ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΜΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΜΕΝΗ ΠΡΟΒΕΛΕΓΓΙΟ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΟ ΑΤΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ Son bleu Bleue grise violette ocre Jaune Passe et glisse cette lumière sans ombre A. Provélenguios Υπήρχε κάτι µυστικό στην επικοινωνία µας. Εκείνος µου άνοιγε µυστικά περάσµατα, απ' όπου περνώντας το φως στροβιλιζόταν σ' όλους τους τύπους χρωµάτων και σχηµάτων της αρχιτεκτονικής συνείδησης. Εγώ φαινόµουν, σαν να έδενα όλα αυτά τα σχήµατα ή χρώµατα στο νου µου, κάνοντάς του ερωτήσεις. Όταν του έλεγα πως έκανα χορό ή έγραφα ποίηση, φαινόταν µπλεγµένος απέναντί µου. "Ώστε κάνεις χορό; Είσαι ευτυχισµένη!" µου έλεγε. Ή: "πολύ καλά κάνεις και γράφεις. Με τη γραφή ρίχνουµε φως µέσα στους ανθρώπους...". Ανέµελος µέχρι την τελευταία του στιγµή, ήθελε εν τούτοις γερά νεύρα για ν' αντιµετωπίσεις την απαισιοδοξία του. Σπάνιας ζωτικότητας ο ίδιος. µας µάθαινε να τολµούµε, να ξεδιπλώνουµε όλο το νήµα της ζωής µέχρι την άκρη της γνώσης. Υπερασπίζοντας την ποιότητα, άγγιζε µε τις αξίες του το πιο σκοτεινό σηµείο του λόγου ή της ύπαρξης. Έλεγε αστεία. Προσπαθούσε να φανταστεί ή να κάνει προτάσεις, όσο το δυνατόν περισσότερο εφικτές µέσα στο ποιόν της αρχιτεκτονικής σκέψης και συνείδησης. Μαχόταν ιδιαιτέρως για την αγνή αρχιτεκτονική συνείδηση. Έλεγε πολύ συχνά για τον Le Corbusier, πως ήταν αγνός, εννοώντας τις προθέσεις του. Σε συνοµιλίες του µαζί µας έδειχνε πως δεν µπορούσε να δεχτεί ως σωστό ενα αρχιτεκτονικό σχέδιο, χωρίς την ανάλογη αγνή πρόθεση, από τον µελετητή ή εργοδότη. Εύρισκε πάντα το µέτρο. Όριζε µε
το µυαλό του τα όρια της ανθρώπινης διάθεσης, θέτοντας το ανάστηµά του ανάµεσα στο άτοµο και στις επιδιώξεις της εξουσίας και τα σχέδιά της. Θυµάµαι όταν συζητούσαµε για την αρχιτεκτονική µου είχε πει, δείχνοντας τα δάκτυλά του : "Αυτά εδώ είναι οι ανθρωπιστικές επιστήµες, η ιστορία, η φιλοσοφία, η ανθρωπολογία...". Και κόβοντάς τα στη ρίζα τους, µε το άλλο και δείχνοντας την παλάµη του, "...και αυτή εδώ είναι η τεχνική. Όσο πιο γερά συναρµολογούνται τα δάχτυλα στην παλάµη,οι ανθρωπιστικές επιστήµες δηλαδή µε την τεχνική, τόσο πιο γερή η αρχιτεκτονική γίνεται". Αυτός είναι ο λόγος νοµίζω που ο ίδιος δεν υποστήριξε τόσο το έργο του δηµόσια, όσο τις ιδέες του και ο λόγος πού δεν θέλησε ιδιαίτερα να το οργανώσει εκ των υστέρων. Μαχητής, έδινε µεγαλύτερη αξία στον άνθρωπο, παρά στο κτίριο και στις αρχιτεκτονικές προτάσεις. Όταν γύρισε το 1979 στην Αθήνα, έχοντας ήδη διδάξει στο Πανεπιστήµιο του Παρισιού,µετά τον Μάη του 68, αρνήθηκε επίµονα την ενεργό συµµετοχή του στην άσκηση του ελεύθερου επαγγέλµατος. Το Ε.Μ.Π. του αναγνώρισε τον τίτλο του Επίτιµου ιδάκτορα τον εκέµβρη του 1998. Η Ελλάδα γενικώς του στέρησε την ικανοποίηση της προσφοράς του, εν ζωή, στην αρχιτεκτονική συνείδηση του τόπου, και οι αρχιτεκτονικές καί πολεοδοµικές του µελέτες παραµένουν αδηµοσίευτες. Όταν διαφώνησε, λόγω του χαρακτήρα του, γραπτως, µε τον Le Cobusier το 1951,όταν δούλευε στο γραφείο του,για το γνωστό la vie est sans pitie του Le Corbu χαραγµένο σε βότσαλο, ο ίδιος ο αρχιτέκτονας του απάντησε " les homes ont cree le pitie l' architecture n' est pas tout pitie. ( οι άνθρωποι έχουν δηµιουργήσει το έλεος... η αρχιτεκτονική δεν είναι καθόλου φιλεύσπλαχνη.) Από τότε δεν µπορούσε να φανταστεί πως λόγω αυτής της στάσης και της ιδιοσυγκρασίας του, ο Αριστοµένης δέν θα σχεδίαζε καί θα κατασκεύαζε παρά ελάχιστα αρχιτεκτονικά έργα. Τα έργα του, πάντα σχεδιασµένα σε κατάσταση δυναµισµού και οράµατος, έγιναν σε µικρό χρονικό διάστηµα και κατασκευάστηκαν από τον ίδιον. Το Ξενοδοχείο GREEN COAST, η οικία Εργαστήρι Γλυπτικής ΣΠΗΤΕΡΗ οδού Κυκλάδων, τo Tυπογραφείο ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ στο Μαρούσι, η οικια ΟΡΦΑΝΟΥ στο Καλαµάκι ( οδός Μαλτέζου-7,) η οικία ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ στή Γλυφάδα(οδός Γαληνού- 8, ) η Κλινική ΟΡΦΑΝΟΥ «Ο - 2 -
ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ» (οδός Γ' Σεπτεµβρίου και Μακεδονίας- 9) ή το Κτίριο Γραφείων Ερµού- 8 (Πάλλης στο ισόγειο) ειναι ορισµένα από τά εργα του. Κρύβουν τον εσωτερικό προβληµατισµό του και µια ανώτερη αντίληψη τεχνικής. Οι λύσεις που έδωσε δηλώνουν µέτρο και ισορροπία κατασκευαστική, που όµως περιλαµβάνουν τ' όνειρο και την ποιότητα του ανθρωπισµού του. Αδηµοσίευτο καί άγνωστο το έργο του στούς αρχιτέκτονες σήµερα, θα φωτίσει, όταν οργανωθεί και δηµοσιευτεί, την Ιστορία της Αρχιτεκτονικής στη χώρα µας τη δεκαετία 1957 έως 1967. Στη Γαλλία το έργο του BATIMENT DE COMITE D ΑCCEUIL - Κτίριο Υποδοχής Σπουδαστών (1952), αναγνωρισµένο σήµερα, έχει συµπεριληφθεί στον κατάλογο των 120 Αρχιτεκτονικών έργων - ηµιουργιών, για την πόλη του Παρισιού [ Οδηγός Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής Παρισιού 1973]. ΓΙΑ ΤΟ ΤΟΠΙΟ Επέστρεψε για δεύτερη φορά στην Αθήνα, το 1979, 65 ετών, να ζήσει το υπόλοιπο της ζωής του στον τόπο του, που ήταν όραµα γι αυτόν και παράδεισος! Θυµάται το Λεκανοπέδιο µε αµπέλια, έβλεπε το διαµέρισµά του στο ρετιρέ της πολυκατοικίας της οδού Χατζηδάκη-11 από την Πάρνηθα ως το Φάληρο. Θυµόταν τα ελαφρά, µόνιµα ρεύµατα αέρος που δηµιουργούσαν αυτήν την καθαρότητα της ατµόσφαιρας του Αττικού ουρανού και που τώρα έπαψαν να φυσούν, όπως παλιά. "Τώρα έκαψαν τα δάση και µπάζωσαν τα ρέµατα, ελεγε. Ένα ρεύµα αέρος ερχόταν από το πλάι της Πεντέλης, περνούσε από το Πολύδροσο, τα Τουρκοβούνια και έβγαινε στη θάλασσα. Τα Τουρκοβούνια, έλεγε, ήταν αποφασισµένος τόπος ηρεµίας για τους παλαιούς. Ακόµα και οι Τούρκοι τα ήθελαν άκτιστα". Γύρω από την Ακρόπολη θυµόταν τους Λόφους, πριν τον πόλεµο, πριν κατασκευαστούν δηλαδή οι διαµορφώσεις µε τά πλακόστρωτα από τον Πικιώνη µαζί µέ την άσφαλτο, δηλ. ο περιφερειακός της Απ. Παύλου και ιον. Αρεοπαγίτου. Πίστευε ότι δεν θάπρεπε να διαχωριστούν οι ΛΟΦΟΙ της ΠΝΥΚΑΣ και του ΦΙΛΟΠΑΠΠΟΥ από τον ΑΡΕΙΟ ΠΑΓΟ και τον ΙΕΡΟ ΒΡΑΧΟ της ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ.µε αυτόν τον δρόµο. "Ο Παρθενώνας έχει άσχηµη - 3 -
οπτική, µας είχε πει, από τόσο κοντά. Τώρα θα κάµουν αυτόν τον απαίσιο δρόµο, και πεζόδροµο!". Αντιτάχτηκε στα Μεγάλα Έργα της Αττικής τής δεκαετίας 1990-2000, όπως συγκεκριµένα στο Metro, στο Νέο Μουσείο Ακρόπολης, στους Ολυµπιακούς Αγώνες της Αθήνας ή στην Ενοποίηση των Αρχαιολογικών χώρων. Αντίθετα, στη ζωή του υπερασπίστηκε µε πάθος για την αναγνώριση των θυµάτων στην Εθνική Αντίσταση µεταξύ των οποίων ήσαν οι δύο αδελφοί του. Η λύπη του αυξανόταν όσο έβλεπε την Αθήνα να σφίγγει σαν ποντικοπαγίδα τους κατοίκους της. Θεωρούσε ότι η δυσανάλογα εκτεταµένη αυτή πόλη, για ένα τοπίο ιερό, σε περίπτωση εκτάκτου ανάγκης, όπως σ' έναν µεγάλο σεισµό, θα εγκλωβίσει τραγικά τους κατοίκους της. Θεωρούσε τις µελέτες του Metro ιδιοτελείς και γι αυτό ελλειπείς. "Το Metro έχει νόηµα να κινείσαι κάτω από την πόλη, έλεγε, προς όλες τις κατευθύνσεις. Αν χρειαστείς το αυτοκίνητό σου στην πόλη για να πάρεις το metro, τότε δεν λειτουργεi αποτελεσµατικά το Metro. Με αγανάκτηση έµαθε την πρόθεση να περάσει το Metro κάτω από τον Κεραµεικό! "Θα βουλιάξει ο Κεραµεικός! Εκεί είναι όλο πηγές µε υπόγεια ύδατα". Ενα χρόνο µετά, µέσα στο 2000, είδα τον Ηριδανό, το ιερό ποτάµι του Κεραµεικού να στερεύει, για τά έργα του Metro, ενώ τα νέα αρχαιολογικά ευρήµατα στον Κεραµεικό,έκαναν το Μetro να άλλάξει πορεία. Ατιµέτωπη µε τη θλίψη µου και τη νοσταλγία των ωραίων στιγµών που πέρασαν ανεπιστρεπτί στο διαµέρισµά του ή στο γραφείο του της οδού Χατζηδάκη, γραντζουνώντας µαζί βιβλία, σχέδια, χειρόγραφα ή σηµειώσεις, ονειρεύοµαι ακόµα ότι το πνεύµα του παρέµεινε διεισδυτικό και ασυµβίβαστο πάντα. Να ερευνά το παρελθόν, να προβληµατίζεται µε το παρόν και να προσδοκά µε απαισιοδοξία το µέλλον: "αφού οι άνθρωποι δεν έµαθαν, δεν διδάχτηκαν από το παρελθόν!" έλεγε. Ή "οι άνθρωποι σήµερα δεν είναι άξιοι των γεγονότων! Χρειάζεται ταλέντο για να κρίνεις το παρόν". Για τον Σύλλογο Αρχιτεκτόνων - 4 -
Αθήνα, Ιανουάριος 2000 Αναστασία Πεπέ Αρχιτέκτων µηχ. (δηµοσιεύτηκε στην ΑΥΓΗ την 28-10-2001 στην ΣΤΗΛΗ IN MEMORIAM από τον Σταµ. Μαυροειδή) Τίτλοι για τις φωτογραφίες ΑΡ. 1 ΚΤΙΡΙΟ ΓΡΑΦΕΙΩΝ- οδος Ερµου 8, στο Σύνταγµα. ΑΡ 2 ΟΙΚΙΑ ΟΡΦΑΝΟΥ, ΚΑΛΑΜΑΚΙ- οδός Μαλτέζου 7. φωτογραφία κατασκευής από τον ίδιο. ΑΡ.3,4 ΟΙΚΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, ΓΛΥΦΑ Α-οδός Γαληνού 8, πρόσφατες φωτογραφίες ( 3 φωτ. Εισοδου µε το ηλιακωτό) ( 4 Πατάρι του καθιστικού και τµήµα δώµατος, πίσω όψη) ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ (Σχετικα µε την δραστηριότητα του ως αρχιτέκτων) ΑΡΙΣΤΟΜΕΝΗ ΠΡΟΒΕΛΕΓΓΙΟΥ - 5 -
1914 Γεννήθηκε στην Αθήνα, από µητέρα καταγωγής από τον Μάρκο Μπότσαρη και πατέρα από τη Σίφνο. Θείος του πατέρα του ο γνωστός ποιητής από τη Σίφνο Αριστοµένης Προβελέγγιος. Μεγάλωσε στο σπίτι τους στον Κεραµεικό. 1931-1936 Σπουδάζει στο ΕΜΠ, ΣΤΗ Σχολή Αρχιτεκτόνων, µε καθηγητές του τον Ορλά;νδο, τον Σώχο, τον Ασπρογέρακα, τον Πικιώνη. Συµµαθητές του ο Τριάντης, ο Κανδύλης, ο ηµ. Μωρέττης, η Αλεξάνδρα Πασχαλίδου- Μωρέττη, ο Τσίγκος, κλπ. 1946-1951 Μετά τη µάχη της Αθήνας φεύγει κρυφά για το Παρίσι. Από τον Ιανουάριο του 1946 δουλεύει στο γραφείο του LECORBUSIER,στο Αtelier Sevres. 1952-1957 ουλεύει µόνος του, ελεύθερα, στη Γαλλία.Κατασκευάζει τοτε το Comite d Acceuil- Κτίριο υποδοχής Σπουδαστών, ως προσθήκη, στο πνεύµα του µοντερνισµού, σε υπάρχον παλαιότερο κτίσµα.περιλαµβάνεται στον Κατάλογο των 120 Εργων Αρχιτεκτονικής Κληρονοµιάς του Παρισιού, το 1973, και προστατεύεται. 1957-1967 Τη δεκαετία αυτή έρχεται στην Ελλάδα και ασχολείται επαγγελµατικά µε την κατασκευή, διδάσκει στην Ανωτάτη Σχολή Βιοµηχανικού σχεδίου και συµµετέχει σε διαγωνισµούς..το 1962 εκλέγεται Πρόεδρος του Συλλόγου Ελλήνων Αρχιτεκτόνων. Στη δεκαετία αυτή κατατάσσονται όλα τα έργα του, που έχτισε στην Αθήνα. Το Ξενοδοχείο Green Coast στην Σαρωνίδα είναι σήµερα κατεδαφισµένο. Το Τυπογραφείο ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ, δίπλα στη λεωφ. Κηφισίας, στο Μαρούσι, είναι επίσης εγκαταλελειµενο, αλλά τα ίχνη της ηθικής,και η αξία του µοντερνισµού στην αρχιτεκτονική του είναι σαφή. Σώζονται σχετικά καλά το Κτίριο Γραφείων επί της οδού Ερµού-8 η Κλινική Παντοκράτωρ και οι ιδιωτικές κατοικίες. Κάνει επίσης πολλές πολεοδοµικές προτάσεις όπως το Πολεοδοµικό Ηρακλείου,ή προτάσεις ανάπλασης και τουριστικής αξιοποίησης για τον ΕΟΤ, όπως π.χ. για το Φαληρικό έλτα, τη Βάρκιζα κλπ, ηµοσιεύει σε περιοδικά τις αρχές και τον προβληµατισµό του για τον πολεοδοµικό σχεδιασµό.πηγαινοέρχεται στο Παρίσι. - 6 -
1965.Την 1 η Ιουλίου 1951 αποχαιρετά για τελευταία φορά τον Le Corbu στο Παρίσι.Του ζητά ένα τελευταίο µήνυµα πριν πεθάνει.είναι το µήνυµα που στέλνει ο Le Corbusier προς τους Ελληνες αρχιτέκτονες. Ξαναγυρίζει λίγους µήνες µετά, φέρνοντας λίγο χώµα ελληνικό,από το χώρο της Ακρόπολης στην κηδεία του. 1967. Τον Μάη του 1967 φεύγει ξανά για το Παρίσι, για να εγκατασταθεί µόνιµα πιά εκεί. 1968-1979 Εργάζεται ως καθηγητής στο Πανεπιστήµιο του Παρισιού, επί έντεκα χρόνια, από όπου παίρνει σύνταξη, και επιστρέφει στην Ελλάδα. 1979-1999 Μένει στην Αθήνα, στο διαµέρισµά του επί της οδού Χατζιδάκη 11µε το µικρό γραφείο του στο ισόγειο.περνά τα καλοκαίρια του στη Σίφνο. Ασκεί κριτική για τις αλλαγές στο Αττικό Τοπίο, µε διαλέξεις. Γενικά αρνείται την Αθήνα που παρατηρεί γύρω του, επιµένοντας στα ιδανικά που διατηρεί µέσα του. Εκτιµά τις δυσµενείς συνέπειες που θα έχουν, για την Αθήνα, οι αποφάσεις µιας κακής και ιδιοτελούς πολεοδοµίας. Αρνείται συνειδητά την συµµετοχή του στο ελεύθερο επάγγελµα, και διακηρύττει την ασυµβατότητα να εξασκεί το ελεύθερο επάγγελµα,όταν είναι καθηγητής στο πανεπιστηµίου. Γενικά έχει θέσει τον εαυτόν του «υπό σκιάν «1998 Το εκέµβρη του 1998 το ΕΜΠ τον ανεκηρύσσει, επίτιµο διδάκτορα του ΕΜΠ. Η τελετη απονοµής του τίτλου γίνεται στο κατάµεστο αµφιθέατρο της σχολής, εν µέσω κατάληψης των σπουδαστών του Ε.Μ.Π.Το κλίµα αυτό, αν και αργοπορηµένα, «του ταιριάζει» λέει ο ίδιος. 1999 Τον Οκτώβρη του 1999, πεθαίνει µόνος στο διαµέρισµά του, δύο χρόνια µετά τον θάνατο της αγαπηµένης του Λού. Πιθανότατα την 28-10-99. Για το ΤΕΕ Αθήνα Οκτώβρης του 2002 Αναστασία Πεπέ, Αρχιτέκτων µηχ - 7 -