1 ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟΥ ΔΕΝΤΡΟΥ Η σύνδεση των δέντρων με τη λατρεία και τα έθιμα της λαϊκής λατρείας είναι πανάρχαια και συναντάται σ όλες τις θρησκείες. Αναζητώντας, λοιπόν, τις ρίζες του εθίμου, πρέπει να ξεκινήσουμε από τα πολύ παλιά τα χρόνια από τότε δηλαδή που το δέντρο, «φυλλοβολώντας το χειμώνα και ξαναζωντανεύοντας την άνοιξη ή και φυλλοκρατώντας ολοχρονίς, όταν όλα γύρω μαραζώνουν, είναι ατόφια η εικόνα της ζωής που βγαίνει από της γης τα βάθη». Για τον πρωτόγονο, επομένως, το δέντρο είναι η ενσάρκωση της ζωής μάλιστα «φορτωμένο μαζί κι από τους καρπούς, που τονώνουν το κορμί, το δέντρο γίνεται παράσταση της Γης κι είναι γεμάτο από τη μυστική της δύναμη. Κι όταν η Δύναμη μεταμορφώνεται σε θεούς και δαίμονες, το δέντρο γίνεται ο ενσαρκωμός και παραπέρα η κατοικία του θεού ή του δαίμονα που βγαίνει από τούτο. Ένα του δέντρου κλαδί, ασκάλιστο ή χοντροσκαλισμένο στην αρχή, γίνεται ομοίωμα του θεού μπροστά του στέκει ο βωμός ή δίπλα χτίζεται ένας ναός, αγιάζοντας το σύδεντρο». Κι ο λάτρης, τέλος, προσεύχεται στο δέντρο κι αγγίζει τα κλαριά του για απόκτηση της δύναμής του. Στη θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων η δεντρολατρεία κατέχει σπουδαία θέση. Στη Μινωική θρησκεία η παρουσία του ιερού δέντρου είναι σημαντική, ενώ η μεγάλη θεά της εμφανίζεται καθισμένη κάτω από το φουντωμένο ιερό της δέντρο. Στη Μυκηναϊκή επίσης η θεά της βλάστησης, της ευφορίας και των δέντρων, όπως φαίνεται στο χρυσό δαχτυλίδι των Μυκηνών του 15ου αιώνα π.χ., υποδέχεται τους δαίμονες, που της προσφέρουν το νέο κρασί, καθισμένη σε κάθισμα κάτω από το ιερό δέντρο. Γνωστά ακόμη είναι: το ιερό δέντρο της Αθηνάς στην Ακρόπολη, η ιερή «φηγός» της Δωδώνης, τα δέντρα των Δρυάδων Νυμφών, οι οποίες ζούσαν και πέθαιναν μαζί με τις «δρυς» τους κ.λ.π. Δεν είναι χωρίς σημασία, επίσης, ότι: 1) Μινωίτες και Μυκηναίοι πρόσφεραν σπονδές σε ιερούς κλάδους, 2) τα ιερά που αναφέρει ο Όμηρος δεν ήταν παρά ένας βωμός σε κάποιο άλσος με αφιερώματα κρεμασμένα ολόγυρα στα δέντρα, 3) οι αρχαίοι συνήθιζαν να στολίζουν τα σπίτια τους με κλωνάρια δάφνης και ελιάς υποδεχόμενοι το νέο χρόνο κ.λ.π. Στη Φρυγία, τέλος, ένα δέντρο αειθαλές, πεύκο ή έλατο, είναι το κέντρο ορισμένων τελετουργιών που συνδέονται με τη λατρεία της μεγάλης Θεάς, της Κυβέλης. «Είναι η μορφή της Μητέρας Γης και το δέντρο η χρονιάτικη βλάστησή της. Σ ένα ανοιξιάτικο πανηγύρι το δέντρο τούτο στολίζεται με μενεξέδες, μάλλινες κορδέλες κι ανοιξιάτικα λουλούδια απάνου κρεμιέται και τ ομοίωμα μικρού παλικαριού, ο γνώριμος ανθρωπομορφισμός του Μαγιόκλαδου και του γονιμικού δαίμονά του».
2 Από την αρχαιότητα η ιδέα του δέντρου μπαίνει στο χριστιανισμό, ως σύμβολο πλέον του δέντρου «της Γνώσεως» της Παλαιάς Διαθήκης και μετέπειτα του Χριστού, που θεωρήθηκε ως το αληθινό «δέντρο της ζωής». Με δυο δέντρα ελιάς συμβολίζονται ακόμη η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη. Αργότερα πάλι οι χριστιανοί, ακολουθώντας πατροπαράδοτες συνήθειες, στολίζουν τις εκκλησίες, που πανηγυρίζουν, με κλωνάρια μυρτιάς, δάφνης και ελιάς, ενώ συν τω χρόνω εμφανίζονται δέντρα (ορειχάλκινα, σιδερένια ή σε μωσαϊκά) και στο διάκοσμο των ναών «Η παλιότερη μαρτυρία, που αναφέρει παρόμοιο διάκοσμο, είναι ένα χειρόγραφο πιθανώς του 13ου αιώνα στο Βρετανικό Μουσείο, το οποίο κάνει λόγο για ένα ναό, που έκτισε το 512 ο βυζαντινός αυτοκράτορας Αναστάσιος ο Α στο Tur Abdin της βόρειας Συρίας. Μαζί με τα άλλα αφιερώματα και στολίδια γίνεται λόγος και για δύο μεγάλα ορειχάλκινα δέντρα, τα οποία ήταν στημένα στις δυο πλευρές της Ωραίας Πύλης του ιερού Βήματος. Στα φύλλα των δέντρων υπήρχε θέση για φώτα, ενώ στο καθένα κρέμονταν πενήντα (50 ) αργυρές αλυσίδες από πάνω έως κάτω και σ αυτές ήταν τοποθετημένα μικρά αντικείμενα από χαλκό, χρυσό και άργυρο, όπως: αυγά, ζώα, πτηνά, σταυροί, στέφανα, κλαδίσκοι, δίσκοι κ.α.». Η περιγραφή θυμίζει ασφαλώς το διάκοσμο των σημερινών Χριστουγεννιάτικων Δέντρων (Χ.Δ.). Η τοποθέτηση των δέντρων στην εκκλησία του Tur Abdin προφανώς δεν έγινε τυχαία. Ο Λουκιανός (2ος αιώνας μ.χ.) αναφέρει πως στη Συριακή πόλη Ιεράπολη οι ειδωλολάτρες πρόσφεραν στη Θεά τους θυσίες, κρεμώντας στο δέντρο τα θυσιαζόμενα ζώα με ενδύματα και διάφορα χρυσά και αργυρά αντικείμενα, τα οποία είχαν την έννοια του αποτρόπαιου (δηλαδή να αποτρέπουν το κακό). Οι χριστιανοί, λοιπόν, μη μπορώντας να καταργήσουν το δημοφιλές έθιμο, του προσέδωσαν χριστιανικό νόημα και έβαλαν το δέντρο στις εκκλησίες, εξακολουθώντας να κρεμούν σ αυτό διάφορα μικροαντικείμενα, αγγεία, απομιμήσεις ζώων και πτηνών κ.λ.π. Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι η προέλευση του εθίμου είναι Ανατολική και πως από την Ανατολή πέρασε στη Δύση. Πότε όμως συνέβη αυτό και πότε εμφανίζεται σαν ειδικό πια δέντρο των Χριστουγέννων, δεν είναι γνωστά. Οι αρχαιότερες μαρτυρίες χρήσης κλάδων ή δέντρων ελάτης για χριστουγεννιάτικο διάκοσμο στις γερμανικές χώρες αναφέρονται στην περιοχή του Στρασβούργου, κατά το 16ο αιώνα. Η ευαισθησία των Γερμανών για το έλατο και ο συμβολισμός της ελπίδας, της σταθερότητας, του κουράγιου και της δύναμης, που του απέδιδαν, αποτυπώνεται στο τραγούδι των Ιπποτών «o Tannenbaum, o Tannenbaum» (Ω έλατο, ω έλατο), που προέρχεται από την ίδια χρονική περίοδο (1550).
3 Είναι βέβαιο, επίσης, πως από τη Γερμανία το έθιμο επανήλθε στις ορθόδοξες χώρες κατά τους δύο τελευταίους αιώνες. Στην Ελλάδα το έφεραν οι Βαυαροί του Όθωνα και τα πρώτα δέντρα στολίστηκαν στην Αθήνα τα Χριστούγεννα του 1835. Διαδόθηκε στις αρχές του εικοστού αιώνα στη χώρα μας και εκλαϊκεύτηκε μετά το Β παγκόσμιο πόλεμο. Στη Χαλκιδική μπήκε μάλλον μέσω των χριστουγεννιάτικων σχολικών γιορτών. Στην περαιτέρω όμως διάδοση και επικράτηση του εθίμου συνετέλεσε και η καλλιέργεια του Χ.Δ. στη Β. και Κ. Χαλκιδική και ειδικά στον Ταξιάρχη, που διατηρεί σταθερό το ποσοστό συμμετοχής του (50%) στη συνολική ελληνική παραγωγή και παραμένει ο κύριος παραγωγός και προμηθευτής της Αγοράς με Χ.Δ. Αξίζει ακόμη να ειπωθεί πως με την καλλιέργεια του χριστουγεννιάτικου έλατου «πολλές άγονες ιδιόκτητες περιοχές καλύφθηκαν από πράσινο, η ανθρώπινη παρουσία στο βουνό ενισχύθηκε, η φροντίδα για το περιβάλλον είναι στα χέρια αυτών που ξέρουν καλά την αξία του και το εισόδημα των κατοίκων γνώρισε σημαντική αύξηση». Σήμερα το Χ.Δ. ασφαλώς αποτελεί το σημείο αναφοράς του χριστουγεννιάτικου διάκοσμου κάθε σπιτιού.. Το στόλισμά του είναι από τις πιο ευχάριστες ασχολίες παιδιών και γυναικών δίπλα του θα ακουστούν τα κάλαντα κοντά του θα μαζευτεί η οικογένεια για να υποδεχτεί την καινούργια χρονιά τα στολίδια του ερεθίζουν τη φαντασία των μικρών σ αυτό θα «αφήσει» ο άι-βασίλης τα δώρα των παιδιών. Πότε, πώς και γιατί χρησιμοποιήθηκε το χριστουγεννιάτικο δέντρο σαν σύμβολο; Σύμφωνα με μερικούς ερευνητές, οι χριστουγεννιάτικες γενικά δοξασίες και παραδόσεις, αποτελούν ένα μίγμα από κατάλοιπα της λατρείας του Σατούρνο (μιας θεότητας που ταυτίζεται με τον Κρόνο) κι άλλων δοξασιών που αναμίχθηκαν με τις χριστιανικές, για να ξεχαστεί στο πέρασμα των αιώνων η αρχική τους προέλευση. Τον 4ο αιώνα μ.χ. η 25η Δεκεμβρίου καθιερώθηκε ως η μέρα της Γέννησης του Χριστού και ταυτόχρονα σαν η πρώτη μέρα του χρόνου. Ωστόσο υπάρχουν μαρτυρίες ότι τα Χριστούγεννα γιορτάζονταν στη Ρώμη στις 25 Δεκεμβρίου από το 336. Κι η ίδια αυτή μέρα ήταν κι η Πρωτοχρονιά. Το δέντρο, σαν χριστουγεννιάτικο σύμβολο, χρησιμοποιήθηκε μετά τον 8ο αιώνα. Εκείνος που καθιέρωσε το έλατο σαν χριστουγεννιάτικο δέντρο ήταν, σύμφωνα με την παράδοση, ο Αγιος Βονιφάτιος, που για να σβήσει την
4 ιερότητα που απέδιδαν οι ειδωλολάτρες στη δρυ, έβαλε στη θέση του το έλατο, σαν σύμβολο χριστιανικό και ειδικότερα σαν σύμβολο των Χριστουγέννων. Φυσικά, στο πέρασμα των αιώνων, το νόημα του χριστουγεννιάτικου δέντρου πήρε αναρίθμητες μορφές. Κι αρχικά, για να συμβολίσει την ευτυχία που κρύβει για τον άνθρωπο η γέννηση του Χριστού, άρχισε να γεμίζει το δέντρο-σύμβολο με διάφορα χρήσιμα είδη- κυρίως φαγώσιμα κι αργότερα ρούχα κι άλλα είδη καθημερινής χρήσης, συμβολίζοντας έτσι πρακτικά την προσφορά των Θείων Δώρων, για να εξελιχτεί προοδευτικά σ' ένα απαραίτητο διακοσμητικό είδος της μέρας αυτής, που αργότερα πήρε και τη θέση της "Δωροθήκης"- του χώρου δηλαδή που σ'αυτόν τοποθετούσαν οι συγγενείς και φίλοι τα δώρα τους ο ένας για τον άλλο. Για την Αγγλία ο Τσαρλς Ντίκενς, ο συγγραφέας εκείνης της εποχής, φρόντισε να ξαναπάρουν τα Χριστούγεννα την παλιά χαρούμενη γιορταστική μορφή τους, όσο κανένας άλλος. Κι αν σήμερα σ'ολόκληρο τον κόσμο το χριστουγεννιάτικο δέντρο θυμίζει αυτή τη μέρα, αυτό σίγουρα οφείλεται στον Ντίκενς, που σε διάφορα έργα του και πιο πολύ ακόμα στις χριστουγεννιάτικες ιστορίες του, και το πασίγνωστο Κρίστμας Κάρολ, το προβάλλει σαν βασικό χριστουγεννιάτικο σύμβολο. Στην πατρίδα μας, το χριστουγεννιάτικο δέντρο το έφεραν για πρώτη φορά στην Αθήνα οι Βαυαροί. Χαρακτηριστική είναι η απουσία του χριστουγεννιάτικου δένδρου, από τους Προμάχους και τη Σωσάνδρα τα παλιότερα χρόνια, όπως άλλωστε και από τα περισσότερα μέρη της Ελλάδας. Η καθιέρωση όμως και στα χωριά αυτά τα τελευταία χρόνια του εθίμου αυτού, που παραπέμπει στο αρχαίο ρωμαϊκό έθιμο του στολισμού των σπιτιών με κλαδιά δένδρων και που πέρασε σε μας από τις βόρειες χώρες δεν είναι κατακριτέα. Κι αυτό, γιατί το χριστουγεννιάτικο δένδρο, που συμβολίζει την αναπαραγωγή, την αναβλάστηση, το "οικογενειακό δένδρο" και την καινούρια ζωή, χαρίζει κέφι και χαρά σε μικρούς και μεγάλους, απομακρύνοντάς τους από την πεζή πραγματικότητα. Το έλατο εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο και έγινε απαραίτητο για όποιον... σέβεται τα Χριστούγεννά του. Εκτός όμως από λαμπρές λάμπες και ηλεκτρικά φωτάκια, στον πλανήτη κυκλοφορούν και πολλές άλλες ιδέες. Στη Λιθουανία, για παράδειγμα, βάζουν στο δέντρο τους μια αράχνη και τον ιστό της. Γιατί ο θρύλος λεει ότι αυτό είχε κάνει μια φτωχή γυναίκα όσο κοιμόνταν τα παιδιά της. Όταν αυτά ξύπνησαν, ανήμερα Χριστούγεννα, βρήκαν το δέντρο με τους μεταξένιους ιστούς να λάμπει.
5 Στην Τσεχοσλοβακία στολίζουν το δέντρο με βαμμένα τσόφλια αυγών και στις ΗΠΑ βάζουν γιρλάντες από ποπ- κόρν. Αλλού, κρεμούν κέρατα ζώων και καμπανούλες, για να τρομάξουν τα κακά πνεύματα. Παλιότερα, έβαζαν αναμμένα κεριά στα έλατα. Το έθιμο γινόταν αιτία για πολλά ατυχήματα!. Έτσι, μέχρι να εφευρεθούν τα ηλεκτρικά φωτάκια, οι προνοητικοί είχαν και έναν κουβά νερό κάτω από το δέντρο, για τον κίνδυνο πυρκαγιάς