να λυθούν όλες οι διαφορές μας» κι επίσης πως «ότι διασπά τις δυνάμεις αυτές είναι δημαγωγικό». Κατήγγειλαν την «αντιδημοκρατική» στάση των Επιτροπών Γειτονιάς, Εργατικών Επιτροπών και σωματείων που παρευρίσκονταν στη συνέλευσή τους. Αυτοί «αντιπροσωπεύουν μόνο μία συγκεκριμένη άποψη ( ) Υπάρχουν κι άλλοι εργαζόμενοι και γείτονες που είναι πρόθυμοι να μας βοηθήσουν». 10 Το MRPP δεν ήταν η μοναδική οργάνωση που προσπαθούσε να επιβληθεί στις συνελεύσεις. Τα FUR, UDP και PCP έπαιζαν όλα τους το ίδιο παιχνίδι. Το ζήτημα των όπλων ήταν πολυσυζητημένο. Ενώ οι εργάτες υπολόγιζαν πιθανώς στη στήριξη κάποιων μονάδων σε ενδεχόμενο ξέσπασμα εμφύλιου, ήταν απολύτως βασικό για τους ίδιους τους εργάτες να εξοπλιστούν. Η Α Λούτα εκτιμούσε ότι όπλα βρίσκονταν στα χέρια πολιτών, ενώ η Ο Σέκουλο Ιλουστράντο (11 Οχτώβρη 1975) ανέβαζε αυτόν τον αριθμό στις Η εφημερίδα φιλοξενούσε μια συνέντευξη εργατών στους οποίους είχαν «προσφερθεί» (αυτόματα) G3 από στρατιώτες. Πολλοί πολίτες διέθεταν ακόμα κρυμμένα όπλα απ τους αποικιακούς πολέμους και πολλά ακόμα όπλα είχαν «μεταβιβαστεί» από διάφορα στρατόπεδα. Μια θεαματική «κλοπή» είχε διευθετηθεί από κάποιον Λοχαγό Φερνάντεζ. Ο Φερνάντεζ, ένας 33χρονος Ανγκολέζος, υπήρξε μέλος του «Κινήματος των Λοχαγών». Ήταν ένας απ τους συγγραφείς του προγράμματος της COPCON. Ανακαλύφτηκε πως είχε «μεταβιβάσει» γύρω στα αυτόματα G3 απ το στρατόπεδο της Μπεϊρόλας. «Τα όπλα δε δόθηκαν με κριτήριο την πολιτική ιδεολογία ή συγκεκριμένους δεσμούς», είχε εξηγήσει ο ίδιος προκειμένου να δικαιολογήσει την ενέργειά του. «Δόθηκαν αποκλειστικά σ εργάτες που ενδιαφέρονταν ρητά για τη συνέχιση της επαναστατικής διαδικασίας». Πιστεύονταν ευρέως ότι τα PRP, LUAR και UDP υπήρξαν οι κύριοι αποδέκτες - κι ότι είχαν θάψει το μερίδιό τους. Λίγο καιρό πριν, ο Οτέλο είχε κάνει τις πλατιά δημοσιοποιημένες παρατηρήσεις του σχετικά με το βασικό λάθος που είχε διαπράξει η 25η Απρίλη, δηλαδή την αποτυχία της να συγκεντρώσει όλους τους φασίστες στην αρένα και να τους τουφεκίσει. 11 Όταν ρωτήθηκε για τη «διαρροή» οπλισμού, ανέφερε ότι τα όπλα βρίσκονταν «σε καλά χέρια». 10 Α Καπιτάλ, 12 Σεπτέμβρη «Δε διαθέτω πολιτικές αναφορές. Αν τις είχα, θα ήμουν ο Φιντέλ Κάστρο της Ευρώπης, έχω όμως περιορισμένη κουλτούρα ( ) αυτή είναι η πρώτη επανάσταση που λαμβάνω μέρος στη ζωή μου», είχε δηλώσει ο Οτέλο μετά απ την επιστροφή του απ την Κούβα. Στον Οτέλο είχε προταθεί η θέση του Προέδρου, τον Αύγουστο του 1975 αλλά είχε αρνηθεί. Είχε υποστηρίξει την υποψηφιότητα του Κάρλος Φαμπιάο ως Πρωθυπουργού, για να διαδεχτεί το Βάσκο Γκονσάλβες, όμως ο τελευταίος δέχονταν «μόνο υπό τον όρο ότι η Έκτη Κυβέρνηση θα είχε ως βάση της το Πρόγραμμα της Πέμπτης». Οι δυνάμεις της COPCON, υπό τον Οτέλο, έδρασαν σε πολλές περιπτώσεις χωρίς τις ευλογίες του Επαναστατικού Συμβουλίου.

288 288 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Διαδήλωση του SUV: «Οι στρατιώτες πάντα στο πλευρό του λαού». Στις 26 Σεπτέμβρη, το SUV οργάνωσε μια τεράστια διαδήλωση στη Λισαβόνα. Η πορεία κατέληξε έξω απ τη στρατιωτική φυλακή της Τραφάρια, όπου κρατούνταν δυο στρατιώτες επειδή είχαν μοιράσει προκηρύξεις του SUV στη στρατιωτική σχολή της Μάφρα. Ήταν μια πελώρια συγκέντρωση (κάποιες εκτιμήσεις κάνουν λόγο για ανθρώπους). Διαβάστηκαν μηνύματα από ομάδες στρατιωτών της Ιταλίας και της Γαλλίας. Η διαδήλωση όμως φανέρωσε και κάτι απ την ανασφάλεια της όλης κατάστασης: όταν έφτασε στο Άλσος Εδουάρδου VII, απλώθηκε μια φήμη που έλεγε ότι οι καταδρομείς και το RIOQ βρίσκονταν καθ οδόν για να τη διαλύσουν. Κάποιος έπρεπε να τους πει ότι η πλειοψηφία της δύναμης του RIOQ ήταν ήδη στη διαδήλωση! Προκειμένου ν αντιμετωπίσει αυτό που περιγράφονταν ως «αναρχία που εξαπλώνονταν στο στράτευμα», η Έκτη Κυβέρνηση χρειάζονταν επειγόντως μια νέα αστυνομική δύναμη. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, τα φτερά της COPCON έπρεπε να κοπούν Έτσι, συστήθηκαν οι ΑΜΙ (Μονάδες Στρατιωτικής Επέμβασης). Το RAL-1, η Στρατιωτική Αστυνομία και το RAC 12 αρνήθηκαν στο σύνολό τους οποιαδήποτε σχέση με το νέο σώμα. Οι καταδρομείς και μια μονάδα τυφεκιοφόρων και αλεξιπτωτιστών αποδέχτηκαν το νέο ρόλο, σχηματίζοντας τελικά τον πυρήνα των ΑΜΙ. Η καινούρια αστυνομική δύναμη ιδρύθηκε την παραμονή της 27ης Σεπτέμβρη (το βράδυ της πυρπόλησης της Ισπανικής Πρεσβείας). Αναπτύχθηκε ραγδαία μετά την 1η Οχτώβρη, μέρα κατά την οποία οι εφημερίδες του Σ.Κ. είχαν προειδοποιήσει για ενδεχόμενο αριστερό πραξικόπημα απ την πλευρά του RAL-1. Εκείνη την περίοδο, η εφημερίδα Ο Σέκουλο κατάφερε ν αποκτήσει ένα απόρρητο έγγραφο (που αργότερα έγινε γνωστό ως το «Σχέδιο των Συνταγματαρχών»), τ οποίο και 12 RAC: Παράκτιο Σύνταγμα Πυροβολικού, που έδρευε κοντά στη Λισαβόνα.

289 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV: Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 289 παρουσίασε στο κοινό. Το έγγραφο αποδείκνυε τη στρατηγική που έκρυβαν οι κυβερνητικές κινήσεις. Το σχέδιο είχε σαφώς τη στήριξη του Επαναστατικού Συμβουλίου, αν κι αυτό θα αποτελούσε αργότερα αντικείμενο επίσημης διάψευσης. Οι δέκα βασικοί στόχοι του ήταν: 1) Ο έλεγχος του SDCI (Υπηρεσία Έρευνας και Συντονισμού Πληροφοριών) 2) Ο έλεγχος των «δημοσίων σχέσεων» του MFA 3) Η δημιουργία των ΑΜΙ 4) Η δημιουργία μιας αστυνομικής δύναμης καταστολής ταραχών στα πλαίσια των ΑΜΙ 5) Η αλλαγή στάσης απέναντι στο MPLA 6) Η στρατιωτική κατάληψη του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης 7) Η διάλυση ορισμένων «προοδευτικών» στρατιωτικών μονάδων, με πρώτο το RAL-1 8) Το πέρασμα του απόλυτου ελέγχου στα χέρια του Επαναστατικού Συμβουλίου. Οι Οτέλο και Φαμπιάο έπρεπε να εκκαθαριστούν 9) Η τοποθέτηση μελών των «Εννιά» σε θέσεις-κλειδιά 10) Η οριστική διευθέτηση των ζητημάτων της Ρεπούμπλικα και του Ράντιο Ρενασένσα. Οι συγκεκριμένοι στόχοι θα επιτυγχάνονταν, ένας προς ένας, μέχρι τα τέλη Νοέμβρη. Είναι σημαντικό να εξεταστεί το υπόβαθρο στ οποίο αυτοί οι στόχοι έγιναν αντικείμενο σύλληψης και εφαρμογής. Όχι μόνο ο στρατός δεν έμοιαζε πια με τέτοιον (μακριά μαλλιά και γενειάδες συνόδευαν τώρα τις στολές) αλλά δεν συμπεριφέρονταν και ως τέτοιος. Ο αγώνας των αναπήρων πολέμου ήρθε να καταδείξει την κατάρρευση της στρατιωτικής εξουσίας σε κάποιες μονάδες - και τη διατήρησή της σε άλλες - και την απόλυτη έλλειψη μιας πραγματικής δομής διοίκησης. Περίπου πολίτες και στρατιώτες είχαν ακρωτηριαστεί ή τραυματιστεί σοβαρά στα χρόνια του πολέμου. Πολλοί είχαν χάσει χέρια ή πόδια κι ήταν ανίκανοι να εργαστούν. Για τους απλούς στρατιώτες, η σύνταξη ήταν εσκούδα το μήνα και για τους υπαξιωματικούς, Ένας λοχαγός έπαιρνε κι ένας στρατηγός εσκούδα. Οι ανάπηροι πολέμου άρχισαν τη δράση τους το Νοέμβρη του 1974, διαδηλώνοντας μπροστά απ το προεδρικό μέγαρο. Παρά τις υποσχέσεις, οι συντάξεις τους δεν αυξήθηκαν. Στις 20 Σεπτέμβρη 1975, πραγματοποίησαν ξανά πορεία, χωλαίνοντας ή σπρώχνοντας οι ίδιοι τ αναπηρικά καροτσάκια τους προς το Σάο Μπέντο. Διατάχτηκαν να διαλυθούν από μια μονάδα καταδρομέων, επίλεκτο σώμα του οποίου η οργάνωση χαρακτηρίζονταν ακόμα από αυστηρή πειθαρχία. Οι διαδηλωτές αρνήθηκαν. Τότε οι καταδρομείς επιστράτευσαν ένα τεθωρακισμένο όχημα με πρόθεση να τ οδηγήσουν στην μπροστινή πύλη του μεγάρου. Το δρόμο τους έφραξε ένα αναπηρικό καροτσάκι στ οποίο επέβαινε ένας ανάπηρος καταδρομέας. Οι καταδρομείς δίστασαν για μια στιγμή. Εκείνη τη στιγμή κατέφτασαν στο προσκήνιο οι δυνάμεις του RIOQ. Ο διοικητής των καταδρομέων έδωσε τη διαταγή να προχωρήσουν. Οι στρατιώτες του RIOQ έριξαν πάνω απ τα κεφάλια τους. Μόνο τότε αποσύρθηκαν οι καταδρομείς. Στο μεταξύ, οι διαδηλωτές επέμεναν. Περίμεναν μέχρι τις 11 το βράδυ και μετά αποφάσισαν να σηκώσουν οδοφράγματα στις κοντινές σιδηροδρομικές γραμμές που πήγαιναν παράλληλα με τον ποταμό Τάγο, όπως επίσης και στη Μαρτζινάλ, τη βασική αρτηρία που βρίσκονταν δίπλα στις γραμμές. Καθ όλη τη διάρκεια της επόμενης μέρας ανάγκαζαν όλα τα τραίνα να σταματάνε για μερικά λεπτά, ενώ διάβαζαν μια διακήρυξη

290 290 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ στους επιβάτες απ τα μικρόφωνα που χρησιμοποιούνταν για τις ανακοινώσεις προς το κοινό. Η κυβέρνηση απέφευγε ακόμα να δώσει απάντηση. Οι πρώην στρατιώτες αποφάσισαν τότε να καταλάβουν τη γέφυρα του ποταμού Τάγου. Τα διόδια ανοίχτηκαν. Αυτή η κατάσταση κράτησε μια ολόκληρη βδομάδα. Το Ράντιο Κλουμπ Πορτουγκέζ παρέδιδε το σταθμό στους πρώην στρατιώτες για μισή ώρα σε καθημερινή βάση κι υποστηρίχτηκαν επίσης απ το σύνολο των εφημερίδων. Στο τέλος της βδομάδας, μετά από μια συζήτηση που πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα «Βοζ ντο Οπεράιο» (Φωνή του Εργάτη) υπό την αιγίδα της Ρεπούμπλικα, οι πρώην στρατιώτες αποφάσισαν να ορίσουν ένα αντίτιμο για τα διόδια, μόνο για μια νύχτα, και να παραδώσουν τα έσοδα στην εφημερίδα. Αυτή ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Η κυβέρνηση έστειλε στρατό για να καταλάβει τη γέφυρα. Οι φαντάροι αρνήθηκαν. Η κυβέρνηση υποχώρησε. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι πολιτικές πεποιθήσεις των διάφορων διοικούντων αξιωματικών θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο. Πολλές μονάδες συγκάλεσαν γενικές συνελεύσεις για να συζητήσουν την κατάσταση. Προχώρησαν ακόμα και σ εκλογές για ν αναδείξουν αντιπροσώπους. Διατήρησαν όμως την ιεραρχική δομή τους. Ως μονάδες, διατηρούσαν τη συνοχή τους. Πολλοί στρατιώτες ήταν περήφανοι για τα συντάγματα και τα τάγματά τους. Αυτή η «σχιζοφρενική» στάση ήταν ίσως αρκετά φυσιολογική. Ακόμα και στις μονάδες του ROIQ που στάλθηκαν για να υπερασπιστούν τη διαδήλωση των αναπήρων πολέμου, επικρατούσε μια άκριτη στάση έναντι της ιεραρχίας. Οι φαντάροι μιλούσαν για τον καλό αξιωματικό που διέθεταν, επειδή τους έπαιζε ωραία μουσική απ τους ασυρμάτους, όταν αυτοί δε χρησιμοποιούνταν για υπηρεσιακούς λόγους. Οι στρατιώτες μπορούσαν να κινητοποιηθούν μόνο μετά από απολύσεις προοδευτικών αξιωματικών. Ενώ καταδίκαζαν τους τρόπους με τους οποίους χρησιμοποιούνταν ένας αστικός στρατός, διατηρούσαν τις δομές του. Οι αξιωματικοί - ακόμα κι αυτοί που υποστήριζαν το FUR - ενθάρρυναν ανάλογες συμπεριφορές. Οι στρατιώτες, σε γενικές γραμμές, υπάκουαν στους αξιωματικούς τους (προοδευτικούς ή άλλους). Συχνά ενεργούσαν χωρίς να σκέφτονται σοβαρά τις συνέπειες. Η παράδοση της υπακοής δεν ενθάρρυνε την κριτική σκέψη. Το SUV απέκτησε μια δυναμική που δεν μπορούσε να ελεγχτεί από κανέναν. Όταν ο Ταξίαρχος Καραΐς (των Εννιά) επισκέφτηκε ένα στρατόπεδο, μια ομάδα του SUV επισήμανε: «Ο Καραΐς επισκέφτηκε τα μέρη μας. Μήπως για ν απαντήσει στις ανησυχίες των φαντάρων; Σίγουρα όχι. (Το έκανε) Για να μας απειλήσει. Για ν ανακοινώσει ακόμα πιο κατασταλτικά αλλά και εκλεπτυσμένα μέτρα για την εκκαθάριση της αριστεράς. Για να προετοιμάσει πιο βίαιες μορφές καταστολής». Σε μια μονάδα εφοδιασμού-μεταφορών του Πόρτο, ο αγώνας προσέγγισε υψηλά επίπεδα. Το CICAP ήταν η στρατιωτική σχολή οδηγών. Είχε διαδραματίσει ενεργό ρόλο στην 25η Απρίλη. Ο νέος Διοικητής του Βορρά (ο δεξιός Πιρές Βελόσο) αποφάσισε να την κλείσει. Κάποιοι απ τους φαντάρους περιέγραψαν τα γεγονότα: «Το CICAP μετατρέπεται σε προπύργιο της αντίδρασης στη Στρατιωτική Διοίκηση του Βορρά. Όλες οι νίκες μας ακυρώθηκαν. Στα τέλη του Ιούλη, αποτάχτηκαν τρεις συνάδερφοί μας. Έπειτα ήρθαν

291 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV: Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 291 Διαδήλωση των ανάπηρων πολέμου. Οι πρώην στρατιώτες αποτέλεσαν δυναμικό κομμάτι του κινήματος. οι διακοπές του Αυγούστου και το κακό παράγινε. Οι αντιδραστικοί αξιωματικοί και υπαξιωματικοί διεξήγαγαν συνεχώς μυστικές συναντήσεις. Χωρίς να συμβουλευτούν τα δημοκρατικά όργανα που είχαμε συστήσει, αποφάσισαν να στείλουν το Λοχαγό Μοράις, ένα Σπινολικό, στη Συνέλευση. Μαζί του πήγε κι ο Λοχαγός Λουρέιρο (πρώην μέλος της Μοσιντάντ Πορτουγκέζ). 13 Δεν άργησαν να προβούν στην εκκαθάριση των προοδευτικών στρατιωτών ( ) Προαναγγείλαμε μια διαδήλωση του SUV. Ο διοικητής έκανε ότι μπορούσε για να τη σταματήσει εν μέσω απειλών. Είμαστε ακόμα πολλοί. Στις 11 Σεπτέμβρη, αιφνιδιαστικά στη μέση της κανονικής παρέλασής μας, κρατήσαμε ενός λεπτού σιγή για το λαό της Χιλής. Αναζήτησαν βέβαια τους ταραξίες. Εκφράσαμε παράπονα για το φαγητό. Δε νοιάστηκαν όμως καθόλου να το βελτιώσουν. Ήθελαν απλά ένα εξιλαστήριο θύμα. Απέβαλαν έναν κληρωτό. Αντιστεκόμαστε σ αυτού του είδους τις εκκαθαρίσεις. Στο χώρο της παρέλασης φωνάξαμε: Έξω οι αντιδραστικοί απ τα στρατόπεδα. Δεν άργησαν να επιχειρήσουν περαιτέρω εκκαθαρίσεις, αυτή τη φορά με νόμιμο και κομψότερο τρόπο. Είπαμε: Δεν πάει άλλο. Αργά τη νύχτα συγκαλέσαμε μια συνάντηση. Ζητούσαμε μια εξήγηση για τις εκκαθαρίσεις. Έγιναν τα πάντα για να παρεμποδιστεί η συγκέντρωσή μας. Όμως στο τέλος κατορθώσαμε να διεξαχθεί ψηφοφορία. Το αποτέλεσμα ήταν 312 ψήφοι υπέρ της παραμονής των απολυμένων συναδέρφων μας και 6 αποχές. Κανείς δεν υποστήριξε τις απομακρύνσεις. 13 Η Μοσιντάντ Πορτουγκέζα ήταν το φασιστικό κίνημα της νεολαίας: οι «σκαπανείς» που θα εδραίωναν το κορπορατικό κράτος.

292 292 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Εκατοντάδες άνθρωποι που περίμεναν στις πύλες επευφημούσαν τη νίκη μας ( ) Το άμεσο επακόλουθο ήταν να κλείσει το CICAP, με απ ευθείας διαταγές του Πιρές Βελόσο. Ενώ όμως συνέβαινε αυτό, μια άλλη μονάδα κατέλαβε το στρατόπεδό της εκφράζοντας την αλληλεγγύη της προς εμάς». 14 Η μονάδα αυτή ήταν το RASP, το σύνταγμα πεζικού της Σέρρα ντο Πιλάρ. Οι στρατιώτες του RASP προχώρησαν σε ακόμα πιο ριζοσπαστικές ενέργειες. Έφεραν προκλητικά πολίτες μέσα στο ίδιο τους το στρατόπεδο. «Ξεκινήσαμε τον αγώνα μας μ έναν σκοπό: την επαναλειτουργία του CICAP και την επαναφορά στα στρατόπεδα όλων των εκκαθαρισθέντων στρατιωτών. Σήμερα, μια βδομάδα μετά, έχοντας αποκομίσει εξαιρετικές εμπειρίες και ισχυροποιημένοι απ την αδιάσπαστη ενότητα, ο στόχος μας παραμένει ο ίδιος, μόνο που μπαίνει πιο πιεστικά. Γιατί αγωνιζόμαστε; Το κλείσιμο του CICAP πρέπει να ιδωθεί στην πραγματική του διάσταση. Οι προθέσεις οποιουδήποτε έδωσε τη διαταγή πρέπει να καταγγελθούν. Το κλείσιμο του CICAP ήταν το αποκορύφωμα μιας εκστρατείας που είχε οδηγήσει στην απομάκρυνση δεκάδων προοδευτικών στρατιωτών και στρατιωτικού προσωπικού απ τις μονάδες αυτής της περιφέρειας: περισσότεροι από 50 απ το RIP, απ το CICAP, απ το CIOE του Λαμέγκο, απ την Μπράγκα, τη Βίλα Ρεάλ, κ.ά. Το κλείσιμο του CICAP αποτελεί προμελετημένη απόπειρα κατάπνιξης όσων λένε όχι στη στρατιωτική πειθαρχία ( ) Ένας στρατός που χειραγωγείται κι ελέγχεται απ τους αντιδραστικούς, αργά ή γρήγορα, θα επιτεθεί στους εργάτες ( ) Το CICAP δεν ανήκει στον Βελόσο. Θα γίνει κτήμα του λαού». 15 Όταν οι άντρες του RASP κατέλαβαν το στρατόπεδό τους, έβαλαν μέσα πολίτες κι οργάνωσαν ένα φεστιβάλ που κράτησε μια βδομάδα. Πρόβαλαν ταινίες, κουβέντιασαν, αντάλλαξαν απόψεις, χόρεψαν και τραγούδησαν και το απόλαυσαν. Βαθμιαία, άρχισαν κι άλλες μονάδες να βγάζουν ψηφίσματα αλληλεγγύης υπέρ των CICAP και RASP στις συνελεύσεις τους. Η διοίκηση του στρατού είδε τον κίνδυνο. Το Συμβούλιο της Επανάστασης έστειλε τον - προσκείμενο στο PCP - Φαμπιάο «για να πετύχει κάποιο συμβιβασμό», δηλαδή να επαναφέρει την «τάξη», την «πειθαρχία» και την «ομαλότητα». Μετά από συζητήσεις, ο Φαμπιάο υποσχέθηκε ότι ο Βελόσο θ απομακρυνθεί κι ότι το CICAP δε θα διαλυθεί. Έτσι το RASP διέκοψε την κατάληψη. Όπως και στα πολιτικά (μη στρατιωτικά) ζητήματα, το PCP χρησιμοποιούνταν για να εκτονώνει τις κρίσεις. Στα εργοστάσια το έκανε μέσω της Ιντερσιντικάλ και στο Στρατό μέσω των λίγων «Γκονσαλβικών» αξιωματικών που του είχαν μείνει. Όταν οι καταδρομείς αποχώρησαν απ τον αναμεταδότη του Ράντιο Ρενασένσα στην Μπουράκα, στις 16 Οχτώβρη, ο σταθμός άρχισε να εκπέμπει και πάλι. Έμεινε στον αέρα μόνο για τρεις βδομάδες. Στις 7 Νοέμβρη, μια επίλεκτη αστυνομική ομάδα μ ένα απόσπασμα αλεξιπτωτιστών, πραγματοποίησαν νυχτερινή επιδρομή στις εγκαταστάσεις, αναγκάζοντας τους πάντες να βγουν έξω και τοποθέτησαν εκρηκτικά 14 Σολντάτος εμ Λούτα Νο 1, έντυπο του RASP, 15 Οχτώβρη ό.π.

293 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV: Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 293 στο κτήριο. Οι αλεξιπτωτιστές δήλωσαν αργότερα ότι «δεν είχαν αντιληφθεί τι ακριβώς έκαναν». Νόμιζαν, ανέφεραν, πως οι διαταγές προέρχονταν «απ την αριστερά». Η υπόθεση αυτή δεν προσφέρεται ούτε για γέλια, ούτε και για κλάματα - μόνο για προσπάθεια να γίνει κατανοητή. Αρκεί το να προσπεράσουμε την ενέργειά τους χρεώνοντάς την σε ακραία πολιτική αφέλεια; Ταιριάζει ο συγκεκριμένος τρόπος σκέψης στην αριστερά, στην οποία και ανήκαν; Το ερώτημα αυτό δεν επρόκειτο να βρει απάντηση. Μια μονάδα τυφεκιοφόρων στην οποία είχε ανατεθεί η συγκεκριμένη αποστολή, αρνήθηκε. Ο Βάσκο Λουρένσο «εξήγησε» αργότερα την κατάσταση εκ μέρους του Συμβουλίου της Επανάστασης. Το Συμβούλιο, δήλωσε, είχε τρεις επιλογές: 1. να παραδώσει το Ράντιο Ρενασένσα πίσω στην Καθολική Εκκλησία - αμφέβαλε όμως αν αυτή μπορούσε να το κρατήσει 2. να καταλάβει το σταθμό στρατιωτικά - αμφέβαλε όμως αν οι στρατιώτες θα συμμορφώνονταν με τη διαταγή 3. να τον ανατινάξει. Η συγκεκριμένη επίδειξη δολιότητας («μπορείς να λες ότι θες, αρκεί να είμαστε σίγουροι πως δε σ ακούει κανένας») και ο τρομοκρατικός βανδαλισμός («αν δεν μπορούμε να ελέγξουμε κάτι, είναι καλύτερα να μην το ελέγχει κανείς») εκ μέρους του κράτους προκάλεσαν μεγάλη αγανάκτηση. Θα είχαν απρόσμενες επιπτώσεις ανάμεσα στους «πολιτικά καθυστερημένους» αλεξιπτωτιστές. Ριζοσπαστικοποίησαν τόσο ορισμένους απ αυτούς ώστε διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στα γεγονότα της 25ης Νοέμβρη. Όμως από πολλές απόψεις, υπεύθυνες για την πανωλεθρία ήταν οι πολιτικές οργανώσεις που προπαγάνδιζαν το παραμύθι της «Συμμαχίας MFA και Λαού». Στο λαβύρινθο του φολκλόρ, δεν είχαν κατανοηθεί τα πραγματικά όρια της κατάστασης. Το SUV απώλεσε τελικά τον αυτόνομο χαρακτήρα του, μέσω της οπορτουνιστικής «στήριξης» που δέχτηκε απ τις διάφορες οργανώσεις των PCP και FUR. Θεωρήθηκε ένα ακόμα «ένοπλο σώμα αντρών», παράλληλα με την COPCON και οι ΑΜΙ, που εργάζονταν υπέρ των «αριστερών» κομματικών συμφερόντων, και άρα υπέρ του κρατικού καπιταλισμού. Οι ΑΜΙ, για όσο καιρό υπήρξαν, αντιπροσώπευαν μισθοφόρους, πληρωμένους απ το κράτος. Το αριστερό όμως φολκλόρ προωθούσε την αντίληψη πως σίγουρα η COPCON διέφερε. Ο Αρνάλντο Μάτο την είχε αποκαλέσει «τη δημοκρατικότερη αστυνομική δύναμη στον κόσμο» (αλλά μόνο μετά από κάποιες συναντήσεις του με τον Οτέλο που τον έκαναν να νομίζει πως θα μπορούσε να τη χρησιμοποιήσει). Με όρους καθημερινότητας, η Στρατιωτική Αστυνομία, η κύρια δύναμη κρούσης της COP- CON, λειτουργούσε όπως κάθε άλλη αστυνομική δύναμη. Ήταν το ίδιο διεφθαρμένη. Ενώ οι Μαοϊκοί διακήρυτταν πως «η αυγή ήταν κόκκινη», η περιοχή του Δήμου του Άλτο στη Λισαβόνα, φωτίζονταν κάθε βράδυ με διαφορετικού είδους κόκκινα φώτα. Τα περίπολα της COPCON δέχονταν δωράκια απ τις πόρνες και τους νταβατζήδες, όπως ακριβώς κι η κανονική αστυνομία πριν, κι όπως θα έκαναν κι οι καταδρομείς μετά την 25η του Νοέμβρη Η Στρατιωτική Αστυνομία (Σ.Α.), παρόλ αυτά, υπερασπίστηκε τις εξεγερμένες μονάδες στις 25 Νοέμβρη. Αργότερα, μια εκπομπή της τηλεόρασης (με σκοπό να δυσφημίσει τη Σ.Α.) έδειξε κάποιον Κάπο Βαρντιάνας που είχε βασανιστεί απ τη Σ.Α. στο στρατόπεδό της. Από μέρους της Σ.Α. εκδόθηκε μια ανακοίνωση για να καταγγείλει το γεγονός: «Επρόκειτο για μια απολογία του περιθωρίου. Γιατί δεν είπαν στο λαό, τον οποίο ήθελαν να εξαπατήσουν, ότι η Σ.Α. κυνηγούσε τους κλέφτες, τους σωματέμπορους, τους ναρκομανείς και τους έμπορους, καθώς και τους φονιά-

294 294 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Προς τη Ρήξη. Η έλευση της Έκτης Κυβέρνησης δε σταμάτησε τις βομβιστικές επιθέσεις στο Βορρά. Άλλαξε όμως το χαρακτήρα τους. Έγιναν πλέον ανοιχτά τρομοκρατικές. Στις 16 Σεπτέμβρη, στο Πόρτο, ανακαλύφτηκαν αυτοκίνητα με γαλλικές πινακίδες που περιείχαν εκρηκτικά. Λίγες μέρες μετά χτυπήθηκε το Δημοτικό Συμβούλιο. Στο Αλεντέζο, η ελεγχόμενη απ το PCP Ένωση Εργατών Γης έλεγχε την κατάσταση. Στις 17 Σεπτέμβρη κήρυξε απεργία που παρέλυσε την επαρχία. Μόνο οι μεθοριακές περιοχές, όπως η Έλβας (που ήταν κυρίως με το Σ.Κ.), δεν επηρεάστηκαν. Οι αριστερές οργανώσεις συνέχιζαν να πολεμούν μεταξύ τους. Σε Λισαβόνα και Πόρτο λάμβαναν χώρα συνεχώς ένοπλες συμπλοκές μεταξύ οπαδών του PCP και του MRPP ή του UDP και μεταξύ των δύο τελευταίων. Το πόσο γρήγορα «επιβάλονταν η τάξη» εξαρτώνταν απ το ποια μονάδα ήταν αυτή που έκανε την επέμβαση. Μια αντίδραση φρίκης απλώθηκε σ όλη την Ευρώπη, όταν στις 27 Σεπτέμβρη, ο ετοιμοθάνατος Φράνκο διέταξε την εκτέλεση πέντε πολιτικών κρατουμένων. Σε Λισαβόνα και Πόρτο έλαβαν χώρα μεγάλες πορείες διαμαρτυρίας. Στην πρώτη, έγιναν στάχτη τόσο η Ισπανική Πρεσβεία, όσο και το Προξενείο. Το πλήθος τραγουδούσε τη Διεθνή καθώς οι φλόγες υψώνονταν στον ουρανό. Το γενικό αίσθημα χαρακτηρίζονταν από επιθετικότητα. Ούτε το UDP (που προσπάθησε), ούτε το RAL-1 (που αρνήθηκε) μπόρεσαν να ελέγξουν τον κόσμο. Ακόμα κι οι πυροσβέστες που εμφανίστηκαν, άρχισαν να τραγουδούν με τη σειρά τους, περιοριζόμενοι στο να μην αφήσουν τη φωτιά να εξαπλωθεί. Η Έκτη Κυβέρνηση υποσχέθηκε άμεση αποζημίωση στο Ισπανικό κράτος. Ο Μέλο Αντούνες κατήγγειλε την επίθεση στην πρεσβεία ως «βανδαλισμό». Ο Υπουργός Εξωτερικών εξήγησε ότι το 30 % της ηλεκτρικής ενέργειας της Πορτογαλίας έρχονταν απ την Ισπανία. Ήταν σημαντικό να διατηρηθούν οι καλές σχέσεις, κτλ, κτλ. Η Ρεπούμπλικα έγραφε: «Ισπανία, ο τρόμος. Ισπανία, ο θάνατος. Ισπανία, μάνα μας και συντρόφισσά μας. Η επανάσταση χτυπιέται: το μαρτύριο, η αστυνομία, οι κρεμασμένοι. Επαναστάτρια κι ηρωική Ισπανία, από σένα έχουμε μάθει μαθήματα σωρό. Θα συντρίψουμε το φασισμό. Δε θ αφήσουμε τίποτα ν απομείνει απ αυτόν τον κόσμο της κόλασης που ταν κάποτε δικός μας και που ακόμα μας φοβερίζει. Ο φονιάς Φράνκο θα πεθάνει. Δε θέλουμε βασιλιά. Ο λαός που παλεύει θα πάρει τη μοίρα του στα δικά του χέρια. Το κεφάλαιο και τα όπλα του θα λιώσουν μεσ στο καμίνι και το κόκκινο στραφτάλισμα της Ευρώπης». Στο μεταξύ, η διαμάχη PCP-FUR απ τη μια και Σ.Κ.-PPD απ την άλλη, οξύνονταν. Ένας δημοσιογράφος ανέφερε πως στην περίοδο αυτή, υπήρχαν μονάχα «τεράστιες» και δες του ELP; Γιατί δεν είπαν ότι τα άτομα που συλλαμβάνονταν απ την Σ.Α. ήταν άνθρωποι που λήστευαν στο φως της μέρας, ότι ήταν οργανωμένοι σε συμμορίες, γεμάτες με μεσάζοντες που πουλούσαν τα κλεμμένα κι ότι δρούσαν υπό την ανοχή των αρχών ;» (Απ το Soldados, sempre ao lado do povo - ανακοινώσεις της Σ.Α. πριν και μετά την 25η Νοέμβρη. Το απόσπασμα προέρχεται απ την Τρίτη ανακοίνωση της Σ.Α., σ.17).

295 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV: Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 295 Η Ισπανική πρεσβεία μετά την επίθεση των διαδηλωτών, σ αντίποινα για την εκτέλεση των πολιτικών κρατουμένων απ το Φράνκο (27/9/75). «γιγαντιαίες» διαδηλώσεις. Όλο αυτό έτεινε να αφανίζει οποιαδήποτε αυτόνομη κίνηση έκανε κάποιος. Οι περισσότερες απ τις διαδηλώσεις υποτίθεται ότι ήταν «ενωτικές» και «μη κομματικές» - αλλά σχεδόν όλοι γνώριζαν ότι τα πράγματα ήταν αλλιώς. Το PCP ασκούσε όλο και περισσότερη πίεση μέσω οργανώσεων όπως το SUV (σε Νότο και Κέντρο) και μέσα απ τις Εργατικές Επιτροπές της βιομηχανικής ζώνης της Λισαβόνας. Ορισμένες Επιτροπές που ελέγχονταν απ τους γραφειοκράτες, όπως αυτή στην EC Εστέβεζ (βιομηχανικές μεταφορές) δούλευαν χέρι χέρι με το Συνδικάτο Μεταφορών, τ οποίο δούλευε με τη σειρά του συνδεμένο στενά με την Ιντερσιντικάλ, μ άλλα λόγια με το PCP. Σε τέτοιου είδους Επιτροπές βασίστηκε ή ίδρυση μιας γραμματείας. Πολλές απ τις Επιτροπές που συνδέονταν μαζί της δεν ελέγχονταν παρόλ αυτά απ το PCP. Το ίδιο ίσχυε και για τους εργαζόμενους σ αυτές. Το γραφειοκρατικό σύστημα απλά τις παγίδευε στα δίχτυα του. Μ αυτό τον τρόπο καθοδηγήθηκε και χειραγωγήθηκε απ τα σωματεία του PCP, η απεργία των μεταλλεργατών στα μέσα Οχτώβρη. Το Σ.Κ. δοκίμασε τις δικές του ταχτικές προκειμένου να αμφισβητήσει αυτή την κυριαρχία μέσα στο SUV και τα μέσα ενημέρωσης. Την 1η Οχτώβρη προειδοποίησε για πιθανό «αριστερό πραξικόπημα» προερχόμενου απ το RAL-1 και κάλεσε τα μέλη του σε γενική κινητοποίηση. Η ανταπόκριση ήταν ισχνή. Αν πράγματι είχε σχεδιαστεί πραξικόπημα, θα επικρατούσε εύκολα. Στις 13 Οχτώβρη, μια βδομάδα μετά τα γεγονότα των CICAP και RASP, PCP και FUR οργάνωσαν μια μεγάλη συγκέντρωση στο (Δημοτικό) Συμβούλιο της Λισαβόνας.

296 296 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Ονειρευόμενοι χωρίς αμφιβολία το «όλη η εξουσία στα σοβιέτ», επιθυμούσαν να «παραδοθεί» το Συμβούλιο στις Εργατικές Επιτροπές και τις Επιτροπές Γειτονιάς της περιοχής. Πολλά ειλικρινή μέλη των Επιτροπών αυτών που εμφανίστηκαν προς υποστήριξη της «λαϊκής εξουσίας», τρόμαξαν απ τον τρόπο που το PCP περνούσε τα δικά του ξεχωριστά συνθήματα. Αυτοί που ήταν εκεί πίστευαν στην «άμεση δημοκρατία». Ήταν πρόθυμοι να κατεβούν στο δρόμο για να το δείξουν. Δεν ήθελαν όμως να χρησιμοποιηθούν ως πιόνια στον αγώνα για την εξουσία που έκανε το PCP. Η αναφορά σε «πραξικοπήματα» έγινε θέμα κινητοποιήσεων. Στις 25 Οχτώβρη, η COP- CON προειδοποίησε για δεξιό πραξικόπημα και σήκωσε οδοφράγματα στους κύριους δρόμους της Λισαβόνας. Νεαροί φαντάροι ερευνούσαν αυτοκίνητα. Οι έρευνες όμως γίνονταν με μισή καρδιά. Τέσσερις μέρες μετά, μία ακόμα οργάνωση, η «Επιτροπή της Πολεμικής Αεροπορίας για την Επαναστατική Επαγρύπνηση» (αυτή τη φορά σχετιζόμενη με το PCP) προειδοποίησε για άλλο ένα δεξιό πραξικόπημα. Οι Ο Σέκουλο και Ντιάριο ντε Νοτίσιας δημοσίευσαν την προειδοποίηση με μεγάλα γράμματα στα εξώφυλλά τους. Την προηγούμενη μέρα είχε σημειωθεί βομβιστική επίθεση στα γραφεία του IRA στο Σετούμπαλ κι ο τοπικός πληθυσμός είχε απαντήσει αμέσως με περισσότερες καταλήψεις, περιλαμβανομένης και της κατάληψης του μεγάρου του Δούκα ντε Παλμέλα, τ οποίο και μετατράπηκε στο νέο κέντρο του IRA. Τι ήταν φήμη; Και τι αλήθεια; Μπορούσες να ξυπνήσεις το πρωί και - αν έδινες πίστη στις εφημερίδες - ν ανακαλύψεις πως είχαν λάβει χώρα πάρα πολλά πραξικοπήματα κι όλα τους είχαν ηττηθεί. Πίσω απ όλη αυτή τη χειραγώγηση του θεαματικού κρύβονταν η ανάγκη να γεννηθεί και να διατηρηθεί μια ατμόσφαιρα πολιτικής ανασφάλειας. Στις 31 Οχτώβρη κάποιοι εργαζόμενοι του MRPP κατέλαβαν την Ο Σέκουλο προσπαθώντας ν ανατρέψουν την προσκείμενη στο PCP Εργατική Επιτροπή που υπήρχε στην εφημερίδα. Έβγαλαν τη δική τους έκδοση του φύλλου για μια βδομάδα. Οι απειλές συνεχίζονταν. Στις 3 Νοέμβρη, υπήρξε κι άλλη προειδοποίηση απ την Επιτροπή της Πολεμικής Αεροπορίας που αφορούσε σχεδιαζόμενο πραξικόπημα για το τριήμερο 7 με 9 Νοέμβρη, τ οποίο θα συνέπιπτε με τη διεξαγωγή στρατιωτικών ασκήσεων στην Κεντρική Πορτογαλία. Και πάλι οι Ο Σέκουλο και Ντιάριο ντε Νοτίσιας αφιέρωσαν τα πρωτοσέλιδά τους στη συγκεκριμένη ιστορία. Έβλεπαν όλο και περισσότερο τον Οτέλο να συμμετέχει σε συναντήσεις του PCP μ ένα αυτοκόλλητο του Ράντιο Ρενασένσα στο πέτο του. Αυτός απαίτησε τη ματαίωση των ασκήσεων. Στις 30 Οχτώβρη, οι στρατιώτες της Κεντρικής Αποθήκης Οπλισμού διατάχτηκαν από Γκονσαλβικούς αξιωματικούς «να δώσουν όρκο πίστης στην εργατική τάξη». Ως απάντηση, οι Α Λούτα και Ζορνάλ Νόβο δημοσίευσαν (στις 4 Νοέμβρη) μια ανακοίνωση του Μετώπου Στρατιωτικής Ενότητας-Frente Militar Unida (η οργάνωση αυτή, που περιελάμβανε το MRPP,το Μέλο Αντούνες και το Ραμάλιο Εάνες, υποτίθεται πως ήταν το όχημα της βάσης των πολιτικών ιδεών των «Εννιά»). Τα Σ.Κ. και PPD κάλεσαν τότε μια κοινή διαδήλωση στο Φάρο προς υποστήριξη της Έκτης Κυβέρνησης. Ενώ αυτή πραγματοποιούνταν, έγινε ένα «λαϊκό δικαστήριο» στη Μπόα Χόρα, που το παρακολούθησαν 200 περίπου αριστεριστές, τ οποίο έβγαλε απόφαση «μη ενοχής»

297 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV: Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 297 για έναν καταληψία που είχε συλληφθεί απ την αστυνομία. Μέσα σ αυτές τις συνθήκες, έλαβε χώρα η τηλεοπτική συζήτηση των Σοάρες και Κουνιάλ στις 6 Νοέμβρη με σκοπό «την εκτόνωση της κρίσης». Ασφαλώς, δεν έλυσε το παραμικρό. Την ίδια μέρα το Συμβούλιο της Επανάστασης επανέλαβε τη στήριξή του στην Έκτη Κυβέρνηση. Η όξυνση μεγάλωνε μέρα με τη μέρα. Στις 7 Νοέμβρη, το Υπουργείο Κοινωνικών Επικοινωνιών κατελήφθη απ τους υπαλλήλους του που κατηγορούσαν ένα υψηλό στέλεχος ότι διατηρούσε επαφές με την PIDE. Αφού άνοιξε πυρ στο πλήθος που ήταν συγκεντρωμένο απ έξω, η GNR επανεκατέλαβε το κάτω μέρος του κτηρίου. Δεν κατάφερε όμως να το εκκενώσει απ τους εργαζόμενους που είχαν οχυρωθεί στους πάνω ορόφους. Στις 9 Νοέμβρη, το Σ.Κ. κάλεσε μια τεράστια διαδήλωση στο Τερρέιρο ντο Πάκο. Η σύνθεση των υποστηρικτών της ήταν περίεργη: PPD, CDS, AOC, PCP m-l Το θέαμα της κατάμεστης πλατείας που φώναζε «Πειθαρχία! Πειθαρχία!» ήταν αηδιαστικό και τρομαχτικό μαζί. Το PCP m-l έκαψε ένα ομοίωμα του Κουνιάλ. Την επόμενη Κυριακή, στις 16 Νοέμβρη, οι Εργατικής Επιτροπές της βιομηχανικής ζώνης της Λισαβόνας που ήταν υπό την επιρροή του PCP, ανταπέδωσαν με μία ακόμα «ενωτική» διαδήλωση. Σε κάθε μια απ αυτές συμμετείχαν γύρω στις κόσμου (αν και σε διάφορες εφημερίδες εμφανίστηκαν αριθμοί της τάξης των ). Η μόνη διαφορά ήταν πως στη διαδήλωση του PCP, η οποία ήταν και πιο «πολύχρωμη», υπήρχαν τρακτέρ, μπετονιέρες και φορτηγά. Τα κόμματα μετακινούσαν με κυνικό τρόπο τα πλήθη τους, όπως τα κομμάτια στη σκακιέρα. Οι γλώσσες της επανάστασης και της αντεπανάστασης ήταν όλο και πιο δύσκολο να διαχωριστούν. Το κράτος κατέρρεε. Γύρω στα εκτάρια καταλήφτηκαν μεταξύ Οχτώβρη και Νοέμβρη του τα διπλάσια απ όσα είχαν καταληφτεί το διάστημα από Μάρτη μέχρι Σεπτέμβρη. Ο αριθμός επίσης των εργοστασίων που πέρασαν σε αυτοδιαχείριση ήταν υπερδιπλάσιος. Αυτή όμως ακριβώς η αδυναμία του κράτους οδήγησε τους ανταγωνιζόμενους για την κρατική εξουσία στο να εντείνουν τη δημαγωγία τους, παίζοντάς τα όλα για όλα. Οι διαδηλώσεις της 9ης και 16ης Νοέμβρη φανέρωσαν κάτι απ την όλη πόλωση. Όμως πίσω απ αυτές, αθέατη και χωρίς να καταγράφεται, βρίσκονταν η ανεκδήλωτη απογοήτευση πολλών Εργατικών Επιτροπών και μεμονωμένων ανθρώπων που ήθελαν πραγματικά την επανάσταση αλλά δεν μπορούσαν να οργανωθούν έξω απ τις κατεστημένες οργανώσεις. Το FUR αντιμετώπιζε το ίδιο δίλημμα - ένα δίλημμα που είχε φτιάξει το ίδιο. Όταν δε διαδήλωνε με το PCP, έδινε την κριτική του υποστήριξη. Ήταν πολύ αργά για να λυθεί αυτή η «αντίφαση» που διέθετε βαθιές ρίζες στην ιστορία. Υπό μία έννοια, δεν επρόκειτο στην ουσία για αντίθεση. Ήταν η πολιτική του FUR που την καθιστούσε αναπόφευκτη. Κάθε απόπειρα απ τη μεριά μιας Εργατικής Επιτροπής ν «απελευθερωθεί» γνώριζε ευθύς την επίθεση του ενός ή του άλλου κόμματος με συνέπεια την άμεση αδρανοποίησή της. Η βασική φωνή του FUR (κι όχι μόνο αυτού) σιώπησε με την ανατίναξη του πομπού του

298 298 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Ράντιο Ρενασένσα. Το επόμενο πρωί (8 Νοέμβρη), το PRP κάλεσε σε ένοπλη εξέγερση σαν τη μοναδική λύση στην κρίση: «Το PRP υπερασπίζεται την ένοπλη εξέγερση ( ) Οι αντικειμενικές συνθήκες για μια νικηφόρα ένοπλη εξέγερση υπάρχουν σήμερα στην Πορτογαλία. Γνωρίζοντας την αφοσίωση στην επαναστατική διαδικασία πολλών αξιωματικών του Στρατού και του Ναυτικού και ξέροντας επίσης τις θέσεις που κατέχουν στο επίπεδο της διοίκησης των μονάδων τους, είναι εύκολο να σκεφτούμε ένα σχέδιο βασισμένο στην προέλαση αυτών των στρατιωτικών, σε μια επιχείρηση τύπου 25ης Απρίλη». 17 Οι ασάφειες της θέσης του PRP εκτίθονταν τώρα στον κίνδυνο της εκδίκησης. Δεν μπορούσαν να δουν το γεγονός ότι ο στρατός ήταν ταξικός. Μιλούσαν ακόμα για «ρήγμα» στο εσωτερικό του και τη «χρησιμοποίηση» κάποιων μονάδων. Οι «επαναστατικές ταξιαρχίες» του είχαν περάσει ήδη στην παρανομία (μια απόφαση που «ενόχλησε» τον Οτέλο, ο οποίος δήλωσε ότι δεν τον είχαν συμβουλευτεί), όταν στις 23 Οχτώβρη, η Έκτη Κυβέρνηση απαγόρευσε στους πολίτες να φέρουν όπλα. Το PRP εξήγησε (Α Καπιτάλ, 10 Νοέμβρη): «Όπως δείχνει η ιστορία, η μπουρζουαζία σπρώχνει στον εμφύλιο πόλεμο για να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της. Ευτυχώς στην Πορτογαλία, η δεξιά δε διαθέτει στρατό. Βασίζεται σε μισθοφόρους που εδρεύουν στην Ισπανία ή στους στρατούς των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ». Αποδείχτηκε βέβαια τελείως λανθασμένο σ αυτή του την εκτίμηση. Η δεξιά (δηλαδή ο καπιταλισμός) διέθετε στρατό στην Πορτογαλία. Ήταν το σώμα των αξιωματικών που κυριαρχούσε τώρα στα ανώτερα κλιμάκια του MFA. To PRP έβγαλε χιλιάδες αφίσες («Οργανώσου, Οπλίσου, Προχώρα - για τη Λαϊκή Εξουσία») που κολλήθηκαν σ όλες τις εργατογειτονιές της Λισαβόνας. Οι αφίσες όμως δεν μπορούσαν ν αντικαταστήσουν τη δημιουργία μιας εργατικής πολιτοφυλακής ή την προπαγάνδα που σκόπευε στη συνειδητή διάσπαση του MFA. Τo Σ.Κ. και το PPD προχωρούσαν, αν και συναντούσαν εμπόδια σε κάθε τους βήμα απ τις κινητοποιήσεις στο δρόμο. Είχαν αρχίσει την εκκαθάριση του PCP απ τα υπουργεία. Η απάντηση του PCP ήταν μια αργοπορημένη στροφή προς τη βάση. Στις 13 Νοέμβρη, τα σωματεία των οικοδόμων κατέβηκαν σε απεργία. Γύρω στους εργαζόμενους απ όλη τη χώρα έκαναν πορεία προς το Σάο Μπέντο, εγκλωβίζοντας τον υπουργό. «Κύριε Υπουργέ, άντε να δουλέψεις εσύ στα γιαπιά» έγραφε μια απ τις αφίσες τους. Ο Υπουργός Εργασίας διέταξε να κλείσει το κτήριο υπό το φόβο της καταστροφής του απ τους εργαζόμενους. «Τι θλιβερή φιγούρα που ν τούτος ο υπουργός» έγραφε μια προκήρυξη, «που κλείνει την πόρτα του στους εργάτες. Άντε, μάζεψε τα μπογαλάκια σου και δρόμο για το Γκρέμιο ( ) 18 Μη σκας κύριε Υπουργέ. Οι εργάτες που έχουν χτίσει όλ αυτά τα κτήρια δεν πρόκειται να τα χαλάσουν τώρα. Αυτό που ζητάμε είναι να μπει τέλος στους άθλιους μισθούς μας και στην εκμετάλλευση». Η απεργία των οικοδόμων στηρίχτηκε απ το PCP, την Ιντερσιντικάλ κι όλες τις αριστερές οργανώσεις, εκτός απ τις πιο ορθόδοξες μαοϊκές. Οι αγρεργάτες του Αλεντέζο κι 17 Ο Σέκουλο, 11 Νοέμβρη Οι Γκρέμιο (Gremios) ήταν οι ενώσεις των εργοδοτών στη διάρκεια της Σαλαζαρικής περιόδου.

299 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV: Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 299 εργαζόμενοι στη βιομηχανική ζώνη της Λισαβόνας έδειξαν έμπρακτη αλληλεγγύη. Τα στελέχη παγιδεύτηκαν μέσα στο υπουργείο χωρίς φαγητό. Ένα ελικόπτερο της Πολεμικής Αεροπορίας πετούσε από πάνω τους «για να τους σώσει απ την πείνα» (όπως ανέφερε και μια προκήρυξη που βγήκε αργά το βράδυ μετά απ τη λιποθυμία ενός στελέχους του PPD «είτε απ την πείνα, είτε απ το φόβο»). Οι εργάτες παρέμεναν συγκεντρωμένοι έξω απ το κτήριο. Στρατιώτες της COPCON, καλεσμένοι απ την κυβέρνηση για να σώσουν τους έγκλειστους, αρνήθηκαν να επέμβουν. Οι εργάτες κι οι φαντάροι άναβαν φωτιές, έλεγαν τραγούδια, έπιναν, έπεφταν για ύπνο και περίμεναν. Οι οικοδόμοι είχαν τέσσερα αιτήματα: α) την εθνικοποίηση των μεγάλων εργοταξίων β) διαπραγματεύσεις για καινούρια συλλογική σύμβαση γ) έρευνα γύρω απ τις δραστηριότητες του Υπουργού Εργασίας, και δ) υψηλότερους μισθούς. Στις 5 το πρωί, ο Πρωθυπουργός απέρριψε τα τρία πρώτα αλλά συναίνεσε στο τέταρτο. Οι εργαζόμενοι δε θα δέχονταν αυτό το «συμβιβασμό». Εξέδωσαν τελεσίγραφο που έληγε στις 10 το βράδυ. Ο Πρωθυπουργός δήλωσε πως ήταν δύσκολο να συγκαλέσει σύσκεψη όλων των αρμοδίων επειδή κάποιοι δεν ήταν καν εκεί! Πάνω σ αυτό οι εργαζόμενοι απάντησαν ότι «θα πήγαιναν αυτοί να τους φέρουν». Ο Πρόεδρος Κόστα Γκόμεζ απηύθυνε πέντε «διαγγέλματα προς το έθνος» μέσα στη μέρα, κάνοντας έκκληση για ψυχραιμία και αύξηση της παραγωγικότητας. Οι εργαζόμενοι δεν το κουνούσαν. Όταν ο Πρωθυπουργός τους είπε πως επιθυμούσε να παραβρεθεί σε μια σημαντική σύσκεψη στο Μπελέμ, του απάντησαν σχετικά με το που ακριβώς θα μπορούσε «να χώσει τη σημαντική του σύσκεψη». Τελικά, στη μία μετά τα μεσάνυχτα της 14ης Νοέμβρη, ο Πρωθυπουργός υποχώρησε. Όλα τα αιτήματα έγιναν δεκτά. Την ίδια μέρα, μια διαδήλωση που οργανώθηκε στο Πόρτο απ το Σ.Κ, το PPD και το CDS, έκαψε τα γραφεία της Ιντερσιντικάλ. Μια τεράστια διαδήλωση του PCP στις 15 Νοέμβρη έδειξε πως αποτελούσε ακόμα δύναμη που δεν ήταν δυνατό να αγνοηθεί. Ο Οτέλο, που δεν εμφανίστηκε στη συγκέντρωση, έστειλε μήνυμα που αποκάλυπτε τη μεταβολή στην ισορροπία δυνάμεων. Παρωδώντας το πολύ γνωστό «Φίλε στρατιώτη, ο λαός είναι μαζί σου», το μήνυμα που διαβάστηκε απ τα τεράστια μεγάφωνα έλεγε: «Φίλε λαέ, ο Οτέλο είναι μαζί σου». Τρεις μέρες αργότερα, στις 18 Νοέμβρη, οι εφημερίδες του PCP, Ο Σέκουλο και Ντιάριο ντε Νοτίσιας, προειδοποίησαν ξανά για πιθανό δεξιό πραξικόπημα. Στις 19, οι τίτλοι των Α Λούτα και Ζορνάλ Νόβο, καταδίκαζαν την επιρροή που ασκούσε το PCP στις ένοπλες δυνάμεις. Για την αστική δημοκρατία η κατάσταση ήταν αφόρητη. Η κυβέρνηση είχε καταντήσει περίγελος όλων. Στις 17 Νοέμβρη, ο Πινέιρο ντε Αζεβέντο είχε προτείνει ακόμα και την αναστολή των λειτουργιών της, αν κι αυτό δεν ανακοινώθηκε δημόσια παρά μόνο στις 20 Νοέμβρη. Όπως θα έλεγε κι ο αιώνιος Μπρεχτ, (η κυβέρνηση) θα ήθελε πολύ «να πέσει αυτός ο λαός και να εκλεγεί ένας άλλος». Στις 21 Νοέμβρη, η Έκτη Κυβέρνηση προχώρησε σε «απεργία», απειλώντας να μεταφερθεί στο Πόρτο όπου πιθανώς να έβρισκε περισσότερη υποστήριξη. Οι σκοποί του Πρωθυπουργού ήταν πάνω-κάτω αυτοί των «Εννιά», όπως περιγράφονταν στο «Σχέδιο των Συνταγματαρχών». Το Σ.Κ. και

300 300 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ το PPD απαιτούσαν τώρα ανοιχτά την απομάκρυνση του Οτέλο λόγω της άρνησής του να διατάξει το στρατό να επέμβει εναντίον των οικοδόμων, στις 13 Νοέμβρη. Ήθελαν επίσης να πάρουν το αίμα τους πίσω απ τον Φαμπιάο. Στις 19 Νοέμβρη, η Συντακτική Συνέλευση συγκάλεσε την ολομέλειά της προκειμένου να συζητήσει την κατάσταση. Στα θεωρεία είχαν πάρει θέσεις συγκεντρωμένοι (PRP-MES-UDP) που φώναζαν: «Έξω οι αντιδραστικοί απ τη Συντακτική, τώρα!». Οι αντιπρόσωποι των PCP-MDP που βρίσκονταν εκεί, άρχισαν επίσης να φωνάζουν το σύνθημα στρεφόμενοι εναντίον των CDS-PPD. Ο Ζαΐμε Νέβες, επικεφαλής των καταδρομέων, απευθύνθηκε με ύφος που δε σήκωνε και πολλά στον Κόστα Γκόμεζ, απειλώντας ότι «θα έπαιρνε την κατάσταση πάνω του» αν δε γίνονταν κάτι γρήγορα. Ο «Φελλός», ως συνήθως, σε μια τόσο δύσκολη κατάσταση, πήγαινε πέρα δώθε. Ουσιαστικά όμως ο Πρόεδρος αντιμετώπιζε ένα παλατιανό πραξικόπημα, καθοδηγούμενο απ τους «Εννιά» κι υποστηριζόμενο απ την άκρα δεξιά. Με την κυβέρνηση ν «απεργεί» το έδαφος ήταν ελεύθερο σε κάθε εκτροπή. Η κατάσταση αυτή δεν πήγαινε άλλο. Κάτι έπρεπε να γίνει. Διεξάγονταν παντού συναντήσεις: στα ανώτερα κλιμάκια των κομμάτων, των «μετώπων», των υπουργείων, των συνδικάτων, των Τοπικών Επιτροπών Στα καφέ και τα στρατόπεδα, το ίδιο. Ας κάνουμε μια μικρή παύση, εξετάζοντας τις κύριες αντιμαχόμενες δυνάμεις. Η Έκτη Κυβέρνηση, υποστηριζόμενη απ το Σ.Κ. και το PPD, επιθυμούσε ένα αστικό είδος σοσιαλισμού, ένα «σοσιαλισμό» που θα απέρρεε απ τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς, αποτελούμενο από ένα συνδυασμό μικτής οικονομίας Ευρωπαϊκού τύπου, φιλελεύθερα συνδεμένης με την ιδιωτική πρωτοβουλία, του οποίου εγγυητές θα ήταν ένας αξιόπιστος στρατός και μια αποτελεσματική αστυνομική δύναμη. Έβλεπε την ίδια σαν επικεφαλής του κρατικού μηχανισμού που θα διηύθυνε όλα τα παραπάνω. Το PCP ήταν οριακά «ριζοσπαστικότερο» υπό την έννοια του ότι επιθυμούσε να ελέγχονται οι μεγαλύτεροι τομείς της οικονομίας απ την κεντρική εξουσία. Ήθελε επίσης τα σωματεία (τα «δικά του» σωματεία βέβαια) ν αποτελούν θεσμοθετημένη ιδιοκτησία του κράτους. Οι άλλες δυνάμεις του κρατικού καπιταλισμού ήταν έτοιμες για να «πάνε ως το τέρμα». Αυτό που τους έκανε να διαφέρουν ήταν το πόσο μερτικό θα είχαν στην κρατική παρέμβαση (και το πόσο σύντομα), καθώς και το κατά πόσο μπορούσε ή θα μπορούσε η δική τους πολιτική τάση να ελέγξει τους θεσμούς της υπάρχουσας κοινωνίας ή της αντίστοιχης που θα οικοδομούνταν. Με τόσα πολλά παράλληλα κέντρα εξουσίας, η συνολική κατάσταση ήταν συγκεχυμένη στο έπακρο. Ήταν σα να ζούσες στον υπόκοσμο κι οι εχθροί καραδοκούσαν παντού. Ο κόσμος είχε εξαναγκαστεί να επιλέγει ανάμεσα σε ψευτοδιλήμματα: υπερασπίσου το τάδε ή καταδίκασε το δείνα. Οι επιλογές περιορίζονταν στο πολιτικό επίπεδο παρά το διαδεδομένο μη-κομματικό αίσθημα που είχε προκύψει στη διάρκεια των τελευταίων μηνών. Η απομόνωση ήταν έτσι ακόμα πιο αβάσταχτη, αν και πολλοί αριστεριστές χαρακτήρισαν όλο αυτό ως την «πιο επαναστατική περίοδο». Πολλοί άνθρωποι άρχισαν να πίνουν παραπάνω, το ίδιο κι εγώ. Ντρεπόμουνα τώρα, ως ξένος, να κατέβω στις κοπερατίβες του Αλεντέζο, δεδομένων των όσων είχαν κάνει εκεί οι επαναστάτεςτουρίστες.

301 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIV: Η ΑΠΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 301 Η πρώην γειτόνισσά μου (μιας κι είχα μετακομίσει σ ένα μεγαλύτερο διαμέρισμα συγκατοικώντας με 3 ακόμα ανθρώπους) επέπληττε τους γείτονες που υποστήριζαν το PCP. Όμως μετά από δυο-τρεις κουβέντες θα εξέφραζε το φόβο για τυχόν συντριβή του απ το CDS. Κρατούσε ένα φύλλο της Βοζ ντο Πόβο (UDP) κι έλεγε ότι της άρεσε. «Είμαι κομμουνίστρια. Μα δεν καταλαβαίνω και πολλά από κόμματα». Ο λαός, έλεγε, πρέπει να ενωθεί για να ξεπεράσει όλο αυτό το μπέρδεμα, πηγαίνοντας πέρα απ τις οργανώσεις. Το πρόβλημα ήταν το πώς. Γι αυτήν, η Πορτογαλική εξέγερση είχε ξεκινήσει ελπιδοφόρα ως μια διέξοδος απ την απόγνωση αλλά τώρα ένοιωθε την τελευταία να επιστρέφει. Είχε ξαναπέσει στα χάπια, όπως και πριν την 25η Απρίλη. Μόνο που τώρα, το αποφασιστικό βήμα είχε γίνει. Ήταν πολιτικά συνειδητοποιημένη κι η αυτή της η επίγνωσή ήταν ανάμικτη με ακραία συναισθήματα. «Οι φασίστες σηκώνουν κεφάλι ξανά». Ξεστόμιζε τις λέξεις μ ολοφάνερο μίσος. Η αίσθηση αυτή ήταν διαδεδομένη, αν και αβάσιμη. Ήταν λες κι αρνούνταν να παραδεχτεί ότι θα μπορούσε ν αποθαρρυνθεί, όπως κατά κάποιο τρόπο, μέσα στο λαβύρινθο της αριστερίστικης ιδεολογίας, η απογοήτευση έρχονταν σ αντίθεση με τη σοσιαλ-ρεαλιστικού τύπου φιγούρα που κράδαινε ένα αυτόματο, εικόνα που τη συναντούσες σε κάθε γωνιά. Ένοιωθα κι εγώ ευάλωτος. Δεν είχα διάθεση να δω όλα όσα είχαν γίνει να συντρίβονται σε μια διακομματική σύγκρουση. Δεν μπορούσα να ομολογήσω ορισμένα πράγματα, ούτε καν στον ίδιο μου τον εαυτό - ή τα δεχόμουν κρυφά κι όχι μπροστά σε άλλους, πράγμα ακόμα χειρότερο. Επιπλέον, για όσο διαρκούσε η κρίση επικρατούσε παραδόξως μια ψυχική γαλήνη. Τα γεγονότα ακολουθούσαν με γοργούς ρυθμούς το ένα το άλλο κι ήταν αδύνατο να τα συνειδητοποιείς σε μια στιγμή. Ήταν σα να ξυπνάς μετά από ένα καταιγισμό ονείρων και να προσπαθείς να ξεχωρίσεις τι ήταν αληθινό και τι όχι. Ο κόσμος αντιδρούσε με διαφορετικούς τρόπους σ όλα αυτά. Σε πολλά τάσκα, οι πολιτικές συζητήσεις αποφεύγονταν σε μεγάλο βαθμό για να μη διαταραχτεί ο ιστός της καθημερινής ζωής - που υφαίνονταν για πολλά χρόνια - από έντονες ιδεολογικές αντιπαραθέσεις. Οι κουβέντες εστίαζαν σε θέματα όπως το που ακριβώς βρίσκονταν η βάση της Ότα ή το αν ο γείτονας του παρακάτω δρόμου ήταν του RAL-1 ή της Στρατονομίας. Ήταν πιο ακίνδυνο να μιλάς για κάποιο έγκλημα ή ν αναφέρεσαι σ εντυπωσιακές ιστορίες. Θυμάμαι ότι τον Οχτώβρη είχα πάει σ ένα καφέ όπου και συνάντησα κάποιους γνωστούς. Η μοναδική κουβέντα που κατέληξα να έχω ήταν για ένα βαμπιρόπληκτο ψυχοπαθή που σκότωσε πέντε ανθρώπους στη Γερμανία. Η ιστορία είχε δημοσιευτεί στην πρώτη σελίδα της Ντιάριο ντε Νοτίσιας. Αργότερα μου μίλησαν κατ ιδίαν κάποια μέλη του PCP και του Σ.Κ. Οι άνθρωποι που είχα έρθει να δω, είτε με αγνόησαν είτε μου έδειξαν (με τα μελαγχολικά βλέμματα και την αφοσίωσή τους στο ντόμινο που έπαιζαν) ότι ένοιωθαν απαίσια. Έφυγα νοιώθοντας σαν πεθαμένος. Απ την άλλη, τα μαγαζιά της Λισαβόνας ήταν γεμάτα από εκπρόσωπους του κρατικού καπιταλισμού. Η «Κομμούνα της Λισαβόνας» είχε στηριχτεί στις τάξεις των ειδικών. Κυριαρχούνταν από εκείνο το κομμάτι των μη παραγωγικών μισθοσυντήρητων που ήταν ιδιαίτερα επιρρεπείς στις λενινιστικές και υπερ-λενινιστικές αντιλήψεις: ομάδες διανοουμένων, κατώτεροι λειτουργοί του κρατικού μηχανισμού, πρώην εργάτες που

302 302 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ήταν τώρα συνδικαλιστικά στελέχη, όλοι τους αυτό-ανακηρυχθέντες φύλακες «της επιστήμης της εργατικής τάξης». Έλεγαν ότι οι Σοάρες και Κουνιάλ έτρωγαν στα ίδια καλά ρεστωράν που δειπνούσαν πριν και τα στελέχη του Καετάνο. Η Λισαβόνα είναι μια μικρή σχετικά πόλη: τα μέλη της τάξης των τεχνοκρατών, πολιτικά ισχυρής αλλά αριθμητικά μικρής, γνωρίζονταν καλά μεταξύ τους, παρά τις όποιες διαφορές. Ενεργούσαν λες και κατείχαν το μοναδικό μοντέλο της επανάστασης που οι υπόλοιποι (οι επαναστάτες «β κατηγορίας») έπρεπε να υιοθετήσουν ή αλλιώς ν απωλέσουν τη «σωτηρία». Το προλεταριάτο μπορούσε να σωθεί, φαίνονταν να λένε, αλλά αυτό θα συνέβαινε μόνο μέσω του δικού τους ανώτερου επίπεδου συνείδησης και των δικών τους «υψηλότερων» διαπροσωπικών σχέσεων. Φαίνονταν να υπάρχει ένας λενινισμός στην καθημερινή ζωή, ο οποίος υποβίβαζε όσους δεν ανήκαν στο συγκεκριμένο τρόπο πολιτικής σκέψης στο επίπεδο μιας ακραίας πρωτόγονης συναισθηματικής συνείδησης. Η αριστερά ήλπιζε μόνο στο να πιέσει το PCP ακόμα περισσότερο στο δρόμο του κρατικού καπιταλισμού. Δεν υπήρχε οργανωμένη ομάδα που ν ασκεί κριτική στην ύπαρξη του ίδιου του Κεφάλαιου, στις ιεραρχίες του, στις προτεραιότητές του, στις κοινωνικές σχέσεις που απέρρεαν απ αυτό και στην ίδια του την ουσία, σε κάποια μαζική βάση. Καμιά ομάδα δεν άσκησε συστηματική και ξεκάθαρη κριτική στην αριστερά ως παράγοντα προώθησης του κρατικού καπιταλισμού. Οι διάφορες Ίντερ- Εμπρέσας συντάχτηκαν πίσω απ τα διάφορα κόμματα που κυριάρχησαν επ αυτών. Περίμεναν παρακολουθώντας, απαθείς σε γενικές γραμμές, τον αγώνα των κομμάτων για την πολιτική εξουσία σχετικά με το είδος του καθεστώτος που θα επέρχονταν.

303 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XV: Η 25Η ΝΟΕΜΒΡΗ 303 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XV Η 25Η ΝΟΕΜΒΡΗ «Πορτογαλικός Στρατός: ο δυτικός πυλώνας του ΝΑΤΟ!» (όπως είδε τα πράγματα η δεξιά γερμανική εφημερίδα Frankfurter Allgemeine - 26 Νοέμβρη 1975).

304 304 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Μετά την ανατίναξη του Ράντιο Ρενασένσα από μονάδα αλεξιπτωτιστών στις 7 Νοέμβρη, ο Βάσκο Λουρένσο μετέβη στη βάση του Τάνκος. Εκ μέρους του Συμβουλίου, αιτιολόγησε την απόφαση σε μια συνέλευση που συγκαλέστηκε απ τους αξιωματικούς. Εμφανίστηκαν κάποιοι στρατιώτες που του εξέφρασαν τη γνώμη τους γι αυτόν, επιτρέποντάς του να παρακολουθήσει μια αντι-συνέλευση που καλέστηκε απ τους υπαξιωματικούς. Την επόμενη μέρα, 123 αξιωματικοί της βάσης υπέβαλαν τις παραιτήσεις τους. Στις 19 Νοέμβρη, ο Διοικητής Μοράις ε Σίλβα έλαβε δραστικά μέτρα: διέταξε την άμεση αποχώρηση, με υποχρεωτική άδεια, στρατιωτών και την εκκένωση της βάσης. Οι αλεξιπτωτιστές δεν μπορούσαν να δεχτούν τη συγκεκριμένη απόφαση. «Απέλυσαν» το διοικητή τους και έθεσαν εαυτούς κάτω απ τις διαταγές της COPCON. «Σας προσφέρουμε πυρά το λεπτό», δήλωσε ένας απ τους υπαξιωματικούς. Στη βάση, κανείς δε γνώριζε τι ακριβώς συνέβαινε. Η δεξιά εξαπέλυε σφοδρή επίθεση. Η μήπως επρόκειτο για καμουφλαρισμένη επίθεση του PCP; Ο κόσμος αντάλλασσε τηλεφωνήματα για ν αναφέρει κινήσεις στρατευμάτων σε διάφορα μέρη της χώρας και να ρωτήσει αν υπήρχαν στρατιώτες στους δρόμους της Λισαβόνας. Οι φήμες έδιναν κι έπαιρναν. Ήταν δύσκολο να γίνει διάκριση ανάμεσα στις αλήθειες που διαστρέφονταν απ τα κομματικά συμφέροντα και τα ψέματα που κατασκευάζονταν για να τα προστατέψουν. Μια ιστορία ανέφερε ότι υπήρχε σχέδιο για α) αποκλεισμό της Λισαβόνας (όπου και έδρευε η πλειοψηφία των αριστερών στρατιωτικών μονάδων), β) την ανάληψη του ελέγχου στο Βορρά, γ) το κόψιμο του ηλεκτρικού και του γκαζιού στη Λισαβόνα που θα οδηγούσε στην παράδοσή της. 1 Όσοι ήταν γύρω απ τους «Εννιά» συσπειρώνονταν στην οργάνωσή τους. Κανείς δεν ήταν σίγουρος για το αν η πρωτοβουλία ανήκε σ αυτούς ή απλώς αποτελούσαν το μέτωπο άλλων δυνάμεων. «Η Πορτογαλία δε θα γίνει η Χιλή της Ευρώπης» έλεγε ένα γνωστό σύνθημα των PRP-MES εκείνης της περιόδου. Στις 20 Νοέμβρη, μια σύσκεψη εκπροσώπων του Σ.Κ. και του PPD στο Πόρτο, συζήτησε τη μεταφορά της Συντακτικής Συνέλευσης στο Βορρά κι αργότερα πιθανώς και της κυβέρνησης. Μια μεγάλη διαδήλωση των PCP-FUR υπέρ της δημιουργίας «επαναστατικής κυβέρνησης» κατέληξε στο Μπελέμ - από κάθε κατεύθυνση - για να προβάλει το αίτημά της. Στο παράθυρο έκανε την εμφάνισή του ο γνωστός Κόστα Γκόμεζ. Ως συνήθως στάθηκε ικανός να «παίξει» με το πλήθος που ήταν, κατά κάποιο τρόπο, εναντίον του. Τους ευχαρίστησε για την υποστήριξή τους, προειδοποιώντας ταυτόχρονα για τους κινδύνους ενός εμφύλιου πολέμου. Αργά το βράδυ διαβάστηκε μια διακήρυξη της «Ίντερ-Κομισσόες των Στρατιωτών και των Ναυτών». Η ομοσπονδία αυτή, που είχε γεννηθεί μερικές μέρες πριν, συναντήθηκε στο Όμπιντος για να συζητήσει «συγκεκριμένα ζητήματα που αφορούσαν τους στρατιώτες». Στην πραγματικότητα αποτελούσε μια απόπειρα αναδιοργάνωσης του SUV (των UDP και PRP) στην προσπάθειά τους να βγουν μπροστά. Η διακήρυξη απαιτούσε μισθό εσκούδων (έναντι των 250) και δωρεάν πρόσβαση στις συγκοινωνίες. Διαβάστηκε ακόμα μια διακήρυξη - υπογεγραμμένη αυτή τη φορά - από μια «Ομάδα Προοδευτικών Αξιωματικών». Ήταν μια επανάληψη του Αυγουστιάτικου κειμένου της COPCON, με μια σημα- 1 Τέμπο Νόβο, 27 Νοέμβρη 1975.

305 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XV: Η 25Η ΝΟΕΜΒΡΗ 305 ντική διαφοροποίηση: απαιτούσε τον εξοπλισμό της εργατικής τάξης. Την ίδια μέρα, αξιωματικοί απ το στρατόπεδο της Μπεϊρόλας υποσχέθηκαν να μοιράσουν όπλα στους εργάτες («αρκετά για ν αρματωθεί μια διαδήλωση»). Στη διοίκηση του Στρατού (πέρα απ το αν υποστήριζε το Μέτωπο Στρατιωτικής Ενότητας-FMU, την COPCON, τους «Εννιά», τους λίγους εναπομείναντες Γκονσαλβικούς, το Σ.Κ, το PPD ή το PCP) επικρατούσε αναστάτωση και πανικός. Οι «Εννιά» (υποστηριζόμενοι απ το σύνολο της δεξιάς) αποφάσισαν να μην κινηθούν. Ήταν σαν σε γουέστερν. «Όποιος κινηθεί πρώτος θα τη φάει», όπως το έθεταν κι οι Πορτογάλοι. Κανείς δεν ήθελε να προχωρήσει, ούτε όμως και να υποχωρήσει. Οι περισσότερες απ τις φήμες περί πραξικοπημάτων κι αντι-πραξικοπημάτων ήταν απλώς μπλόφες που αποσκοπούσαν στο να κερδηθεί το πάνω χέρι. Οι περισσότερες, ναι, όχι όμως κι όλες. Στις 21 Νοέμβρη, οι άντρες του RAL-1 έκαναν τις πρωινές τους ασκήσεις ως συνήθως. Αυτή τη φορά οι ασκήσεις είχαν μια διαφορά. Ήταν παρών ο Στρατηγός Φαμπιάο. Υπήρχαν έτσι, εκπρόσωποι πολλών τοπικών Εργατικών Επιτροπών κι Επιτροπών Γειτονιάς. «Εμείς οι στρατιώτες ορκιζόμαστε να είμαστε πιστοί στην Πατρίδα και ν αγωνιζόμαστε για την ελευθερία και την ανεξαρτησία της. Ορκιζόμαστε να είμαστε πάντα, μα πάντα, στο πλευρό του λαού, στην υπηρεσία της εργατικής τάξης, των αγροτών και των εργαζόμενων ανθρώπων. Ορκιζόμαστε να παλεύουμε μ όλες μας τις δυνάμεις, αποδεχόμενοι εθελοντικά την επαναστατική πειθαρχία, ενάντια στο φασισμό, ενάντια στον ιμπεριαλισμό, υπέρ της δημοκρατίας, της λαϊκής εξουσίας και της νίκης της σοσιαλιστικής επανάστασης». Κάποιος εργάτης που μίλησε στη συγκέντρωση δήλωσε χαρούμενος γιατί «οι φαντάροι δε θα δέχονταν πια την τυφλή πειθαρχία». Είχε συνεπαρθεί όμως απ το φολκλόρ του όλου γεγονότος. Το θέαμα στην τηλεόραση ήταν τρομαχτικό: οι καινούριοι «προοδευτικοί» αξιωματικοί στέκονταν άνετοι ενώ οι στρατιώτες επαναλάμβαναν επιμελώς κι υποταχτικά τα λόγια που τους υπαγόρευαν. Στο διάολο η στρατιωτική πειθαρχία, «αριστερή» ή «δεξιά». Ήταν ασφαλώς ένα θέαμα που σκηνοθετήθηκε απ τo PCP και τις Γκονσαλβικές δυνάμεις, οι οποίες προσπαθούσαν να πάρουν τον έλεγχο από (ή κι από κοινού, δεν ήταν δα και τόσο πλεονέκτες) την Έκτη Κυβέρνηση. Όμως οι «Εννιά» δεν ήταν ανόητοι. Την επόμενη μέρα αποφάσισαν ότι ο Οτέλο έπρεπε ν απομακρυνθεί. Απευθύνθηκαν στο Βάσκο Λουρένσο (προερχόμενο απ την ομάδα τους) για να πάρει τη θέση του. Ο Λουρένσο το δέχτηκε υπό τον όρο ότι το ίδιο θα έκανε κι ο Οτέλο. Πολλοί αξιωματικοί της COP- CON αρνήθηκαν να δεχτούν όλα αυτά. Η Ίντερ-Κομισσόες δεσμεύτηκε να στηρίξει τον Οτέλο. Επίσης, οι άντρες του RAL-1 αρνήθηκαν να δεχτούν την προτιθέμενη αλλαγή, όπως κι η πλειοψηφία των αξιωματικών που ανήκαν στη διοίκηση της Λισαβόνας. 2 Ο Οτέλο συμφώνησε να διατηρήσει τη θέση του, μετά από συνάντηση που είχε στο Άλτο ντο Ντούκε με αξιωματικούς που κατείχαν σημαντικά πόστα στην περιφέρεια Λισαβόνας. 2 Ο Οτέλο δεν παρακολουθούσε τις συνεδριάσεις του Συμβουλίου: «δεν αξίζουν φράγκο για τους εργάτες», έλεγε.

306 306 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Οι καταδρομείς δεν ήταν μόνο εναντίον του Οτέλο. Ήταν επίσης δυσαρεστημένοι και με την ενδεχόμενη ανάληψη καθηκόντων απ το Βάσκο Λουρένσο. «Υπάρχουν πολλοί ικανοί συνταγματάρχες τριγύρω που μπορούν να κάνουν τη δουλειά εξ ίσου καλά», δήλωνε ο Ζαΐμε Νέβες. To CICAP της Κασκάις, που είχε συλλάβει μέλη του MES μερικές μέρες νωρίτερα επειδή ζωγράφιζαν ένα μεγάλο γκράφιτι έξω απ το στρατόπεδο, ήταν επίσης εναντίον του Λουρένσο. Ο Πιρές Βελόσο ήταν αναποφάσιστος. Απέστειλε μήνυμα με σκοπό να διαβαστεί σ όλα τα βόρεια συντάγματα, προτρέποντας σε «εθελοντική κι απόλυτη αποδοχή, καθώς κι υποταγή στα στρατιωτικά καθήκοντα, στην πειθαρχία και στο σεβασμό της ιεραρχίας». Το Σάββατο, 23 Νοέμβρη, το Σ.Κ. κάλεσε μια μεγάλη διαδήλωση που κατέκρινε τους Οτέλο και Κόστα Γκόμεζ. Ο Σοάρες έκανε την εμφάνισή του υποστηρίζοντας το Βάσκο Λουρένσο. Υποστήριξε επίσης και τον Πιρές Βελόσο. Ακούστηκε ξανά το σύνθημα «πειθαρχία - πειθαρχία» μέσα σ απόλυτη ομοφωνία. Ήταν ένα θερμό, στην κυριολεξία, Σαββατοκύριακο. Σ.Κ. και PPD συνέχιζαν να βάλουν ενάντια σ αυτό που αποκαλούσαν «Κομμούνα της Λισαβόνας». Το PCP, πολιτικά αριβίστικο ως συνήθως, αποδοκίμαζε ταυτόχρονα τους πάντες. Ήξερε ότι μονάχα με τη Λισαβόνα και το Αλεντέζο, ενάντια στη δεξιά δε θ άντεχε παρά μόνο μερικές μέρες. Όμως για την πλειοψηφία του κόσμου στην πρωτεύουσα, τα πράγματα συνέχιζαν ως συνήθως. Υπήρχαν τα συνηθισμένα μποτιλιαρίσματα της κυκλοφορίας, οι ουρές στις στάσεις των λεωφορείων για να πας στη δουλειά, οι ουρές για να επιστρέψεις, τα ψώνια στα μπακάλικα, οι επισκέψεις στους συγγενείς Οι εργαζόμενοι στις κοπερατίβες ή στις μεγαλύτερες φάρμες είχαν καλύτερη ίσως επίγνωση της γενικής κρίσης. Στη διάρκεια του Σαββατοκύριακου, δεν ξεκαθάρισε τίποτα. Οι αλεξιπτωτιστές, όλοι τους επισήμως σε άδεια, διατηρούσαν σταθερά τις θέσεις τους στο Τάνκος, 130 χλμ απ τη Λισαβόνα. Εξαπατημένοι στις 28 Σεπτέμβρη και στις 11 Μάρτη, χειραγωγημένοι κατά την ανατίναξη του Ράντιο Ρενασένσα, εξεγείρονταν τώρα εναντίον των «Ναζί διοικητών» τους. Ένα μέλος της επιτροπής τους δήλωσε στη Ρεπούμπλικα (22 Νοέμβρη): «Υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσά μας: στις μερίδες, στην ποιότητα του φαγητού, ακόμα και στα μαχαιροπήρουνα, για να μην αναφέρουμε τα διάφορα επιδόματα που παίρνουν οι αξιωματικοί Η επιτροπή βάσης δουλεύει σε συνεργασία με την επιτροπή των υπαξιωματικών. Δεν υπάρχει κομματική χειραγώγηση. Ή, αν προτιμάς, η μοναδική χειραγώγηση προέρχεται απ το Σ.Κ. που υποστηρίζει τους αξιωματικούς. Η αλληλεγγύη μεγαλώνει μέρα με τη μέρα. Έχουμε την υποστήριξη πολλών Εργατικών Επιτροπών της περιοχής». Οι Εργατικές Επιτροπές της βιομηχανικής ζώνης της Λισαβόνας κάλεσαν 2ωρη στάση εργασίας για τη Δευτέρα 24 Νοέμβρη, ώστε να συζητήσουν την κατάσταση. Αλεξιπτωτιστές που είχαν επιστρέψει απ την Ανγκόλα την Κυριακή και στάθμευαν στην Αεροπορική Βάση της Ότα, δεσμεύτηκαν να στηρίξουν τους αλεξιπτωτιστές στο Τάνκος. Στο ίδιο το Τάνκος, οι πολίτες είχαν εκλέξει μια επιτροπή για να φροντίζει τα μαγειρεία. Η Αεροπορική Βάση 3, μέσω της επιτροπής του SUV που υπήρχε εκεί,

307 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XV: Η 25Η ΝΟΕΜΒΡΗ 307 κατέκρινε το διοικούντα αξιωματικό, δεσμευόμενη να στηρίξει το Τάνκος και το δικό της υποδιοικητή. Ο Οτέλο μίλησε απ την τηλεόραση, καταγγέλλοντας την «αντεργατική» φύση της Έκτης Κυβέρνησης. Σε μια διαδήλωση, στις 23 Νοέμβρη, ο Σοάρες δήλωσε ότι το Σ.Κ. δε φοβόταν τον εμφύλιο, όπως επίσης ότι «διέθεταν κι αυτοί όπλα». Μ άλλα λόγια, παρότρυνε τους «Εννιά» να μην υποχωρήσουν ούτε πόντο. «Δεν υπάρχει αριστερή εναλλακτική ως προς την Έκτη Κυβέρνηση» δήλωσε, κατηγορώντας το PCP για την παρούσα κρίση και καταγγέλλοντας εκείνους «τους στρατιώτες που οργανώνονται μέσα στις ένοπλες δυνάμεις, δρώντας σαν όργανα του PCP για την επιβολή της διχτατορίας του». Ξεχώρισε δε τον Ντίνις ντε Αλμέιντα του RAL-1, της πιο βαριά οπλισμένης μονάδας σ όλη την περιοχή της Λισαβόνας. Αργά το βράδυ, στο Ρίο Μαγιόρ, μια σύσκεψη της CAP (της Συνομοσπονδίας Πορτογάλων Αγροτών) αποφάσισε ότι η κατάσταση ήταν αφόρητη. Αυτή η ομάδα είχε διοργανώσει στις 7 Νοέμβρη διαδήλωση στο Σανταρέμ ενάντια στο PCP, καταγγέλλοντας τις «άγριες καταλήψεις» που πραγματοποιούνταν σ ολόκληρη τη χώρα. Αποτελούνταν από μέλη του πρώην ALA (βλ. Κεφάλαιο 5), δηλαδή τους μεγαλοτσιφλικάδες με τους υποστηριχτές τους. Στη συνάντησή τους έγινε λόγος για «αριστερό πραξικόπημα» απ την πλευρά του RAL-1. Οι σταθερά συντηρητικοί γεωργοί αποφάσισαν «να κόψουν τη χώρα στα δυο». Και το εννοούσαν. Είχαν δεχτεί υποδείξεις μερικές βδομάδες νωρίτερα απ τον Γκαλβάο ντε Μέλο του CDS, ο οποίος είχε μιλήσει για την ανάγκη «να πετάξουν τους κομμουνιστές στη θάλασσα και να τελειώνουν». Τώρα ήταν η ώρα της αλήθειας, το κομβικό σημείο μεταξύ του νότιου επαναστατικού φολκλόρ και του «αντιδραστικού» Βορρά. Μέλη της CAP απ όλη τη χώρα - ανάμεσά τους επανακάμψαντες ιδιοκτήτες απ το Αλεντέζο και γαιοκτήμονες του Νότου που νοίκιαζαν τις ιδιοκτησίες τους - δεσμεύτηκαν να μπλοκάρουν με κορμούς δέντρων όλες τις οδικές και σιδηροδρομικές αρτηρίες που ένωναν το Βορρά με το Νότο. Η συγκέντρωση είχε οριστεί αρχικά ως κάλεσμα κινητοποιήσεων εναντίον του IRA. Το συγκεκριμένο χρονικό σημείο αποδείχτηκε μια ευνοϊκή συγκυρία για τη δεξιά. Στις 4 τα ξημερώματα της 25ης Νοέμβρη, οι καταδρομείς έλαβαν θέσεις έξω απ το μέγαρο του Μπελέμ. Δεν υπήρχε τίποτα το παράξενο σ αυτό, μιας κι οι στρατιωτικές μονάδες έπαιρναν το «νόμο» στα χέρια τους ολοένα και περισσότερο. Εκείνη περίπου την ώρα, μια αντιπροσωπεία μελών της CAP αποχωρούσε απ το μέγαρο, με τα αιτήματά τους «να έχουν ικανοποιηθεί». Δήλωσαν πως θα διέλυαν τα μπλόκα. Η COPCON σήμανε συναγερμό στα μέλη της. Ως τις 5 π.μ, είχαν εγκατασταθεί φρουρές της COPCON στην Εθνική Ραδιοφωνία και το RTP. Φήμες για δεξιό πραξικόπημα απλώνονταν σαν την πυρκαγιά, μέσω των τηλεφώνων. Οι στρατιώτες (αλεξιπτωτιστές) κατέλαβαν τις βάσεις τους σε Μόντε Ρεάλ και Μοντίζο, όπως επίσης και στο Μονσάντο, για ν αμυνθούν ενάντια σε κάθε αντιδραστικό ελιγμό και να υποστηρίξουν τους συντρόφους τους στο Τάνκος. Οι ενέργειες αυτές ήταν ξεκάθαρα αμυντικές. Το Συμβούλιο της Επανάστασης δεν είχε μέχρι τότε επιβεβαιώσει τον υποβιβασμό του Οτέλο. Κατά την «επίσημη» εκδοχή των γεγονότων, αξιωματικοί της COPCON

308 308 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ που ανέμεναν στο κοντινό Άλτο ντο Ντούκε, κατηγορήθηκαν πως έδωσαν τη διαταγή για την κατάληψη των βάσεων. Η γενική διάθεση όμως μέσα στις βάσεις ήταν κάτι που προετοιμάζονταν για μέρες κι ήταν πιθανώς μια σειρά από συγκυρίες αυτό που οδήγησε τους στρατιώτες να τις καταλάβουν. Στις 5.30 π.μ. δυνάμεις του EPAM (Σχολή Ευελπίδων της Λισαβόνας) κατέλαβαν τον αναμεταδότη της τηλεόρασης έξω απ τη Λισαβόνα. Τα πρωινά νέα στο Ράντιο Κλουμπ Πορτουγκέζ ανέφεραν ότι ο Βάσκο Λουρένσο είχε διοριστεί Στρατιωτικός Διοικητής της Περιφέρειας Λισαβόνας, χωρίς τη συγκατάθεση του Οτέλο. Η εκπομπή καλούσε όλα τα μέλη του PCP και MDP ν αναφέρονται στα τοπικά τους κομματικά γραφεία. Ανέφερε επίσης μια διακήρυξη των PRP-MES που υποστήριζε την κατάληψη της βάσης του Τάνκος. Διαβάζονταν επίσης ξανά και ξανά, οι διακηρύξεις της Ίντερ-Κομισσόες (Στρατιωτών και Ναυτών) και της «Ομάδας Προοδευτικών Αξιωματικών». Όταν διέρρευσαν ειδήσεις σχετικά με την κατάληψη του στούντιο της τηλεόρασης στο Μονσάντο, ορισμένοι εργάτες άρχισαν να εξοπλίζονται. Το ραδιόφωνο αναφέρει ότι πίσω απ τον Πιρές Βελόσο και το Συμβούλιο βρίσκεται το σύνολο του στρατού στο Βορρά. Στις 3 μ.μ., τέλεξ προερχόμενο απ το Συμβούλιο απαγορεύει όλες τις περαιτέρω στρατιωτικές ανακοινώσεις εκτός απ αυτές που θα εκδίδονται απ το δικό του επιτελείο. Στις 4 μ.μ. κηρύσσεται «κατάσταση έκτακτης ανάγκης». Ο Ραμάλιο Εάνες κατευθύνεται προς τη Διοίκηση Καταδρομών της Αμαντόρα και ανακοινώνει ότι αναλαμβάνει το σύνολο των στρατιωτικών επιχειρήσεων εκ μέρους των «Εννιά». Σ όλη τη Λισαβόνα κυκλοφορούν φήμες για πραξικόπημα «α λα Πινοσέτ». Στρατιώτες του ΕΡΑΜ παίρνουν θέσεις στις ταράτσες ορισμένων κτηρίων, όπως αυτό της Γενικής Ηλεκτρικής. Μια ανακοίνωση του Επιτελάρχη Ενόπλων Δυνάμεων αναφέρει ότι «υπό την πρόφαση της στάσης, (οι αλεξιπτωτιστές) αγωνίζονται εναντίον των Μοράις ε Σίλβα και Πίνιο Φρέιρε» αλλά αυτό «είναι φανερό ότι δεν αποτελεί τον πραγματικό σκοπό της χειραγώγησης στην οποία υπόκεινται». Ο Λοχαγός Κλεμέντ, ο οποίος είχε οργανώσει την κατάληψη του τηλεοπτικού αναμεταδότη, είχε απευθυνθεί μέσα στο απόγευμα στους ενδεχόμενους τηλεθεατές. Όμως επειδή η τηλεόραση δε λειτουργούσε πριν απ τη συγκεκριμένη ώρα, πολλοί λίγοι άνθρωποι μπόρεσαν ν ακούσουν το μήνυμά του. Μέσω του ραδιοφώνου του RCP, η Ιντερσιντικάλ καλούσε σε κινητοποίηση. Στις 4.30 μ.μ., κάποιοι εργάτες άρχισαν να σηκώνουν οδοφράγματα στη Λισαβόνα, χρησιμοποιώντας λεωφορεία. Στις 5.30 μ.μ. το RCP έκανε έκκληση στις «λαϊκές μάζες» για υποστήριξη. Ο κόσμος όμως συμμετείχε με διαφορετικό τρόπο. Στις 6 μ.μ., κάποιες ομάδες εργατών από διάφορα εργοστάσια, αποτελούμενες από 20 ως 30 άτομα, προσπάθησαν να μπλοκάρουν την πορεία των καταδρομέων απ το Μονσάντο. Ένα παρόμοιο μπλόκο στήθηκε στη Ρούα Καστίλιο, και πάλι από μια μικρή ομάδα εργατών. Οι περισσότεροι απ τους συναδέρφους τους δεν είχαν αντίληψη των όσων συνέβαιναν. Ήταν στα εργοστάσιά τους, χωρίς να διαθέτουν ραδιόφωνα. Κι η πλειοψηφία αυτών που γνώριζαν, δεν έκαναν το παραμικρό. Στις 7 μ.μ., ο Λοχαγός Κλεμέντ διαβάζει δύο ανακοινώσεις της Ένωσης Μεταλλεργατών που καλούν σε «γενική απεργία», «καταγγέλλοντας την Κατάσταση Έκτακτης Ανάγκης»

309 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XV: Η 25Η ΝΟΕΜΒΡΗ 309 και την απαγόρευση κυκλοφορίας. Στις 9 μ.μ. τα νέα αναφέρουν ότι ο Οτέλο κρατείται αιχμάλωτος στο Μπελέμ. «Για ν αποδείξει ότι είναι ελεύθερος», ο Οτέλο βγάζει λόγο από ένα παράθυρο του Μπελέμ, απευθυνόμενος σε 300 με 400 ανθρώπους που βρίσκονταν από κάτω. Οι καταδρομείς καταλαμβάνουν τον αναμεταδότη της τηλεόρασης κοντά στη Λισαβόνα, απομακρύνοντας χωρίς αιματοχυσία τους αριστερούς στρατιώτες που τον είχαν καταλάβει το πρωί. Είναι φανερό ότι οι αλεξιπτωτιστές χάνουν. Σαν πηγή ενημέρωσης απομένει μονάχα το RCP. Ένας οικοδόμος (μιλώντας εκ μέρους του συνδικάτου του) προτρέπει όλους τους εργαζόμενους να εμφανιστούν στα γραφεία των σωματείων τους με βαρύ εξοπλισμό. «Η επανάσταση κινδυνεύει» αναφέρει, αντηχώντας τις εκκλήσεις του Η δική του έκκληση όμως κατ ουσίαν αγνοείται. Η μαχητικότητα δεν επιτυγχάνεται και τόσο εύκολα μετά από μήνες συνεχόμενης απραξίας. Η άμεση δράση, αποκηρυγμένη επί μακρόν ως «αριστερίστικος τυχοδιωκτισμός», δεν μπορεί να προκύψει ξαφνικά με το πάτημα ενός κουμπιού. Ήταν όμως και κάτι άλλο, πολύ πιο βαθύ. Όπως και πολλοί άλλοι, ήμουν κι εγώ στους δρόμους. Στα καφέ και τις πλατείες, ο κόσμος συζητούσε έντονα ανά ομάδες. «Είναι πραξικόπημα του PCP;» ρωτούσε κάποιος. «Νομίζω ότι αυτό είναι η επανάσταση», απαντούσε άλλος. «Και τι θα κάνει η Ρωσία λοιπόν;», ακούγονταν κάποιος τρίτος. Οι κουβέντες ήταν ζωντανές αλλά φαίνονταν να μην αφορούν την πραγματική ζωή των ανθρώπων. Ήταν λες κι αυτά συνέβαιναν κάπου αλλού. Οι εργαζόμενοι δεν έσπευδαν να υποστηρίξουν με κανένα τρόπο τη μια ή την άλλη πλευρά. Μετά από 20 μήνες «επαναστατικής διαδικασίας» κι «αριστερολογίας», το συμπέρασμά τους ήταν ένα: η επανάσταση κι η αντεπανάσταση ήταν δουλειές ειδικών. Και τέλοσπάντων, την επόμενη έπρεπε να πάνε για δουλειά. Μια ομάδα από μας πήγε στο πλησιέστερο στρατόπεδο. Περιμέναμε στ αλήθεια (αν ήταν αληθινά έστω και τα μισά απ όλο αυτό το φολκλόρ) να μας δοθούν όπλα. Όμως οι σκοποί μας είπαν ότι δε γνώριζαν τι έτρεχε: δεν είχαν ακούσει τα νέα. Εμφανίστηκε ο διοικητής τους, ρωτώντας μας απότομα τις ιδιότητές μας. Τι θέλαμε λοιπόν; Πολύ θέλαμε να του απαντήσουμε «όπλα». Ανυπομονούσαμε να μιλήσουμε για σπουδαία πράγματα, όπως «θα πολεμήσουμε για την επανάσταση», κτλ. Αντί γι αυτό όμως, τον ρωτήσαμε απλώς αν ήξερε τι συνέβαινε. «Δεν τρέχει τίποτα, στ αλήθεια τίποτα» απάντησε, κάνοντας νόημα στους άντρες του να ξαναμπούν μέσα. Οι φαντάροι, οι οποίοι κρέμονταν απ τα χείλη του, σχεδόν όρμησαν πίσω στο στρατώνα τους. Ούτε κουβέντα φυσικά για όπλα! Κατευθυνθήκαμε προς τα γραφεία του LUAR, κοντά στο μέρος που μέναμε. Εκεί συναντήσαμε ένα σκορποχώρι από κομματικά μέλη του που τα είχαν χαμένα και προσπαθούσαν να πιάσουν το BBC. Ούτε όπλα, ούτε ηγέτες, ούτε σχέδια Ούτε καν ένα ραδιόφωνο της προκοπής. Τίποτα απολύτως. Μόνο τα παραμύθια του παρελθόντος. Κατά τα μεσάνυχτα οι δρόμοι ερήμωσαν απότομα κι όλοι πήγαιναν για ύπνο, συμμορφούμενοι με τις υποδείξεις. Στις 10 το βράδυ, η Κατάσταση Εκτάκτου Ανάγκης αναβαθμίστηκε σε Κατάσταση Πολιορκίας. Στη 1 μετά τα μεσάνυχτα (της 26ης Νοέμβρη), τα οδοφράγματα της Ρούα Καστίλιο, που είχαν στηθεί από εργάτες της Ε.C. Εστέβες (PCP) απομακρύνθηκαν ειρηνικά κι οι περισσότεροι απ αυτούς που τα επάνδρωναν έφυγαν για ύπνο. Οι δρόμοι

310 310 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ της Λισαβόνας ήταν έρημοι. Τους διάβαιναν μονάχα κάποιοι μεθυσμένοι και τους στοίχειωναν λιγοστά επαναστατικά πνεύματα σαν και του λόγου μας, περιπλανώμενα άσκοπα εδώ κι εκεί. Η «Κομμούνα της Λισαβόνας» ήταν μια πόλη φάντασμα. * * * Η φούσκα είχε σκάσει. Ως τις 3 το πρωί, οι Εννιά κι η δεξιά είχαν πάρει σταθερά τον έλεγχο της κατάστασης (μέσω του Μετώπου Στρατιωτικής Ενότητας-FMU και των καταδρομέων). Κοντά στο Μπελέμ, κάποια «φαντάσματα» της επανάστασης πυροβολήθηκαν απ τους καταδρομείς. Τραυματίστηκαν τρεις. Μια φίλη που μου τηλεφώνησε στις 5 το πρωί από ένα κοντινό σπίτι, είπε ότι η Στρατιωτική Αστυνομία αντιστέκονταν ακόμα. Ζήτησε συγγνώμη που τηλεφώνησε τέτοια ώρα, «μη γνωρίζοντας αν ήταν αργά ή νωρίς». Στις 7 το πρωί, υπήρξε τελεσίγραφο απ το Μπελέμ προς τη Στρατιωτική Αστυνομία που έλεγε ότι θα έπρεπε να παραδοθούν μέχρι τις 8. Οι Ταγματάρχες Κάμπος ε Αντράντε, Τομέ και Κούκο Ρόζα συγκάλεσαν συνέλευση, η οποία πήρε την απόφαση ν αντισταθούν. Ο Κάμπος ε Αντράντε αποφάσισε τότε να παραδοθεί ούτως ή άλλως, αλλά πριν το κάνει κατέφτασαν οι καταδρομείς. Ανταλλάχτηκαν πυρά γύρω απ το στρατόπεδο. Σκοτώθηκαν δύο στρατονόμοι κι ένας καταδρομέας. Ο Κάμπος ε Αντράντε τηλεφώνησε στον Κόστα Γκόμεζ ζητώντας κατάπαυση πυρός αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Ο Ταγματάρχης Τομέ διέταξε τους άντρες του να μην πυροβολούν «για ν αποφευχτεί κι άλλη αιματοχυσία». Ακολούθησε η σύλληψη των τριών ταγματαρχών. Ως τις 3 μ.μ. όλοι οι άντρες της Στρατιωτικής Αστυνομίας στάλθηκαν με άδεια στα σπίτια τους. Ήταν μια θλιβερή σκηνή: «η ένοπλη εμπροσθοφυλακή της επανάστασης» έσερνε τα μπαγάζια της μπροστά στα μάτια τριακοσίων σοκαρισμένων θεατών. Σε άλλα μέρη της χώρας, κι ειδικότερα στο Νότο, η κατάσταση ήταν κάπως διαφορετική. Στο Αλκάσερ, οι αγρεργάτες είχαν διαδηλώσει μπροστά στο κτήριο της ένωσής τους, στις 24 του μήνα, ζητώντας να μάθουν τι ακριβώς συνέβαινε. Η ένωση απάντησε πως δεν είχε λάβει οδηγίες: όλοι επομένως έπρεπε να πάνε στα σπίτια τους. Οι εργάτες ήταν αναποφάσιστοι. Κάποιο στέλεχος της ένωσης ανέβηκε σ ένα φορτηγό κι ανακοίνωσε πως οι ώρες ήταν «κρίσιμες». Θεωρούσε όμως ότι ήταν καλύτερα για όλους να διαλυθούν και να περιμένουν οδηγίες. Συμμετείχαν περίπου εργάτες. Στις 25 και 26 του μήνα άρχισαν να συνειδητοποιούν ότι η ένωση δε γνώριζε - ή δεν ήθελε να ξέρει. «Κάτι συμβαίνει στο Σετούμπαλ», ανέφερε κάποιος. Πολλοί εργάτες ήθελαν να μεταβούν εκεί. Το PCP και τα σωματεία - πολύ γρήγορα αυτή τη φορά - σήκωσαν οδοφράγματα για ν αποτρέψουν την αναχώρηση των εργατών απ το Αλκάσερ. Η κατάσταση, τους είπαν, είναι υπό έλεγχο. Έτσι κι αλλιώς στο Σετούμπαλ, δεν υπήρχαν παρά μόνο λίγοι αριστεριστές. Στο Βέντας Νόβας, στις 25 Νοέμβρη, εργάτες από 30 περίπου κοπερατίβες ενώθηκαν κι αποφάσισαν να κατευθυνθούν προς τα γραφεία του σωματείου. Και πάλι το σωματείο τους είπε να πάνε στα σπίτια τους. Διαμαρτυρήθηκαν και τότε τους ειπώθηκε να πάνε στο στρατόπεδο του Βέντας Νόβας - «για να βοηθήσουν τους στρατιώτες»!!! Μέλη του PRP τους ανέφεραν ότι κάποιος Λοχαγός Ρ. τους είχε υποσχεθεί όπλα κι ότι έπρεπε να περιμένουν. Το όπλα του PRP ήταν καθ οδόν, τους είπαν. Οι εργάτες, δυσπιστώντας

311 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XV: Η 25Η ΝΟΕΜΒΡΗ 311 ως προς το PRP, αποφάσισαν να πάνε στο κέντρο του IRA αναζητώντας όπλα. Οι σαστισμένοι υπάλληλοι του IRA τους ανέφεραν πως δε διέθεταν ούτε ένα. Οι εργάτες δεν τους πίστεψαν. Οι νεαρότεροι επέστρεψαν στο στρατόπεδο για να περιμένουν τα όπλα όμως αυτά δεν ήρθαν ποτέ. Στην Εβόρα, η κατάσταση ήταν χαώδης. Κανείς δεν ήξερε τι να κάνει. Όλοι περίμεναν. Ραδιόφωνο και τύπος δεν υπήρχαν κι ο τοπικός πληθυσμός ήταν στο έλεος των φημών που διαδίδονταν απ τα μέλη των κομμάτων. Οποιοσδήποτε έφτανε εκεί «ανακρίνονταν» διεξοδικά. Στις άλλες περιοχές, επικρατούσε η ίδια σύγχυση και άγνοια. Πολλοί αγωνιστές έφτασαν στο Τάνκος. Συναντήσεις επί συναντήσεων απαιτούσαν επαναστατική πειθαρχία. Ο Ζέκα Αλφόνσο έλεγε επαναστατικά τραγούδια και συμμετείχαν όλοι οι υπόλοιποι. Η ατμόσφαιρα ήταν τεταμένη. Μαθεύτηκε ότι δεν επρόκειτο ν απομακρυνθεί μόνο ο Οτέλο αλλά κι ότι η ίδια η βάση θα έκλεινε. Η αποτυχία της COPCON να οργανώσει οποιαδήποτε μορφή ενωτικής δράσης (κι η επιτυχία των «Εννιά» και του στρατιωτικού Μετώπου τους) επέφερε στους αριστερούς πολιτικούς την απόλυτη σύγχυση. Τα σκάφη της Πολεμικής Αεροπορίας πετούσαν χαμηλά πάνω απ τη Λισαβόνα, σημαίνοντας τη νίκη τους. Τα ανακοινωθέντα απ το ραδιόφωνο (Εθνική Ραδιοφωνία) και την τηλεόραση του Πόρτο, επαναλάμβαναν την ίδια ιστορία. «Στη 1 μ.μ. (της 26ης), η βάση του Μοντίζο παραδόθηκε». «Στη Βάση υπ αριθμόν 3 (Τάνκος), η κατάσταση επίσης εξομαλύνεται». Στις 27 Νοέμβρη, στην εργατογειτονιά του Φόρτε ντε Αλμάντα, συνελήφθη κάποιος Λοχαγός Λουζ. Επρόκειτο για προπύργιο του PCP και παρότι αυτό προσπάθησε να κινητοποιήσει μια αυθόρμητη διαδήλωση, οι εργάτες κινήθηκαν μαζικά προς το στρατόπεδο, αναζητώντας πληροφορίες. Το Σετούμπαλ ήταν ίσως η μόνη περιοχή, στην οποία υπήρξε κάτι παραπάνω. Δραστηριοποιήθηκε μια «Επιτροπή Αγώνα» (αποτελούμενη από μέλη των PRP και UDP). Η πόλη, εκείνη την περίοδο, ήταν μάρτυρας σκληρών αγώνων των Επιτροπών Γειτονιάς ενάντια στα νοίκια και το κόστος ζωής. Στις 26, η συγκεκριμένη Επιτροπή κάλεσε τους πάντες να συγκεντρωθούν μπροστά στη 2η Βάση Πεζικού. Ζητήθηκαν όπλα - και κάποια δόθηκαν μυστικά σε γνωστούς αγωνιστές. Αεροπλάνα πετούσαν ξυστά πάνω απ το Δημαρχείο (Camara) - τ οποίο είχε καταληφθεί απ την Επιτροπή και χρησιμοποιούνταν ως επιτελείο. Η Επιτροπή εκκένωσε το κτήριο και συγκεντρώθηκε στα γραφεία της Ο Σετουμπαλένς (της τοπικής εφημερίδας). Ετοιμάστηκε μια ειδική έκδοση. Η Ο Σετουμπαλένς ήταν το μοναδικό ημερήσιο φύλλο στο Νότο εκείνη την περίοδο. Παρέθετε πληροφορίες για το Τάνκος και τις υπόλοιπες βάσεις των αλεξιπτωτιστών, καλώντας σε λαϊκή κινητοποίηση εναντίον των καταδρομέων. Στις 27, όλοι οι εργαζόμενοι της εφημερίδας συνελήφθησαν. Δεν υπήρχε καμιά πολιτοφυλακή για να τους υπερασπιστεί. Στις 10 π.μ. της 27ης, στα ναυπηγεία της Λισνάβ, οι εργάτες συγκεντρώθηκαν για

312 312 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ να συζητήσουν την κατάσταση, πράγμα που έγινε και σε πολλά ακόμα εργοστάσια. Εμφανίστηκε μια αντιπροσωπεία απ τη Σετνάβ, τη θυγατρική δηλαδή εταιρεία. Ήταν επίσης παρόντες και στρατιώτες απ το κοντινό Φόρτε ντε Αλμάντα. Το PCP δήλωσε αντίθετο με την οποιαδήποτε επίδειξη δύναμης απ την πλευρά των εργατών. Οι εργάτες των PRP-UDP δήλωσαν ότι «κάτι έπρεπε να γίνει». Οργανώθηκε μια «Επιτροπή Αγώνα» από 40 εργάτες (σε σύνολο 8.400). Κάλεσε σε απεργία. Η πλειοψηφία των εργατών αγνόησε τελείως το κάλεσμα. Υπήρξε κάθοδος στρατευμάτων απ το Βορρά. Μία-μία, οι «αμφίβολες» μονάδες αφοπλίζονταν. Στο μεταξύ, οι «Εννιά» (προκειμένου να δικαιολογηθούν) άρχισαν να κάνουν λόγο για πραξικόπημα της αριστεράς, τ οποίο αυτοί, οι πραγματικοί επαναστάτες, υποτίθεται ότι απέτρεψαν. Οι «Εννιά» ήταν αυτοί που είχαν υπερισχύσει ξεκάθαρα, μεσούσης της κρίσης. Έξω απ το στρατόπεδο του RAL-1 είχαν συγκεντρωθεί εκατοντάδες πολίτες, αναζητώντας πληροφορίες. Οι σκοποί στις πύλες τάιζαν με φούμαρα τον κόσμο, ο οποίος με τη σειρά του, τα μετέφερε και σ άλλες μονάδες, ακόμα πιο παραποιημένα. Στις γωνιές των δρόμων κι έξω απ τα κομματικά γραφεία, κολλήθηκαν εφημερίδες τοίχου. Το MRPP υποστήριζε την κυβέρνηση κι επιτίθονταν στο «σοσιαλφασιστικό πραξικόπημα». Στο τέλος της μέρας, οι Οτέλο και Φαμπιάο παραιτήθηκαν και επισήμως απ το Συμβούλιο. Το PRP είχε κινητοποιηθεί στο Σετούμπαλ, το UDP στη Λισαβόνα. Εργατικές Επιτροπές από 20 με 30 εργοστάσια, συγκεντρώθηκαν στη Μπαΐσα ντα Μπανέιρα, δίπλα απ το ποτάμι. Η ίδια αυτή συγκέντρωση συγκρότησε την «Ομοσπονδία Οργάνων Λαϊκής Ενότητας». Δημοσίευσε ένα φυλλάδιο στις 29 Νοέμβρη, με τίτλο Εστάτο ντε Σίτιο (Κατάσταση Πολιορκίας). Ενώ η συνάντηση του Σετούμπαλ στις 26 Νοέμβρη (δεδομένης της έντασης και της μπερδεμένης κατάστασης) συγκέντρωσε πολλούς ειλικρινείς εργαζόμενους, λαμβάνοντας χώρα μέσα σε μια απολύτως μη-κομματική ατμόσφαιρα, η συγκέντρωση του UDP αποδείχτηκε διαφορετική. Το φυλλάδιο της 29ης Νοέμβρη ρωτούσε «Και τώρα; Θα μείνουμε αδρανείς με τα χέρια μας σταυρωμένα;», συνεχίζοντας με κάλεσμα για συνέλευση στη Μπαΐσα ντα Μπανέιρα, για τις 30 Νοέμβρη, «όπου θα συναντούνταν όλες οι Εργατικές Επιτροπές, οι Επιτροπές Γειτονιάς κι οι υπόλοιπες οργανώσεις βάσης». Αυτό που προέκυψε ήταν μια μετωπική οργάνωση του UDP και τίποτα παραπάνω. Μέχρι την Τετάρτη, στις 27 Νοέμβρη, το μεγαλύτερο τμήμα της χώρας είχε επιστρέψει στην ομαλότητα. Οι εφημερίδες του Βορρά σημείωσαν μια μικρή έκρηξη στην κυκλοφορία τους. Ορισμένοι Γκονσαλβικοί αξιωματικοί διέφυγαν, άλλοι συνελήφθησαν. Συνελήφθησαν επίσης κι εργάτες: όσοι είχαν σηκώσει οδοφράγματα, όπως επίσης κι όσοι, προερχόμενοι από μια-δυο επιχειρήσεις (όπως η Ζ. Πιμέντα), είχαν αποστείλει αποσπάσματα το βράδυ της 26ης για να δουν τι συνέβαινε. Στις 28, οι αλεξιπτωτιστές προσπάθησαν να διαπραγματευτούν μια συμφωνία με το Συμβούλιο. Κυκλοφορούσαν φήμες που ανέφεραν ότι θα βομβαρδίζονταν η τελευταία απ τις κατεχόμενες βάσεις τους. Μια συνέλευση αποφάσισε ότι ήταν μάταιο να συνεχιστεί ο αγώνας κι ότι το μόνο αποτέλεσμα θα ήταν μια άσκοπη αιματοχυσία.

313 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XV: Η 25Η ΝΟΕΜΒΡΗ 313 Εγκαταλείποντας το στρατόπεδο, κάποιοι αλεξιπτωτιστές ξέσπασαν σε κλάματα. Είπαν πως είχαν «προδοθεί για μια ακόμα φορά». Η σκηνή ήταν θλιβερή. Ένα επίσημο ανακοινωθέν έθετε τον πυρήνα του μηνύματος: «Το πνεύμα που γέννησε την 25η Απριλίου ήταν πνεύμα μη-κομματικό ( ) δυστυχώς ορισμένοι στρατιώτες επέτρεψαν να χειραγωγηθούν, αποδεχόμενοι τη δημιουργία σχέσεων με κόμματα ( ) Αναζήτησαν την πολιτική τους επιβίωση κάτω απ το ψευδεπίγραφο λάβαρο ενός αυτοκαλούμενου προοδευτισμού, τον οποίο και ξεμασκάρεψε η απόπειρα πραξικοπήματος». Το ανακοινωθέν απαιτούσε τη σύλληψη του Λοχαγού Κλεμέντ και του Βαρέλα Γκόμεζ (αξιωματικών της πρώην Πέμπτης Μεραρχίας). Την ίδια μέρα, ο Βάσκο Λουρένσο ανέλαβε Διοικητής της Στρατιωτικής Περιφέρειας Λισαβόνας.

314 314 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ΑΝΕΦΙΚΤΗ» ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

315 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XVI: ΕΝΑΣ ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ 315 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XVI ΕΝΑΣ ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ Οι εργάτες ζητούν απ τον Οτέλο ντε Καρβάλιο να κάνει το αποφασιστικό βήμα, που δεν ήρθε ποτέ.