Əскери психология мен педагогика негіздері

Transcript

1 М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мелекеттік университеті Бастапқы əскери мамандығы бойынша МАМАНДЫҒЫ БОЙЫНША КРЕДИТТІК ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ ОҚИТЫН СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН Əскери психология мен педагогика негіздері Курс-3 Семестр-5-6 Кредит саны-2 Дəріс-30 сағат Практикалық сабақ-30 ОЖСӨЖ-30сағат СӨЖ-30сағат Емтихан-2сағат Барлығы-90сағат КУРС БАҒДАРЛАМАСЫ Орал 2011ж

2 Пəннің оқу əдістемелік кешені: Əскери психология мен педагогика негіздері жоғарғы оқу орындарына арналған білім стандартына сай біртұтас (типтік бағдарлама атауы, қаласы, жылы) типтік бағдарлама негізінде құрастырылған. Құрастырушы(лар): Байтлесова Н. К., оқытушы (аты-жөні, лауазымы, ғылыми дəрежесі) «Дене тəрбиесінің теориясы мен əдістемесі» кафедрасының отырысында қарастырылды ж. 1 хаттама. Педагогика факультетінің оқу-əдістемелік кеңесінің отырысында бекітілді ж. 1 хаттама.

3 1. Пəннің типтік оқу бағдарламасы (егер пəн міндетті компоненттен болса) немесе жұмыс оқу бағдарламасы, жоғары оқу орны бекіткен (егер таңдау компоненттен болса). ПОƏК-де бағдарлама туралы мəлеметтер:«əскери психология мен педагогика негіздері» пəнінің оқу-əдістемелік кешені, авторы- Байтлесова Н.К.- ДТ Т мен ƏО кафедрасының оқытушысы. Орналасқан жері ДТ Т мен ƏО кафедрасы 2. «Əскери психология мен педагогика негіздері» пəні бойынша оқыту бағдарламасы SYLLABUS Оқытушы (оқытушылар) туралы мəлімет Байтлесова Н.К.- оқытушы ДТ Т мен ƏО кафедрасы Достық 162, корп. 7, ауд.408 Тел: Пəн туралы мəлімет Сабақ кестесі: Семестр 15 оқу аптадан жəне 2 апта емтихан сессиясынан тұрады. Аптасына 3 кредитсағат жоспарланады, оның əрбір кредит-сағат бір байланыс сағатынан ( дəріс, практика) жəне оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысынан ОЖСӨЖ, студенттің өзіндік жұмысынан (СӨЖ) тұрады. Сабақтар Өткізу уақыты ОЖСӨЖ,СӨЖ сабақтары Өткізу уақыты Байланыс сағаты 1 (дəріс) 50 минут ОЖСӨЖ, СӨЖ Байланыс сағаты 2 (дəріс) 50 минут ОЖСӨЖ, СӨЖ Байланыс сағаты 3 (1 практика) 50 минут ОЖСӨЖ,СӨЖ Сабақта р Байланыс сағаты 1 (дəріс 1) Өткізіл у уақыты Сабақтар 50 мин. Практикалы қ сабақ 1 сағат Өткізіл у уақыты Сабақта р 50 мин. СМЖӨЖ 1 сағат Өткізіл у уақыты Сабақта р 50 мин. СӨЖ 1 сағат Өткізіл у уақыты мин. Өту орны: 7 корпусы, аудитория кесте бойынша Оқу жоспарынан көшірме: Курс Семестр Кредит саны Дəріс Семинар ОЖСӨЖ СӨЖ Барлығы Бақылау түрі емтихан

4 Кіріспе. Бастауыш əскери дайындығы оқытушы-ұйымдастырушы мамандығы бойынша студенттерді дайындаудың бірден-бір негізгі пəні-əскери психология мен педагогика негіздері. Əскерипсихология мен педагогика ұйымдастырумен өткізу үшін Бастапқы əскери дайындығын болашақ оқытушы-ұйымдастырушысы ретінде студенттерге қажетті əдістемелік білімдермен дағдылар оқу орнындағы барлық сабақтарда,оқуалаңдарында,қорғаныс-спорттық сауықтыру лагерінде жəне сабақтан тыс уақытта қалыптастырылады. Əскери психология мен педагогика негіздері сабақтары дəрістер,семинар жəне іс жүзінде сабақтарда техникалық құралдарды пайдаланып оқыту формалары негізінде өткізіледі.материалды оқыту кезінде оқу сұрақтары мəселелерін кең түрде тəжірибелеу керек. Курс мақсаты. «Əскери қызмет негіздері» тарауында Қазақстан республикасының «Жалпыға ортақ əскери міндеттер мен əскери қызмет туралы», «Ұлттық қауіпсіздік туралы», «Азаматтық қорғаныс туралы» заңдармен; Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Алғашқы əскери дайындық туралы» қарулары жəне Қазақстан Республикасы Призедентінің Жарлықтарымен, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінң, Білім жəне ғылым министірлігінің, Қазақстан Республикасы Қарулы Күштер. Бас штабы бастығының жəне Қазақстан республикасыныңтөтенше жағдайлар жөніндегі комитеті төрағасының бұйрықтарымен жəне директиваларымен танытыруға көңіл бөлінеді. Осы бөлімде оқушыларға Қазақстан Республикасының егеміндігін қорғауға саналы, сенімді түрде дайын болуын, əскери қызметке жауапты қарауын, оқушылардың əскери анттың- Қазақстан халқы мен оның заңды сайланған Президентіне адал болуға берген сертінің рөлі мен маңызын түсініп, əскер түрлеріндегі қызметерекшілектерін білудің қажеттігі көрсетіледі, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері жарғылары мен əрбір қызметшінің негізгі міндеттеріне қойылатын талаптар түсіндіріледі. Курс міндеті: 1.Оқу əдестеме толық жітілдіруі 2. Алғашқы əскери дайындық тəсілдерді қысқаша түсіндірулермен көрсету жəне осы тəсілді үйрету. 3.Сабақты талдауды өткізу. Оқыту əдестемесі: Оқыту негізгі оқу материалдары қамтылған дəрістер мен практикалық сабақтар негізінде жүргізіледі жəне алынған практикалық дағдылар, түсініктер бекітіліп отырады. Студенттердің білімін бақылау үй тапсырмаларын тексеру, электрондық оқулық, оқу құралдарында берілген тестілерді орындау, ауызша сұрау, жеке семестрлік тапсырмалар арқылы жүзеге асады.жалпы жарғылары оқушылардың түрлі тəсілдер мен əрекеттерге ие болуларына, сондай-ақ тактикалық, атыс дайындығы мен дене шынықтыру жəне басқа пəндерге қажетті дағдырлардың қалыптасуына көмегін тигізеді.практика көрсеткендей, саптық машықтауында оң нəтижелерге мынандай ережелерді орындау кезінде қол жеткізуге болады: -Жалпы жарғылары сабақтарын дұрыс жоспарлағанда, оны əдестемелікталапқа сай дұрыс өткізгенде жəне нақты ұйымдастырғанда; -əрбір оқушы саптық жарғы талаптарына сəйкес əрекеттер мен тəсілдері саналы жəне ерікті түрде оқып-үйренгенде, сондай-ақ оларды жетілдіргенде; -нұсқау, көрсету жəне жоспарлы сабақтарды тұрақты өткізіп тұрғанда; -күнделікті өмірдегі қозғалыстарда жəне сапқа тұрған Сабақ мазмұны мен кестесі. 1апта 1-2 кредит сағат 1-2 дəріс Тақырып: Əскери психология жəне оның міндеттері.

5 Дəріс мазмұны 1.Əскери пəні мен міндеттері. 2.Психика. ОЖСӨЖ мазмұны 1.Психикалық процестер. 2.Психикалық қалып. СӨЖ Психикалық қасиет. 3-4 кредит сағат 1-2 практикалық сабақ Тақырып: Əскери психология жəне оның міндеттері. Практикалық сабақ мазмұны 1.Психикалық білім. 2.Əскери қызмет ОЖСӨЖ мазмұны 1.Байқау əдісі. 2.Эксперименттік əдіс. СӨЖ Тест жəне əңгіме əдісі, сауал сұрақ əдісі жəне т.б. 2апта 5-6 кредит сағат 3-4 дəріс Тақырып: Əскери психологияның əскери теориялық жəне жаратылыстану ғылыми негіздері. Дəріс мазмұны 1.Əскери психологияның методологиялық негіздері. 2.Философия; экономика жəне əлеуметтік саяси ілімдердің бірлігі. ОЖСӨЖ мазмұны Əскери психологияның методоломиялық принциптері. СӨЖ Қазіргі заман соғыс жəне ондағы адамның ролі туралы əскери доктрина мен əскери ғылым. 7-8 кредит сағат 3-4 практикалық сабақ Əскери психологияның əскери теориялық жəне жаратылыстану ғылыми негіздері. Практикалық сабақ мазмұны:

6 1.Адамның жүке жүйесінің құрылысы. 2.Клетка. ОЖСӨЖ мазмұны 1.Рефлекстер. 2.Белгі жүйелері. СӨЖ Қозғалысты (өзгермелі) стереотип. 3 Апта 9-10 кредит сағат 5-6 дəріс Қызмет жəне оқу жағдаайындағы жауынгердің психикалық процестері мен психикалық қалпы. Дəріс мазмұны: 1.Жеке тұлға. 2.Түйсік-алғашқы психикалық танымдық процесс. 3.Түйсік табалдырғы /басы/ ОЖСӨЖ 1. Қабылдау. 2. Байқау. СӨЖ: 1.Көңіл бөлу. Қиял 2.Елесет ету. Жады кредит сағат 5-6 практикалық сабақ Қызмет жəне оқу жағдаайындағы жауынгердің психикалық процестері мен психикалық қалпы. Практикалық мазмұны: 1.Ойлау-жоғары танымдық процесс. 2.Əскери қызмет жағдайындағы адам сезімі, көңіл-күй. ОЖСӨЖ Жігер жəне жігерлік қасиеттер. СӨЖ:

7 Жауынгердің психикалық жағдайы. 4 Апта кредит сағат 7-8 дəріс Жауынгердің жеке тұлғалық психикалық қасиеттері. Дəріс мазмұны: 1.Жауынгердің жеке тұлғалық бағыты (қажеттілік). 2.Мұқтаждық. ОЖСӨЖ 1.Тілек 2.Қызығушылық. СӨЖ: Дүниетанымдық кредит сағат 7-8 практикалық сабақ Жауынгердің жеке тұлғалық психикалық қасиеттері. Практикалық сабақ мазмұны: 1.Темперамент жəне оның түрлері. 2.Жауынгер мінезі. ОЖСӨЖ Қабілет. СӨЖ: Дарындылық пен талант. 5 Апта кредит сағат 9-10 дəріс Əскери ұжым психологиясының болмысы мен құрылымы. Дəріс мазмұны: 1.Ұжымдасу-жадпы халықтық, ұжымдық жəне жеке мүдделердің сəйкестенуі. 2.Əскери ұжым жəне оның мүмкіндіктері. 3.Əскери ұжымның ішкі ерешілігі. 4.Əлеуметтік психологиялық құбылыстар. ОЖСӨЖ 1.Əскери ұжымның бірігу жолдары. 2.Əскери ұжымның əлеуметтік-психологиялық климаты. 3.Қоғамдық пікір.

8 СӨЖ: 1.Көңіл-күй. 2.Адамдардың өзара қарым-қатынасы кредит сағат 9-10 праткикалық сабақ. Əскери ұжым психологиясының болмысы мен құрылымы. Практикалық сабақ мазмұны: 1.Кадырларды орналастыру. 2.Ақпарат қозғалысы. 3.Кадрлар алмасуы. ОЖСӨЖ 1.Біріккен қызмет. 2.Əскер ұжымындағы жағымсыз психологиялық құбылыстарды жеңу. 3.Сыбыстар, бос əңгімелер, өсектер, үрей, байбалап, жалған жолдастық, жолған табунышылық, көсем шексіздігі жəне т.б. СӨЖ: Жеке тұлғалар арасындағы қарама-қарсылықты ескерту мен жеңу. 6 Апта кредит сағат дəріс Əскери тəртіп пен жарғы тəртібі психологиясы. Дəріс мазмұны: Жауынгердің əскери тəртібі мен тəртіптілігі. ОЖСӨЖ Тəртіпті күшейтудегі кешенді шаралар. СӨЖ: Тəртіпті күшейту жəне жауынгерлерге жарғы тəртібінің тəрбиелеуші əсерін көтеруші психологиялық жағдай кредит сағат практикалық сабақ Əскери тəртіп пен жарғы тəртібі психологиясы. Практикалық сабақ мазмұны: Жарғылық қарым-қатынас жəне жарғы тəртібі əскери ұжымның тəртібі.

9 ОЖСӨЖ Жауынгердің əскери тəртібі мен тəртіптілігі. СӨЖ Тəртіпті күшейтудегі кешенді шаралар. 7 Апта кредит сағат дəріс Қызметтік жəне əскери ойын əрекеттілігінің психологиялық ерекшелегі. Белсенді ұрыс қимылдарына жауынгерлерді психологиялық дайындау. Дəріс мазмұны: 1.Əскери қызметтің жалпы мінездемесі. Əскери қызмет. 2. Əскери ойын. Əскери кезекшілік. 3.Тактикалық, оқ ату, сапта жүру дайындықтары. ОЖСӨЖ 1.Соғыс техникасын зерттеу, эксплуатациялау жəне күтім жасау. 2. Қарауыл қызметі. СӨЖ Ұрыс əрекетінің психологиялық ерекшеліктері кредит сағат практикалық сабақ Қызметтік жəне əскери ойын əрекеттілігінің психологиялық ерекшелегі. Белсенді ұрыс қимылдарына жауынгерлерді психологиялық дайындау. Практикалық сабақ мазмұны: 1.Білім, дағды, іскерлік-адам əрекетінің компоненті болып табылатын психикалық ілімдер. 2.Автоматтылық. ОЖСӨЖ Белсенді ұрыс қимылына жауынгерлерді психологиялық дайындау.

10 СӨЖ Сарбаздың саяси моральді, жауынгерлік, арнайы əскери жəне дене төзімділігі қасиеттері. 8 Апта кредит сағат дəріс Əскери педагогика жəне оның міндеттері. Дəріс мазмұны: Əскери педагогикалық пайла болуы мен дамуы. ОЖСӨЖ Əскери педагогика пəні жəне оның құрылымы. СӨЖ Əскери педагогикалық пайда болуы мен дамуы кредит сағат практикалық сабақ Əскери педагогика жəне оның міндеттері. Практикалық сабқ мазмұны: Əскери педагогиканың əдістемелік негіздері. ОЖСӨЖ Əскери педагогиканың негізгі міндеттері. СӨЖ Əскери педагогикалық пайда болуы мен дамуы. 9 Апта кредит сағат дəріс Бөлімдегі əскери педагогикалық процесс. Дəріс мазмұны: Əскери педагогикалық процестің жалпы мінездемесі. ОЖСӨЖ Əскери педагогикалық процестің ерекшеліктері

11 СӨЖ Əскери патриоттық процестің өзара қарым-қатынасы кредит сағат практикалық сабақ Бөлімдегі əскери педагогикалық процесс. Практикалық сабақ мазмұны: 1.Əскери педагогикалық процесте басшылар мен қол астындағылардың өзара қарымқатынасы. ОЖСӨЖ Əскери патриоттық процеске басшылық ету. СӨЖ Əскери патриоттық процестің өзара қарым-қатынасы. 10 Апта кредит сағат дəріс Бөлімдегі жауынгерлерді оқыту процесінің принциптері, құрылымы мен болмысы. Дəріс мазмұны: 1.Жауынгерлерді оқыту қызметі мен құрылымы. 2.Оқыту процесінің ерекшелегі. ОЖСӨЖ Оқытудың білімдік, тəрбиелік, дамушы, психологиялық қызметтері, оқыту процесін дамытудың негізгі тенденциясы /бағыты/ жауынгерлерді оқыту принциптерінің мінездемесі. СӨЖ Оқыту процесінің ерекшелегі кредит сағат практикалық сабақ Бөлімдегі жауынгерлерді оқыту процесінің принциптері, құрылымы мен болмысы. Практикалық сабақ мазмұны: 1.Жауынгерлерді оқыту қызметі мен құрылымы. 2.Оқыту процесінің ерекшелегі.

12 ОЖСӨЖ Оқытудың білімдік, тəрбиелік, дамушы, психологиялық қызметтері, оқыту процесін дамытудың негізгі тенденциясы /бағыты/ жауынгерлерді оқыту принциптерінің мінездемесі. СӨЖ Оқыту процесінің ерекшелегі. 11 Апта кредит сағат дəріс Жауынгерлерді оқыту əдіс мен формасы. Дəріс мазмұны: 1.Оқытудың негізгі əдістері. 2.Ауызша мазмұндау. 3.Оқытудың техникалық құқралдары. ОЖСӨЖ 1.Талқылау. 2.Көрсету. СӨЖ Жаттығу кредит сағат практикалық сабақ Жауынгерлерді оқыту əдіс мен формасы. Практикалық сабақ мазмұны: 1.Тəжірбие /практика/. 2.Өзіндік жұмыс. 3.Жеке құрамды оқытудың əдістемелік жүйесі. ОЖСӨЖ 1.Оқыту формалары. 2.Оқу-жоспарлық, қызмет-жоспарлық, қоғамдық-жоспарлық.

13 СӨЖ Оқытуды бағдарламау. 12 Апта кредит сағат дəріс Жауынгерді тəрбиелеудің негізі мен принциптері. Дəріс мазмұны: 1.Жауынгерді тəрбиелеу процесінің мазмұны мен міндеттері. 2.Саяси идеологиясын, адамдық, жауынгерлік, патриоттық, құқықтық, эстетикалық, дене төзімділік тəрбиесі. ОЖСӨЖ 1.Тəрбиенінің мақсаты, нысаны мен субъектісі. 2.Қалыптастырушы, дамытушы, дағдыландырушы, профилактикалық қайта тəрбиелеушы, өзін-өзі тəрбиелеуші тəрбиесі қызметі. СӨЖ Тəрбиелеу принциптері кредит сағат практикалық сабақ Жауынгерді тəрбиелеудің негізі мен принциптері. Практикалық сабақ мазмұны: 1.Мақсатқа ұмытылуды тəрбиелеу. 2.Əскери қызмет процесінің тəрбие. ОЖСӨЖ Ұжымдағы жəне ұжым арқылы тəрбиелеу. СӨЖ Тəрбие ісінде жекеленген жағдайлар жəне т.б. принциптер. 13 Апта кредит сағат дəріс Жауынгерлерді тəрбиелеу əдісі мен формалары. Дəріс мазмұны: 1.Тəрбие əдістері. 2.Сендіру, жаттығу, мадақтау, міндеттеу, үлгі, сын мен өзін-өзі сынау, жарыс.

14 ОЖСӨЖ Тəрбие жұмысы формалары. СӨЖ Тəрбие əдіістері кредит сағат практикалық сабақ Жауынгерлерді тəрбиелеу əдісі мен формалары. Практикалық сабақ мазмұны: Тəрбие мақсатында барлық оқу жұмыстары мен сабақтар, саяси тəрбиелік шаралар, мəдени ағартушылық жəне спорт жұмыстарының пайдалануы. ОЖСӨЖ Жауынгерлерді тəрбиелеудің кешенді амалы. СӨЖ Тəрбие əдіістері. 14 Апта кредит сағат дəріс Бастапқы əскери дайындық бакалаврның педагогикалық мəдениет болмысы. Дəріс мазмұны: 1.Педагогикалық мəдениеттің қосылуы негіздері. 2.Педагогикалық бағыт. ОЖСӨЖ Психологиялық-педагогикалық эрудиция. СӨЖ Саяси өсу кредит сағат практикалық сабақ

15 Бастапқы əскери дайындық бакалаврның педагогикалық мəдениет болмысы. Практикалық сабақ мазмұны: 1.Адамгершілік тазалық. 2.Жоғары педагогикалық шеберлік жəне т.б. ОЖСӨЖ Бастапқы педагогикалық тəжірбиені зерттеу, жалпылау жəне ендіру-педагогикалық мəдениеттің маңызды компоненті. СӨЖ Саяси өсу. 15 Апта кредит сағат дəріс Оқытушы мен сардардың өзін-өзі тəрбиелену мен ағартуы. Оқушылар мен қол астындағылардың өзін-өзі тəрбиелеу мен ағартуына басшылық ету. Дəріс мазмұны: 1.Өзін-өзі жетілдіру процесінің əдістемесі мен мазмұны. 2.Өзін-өзі тəрбиелеу, өзіндік міндет қылу. ОЖСӨЖ Өзіндік жаттығу үлгісімен жүру /еліктеу/. СӨЖ Өзін-өзі тəрбиелеу, өзіндік міндет қылу кредит сағат практикалық сабақ Оқытушы мен сардардың өзін-өзі тəрбиелену мен ағартуы. Оқушылар мен қол астындағылардың өзін-өзі тəрбиелеу мен ағартуына басшылық ету. Практикалық сабақ мазмұны: 1.Өзін-өзі сендіру, өзін-өзі бақылау, өзіндік сараптама. ОЖСӨЖ Бастапқы əскери дайындық бакалавр тəлімгерлердің өзін-өзі тəрбиелеу мен ағартуын басшылыққа алу жұмысының негізгі бағыттары.

16 СӨЖ Өзін-өзі жетілдіру процесінің əдістемесі мен мазмұны. 3. Пəн бойынша тапсырмаларды тапсыру жəне орындау кестесі р/ р Жұмыстың түрлері 1 ОЖСӨЖ орындау 2 СӨЖ тапсырмасы Тапсырма ның міндеттері мен мақсаттар ы Теориялық дайындықты тексеру Өзіндік жұмысты тексеру Ұсынылаты н əдебиеттер Əскери психология жəне педагогика А.В.Барабан щиков 1986 жыл. Əскери психология жəне педагогика негіздері С.Х. Дошаков 2003 ж. Орындалудың ұзақтығы Балы Бақыла у түрі Апта 4 Ауызша сұрақ немесе конспек т Апта 2 Ауызша сұрақ немесе конспек тті тексеру 3 Бақылау жұмысы Материалд ы оқудан теориялық дайындықт ы тексеру Бастапқы əскери оқытудың əдістемесі И.Г. Назимка 1927 жыл. Апта 2 Тесттіле у 4. Пəннің оқу-əдістемелік қамтамасыз етілуінің картасы р р/ тің аталуы Барлығы Ескерту Кітапха нада Кафед радағ ы Студенттің қамтамасыз етілуі (%) Электрон дық нұсқасы Бастапқы əскери 5 50 Каф. 8 дайындық негіздері. оқу ғим сыныптарға арналған Бастапқы əскери дайындық негіздері сыныптарға арналған Бастапқы əскери дайындық 407 каб Каф. 8 оқу ғим. 407 каб Каф. 8 оқу ғим. 407 каб.

17 негіздері. 4 Боевой Устав Сухопутных войск 2 30 Каф. 8 оқу ғим. 407 каб. 5. Дəрістік кешен: А) Тақырыптың атауы В) Дəрістің мақсаты С) Бастапқы сөзі Д) Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны Е) Негізгі кестелер, формулар жəне т.б., иллюстрациялық мазмұны. З) Өзін-өзі бақылау сұрақтары. И) Ұсынылатын əдебиеттер Дəріс 1 Əскери психология ғылымының жалпы мəселелері. Дəріс мазмұны: 1: Əскери психология пəні туралы түсінік. 2. Əскери психология пəнінің зерттеу объектісі 3. Əскери психология ғылымының мақсат міндеттері мен қызметі. 4.. Əскери психология ғылымының салалары мен басқа ғылымдармен байланысы. 5. Əскери психология ғылымының зерттеу əдістері. Тақырып: Əскери психология жəне оның міндеттері. Мақсаты: Əскери психология жəне педагогиканы оқыту мақсаты пəндермен тығыз байланыстыра отырып студенттерді, болашақ бастапқы əскери жəне дене шынықтыру оқытушыларын, əскери-психологиялық жəне əскери-педагогикалық білімімен қаруландыру, жауынгерлік тəрбие мен оқытуға қажетті іскерлік, дағды мен психологиялық ойлау негіздерін қалыптастыру, Қазақстан Республикасы Қарулв Күштері қатарына жастарды дайындау. Дəріс мазмұны 1.Əскери пəні мен міндеттері. 2.Психика туралы түсінік Психология ерте заманнан бері дамып келе жатқан ғылым, оның даму тарихына екі жарым мың жылдай болдыпсихология, психика түсініктері гректің псюхе -жан, логия -ілім деген сөздерінен шыққан.бұл ғылымның өзіндік таңбасы: ψ-псю деп аталатын грек əрпі. Психология жан туралы ілім. Ол құбылыстарды жүйелі топтастырып болмыс пен фактілерді салыстыра отырып зерттейді. Қабылдау, ес,ойлау, ерік, сезім т.б. психикалық процестер адамның ішкі дүниесінің тіршілігі немесе оның сыры деп аталады. Адамдар күнделікті өмірде өзара қарым-қатынас нəтижесінде бір-бірін бақылап, бірбірінің мінез-құлқын, іс-əрекетін, еңбек əрекетін, ішкі сырларын біледі жəне сыртқы құбылыстарға бейімделуі мен өзіндік ерекшеліктерін түсінеді. Адам психикасының осындай сырларын ғылыми тұрғыдан зерттеп, олардың арасындағы байланыс қасиеттерін психология ғылымы адамның психикалық құбылыстарының дамып, қалыптасу заңдылықтарын зерттейді. Психология пəнінің зерттеу объектісі. Əрбір ғылымның өзіне тəн зерттеу объектісі болады. Психология ғылымының зерттеу объектісі басқа да ғылыми ілімдер сияқты айнала шындық дүниедегі құбылыстарға қатысты адам психикасымен байланысы, сонда психология ғылымының зерттеу объектісі адамның психикалық əрекеттері, психикалық қасиеттері, психикалық процестері мен психикалық (көңіл-күйі) қалпы. Детерминизм принціпі-психика нақты өмір бейнесімен анықталады жəне сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты өзгеріп, дамып отырады.

18 Психикалық ерекшеліктеріне генетикалық жағынан қарау принціпі- даму барысын зерттеу.психика мен іс-əрекеттің өзара байланыс принціпі- психика мен іс-əрекеттің тығыз байланысы, бірлігі.адам психикасын зерттеуде биологиялық жəне əлеуметтік факторлардың байланысын ескерту. Психофизиологиялық бірлік принціпі- психиканың өзіндік ерекшеліктері-материалдық жəне нейрофизиологиялық негізін есепке алу. Психология ғылымы қызметі. Психология ғылыми жəне тəжірибелік пəн ретінде де негізгі атқарар қызметтері ауқымы өте үлкен.олардың таңбалары: - Психологиялық теориялардың дамуы - Ғылымдар жүйесінде психологиялық ілімдердің интеграциясы - Практикада психологиялық технологиялар, əдістемелерін ұсыну - Психологиялық теориялар мен тəжірибелерді тарату - Əлеуметтік топтарды психологиялық біліммен таныстыру жəне күнделікті өмірде қолдану - Белгілі бір əлеуметтік-психологиялық жүйелер құру жəне ол жүйелер адам өміріндегі түрлі жағдайлар мен еңбек өмірінде көмегін тигізу. Психологияның негізгі мақсат міндеттері. - психологиялық құбылыстардың мəні мен заңдылықтарын түсіндіру - психикалық құбылыстарды басқара білу - психологиялық білімдерді тəжірибенің қандай саласында болмасын қолдану жəне адамға əруақытта нəтижелі жақтарын қарастыру - барлық салада да психологиялық қызметті дамыту - психодиогностика, психокоррекция, психотерапия, психопрофилактика, психологиялық кеңес, психотренинг, психогигиеналық жұмыстарды дамыту жəне жүргізу, қолдану. - адам өз психологиясының дамуы барысында жеке басына тəн қасиеттер туралы танып біліп, күнделікті өмірде адам өзін-өзі басқару мен жеке басы қасиеттерін дұрыс бағалап, дамытуға үйрету. Психология ғылымы салалары. Қазіргі кезде психология ғылымы көп салалы ғылыми пəндермен 40-тан астам салаларға бөлінеді. Бұл жіктелуде негізгі ескертетін жағдайлар: - пəннің зерттеу объектісі - адамның іс-əрекет түрлерін негізге алады - адамның əлеуметтік ортаға қатысы. Күнделікті өмірмен үнемі байланысты ең үлкен салаларын мысалға келтірейік.жалпы психология адамның барлық психикалық құбылыстарының заңдылықтарын зерттейді.əлеуметтік психология, жас ерекшелігі психологиясы, педагогикалық психология, еңбек психологиясы, арнаулы психология, медициналық психология, əскери психология, спорт психологиясы, заң психологиясы, салыстырмалы жəне т.б. психологиялық салалар. Психология ғылымының басқа ғылымдармен байланысы. XIX ғасырдың екінші жартысына дейін психология философия ғылымының бір саласы болып келді, сондай-ақ бұл жаратылыстану, медицина, əдебиеттану ғылымдарымен байланыста дамыды. Психология таным теориясы мен диалектика, ғылым тарихының көптеген салаларымен жəне тарих, əдебиет, лингвистика, география, антропология, өнер ғылымдары мен де байланысы өте зор. Педагогика ғылымы да оқыту, тəрбие процесінде психологиялық заңдылықтарды негізге алу барысында тығыз байланысты. Адам тану ғылымдарында психология ғылымы жетекші орында жəне көптеген ғылымдар саласымен тығыз байланыста дамуда.. Психология ғылымының зерттеу əдістері. Ғылым сипаттамасы тек қана оның пəнін анықтаумен шектелмей, олардың əдістер аймағында қарастырады. Əдістер дегеніміз ғылымның пəндік мазмұнын анықтаудың түрлі тəсілдері. Ғылым əдістері жаңа заңдылықтарды зерттеп, ашу барысында психологиялық зерттеулерді құру принциптерін негізге алады. Психологиялық зерттеулерді құру принциптері. 1. Психикалық құбылыстарды зерттеудің объективтілігі - бұл принцип кез-келген психикалық құбылысты қандай болса да сол күйінде қарау жəне жан-жақты зерттей отырып алынған фактілердің барлығын назардан тыс қалдырмай жинақтау, талдау, дəлелдеу.

19 2. Психикалық құбылыстарды дамуы барысында зерттеу принципі адамның психикалық құбылыстарының қалыптасып болғаны ғана емес толықтай даму барысында зерттеу. 3. Жеке адамды анализдік синтездік зерттеу принципі жеке адамды терең, жанжақты зерттеу, танымдық, эмоциялық, ерік-жігерлік процестердің жеке жақтарын, жеке қасиеттерді зерттеу, адамның тұтас психикалық бейнесіндегі өзара байланыстары мен өзара шарттарын қарау. Анализдік зерттеу психиканың элементтерін жеке адамның өмірі жəне қызметінің əр түрлі жағдайын тануға мүмкіндік береді, ал синтездік зерттеу барлық жеке психикалық көріністердің өзара байланысын анықтауға жəне белгілі бір адамды толық сипаттайтын тұрақты қасиеттерді табуға көмектеседі. Зерттеу əдістері қандай да бір əдіснамалық талаптарға сай болады.ғылыми - психологиялық зерттеулерге қойыла- тын талаптар; - Құбылыстардың сыртқы көрінісі мен олардың ішкі табиғаты арасындағы толық сəйкестігін таба білу; - Психикалық құбылыстарды зерттеуде психо-физиологиялық принциптерді де негізге алу; - Психологиялық зерттеулердің, негізінен, адам əрекетін əлеуметтік-тарихи талдау нəтижелерін ескеру; - Психологиялық заңдылықтарды адамның психикасы, іс-əрекеті жəне оларды қозғаушы күштердің үздіксіз дамуы процестерін нақтылау; Психологиялық зерттеу əдістері түрлері. Психологиялық зерттеу ерекшеліктеріне байланысты зерттеу əдістері 4 топқа бөлінеді. 1. Ұйымдастыру əдістері. а) өзара салыстыру əдісі мысалы: əртүрлі топты, жасы, қызметі, іс-əрекеті, білімі, т.б. бойынша салыстыра зерттеу.ə) лонгитюд əдісі бір адамды немесе адамдар тобын ұзақ уақыт аралығында қайталап зерттеу.б) комплекстік əдіс зерттеуге əртүрлі ғылымдар өкілдері қатысып, бір объектіні жан-жақты, əртүрлі құралдармен зерттеу. Мысалы: физиологиялық, психологиялық, əлеуметтік жағынан зерттеу. 2. Эмпирикалық əдістер. а) бақылау жəне өзін-өзі бақылау. ə) эксперименттік əдіс-лабораториялық, табиғи жəне қалыптастырушы б) психодиагностикалық əдіс тест, анкета, социометрия, сұрақ-жауап, интервью, əңгімелесу, іс-əрекет нəтижесін талдау, өмірбаянмен танысу. 3. Деректерді өңдеу əдістері. а) сандық статистикалық. ə) сапалық алынған материалды топтау, жүйелеу, жіктеу, салыстыру, психологиялық анықтама, мінездемелер жазу. 4. Реттеу түзету əдістері.( Интерпретациялық əдіс) Аутотренинг, топ тренингі, психотерапеялық əдістер, коррекциялық, оқу-үйрету əдісі. Өін-өзі тексеру сұрақтары: 1. Психология пəні нені зерттейді? 2. Психология пəнінің зерттеу обьектісі қандай? 3. Психология ғылымының қандай мақсат-міндеттері бар? 4. Психология ғылымының қызметі 5. Психология ғылымының салалары қандай? 6. Психология қандай ғылымдармен байланысты дамуда? 7. Психология ғылымының зерттеу əдістері. 8. Ұйымдастыру əдістерінің түрлері, 9. Эмпирикалық зерттеу əдістері. 10. Мəліметтерді өңдеу жəне коррекциялық əдістер. Қолданылатын əдебиеттер: 4.Адамуратов Ə. Жалпы психология.-алматы., беттер 5. Намазбаева Ж.И. Психология.-Алматы., беттер

20 6. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики.-м., стр. 7. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии.в 2-х т.т. Т.1-М., стр. 8. Столяренко Л.Д. Психология.-Ростов н/д., стр. Мақсаты:Психология ғылымының мақсат-міндеттері,салалары,зерттеу объектісі,қызметі жəне зерттеу əдістеріментаныстыру. Психология пəні туралы түсінік. Психология ерте заманнан бері дамып келе жатқан ғылым, оның даму тарихына екі жарым мың жылдай болдыпсихология, психика түсініктері гректің псюхе -жан, логия -ілім деген сөздерінен шыққан.бұл ғылымның өзіндік таңбасы: ψ-псю деп аталатын грек əрпі. Психология жан туралы ілім. Ол құбылыстарды жүйелі топтастырып болмыс пен фактілерді салыстыра отырып зерттейді. Қабылдау, ес,ойлау, ерік, сезім т.б. психикалық процестер адамның ішкі дүниесінің тіршілігі немесе оның сыры деп аталады. Адамдар күнделікті өмірде өзара қарым-қатынас нəтижесінде бір-бірін бақылап, бірбірінің мінез-құлқын, іс-əрекетін, еңбек əрекетін, ішкі сырларын біледі жəне сыртқы құбылыстарға бейімделуі мен өзіндік ерекшеліктерін түсінеді. Адам психикасының осындай сырларын ғылыми тұрғыдан зерттеп, олардың арасындағы байланыс қасиеттерін психология ғылымы адамның психикалық құбылыстарының дамып, қалыптасу заңдылықтарын зерттейді. Психология пəнінің зерттеу объектісі. Əрбір ғылымның өзіне тəн зерттеу объектісі болады. Психология ғылымының зерттеу объектісі басқа да ғылыми ілімдер сияқты айнала шындық дүниедегі құбылыстарға қатысты адам психикасымен байланысы, сонда психология ғылымының зерттеу объектісі адамның психикалық əрекеттері, психикалық қасиеттері, психикалық процестері мен психикалық (көңіл-күйі) қалпы. Детерминизм принціпі-психика нақты өмір бейнесімен анықталады жəне сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты өзгеріп, дамып отырады. Психикалық ерекшеліктеріне генетикалық жағынан қарау принціпі- даму барысын зерттеу.психика мен іс-əрекеттің өзара байланыс принціпі- психика мен іс-əрекеттің тығыз байланысы, бірлігі.адам психикасын зерттеуде биологиялық жəне əлеуметтік факторлардың байланысын ескерту. Психофизиологиялық бірлік принціпі- психиканың өзіндік ерекшеліктері-материалдық жəне нейрофизиологиялық негізін есепке алу. Психология ғылымы қызметі. Психология ғылыми жəне тəжірибелік пəн ретінде де негізгі атқарар қызметтері ауқымы өте үлкен.олардың таңбалары: - Психологиялық теориялардың дамуы - Ғылымдар жүйесінде психологиялық ілімдердің интеграциясы - Практикада психологиялық технологиялар, əдістемелерін ұсыну - Психологиялық теориялар мен тəжірибелерді тарату - Əлеуметтік топтарды психологиялық біліммен таныстыру жəне күнделікті өмірде қолдану - Белгілі бір əлеуметтік-психологиялық жүйелер құру жəне ол жүйелер адам өміріндегі түрлі жағдайлар мен еңбек өмірінде көмегін тигізу. Психологияның негізгі мақсат міндеттері. - психологиялық құбылыстардың мəні мен заңдылықтарын түсіндіру - психикалық құбылыстарды басқара білу - психологиялық білімдерді тəжірибенің қандай саласында болмасын қолдану жəне адамға əруақытта нəтижелі жақтарын қарастыру - барлық салада да психологиялық қызметті дамыту - психодиогностика, психокоррекция, психотерапия, психопрофилактика, психологиялық кеңес, психотренинг, психогигиеналық жұмыстарды дамыту жəне жүргізу, қолдану. - адам өз психологиясының дамуы барысында жеке басына тəн қасиеттер туралы танып біліп, күнделікті өмірде адам өзін-өзі басқару мен жеке басы қасиеттерін дұрыс бағалап, дамытуға үйрету.

21 Психология ғылымы салалары. Қазіргі кезде психология ғылымы көп салалы ғылыми пəндермен 40-тан астам салаларға бөлінеді. Бұл жіктелуде негізгі ескертетін жағдайлар: - пəннің зерттеу объектісі - адамның іс-əрекет түрлерін негізге алады - адамның əлеуметтік ортаға қатысы. Күнделікті өмірмен үнемі байланысты ең үлкен салаларын мысалға келтірейік.жалпы психология адамның барлық психикалық құбылыстарының заңдылықтарын зерттейді.əлеуметтік психология, жас ерекшелігі психологиясы, педагогикалық психология, еңбек психологиясы, арнаулы психология, медициналық психология, əскери психология, спорт психологиясы, заң психологиясы, салыстырмалы жəне т.б. психологиялық салалар. Психология ғылымының басқа ғылымдармен байланысы. XIX ғасырдың екінші жартысына дейін психология философия ғылымының бір саласы болып келді, сондай-ақ бұл жаратылыстану, медицина, əдебиеттану ғылымдарымен байланыста дамыды. Психология таным теориясы мен диалектика, ғылым тарихының көптеген салаларымен жəне тарих, əдебиет, лингвистика, география, антропология, өнер ғылымдары мен де байланысы өте зор. Педагогика ғылымы да оқыту, тəрбие процесінде психологиялық заңдылықтарды негізге алу барысында тығыз байланысты. Адам тану ғылымдарында психология ғылымы жетекші орында жəне көптеген ғылымдар саласымен тығыз байланыста дамуда.. Психология ғылымының зерттеу əдістері. Ғылым сипаттамасы тек қана оның пəнін анықтаумен шектелмей, олардың əдістер аймағында қарастырады. Əдістер дегеніміз ғылымның пəндік мазмұнын анықтаудың түрлі тəсілдері. Ғылым əдістері жаңа заңдылықтарды зерттеп, ашу барысында психологиялық зерттеулерді құру принциптерін негізге алады. Психологиялық зерттеулерді құру принциптері. 1. Психикалық құбылыстарды зерттеудің объективтілігі - бұл принцип кез-келген психикалық құбылысты қандай болса да сол күйінде қарау жəне жан-жақты зерттей отырып алынған фактілердің барлығын назардан тыс қалдырмай жинақтау, талдау, дəлелдеу. 2. Психикалық құбылыстарды дамуы барысында зерттеу принципі адамның психикалық құбылыстарының қалыптасып болғаны ғана емес толықтай даму барысында зерттеу. 3. Жеке адамды анализдік синтездік зерттеу принципі жеке адамды терең, жанжақты зерттеу, танымдық, эмоциялық, ерік-жігерлік процестердің жеке жақтарын, жеке қасиеттерді зерттеу, адамның тұтас психикалық бейнесіндегі өзара байланыстары мен өзара шарттарын қарау. Анализдік зерттеу психиканың элементтерін жеке адамның өмірі жəне қызметінің əр түрлі жағдайын тануға мүмкіндік береді, ал синтездік зерттеу барлық жеке психикалық көріністердің өзара байланысын анықтауға жəне белгілі бір адамды толық сипаттайтын тұрақты қасиеттерді табуға көмектеседі. Зерттеу əдістері қандай да бір əдіснамалық талаптарға сай болады.ғылыми - психологиялық зерттеулерге қойыла- тын талаптар; - Құбылыстардың сыртқы көрінісі мен олардың ішкі табиғаты арасындағы толық сəйкестігін таба білу; - Психикалық құбылыстарды зерттеуде психо-физиологиялық принциптерді де негізге алу; - Психологиялық зерттеулердің, негізінен, адам əрекетін əлеуметтік-тарихи талдау нəтижелерін ескеру; - Психологиялық заңдылықтарды адамның психикасы, іс-əрекеті жəне оларды қозғаушы күштердің үздіксіз дамуы процестерін нақтылау; Психологиялық зерттеу əдістері түрлері. Психологиялық зерттеу ерекшеліктеріне байланысты зерттеу əдістері 4 топқа бөлінеді. 1. Ұйымдастыру əдістері. а) өзара салыстыру əдісі мысалы: əртүрлі топты, жасы, қызметі, іс-əрекеті, білімі, т.б. бойынша салыстыра зерттеу.ə) лонгитюд əдісі бір адамды немесе адамдар тобын ұзақ уақыт аралығында қайталап зерттеу.б) комплекстік əдіс зерттеуге əртүрлі ғылымдар

22 өкілдері қатысып, бір объектіні жан-жақты, əртүрлі құралдармен зерттеу. Мысалы: физиологиялық, психологиялық, əлеуметтік жағынан зерттеу. 2. Эмпирикалық əдістер. а) бақылау жəне өзін-өзі бақылау. ə) эксперименттік əдіс-лабораториялық, табиғи жəне қалыптастырушы б) психодиагностикалық əдіс тест, анкета, социометрия, сұрақ-жауап, интервью, əңгімелесу, іс-əрекет нəтижесін талдау, өмірбаянмен танысу. 3. Деректерді өңдеу əдістері. а) сандық статистикалық. ə) сапалық алынған материалды топтау, жүйелеу, жіктеу, салыстыру, психологиялық анықтама, мінездемелер жазу. 4. Реттеу түзету əдістері.( Интерпретациялық əдіс) Аутотренинг, топ тренингі, психотерапеялық əдістер, коррекциялық, оқу-үйрету əдісі. Өін-өзі тексеру сұрақтары: 1. Психология пəні нені зерттейді? 2. Психология пəнінің зерттеу обьектісі қандай? 3. Психология ғылымының қандай мақсат-міндеттері бар? 4. Психология ғылымының қызметі 5. Психология ғылымының салалары қандай? 6. Психология қандай ғылымдармен байланысты дамуда? 7. Психология ғылымының зерттеу əдістері. 8. Ұйымдастыру əдістерінің түрлері, 9. Эмпирикалық зерттеу əдістері. 10. Мəліметтерді өңдеу жəне коррекциялық əдістер. Қолданылатын əдебиеттер 1.Адамуратов Ə. Жалпы психология.-алматы., беттер 2. Намазбаева Ж.И. Психология.-Алматы., беттер 3. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики.-м., стр. 4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии.в 2-х т.т. Т.1-М., стр. 5. Столяренко Л.Д. Психология.-Ростов н/д., стр. 2 дəріс Психология ғылымының даму тарихы. Дəріс мазмұны: 1.Психогияның философия жəне жаратылыстану ғылымдарымен бірлесе дамуы. 2. Ежелгі психология. 3. Орта ғасырдағы жан туралы ілім. 4. ХУІІІ жəне ХІХ ғасырлардағы психология ғылымының дамуы. 5. ХХ ғасырдағы психология 6. Қазақстанда психология ғылымының даму барысы. Мақсаты: Психология ғылымының даму тарихымен,даму кезеңдерімен таныстыру. Психологияның философия мен жаратылыстану ғылымдарымен бірге дамуы. Ерте заманнан бастап адам баласының назары ақыл-ойы айналасындағы дүниенің сырын танып білумен бірге өз денесінің, ішкі дүниесінің, ақыл-ойы, іс-əрекеті мен тіршілік бейнесінің құпия сырларын білуге ұмтылған. Ертедегі Шығыс елдерінде, сонан соң Ежелгі Грецияда адамның тəнімен жанының сырын білуге мəн берілді Пəн атының өзіде грек тілінен аударғанда психология жан туралы ғылым (псюхе- жан, логос- ғылым ) дегенді білдіреді. Кең тараған түсініктерге жүгінсек, алғашқы психологиялық көзқарастар діни ұйымдарға байланысты. Ежелгі грек философтарының алғашқы тұжырымдары діни мифологиялық көзқарастарға қарсы дами бастады. Осыдан жан туралы зерттеулер мен түсініктер психология пəні дамуының алғашқы кезеңі болуы да психология жан туралы ғылым деп танылды. Əр тарихи дəуірде ғылымдар бұл сөз мағынасын түрліше түсіндірді. Психика мəніне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы философияның өзекті мəселесін материя мен сана, заттың жəне рухани болмыстардың ара қатынасын шешуге тəуелді болды. Осы мəселенің

23 шешімін табуда бір біріне қарсы философия бағыттары идеализм мен материализм пайда болды. Идеалистер психиканы болмыс бастауы, өз бетінше жасайтын, материяға тəуелсіз, белгісіз бір зат деп қарастырды.ал материалистік танымда психика туынды, материяға тəуелді құбылыс. Ертедегі Қытай медицинасы мен ежелгі Үндістан дəрігерлері адамның тəні мен психикалық тіршілігінде қан айналу процесінің жəне жүрек қызметі мен организмдегі түрлі сұйықтықтардың құрамына байланысты пайымдаулары келесі дəуірлерде Вавилон, Мысыр, Қытай, Үндістан жəне ежелгі Шығыс елдерінде жалғасты. Бұл түсініктер адам психикасының даму туралы заңдылықтардың бір арнаға бағыттала бастағанын көрсетеді. Осындай тарихи жағдайлар адамның жан дүниесіне қатысты мəселенің ерте кезде де адамзат мəдениетінің, дүниетанымы мен білімінің философиялық жүйесін, табиғат жайындағы мəліметтер мен адам психикасының өзіндік сипаттарын білдіретін ізденістер. Психология тарихын зерттеген ғалымдар бұл пəннің практикалық маңызы мен ғылыми білімдер жүйесінде алатын орнын оның философия мен жаратылыстану ғылымдарынан бастама алғандығын түсіндіреді. Бұл объективтік шындық жəне ғылыми тұжырым. Ежелгі психология. Адамдар өздері тіршілік ететін ортамен айналадағы заттар мен құбылыстарды өзіндік жан болады деген. Мұндай ұғым анализм (латынша анима жан деген сөз) деп аталады. Ежелгі грек жұртының ғұламалары Гераклит (б.з.д. VI ғ.) Демокрит (б.з.д. V ғ.) жан табиғаттың бір бөлігі, ол сол табиғат заңына бағынбайды деген пікірді қолдады Демокрит психиканы (жанды) оттың атомдарындай қозғалмалы қасиет деп санады. Сонда жан туралы алғашқы ілім психиканы адам пəнінің қасиеті деген материалистік түсінік дамуымен қатар Платонның (б.з.д ж.ж.) жан мəңгілік нəрсе, ол өлмейді, өшпейді деген идеалистік бағыты дамыды. Ежелгі дүние тарихында айрықша орын алатын энциклопедист ғалым Аристотель (б.з.д ж.ж.) психологиялық ой-пікірді табиғи негізде түсіндіріп, психика туралы ілімді тереңірек зерттеп Жан туралы деген еңбек жазды. Гераклит пен Демокриттің, Платон мен Аристотельдің жан туралы көзқарастары психологиялық ілімнің дамуына ғылыми негіз болды. Сонымен қатар ежелгі психологияда Римнің көрнекті ойшылдары Лукреций (б.з.д.i ғ.), Гален (б.з.д.ii ғ.) жан туралы ілімнің табиғи негіздерін қарастырса, грек ойшылы Сократ (б.з.д ж.ж.) адам жаны тəніне тəн жəне ол ақыл-ой арқылы реттеліп отырады деген түсініктер жасаған. Орта ғасырдағы жан туралы ілім. Орта ғасырда Аристотельдің жəне басқа да ғалымдардың идеалары, ашқан жаңалықтары, ой-пікірлері жаңа сипат алып, аты əлемге əйгілі Əбу Насыр əл Фараби ( ж.ж.), жəне Əбу Али ибн Сина ( ж.ж.) Ибн Ронед ( ж.ж.) жəне т.б. орта ғасырлық ғұламалардың зерттеулері арқылы адамның жан дүниесі жайындағы ілім дами түсті. Араб ғалымы Ибн əл Хайсам ( ж.ж.) Иранның дəрігер ғалымы Закария Рази ( ж.ж.) еңбектерінде адам дүниесі жайлы сол кезеңдегі ғылыми жетістіктерге сүйеніп тəжірибелік жақтары мен психофизиологиялық идеаларын ұсынды. Психология ғылымының тарихында ғасырдың алатын орны ерекше. Бұл кезеңде Европа ғалымдары да психология ілімі жайында жаңаша пікір көзқарастарды дамытып ғылымда тəжірибелік зерттеулерге негіздеді. Психологиялық ілімді дамыту жолында мұндай көзқарастарды қолдағандар: ағылшын ғалымы Френсис Бэкон ( ж.ж.) Декарт ( ж.ж.) Т. Гоббс ( ж.ж.), Б. Спиноза ( ж.ж.)г.лейбниц ( ж.ж.) Дж. Локк ( ж.ж.) т.б. XVIII ғасырдағы психология. XVIII ғасырда психология ғылымының дамуына физик И.Ньютон мен физиолог ғалым А.Галлердің зерттеулері негіз болды.xviii ғасырдағы психофизикалық құбылыстардың мəнін ашу енді психофизиологиялық мəселелерге ауысып, түрлі психикалық процестардің сыры жүйке жүйесінің қызметімен байланысты. Олардың ішінде Швейцария ғалымы А. Галлердің бағдары психиканың пайда болуында жүйкелік процестер бірінші, ал түрлі ойлар мен идеялардың өзара байланысты түрде туындауы екінші кезектегі құбылыс деген көзқарасты ұсынып, психологиядағы эмпиристік бағытты қолдады. Ньютон мен Локк ассоциативтік психолгияны механикалық жəне сексуалистік көзқарастарға негіздей отырып зерттеді. XVIII ғасырдағы ассоциация детерминистік

24 сипатта болды.психология тарихында ассоциацияны жалпы категориялық ұғым деңгейіне тұңғыш дəріптеуші ағылшын дəрігері Гартли ( ж ж). Ол психологиялық процестердің барлығы ассоциацияға сүйенеді деп түсіндірді. Адамды бақылау деген еңбегі (1749 ж) ассоциациясының өзекті ілім болып қалыптасуына бастама болды жəне Гартли теориясы XVIII ғасырдағы ассоциациялық материалистік ілімнің негізі болды. XIX ғасырдағы психология. XIX ғасырдың бірінші жартысы психологияның тарихындағы елеулі кезең болды. Бұл аралықта рефлекторлық теорияға негізделген ассоциациялық бұрынғы концепция матералистік тұрғыдан нығая түсті, оның субстрамы мен ішкі бейнесінің санаға айналуын Т.Браун ( ), Джемс Милль ( ), Дж. Ст. Ммилль ( ) сияқты зерттеушілер. Ассоциялардың жасалу барысы биология мен жүйке физиологиясын зерттеу нəтижелерімен анықталды. Г.Гельмгольц ( ) ассоциацияның жасалуын сезім мүшелерінің қызметі деп санаса, ал Ч. Дервин ассоциацияны эмоция арқылы түсіндірді. Орыс физиологы И.М. Сеченов ( ) ассоциацияның физиологиялық негізін бас миы рефлексінің қызметімен ғылыми тұрғыдан дəлелдесе, Г.Спенсер ( ) оны психиканың филфенездік дамуымен ұштастырып, жалпы, психика дамуы мінез құлықтың өзгеруіне бейімделеді деді. XIX ғасырда адамның жан жүйесін зерттейтін ғылым сапалық жаңа мəнге ие болды, адамның табиғатпен, қоғаммен тығыз қатынаста болып, оған үнемі бейімделіп отыратындығы нақтылы іс - əрекеттер арқылы жүзеге асып, оның шынайы мəні айқындалды. Ғылымның мұндай жетістіктері психологияны дербес пəнге айналдырды, оның өзіндік мақсат міндеттері мен зерттеу əдістерін анықтады.психологияның XIX ғасыр ортасында дербес ғылыми пəнге айналуының табиғи ғылыми негізі физика мен химия, физиология мен биология, дарвинизм мен рефлекс туралы ілім, сезім мүшелерінің психофизиологиясы мен психофизикалық зерттеулердің нəтижелері. Бұл пəннің тəжірибелік ғылым ретінде бой көрсетуін бірқатар зерттеулерге жəне теориялық көзқарастарға сүйене отырып баяндаймыз. Мəселен, 1) В.Вундт жəне Ф.Брентано ( ) көзқарастарындағы психикалық құбылыстардың əуел бастаған өзінше пайда болуы деген пікірлердің дəрменсіздігі; 2) И. М. Сеченов зерттеулерінде организм мен оның тіршілік ортасы өзара қатынасы алғашқы, ал психикалық құбылыстардың сол қатынастардан туындайтыны нəтиже деп саналуы. Сөйтіп, Сеченевтың материалистік бағыт ұстап, оның сол кездегі қоғамдық тарихи жағдайға тəуелді деп қарастырылуы; 3) психиологияның дербес тəжірибелік ғылым болып қалыптасуына тірек болған көзқарастардың философиялық жəне биологиялық негіздері; 4) əр кезеңде тарихи жағынан қалыптасқан, психологиялық бейнелеудің мəнін білдіретін организмнің биологиялық құрылымы; 5)организмнің бейнелеу қасиеті жайындағы аристотельдік, декарттық жəне дарвиндік зерттеу нəтижелері. Психология ғылымының дамуындағы бағыттар мен мектептер. Психологияның дамуындағы түрлі бағыт бағдар мен түрлі ағымдағы мектептер де бұл пəннің сан алуан мəселелерін əрқилы көзқарастар тұрғысынан қарастырады. Олардың негізділері мыналар: Э.Титченер негізін қалаған құрылым психологиясы (көрнекті өкілі В.Вундт. Бұл мектеп сананың құрылымын тəжрибелік тұрғыдан іздестіруді мақсат етті); Вюрцбург мектебі (Батыс Европа мен АҚШ-та кеңінен таралды. Психикалық процестерді тəжірибелік зерттеулер арқылы анық талдады. Көрнекті өкілдері: К.Марбе, И.Орт, А.Майер, Г.Уотт, А.Мессер, Н.Ах, К. Бюлер, О.Зельц). Бұл мектептің негізі Германияда қаланды. Американдық психологиядағы функционализм ағымы. Негізгі мақсаты психология ғылымының жетістіктерін тəжірибеде қолдана отырып, адамның мінез құлқын зерттеу. Бұл ағымның көрнекті өкілінің бірі Р.Вудвортс ( ) болды. Бихевиоризм ХХ ғасырдағы психология ғылымын сипаттайтын американдық бағыт. Ол адамның құлқын жете қарастырады да, сананы негізгі зерттеу объектісі деп санамайды. Бихевиоризмнің іргесін қалаушы Эдвар Торндайк ( ). Гештальт психология Германиядағы психологиялық мектеп. Оның негізін қалаған Макс Вертгеймер ( ). Гештальт немісше тұрпат, түр, форма, құрылым. Қазақша құрылым психологиясы деп алып отырмыз. Бұл мектептің мақсаты жеке психикалық процестердің құрылымын тəжірибе жүзінде зерттеу.

25 Фрейдизм. Бұл Австрия ғылымы З.Фрейд ( ) есіммен аталатын бағыт. Зерттеу ілімі психоанализ деп аталады. ХХ ғасырдың жылдарында капиталистік елдерде бихевиоризмнің психология ғылымының даму тарихында өзіндік бағыт бағдары жəне ғылыми маңызы бар когнитивтік бихевиоризм (адамның ішкі дүниесін зерттеп, танып білу), гипотезалық дедукциялық бихевиоризм (психологияның даму қисынын зерттеу), операнттік бихевиоризм жəне неофрейдизм тəрізді жаңа бағыттары пайда болды. Неофрейдизм (көрнекті өкілі Х.Корни, ) биологиялық еліктеудің əлеуметтік факторлармен байланысын психологиялық тұрғыдан зерттесе, ал американ психологы Курт Левин ( ) адамдардың белгілі бір топтарының қозғаушы күштерін, ондағы адамдардың өзара қарым қатынасын қарастырып, өріс теориясын жасады. Бала ақыл ойының дамуын, оның ойлауы мен сөйлеуін т.б. мəселелерді бір жүйемен қарастырған біздің заманымыздағы көрнекті психолог маман швецариялық Жан Пиаже ( ). Кеңестік психологияның дамуы. Ресейде психологиялық ой пікір, негізінен, екі түрлі бағытта өрістеді. Оның бірі бостандық жолындағы жалпы халықтық қозғалыстағы сана сезімнің дамуы, екіншісі ресми идеология. И.М.Сеченевтың Бас миының рефлексі деген еңбегі Ресейдегі психология ғылымының дамуы үшін жартылыстық ғылыми негіз болды, сөйтіп, материалистік психологиялық ой пікірдің дамуына күшті ықпал етті. Сонымен қатар, Қазан төңкерісіне дейінгі Ресейде Г.И.Челпановтың ( ), кеңестік кезеңде В.М. Бехтеревтің ( ), И.П.Павловтың зерттеулері, Н.Е.Введенский мен А.А.Ухтомскийдің рефлекске байланысты ашқан жаңалықтары психологияның табиғи ғылыми негізін одан əрі өрістетуге жол ашты Кеңестік дəуірде психология ғылымының іргесін қалауға П.П.Блонский, В.Я.Струмлинский, К.Н.Корнилов, Б.М.Теплов т.б. үлес қосты. Психика дамуын əлеуметтік тарихи мəдени теория тұрғысынан зерттеп, көптеген еңбек жазған Л.С. Выготский ( ), іс - əрекет психологиясының мəселелерін зерттеген С.Л.Рубинштейн ( ), А.Н.Леонтьев т.б. еңбектері бұл ғылымның методологиясы мен принциптерін жаңа сипатта дамуға бағдарлады. Қоғамның тарихи даму мұқтаждығының, экономика мен идиологияның, мəдениеттің өрістеуіне сəйкес кеңестік дəуірде психологияның түрлі салалары мен тармақтары дамып, жеке жеке ғылыми пəнге айналды. Соның нəтижесінде тəлім тəрбие психологиясының даму қарқыны мен оның қамтыған мəселері əр алуан болды. Қазақстанда психология ғылымының даму жолы. Психология ғылымына тікелей қатысты болмағанымен, адамның жан дүниесі жөніндегі пайымдаулар мен ой пікірлер Қазақстанда өте ерте кездерден бастау алып, ХV ХІХ ғасырдағы қазақ халқы ғұламаларының, ағартушы демократтарының туындыларында айтарлықтай көрініс берді. Одан бұрынғы дəуірлерде ақын жыраулардың өлең толғауларында, билердің шешендік сөздері мен халықтық нақылдар да, ел намысын қорғаған батырлардың отаншылдық істерінде адам жан дүниесінің жұмбақтарына терең бойлап, болашақ ұрпаққа тағылым берерлік мол рухани қазына жатқандығын қазіргі кезде əр тарапты зерттеліп, белгілі жүйеге келтірілуде. Аса көрнекті ғалым Ш.Уəлиханов шығармаларында халықтың рухы оның таным наным түсініктерімен тығыз ұшырастырылады. Ы.Алтынсарин еңбектері этникалық жəне балалар психологиясының қыр сырына толы болды. Абай туындылары да туған халқының жан дүниесіне тəн қарапайым сезімнен бастап кемеңгерлік ақыл ой шыңына дейінгі мəселелерді қамтиды. Ал Сұлманмахмұт Торайғыров жан мен тəн ылғи да бірлікте, байланысты болады деген орынды сөз қалдырды. Психологиялық ой толғаулар мен пайымдау түсініктер Шəкəрім Құдайбердіұлы мен өзге де ағартушы демократтарда, ақын жырауларда көп кездеседі. Кеңестік кезеңде де Қазақстандағы психология ғылымының өрісі кеңейіп, халыққа білім беру, тəлім тəрбие істерінің мақсат міндеттерімен сабақтасты. Жүсіпбек Аймауытовтың Психология оқулығы мен Жан жүйесі жəне өнер таңдау деген туындысы психология пəні бойынша таза ана тілімізде жазылған алғашқы еңбек жылдары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатовтардың оқу ағарту, тəлім тəрбие істерімен өзара ұшырастырылған ұлттық сипаттағы психологиялық ой пікірге толы мəнді еңбектер жазды. С.Балаубаев, Т.Тəжібаев, М.Мұқанов, А.Темірбеков, Ə.Ситдықов, Е.Суфиев тəрізді психолог мамандардың ғылыми зерттеулер жүргізген

26 мəселелері, тақырыптары сан алуан. Қазақстандағы психология ғылымы сан салаға тарамдалып, қанатын кеңінен жайып өркендеп келе жатқан ғылыми пəндер қатарына жатады. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1. Психологияның философиямен бірлесе дамуы. 2. Психологияның жаратылыстану ғылымдарынан бастау алуы. 3. Ежелгі жан туралы түсініктер қандай 4. Орта ғасырдағы жан туралы түсініктер мен көзқарастар. 5. ХУІІІ ғасырдағы психология. 6. ХІХ ғасырдағы психология ғылымының дамуы. 7. Психологиялық бағыттыр мен мектептер 8. Қазақстандағы психология ғылымының даму барысы. Қолданылатын əдебиеттер: 1. АлдамуратовƏ.Жалпы психология-алматы., Ждан А.Н. История психологии.-м., Психология:Адамзат ақыл-ойының қазынасы.10 томдық. 1,2,3,4 том./жетекшісі-акад. Ə.Н.Нысанбаев.-Алматы:Таймас, Ярошевский М.Г. История психологии.-м., Əлемдік философиялық мұра. 20 томдық шығ. 9 том «Өмір филисофиясы».- Алматы, Леонтьев А.Н.Лекции по общей психологии.-м., дəріс Психика жəне жүйке жүйесі. Дəрістің мазмұны: 1.Психика туралы түсінік. 2. Психика дамуын бейнелеу теория тұрғысынан түсіндіру. 3. Психиканың жаратылыстық ғылыми негізі. 4. Сана-психика дамуының жоғары сатысы. 5. Психикалық құбылыстар құрылымы. Мақсаты: Психиканың жаратылыстық ғылыми негізі жүйке жүйесімен байланыстылығын жəне адам санасының психика дамуының жоғары сатысы екендігін түсіндіру. Психика туралы түсінік. Психика сезім мүшелерінің бізді қоршаған сыртқы заттар мен құбылыстарға əсерлерін, тітіркендіруінен пайда болады. Бұл жағдай психиканың сыртқы орта мен объективтік шындықтың өзара шартты байланыста екнін көрсетеді. Сыртқы нəрселердің адам миына əсер етуі салдарынан түйсінулер мен қабылдаулар, елестер мен сезімдер, т.б. психикилық процестер пайда болды. Сонда, психика дегеніміз үнемі болып отыратын қозу мен тежелу сияқты физиологиялық процестердің ми қабығында жасалуы. Сыртқы заттар мен құбылыстардың əсері мида түйсіну, қабылдау, елес тудырып, олар адамның түрлі ойлау əрекеттері арқылы қорытылады. Адам өзінің мақсат-мүдделеріне қарай оларға тітіркеніп, (икемделеді) бейімделеді. Осы жайттар психика қоршаған сыртқы ортамен қарымқатынасынан пайда болып отыратын күрделі бейнелеу процесі екендігін дəлелдейді. Адам психикасының пайда болуы, дамып жетілуі-тарихи процесс. Ол адамның қоғамдық еңбегі, дыбысты тілі жəне сөйлеуінің даму ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Бұл психика дамуында айқықша мəнді физиологиялық құбылыс жəне адам тіршілігі үшін де маңызды. Психикалық бейнелеудің өзіндік сипаты, ең алдымен, жүйке жүйесінің қызметінің байланысты болса, екіншіден, бұл бейнелеу адам санасында өз таңбасын, ізін қалдырып отырады да, жан дүниесінің сырына айналады. Психика идея да, материалдық сипаты бар зат та емес. Психика- мидың негізгі (қызметі) қасиеті. Психиканы бейнелеу теориясы тұрғысынан түсіндіру. Табиғат пен қоғамның барлық құбылыстары сияқты психика да үнемі даму үстінде болады. Бұл табиғи заңдылық. Психиканың пайда болуы ғылыми көзқарастарға сəйкес материяның ұзақ дəуірлер бойғы эволюциялық дамуымен бірлікте қарастырылады. Материя табиғатын зерттеу əр түрлі қозғалыс түрлерімен ұштастырылады. Қозғалыс