ΗΠΕΙΡΩΤΕΣ ΕΘΝΙΚΟΙ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΣ χορηγός ΗΠΕΙΡΩΤΕΣ ΕΘΝΙΚΟΙ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ ένα μοναδικό παγκόσμιο φαινόμενο ΔΗΜΟΣ ΙΩΑΝΝΙΤΩΝ åê äü ôçò ÁÐÅÉÑÙÔÁÍ á íôý ëç & ÌðÜñ êá - 45221 É ù Üí íé íá ôçë. 26510 83338, fax: 26510 22356, www.apeirotan.com.gr ãå íé êüò óõ íôï íé óìüò - ïñ ãü íù óç ðá ñá ãù ãþò ÍÅ ÔCOM A.E. á íôý ëç & ÌðÜñ êá - 45221 É ù Üí íé íá ôçë. 26510 29600, fax: 26510 22356, www.apeirotan.com.gr êáë ëé ôå íé êþ å ðé ìý ëåé á - å îþ öõë ëï óå ëé äï ðïß ç óç - óôïé åé ï èå óßá ÌÁÑÉÍÁ ÓÉÏËÏÕ ÍextCom - Iù Üí íé íá öéë ìï ãñü öç óç - å êôý ðù óç - âé âëé ï äå óßá Ó ÇÌÁ & ÑÙÌÁ - ΚΕΘΕΑ ÂÉ.ÐÅ. - 25746 Óßí äïò Èåó óá ëï íß êçò ôçë. 2310 797476, fax: 2310 798954, e-mail: info@schemachroma.gr copyright 2010 ÁÍÁÓÔÁÓÉÏÓ ÐÁÐÁÓÔÁÕÑÏÓ Í. Äï óß ïõ 7-45333 É ù Üí íé íá ôçë. 26510 22295 & 6932 914777, e-mail: anpapastavros@gmail.com εκδόσεις ΑΠΕΙΡΩΤΑΝ

περιεχόμενα πρώτος τόμος τα προλεγόμενα ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΡΣΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΟΜΠΟΛΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΗΣ και ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΑΠΠΑΣ ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ ΖΩΓΡΑΦΟΣ αδερφοί ΖΩΣΙΜΑΔΕΣ ΖΩΗΣ ΚΑΠΛΑΝΗΣ ΣΙΜΩΝ και ΛΑΜΠΡΟΣ ΜΑΡΟΥΤΣΗΣ δεύτερος τόμος ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΕΛΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΠΑΓΚΑΣ ΜΑΝΘΟΣ και ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΙΖΑΡΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ και ΣΙΜΩΝ ΣΙΝΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΤΟΥΡΝΑΡΗΣ ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ βαρώνος ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑΣ η βιβλιογραφία 11 21 65 93 117 139 179 215 251 273 303 321 339 365 419 449 473 507 529 553 ΑΣΤΕΡΟΣΚΟΠΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ χαρακτικό από την εφημερίδα Έσπερος της Λειψίας, 1884

TA ΓΙΑΝΝΕΝΑ τον 19ο αιώνα ξυλογραφία από το LONDON ILLUSTRATED NEWS, 1862

χαιρετισμός δημάρχου ιωαννίνων Η απαράμιλλη Ηπειρωτική Ευποιία, μοναδικό διαχρονικό φαινόμενο μέχρι τις μέρες μας, είναι ασύλληπτη και δυσνόητη έννοια για όσους δεν γνωρίζουν το δέσιμο όλων των Ηπειρωτών με τα ιερά χώματα της μιας και ενιαίας Ηπείρου. Η Ηπειρωτική γη που βλέπει τα περισσότερα παιδιά της να βρίσκονται μακριά της όχι γιατί δεν τα αγάπησε, όχι γιατί δεν τα ήθελε κοντά της, αλλά γιατί δεν μπορούσε να τα θρέψει, νιώθει απέναντι στα ξενιτεμένα της πουλιά, σαν τη μάνα που δε μπορεί να μεγαλώσει τα βλαστάρια της και αναγκάζεται να τα δώσει για υιοθεσία. Πάντα όμως, με πόνο και λαχτάρα, έχει μια μεγάλη και ζεστή αγκαλιά για όλα της τα παιδιά και κυρίως για εκείνα που η ανάγκη τα έστειλε στα πέρατα της οικουμένης. Όταν οι Ζωσιμάδες έδιναν όρκο τιμής να μην παντρευτούν για να μην αποκτήσουν απογόνους, ώστε όλη η περιουσία τους να επιστρέψει στην πατρίδα, έστελναν ένα αέναο μήνυμα σε όλες τις γενιές για το διαχρονικό δέσιμο όλων των Ηπειρωτών με την πονεμένη, πανέμορφη και ιστορική γενέθλια γη. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΚΟΝΤΑΣ Οι Ηπειρώτες Εθνικοί Ευεργέτες, οι οποίοι ξενιτεύτηκαν και μεγαλούργησαν στα πέρατα της γης, δεν ξέχασαν ποτέ την πατρίδα τους. Βοήθησαν το Έθνος να σταθεί στα πόδια του, στους δύσκολους καιρούς, με απίστευτη φλόγα. Έκτισαν σχολεία, νοσοκομεία, εκκλησίες, εθνικά στάδια, ίδρυσαν τράπεζες και κοινωφελή ιδρύματα, στήριξαν ανήμπορους και φτωχούς και ο κόπος και ο ιδρώτας της ζωής τους επέστρεψε στην πατρίδα. Αρκεί μια βόλτα στο κέντρο της Αθήνας από το Καλλιμάρμαρο μέχρι το Αρσάκειο, από την Ακαδημία μέχρι το Αστεροσκοπείο, από το Πανεπιστήμιο μέχρι το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, για να διαπιστώσει κανείς το μέγεθος της προσφοράς τους. Η Ηπειρωτική Ευποιία είναι παρούσα και στις μέρες μας και δεν πρόκειται να απουσιάσει ποτέ. Τα Γιάννενα, η ιστορική πρωτεύουσα της Ηπείρου, δεν διέθετε μέχρι σήμερα ένα δημιούργημα που να καταγράφει στο σύνολό της αυτή τη μεγάλη προσφορά των Ηπειρωτών Ευεργετών. Το χρέος της αυτό έρχεται σήμερα να καλύψει η έκδοση του παρόντος λευκώματος - έργο ενός ανθρώπου του πνεύματος, που η πόλη είχε την τύχη να είναι ο πρώτος πολίτης της για τέσσερα χρόνια - του συγγραφέα, αρχιτέκτονα και πρώην Δημάρχου Τάσου Παπαστάυρου. AEIΦΥΛΛΟΝ ΕΥΕΡΓΕΤΩΝ επιτοίχιο γλυπτό από σίδερο και μπρούτζο, ειδικά φιλοτεχνημένο από τους Νίκο και Γιώργο Παπουτσίδη, για την έκθεση του Δήμου Αθηναίων Η Αθήνα των Ευεργετών, το 1997 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΚΟΝΤΑΣ Δήμαρχος Ιωαννίνων

Όλοι οι Ευεργέτες ήταν πλούσιοι, όμως οι πλούσιοι δεν είναι όλοι ευεργέτες... τα προλεγόμενα

Ο άλλοτε διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης Ευάγγελος Φωτιάδης είχε πει σε μια διάλεξή του: «Αν από την Αθήνα αφαιρέσουμε τα έργα των Ηπειρωτών Ευεργετών, δεν ξεύρω τι ακριβώς θα απομείνει...». Αλήθεια μπορεί να φανταστεί κανείς πώς θα ήταν η ελληνική πρωτεύουσα χωρίς το Ζάππειο και την Ακαδημία, το Καλλιμάρμαρο και τη Σχολή Ευελπίδων, το Αστεροσκοπείο και το Μέγαρο Μελά, την Εθνική Τράπεζα και το Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το Αρχαιολογικό Μουσείο και το Αρσάκειο και τόσα άλλα; Μπορεί κανείς να διανοηθεί την εικόνα και την κοινωνική και πολιτισμική υποδομή των Αθηνών, χωρίς τις ευεργεσίες των Σίνα, των Ριζάρη, του Δομπόλη, του Γεωργίου Σταύρου, του Αβέρωφ, του Τοσίτσα, του Στουρνάρη, του Μελά, του Αρσάκη, των Ζάππα, του Χατζηκώστα, του Γεννάδιου, του Μπάγκα; Και όμως δεν είναι πολλοί εκείνοι οι οποίοι γνωρίζουν ποιοί έκαναν αυτά τα μέγαρα, πότε τα έκαναν, αλλά και γιατί τα έκαναν. Αυτό ακριβώς το κενό επιδιώκω να καλύψω με το παρόν λεύκωμα παρουσιάζοντας τους Ηπειρώτες Εθνικούς Ευεργέτες και τα μεγάλα έργα ευποιίας που κατέλιπαν, Συγχρόνως το παρόν πόνημα αποδίδει και τον οφειλόμενο φόρο τιμής του συγγραφέα στους μεγάλους αυτούς Έλληνες, που είναι οπωσδήποτε Άξιοι της Εθνικής Ευγνωμοσύνης. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Ι. ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΣ Βιβλιόσημο Αναστασίου Παπασταύρου Η ευεργεσία, η χάρις προς την πόλιν και το έθνος, είναι μια πανάρχαια, και κατ εξοχήν ελληνική συνήθεια. Τα σπουδαιότερα μνημεία της αρχαιότητας είναι προσφορά ευεργετών, όπως π.χ. ο ναός των Δελφών που κτίστηκε από τον αρχοντικό αθηναϊκό οίκο των Αλκμαιωνιδών, ο γόνος των οποίων Κλεισθένης εγκαθίδρυσε την δημοκρατία στην πόλη των Αθηνών. Εξ άλλου η λέξη θησαυρός δεν είχε τη σημασία του ιδιωτικού πλούτου, αλλά τη σημασία της προσφοράς σε κάποιο ιερό. Στην Αθήνα η ευεργεσία έγινε θεσμός και πήρε το όνομα χορηγία. Χάρη σε αυτήν δοξάστηκε και ίσως αναπτύχτηκε η αρχαία τραγωδία σε άφθαστο καλλιτεχνικό ύψος. Την παράδοση συνέχισαν στα ρωμαϊκά χρόνια ο Αδριανός και ο Ηρώδης ο Αττικός, που κόσμησαν την Αθήνα με αριστουργήματα τέχνης και τεχνικής όπως το Αδριάνειο Υδραγωγείο, που ύδρευε την Αθήνα έως την εποχή που φτιάχτηκε το φράγμα του Μαραθώνα, το Ηρώδειο, το Ολυμπίειο, η Πύλη του Αδριανού, κ.ά. Όμως και στο Βυζάντιο ο θεσμός της ευεργεσίας γνώρισε ακμή. Τα περισσότερα ευαγή ιδρύματα, ναοί και μονές ήταν έργα ευεργετών. Η παράδοση πήρε λαϊκή μορφή με διάφορα κοινωφελή ή κοινόχρηστα κτίσματα που φτιάχνονταν για το καλό της ψυχής κάποιων χριστιανών και λέγονταν ψυχικά, όρος που χρησιμοποιείται και σήμερα. Ο όρος εθνικός ευεργέτης είναι τίτλος που τους απονεμήθηκε με επίσημο και θεσμοθετημένο τρόπο από την Ελληνική Πολιτεία. Υπάρχουν φυσικά και άλλοι, που τυπικά δεν ανήκουν στην παραπάνω κατηγορία, όμως η ουσιαστική και πραγματική προσφορά τους θα μπορούσε να τους κατατάξει σαν τέτοιους. Αυτόν τον τόσο τιμητικό τίτλο κατέχουν σήμερα μόνον τριάντα πρόσωπα. Από αυτά οι δέκα πέντε είναι Ηπειρώτες (!), οι Αβέρωφ, Αρσάκης, Δομπόλης, Ζάππες, Ζωγράφος, Ζωσιμάδες, Καπλάνης, Μελάς, Μπάγκας, Ριζάρηδες, Σίνες, Σταύρου, Στουρνάρης, Τοσίτσας και Χατζηκώστας. Πρόκειται για απίστευτη περίπτωση. Κανένα άλλο μέρος στην Ελλάδα - και ίσως στον κόσμο ολόκληρο - δεν γέννη- 13

σε ένα τέτοιο αριθμό λαμπρών ευεργετών. Να λοιπόν γιατί πρόκειται πράγματι για μοναδικό παγκόσμιο φαινόμενο. Εθνικοί Ευεργέτες καταγόμενοι από άλλες περιοχές, ο Ιωάννης Βαρβάκης από τα Ψαρά, ο Γρηγόριος Μαρασλής από την Οδησσό, ο Ανδρέας Συγγρός από την Κωνσταντινούπολη, ο Εμμανουήλ Μπενάκης από τη Σύρο, ο Ιωάννης Παπάφης από τη Θεσσαλονίκη, ο Παναγής Χαροκόπος από τα Δωδεκάνησα, οι Στέργιος Δούμπας και Κωνσταντίνος Μπέλλιος από τη Μακεδονία, ο Παναγής Βαλλιάνος από την Κεφαλλονιά και ο Δημήτριος Βερναδράκης από την Αγία Πετρούπολη της Ρωσίας. Εκτός από τους τιτλούχους ηπειρώτες εθνικούς ευεργέτες έκρινα σκόπιμο να συμπεριλάβω στο παρόν λεύκωμα και τρεις ακόμη, οι οποίοι δεν είναι μεν χαρακτηρισμένοι ως εθνικοί, θα μπορούσαν όμως κάλλιστα να είναι, αφού οι ευεργεσίες τους δεν υστερούν σε τίποτε από εκείνες των εθνικών. Πρόκειται για τους Σίμωνα και Λάμπρο Μαρούτση από τα Γιάννενα, τους μεγαλέμπορους της Βενετίας που ίδρυσαν τον 18ο αιώνα την περίφημη Μαρουτσαία Σχολή Ιωαννίνων, τον Ιωάννη Γεννάδιο από τα Δολιανά, γιο του Διδασκάλου του Γένους και εθνικού αγωνιστή Γεωργίου Γεννάδιου, ο οποίος ίδρυσε τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη και τον βαρώνο Μιχαήλ Τοσίτσα, που γεννήθηκε στο Παρίσι, δεν ήξερε λέξη ελληνικά, ουδέποτε ήρθε στην Ελλάδα, και όμως διέθεσε για τον τόπο καταγωγής του, το Μέτσοβο, την αμύθητη περιουσία του. Από τους δεκαπέντε ηπειρώτες εθνικούς ευεργέτες οι πέντε κατάγονταν από την Βόρειο Ήπειρο, ο Αρσάκης από την Χοταχόβα, οι Ζάππες από το Λάμποβο, ο Ζωγράφος από το Κεστοράτι, ο Μπάγκας από την Κορυτσά και οι Σίνες από τη Μοσχόλη. Τέσσερις ήταν αυτόχθονες γιαννιώτες, οι αδερφοί Ζωσιμάδες, ο Γεώργιος Σταύρου, ο Βασίλειος Μελάς και ο Γεώργιος Χατζηκώστας. Τρεις προέρχονταν από χωριά γύρω από τα Γιάννενα, ο Δομπόλης από το Δεσποτικό, ο Καπλάνης από το Γραμμένο και οι Ριζάρηδες από το Μονοδέντρι. Οι υπόλοιποι τρεις, Αβέρωφ, Στουρνάρης και Τοσίτσας, ήταν Μετσοβίτες. Οι βλάχοι πλειοψηφούν, αφού εκτός από τους μετσοβίτες, βλάχοι ήταν οι πέντε βορειοηπειρώτες και ο Γεώργιος Σταύρου, δηλαδή σύνολο εννιά στους δεκαπέντε! Άλλοι από αυτούς ήταν γόνοι πλούσιων οικογενειών, όπως οι Σίνες, ο Γεώργιος Σταύρου, οι αδερφοί Ζωσιμάδες και ο Γεώργιος Χατζηκώστας, ενώ άλλοι προέρχονταν από εντελώς άπορες οικογένειες, με ακραία περίπτωση εκείνη του Ζώη Καπλάνη. Τα μυθικά πλούτη που απέκτησαν δεν προέρχονταν από μια συγκεκριμένη επαγγελματική δραστηριότητα. Ήταν μεγαλοτραπεζίτες, γαιοκτήμονες, μεγαλέμποροι, χρηματιστές, εφοπλιστές και επιστήμονες. Ορισμένοι ήταν όλα μαζί. Οι ετήσιοι πρόσοδοί τους ξεπερνούσαν κατά πολύ όχι μόνο τον καχεκτικό προϋπολογισμό του ελληνικού κράτους αλλά και πολλών ευρωπαϊκών. Οι Σίνες ήταν οι μεγαλύτεροι γαιοκτήμονες της Κεντρικής Ευρώπης, με αχανείς εκτάσεις στην Ουγγαρία, στην Αυστρία, στη Τσεχία, στη Ρουμανία, στη Σλοβακία, στη Βοημία. Οι αδερφοί Ζάππα είχαν ιδιόκτητη μια ολόκληρη επαρχία της Ρουμανίας, το Μπροστένι. Ο Αβέρωφ, οι Ζάππες και ο Ζωγράφος είχαν στην κατοχή τους το μισό θεσσαλικό κάμπο, ενώ ο Στουρνάρης το μεγαλύτερο μέρος των καλλιεργήσιμων εκτάσεων της Χαλκίδας. Όσο για τους μετσοβίτες της Αιγύπτου (Αβέρωφ, Τοσίτσας και Στουρνάρης) όλες οι φυτείες βαμπακιού της χώρας αυτής ήταν δικές τους. Ο Ζωγράφος δάνειζε την Οθωμανική Αυτοκρατορία και ο Γεώργιος Σίνας την Αυστροουγγρική. Ο Χατζηκώστας και οι Ζωσιμάδες διέθεταν το πυκνότερο εμπορικό δίκτυο της Ευρώπης. Οι επιχειρήσεις του Μελά στο Λονδίνο ήταν από τις μεγαλύτερες της Αγγλίας, ενώ οι Μαρούτσηδες ήταν οι μεγιστάνες της Βενετίας. Όταν οι καταθέσεις των Ζάππα έπρεπε να μεταφερθούν από τις τράπεζες του Βουκουρεστίου στην Ελλάδα, η ρουμανική οικονομία βρέθηκε στα πρόθυρα κατάρρευσης. Οι Ζωσιμάδες είχαν τόσα χρήματα που αγόρασαν το 25% των μετοχών της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, ενώ ο Αρσάκης είχε ιδιόκτητη πόλη στη Ρουμανία (η οποία μάλιστα έφερε το όνομά του) και οι Ριζάρηδες δεκάδες ακίνητα μεγάλης αξίας στην Αθήνα και το Ιάσιο. Ορισμένοι από αυτούς έμειναν ενσυνείδητα άγαμοι (Ζωσιμάδες, Μπάγκας, Δομπόλης, Σταύρου, Καπλάνης, Ριζάρηδες, Ζάππες), γιατί δεν ήθελαν οι οικογενειακές υποχρεώσεις να τους απορροφήσουν από τον κύριο σκοπό της ζωής τους «...την προσφορά προς το Έθνος και την Λατρευτή Πατρίδα». Άλλοι όχι μόνο δημιούργησαν οικογένειες, αλλά δύο ήταν και πολύτεκνοι, ο Σίμων Σίνας με τέσσερις κόρες και ο Γεώργιος Χατζηκώστας με οκτώ παιδιά. Αυτοί πάντως που διάλεξαν τον έγγαμο, βίο, παντρεύτηκαν όλοι τους Ελληνίδες - εκτός από τους Στουρνάρη και Γεννάδιο - που είτε προέρχονταν από τη γενέτειρα τους, είτε ζούσαν στον τόπο της αποδημίας τους. Μερικοί από τους ηπειρώτες ευεργέτες έζησαν βίο μετρημένο έως και ασκητικό, όπως ο Καπλάνης, ο Αβέρωφ, οι Ζωσιμάδες και ο Μπάγκας, «...για να μην στερήσουν ούτε έναν οβολό από την Μητέρα Πατρίδα», ενώ άλλοι, όπως οι Σίνες, ο Ζωγράφος, ο Τοσίτσας και οι Ζάππες, ζούσαν στα ιδιόκτητα παλάτια τους ή στις τεράστιες εξοχικές τους επαύλεις, κάνοντας πολυτελή και κοσμική ζωή. Άλλοι ήταν μορφωμένοι και σπουδασμένοι, όπως ο γιατρός και λόγιος Αρσάκης, ο τεχνοκράτης Στουρνάρης, ο οικονομολόγος Γεώργιος Σταύρου, ο μαικήνας των τεχνών Σίμων Σίνας και ο διπλωμάτης Γεννάδιος, οι περισσότεροι όμως ήταν αυτοδίδαχτοι και οι γραμματικές τους γνώσεις περιορίζονταν σε κείνες μόνο που ήταν απαραίτητες για τις δουλειές τους, όπως οι Αβέρωφ, Ζωσιμάδες, Καπλάνης, Ζάππες και Μπάγκας. Από τους παρουσιαζόμενους στο παρόν λεύκωμα ευεργέτες, οι περισσότεροι ουδέποτε επισκέφτηκαν την πατρίδα τους μετά τον ξενιτεμό τους! Όλοι τους όμως - κοφτερά μυαλά άλλωστε - παρακολουθούσαν με κάθε λεπτομέρεια την πορεία των αγαθοποιών δωρεών τους, αλλά από μακριά, χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά. Ο κοσμοπολίτης Σίμων Σίνας όργωσε την Ευρώπη, με συνοδεία δεκάδων υποτακτικών, όμως ουδέποτε είδε από κοντά την Ακαδημία του. Οι Ζωσιμάδες ανοικοδόμησαν όλες τις κατεστραμμένες εκκλησίες των Ιωαννίνων, αλλά ποτέ δεν τις είδαν. Ο μεγιστάνας των Βαλκανίων Χρηστάκης Ζωγράφος προτίμησε να ζήσει τα τελευταία του χρόνια στο Παρίσι, παρά στη γενέτειρά του. Το ίδιο ο Καπλάνης, ο Χατζηκώστας και ο Αρσάκης, με πιο κραυγαλέα την περίπτωση του Γεωργίου Αβέρωφ, που ενώ ολόκληρη η Ελλάδα τον περίμενε για να κηρύξει την έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων, αυτός ακύρωσε το ταξίδι του! 14 15

Οι γυναίκες των ηπειρωτών ευεργετών έπαιξαν τον δικό τους ρόλο στην υπόθεση της εθνικής ευποιίας. Άλλες έζησαν απλά και διακριτικά στο πλευρό των μεγάλων αντρών τους. Άλλες όμως, ιδίως μετά τον θάνατο των συζύγων τους, βρέθηκαν κάτοχοι μυθικών περιουσιών και συνέχισαν την αγαθοποιό προσφορά τους και μάλιστα, μερικές φορές, σε μεγαλύτερο βαθμό. Πρώτη και καλύτερη η Ελένη Μιχαήλ Τοσίτσα, το αμόρφωτο κοριτσόπουλο από το Μέτσοβο, που δεν ήξερε ούτε να γράφει, ούτε και να διαβάζει. Δεν μπορούσε ούτε καν και την υπογραφή της να βάλει. Αυτό που αυτή στερήθηκε, την παιδεία, θέλησε να προσφέρει απλόχερα σε όλες τις ελληνοπούλες, όπου και αν βρίσκονταν, τις οποίες αγάπησε σαν δικά της παιδιά, γιατί η ίδια ήταν άτεκνη. Έσωσε με ηγεμονική δωρεά το Αρσάκειο, ίδρυσε τα Τοσίτσεια Σχολεία των Αθηνών, ξεκίνησε την δημιουργία Παρθεναγωγείου στο Μέτσοβο, ευεργέτησε Ορφανοτροφεία και Οικοτροφεία Θηλέων, δώρισε το μέγαρο της στην Αθήνα για την δημιουργία Ωδείου, αγόρασε τα οικόπεδα του Μετσόβιου Πολυτεχνείου και του Αρχαιολογικού Μουσείου. Δίκαια χαρακτηρίστηκε η Μεγάλη Κυρία της Εθνικής Ευεργεσίας. Αλλά και η Ιφιγένεια Σίνα, η οποία δεν γεννήθηκε στην Ελλάδα, και την οποία ουδέποτε επισκέφτηκε, από την μακρινή Βιέννη έστελνε συνεχώς δωρεές προς κάθε κατεύθυνση. Ήταν τέτοιο το ευγενές πάθος της για προσφορά ώστε στο τέλος η μυθική περιουσία που κληρονόμησε από τον Σίμωνα Σίνα εξανεμίστηκε. Και ακόμη η Αικατερίνη Χατζηκώστα, η οποία με περισσό ζήλο συνέχισε το κοινωφελές έργο του εθνικού ευεργέτη, όπως και η γλυκύτατη Τερψιχόρη, σύζυγος του Βασιλείου Μελά, που μη έχοντας δικά της παιδιά, πήρε στην αγκαλιά της τα παιδιά όλης της Ελλάδας και τους πρόσφερε απλόχερα 200 νηπιαγωγεία! Οι μορφές των ηπειρωτών ευεργετών διασώθηκαν όλες, εκτός από εκείνες των αδερφών Μαρούτση, του Μάνθου Ριζάρη και δύο από τους Ζωσιμάδες. Πολλές από τις προσωπογραφίες τους έχουν φιλοτεχνηθεί από μεγάλα ονόματα της νεοελληνικής ζωγραφικής. Σημαντικότερος ο μεγάλος Νικηφόρος Λύτρας, ο οποίος απαθανάτισε σε ελαιογραφίες, τους Γεώργιο Ριζάρη, Γεώργιο Σταύρου, Νικόλαο Ζωσιμά και Ζώη Ζωσιμά. Τον Γεώργιο Αβέρωφ ζωγράφισαν οι Σπύρος Προσαλέντης, Παύλος Προσαλέντης ο νεότερος και ο Κωνσταντίνος Παρθένης. Ο Έκτορας Δούκας απέδωσε τους Κωνσταντίνο Ζάππα και Απόστολο Αρσάκη, ο Σπύρος Βικάτος τον Ευαγγέλη Ζάππα και ο Ιωάννης Σκαρλάτος τον Σίμωνα Σίνα, ενώ θαυμάσιο ολόσωμο πορτρέτο του βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα φιλοτέχνησε ο Γιάννης Μόραλης. Υπάρχει ακόμη και μια ελαιογραφία του Διονυσίου Τσόκου η οποία παρουσιάζει την κηδεία του Μιχαήλ Τοσίτσα. Από τους ξένους καλλιτέχνες ο περίφημος αυστριακός Καρλ Ραλ και ο εθνικός ζωγράφος της Ουγγαρίας Μίκλος Μπάραμπας ζωγράφισαν τον Σίμωνα Σίνα, ο σημαντικός γερμανός πορτρετίστας Αύγουστος Πριντσχόφερ τον Γεώργιο Σίνα και ο διάσημος γάλλος ζωγράφος Κάρολος Ντυράν τον Χρηστάκη Ζωγράφο και τη σύζυγό του. Από τους νεοέλληνες γλύπτες, ο Λεωνίδας Δρόσης φιλοτέχνησε το μαρμάρινο ανδριάντα του μέντορά του Σίμωνα Σίνα, οι Γεώργιος Βρούτος, Γεώργιος Φυτάλης και Δημήτριος Φιλιππότης σμίλευσαν τρία υπερμεγέθη αγάλματα του Γεωργίου Αβέρωφ, ο Γιάννης Παππάς του βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα, ενώ οι αδερφοί Φυτάληδες έκαναν το διάσημο ταφικό μνημείο του Μιχαήλ Τοσίτσα, -σε σχέδια του Λύσανδρου Καυταντζόγλου- που βρίσκεται στο Α Νεκροτομείο των Αθηνών. Προτομές των ηπειρωτών ευεργετών συναντάμε πολλές, έργα σημαντικών γλυπτών, όπως οι Μιχάλης Τόμπρος (του βαρώνου Τοσίτσα), Δημήτριος Κόσσος (του Αρσάκη), Δημήτριος Φιλιππότης (του Ζωγράφου), Φωκίωνας Ρωκ (του Γεωργίου Ριζάρη), Νίκος Γεωργαντής (των αδερφών Ζωσιμάδων), Ιωάννης Κόσσος (του Γεωργίου Σταύρου), Αντώνιος Σώχος και Μιχάλης Τόμπρος (του Αβέρωφ), Γεώργιος Βρούτος (του Ευαγγέλη Ζάππα), Δημήτριος Φιλιππότης και Ανρί-Αντουάν Σαπού (του Ζωγράφου), Ιωάννης Βιτσάρης (του Μπάγκα) και άλλοι νεώτεροι, όπως ο Θόδωρος Παπαγιάννης, ο Κυριάκος Ρόκος, ο Κώστας Καζάκος, ο Δημήτριος Αρμακόλας και ο Παύλος Βρέλλης με τα μοναδικά κέρινα ομοιώματά του. Εκτός από τους δεκαπέντε Εθνικούς Ευεργέτες, η Ήπειρος ανέδειξε και εξακολουθεί να αναδεικνύει εκατοντάδες άλλους, λιγότερο ίσως γνωστούς. Η φλόγα της ευποιίας συνεχίζει να καίει και να φωτίζει στην ακριτική αυτή περιοχή. Κάθε ηπειρωτική πόλη, κωμόπολη ή χωριό, έχει τους δικούς της τοπικούς ευεργέτες ων ουκ εστιν αριθμός. Όλοι αυτοί μεγάλοι ή μικροί συνεχίζουν την παράδοση του μοναδικού παγκόσμιου φαινόμενου της Ηπειρωτικής Ευποιίας. Η πατρίδα τούς κατατάσσει όλους στο Πάνθεον των Αθανάτων του Ελληνικού Έθνους. Στο δρόμο μου για τη συγγραφή του παρόντος συνάντησα πλούσια, άφθονη και ενδιαφέρουσα βιβλιογραφία, την οποία παραθέτω στο τέλος του λευκώματος. Όμως πρέπει να αναφέρω μια εξαιρετική συλλογική εργασία που έκαναν το 2005 οι μαθητές του Πειραματικού Γυμνασίου της Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων, με θέμα Ηπειρώτες Εθνικοί Ευεργέτες την εποχή της Τουρκοκρατίας. Πραγματικά εντυπωσιάστηκα με την πληρότητα και το βάθος της. Συγχαίρω τόσο τους μαθητές και τις μαθήτριες που δούλεψαν πάνω στο θέμα, όσο και τις καθηγήτριές τους Αναστασία Στρύφων - Κυριακίδου και Αικατερίνη Τουρατζίδου, οι οποίες είχαν την εποπτεία και επιμέλεια της εργασίας αυτής. Τελειώνοντας τον πρόλογο αυτό θέλω να επισημάνω ότι στηρίχτηκα στο πασίγνωστο μεν, κλασικό δε, ρητό μια εικόνα χίλιες λέξεις. Έτσι πέρα από την γραπτή αναφορά στα πρόσωπα που παρουσιάζονται, παρατίθενται πολλές σχετικές εικόνες και φωτογραφίες (κτίρια, πίνακες, καρτποστάλ, χαρακτικά, χειρόγραφα κ.λ.π.). Πολλά από τα στοιχεία αυτά εμφανίζονται για πρώτη φορά. Οι πηγές των φωτογραφιών αναφέρονται λεπτομερώς στο τέλος του βιβλίου. Κλείνοντας την εισαγωγή μου επιθυμώ να ευχαριστήσω θερμά όλους όσους συνέβαλαν - επαγγελματικά ή φιλικά - στην ολοκλήρωση του παρόντος. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Ι. ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΣ 16 17

1 2 3 4 6 12 14 8 9 17 10 11 13 15 16 5 7 ΣΥΝΑΞΗ ΗΠΕΙΡΩΤΩΝ ΕΥΕΡΓΕΤΩΝ Παραλλαγή πίνακα που φιλοτέχνησε ο καταγόμενος από τη Σελενίτσα της Βορείου Ηπείρου, ζωγράφος Ιωσήφ Κάπας το 1998 και δημοσιεύτηκε στο έργο του Νικολάου Μέρτζου Αρμάνοι οι Βλάχοι. Στο βάθος απεικονίζονται μερικά από τα έργα φιλογένειας με τα οποία στόλισαν οι ηπειρώτες ευεργέτες την ελληνική πρωτεύουσα, όπως το Καλλιμάρμαρο Στάδιο, το Μετσόβιο Πολυτεχνείο, η Ακαδημία, το Αρσάκειο, το Πανεπιστήμιο κ.ά. 1. βαρώνος ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ 2. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΙΖΑΡΗΣ 3. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΑΠΠΑΣ 4. ΖΩΗΣ ΖΩΣΙΜΑΣ 5. ΣΙΜΩΝ ΣΙΝΑΣ 6. XΡΗΣΤΑΚΗΣ ΖΩΓΡΑΦΟΣ 7. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΤΟΥΡΝΑΡΗΣ 8. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ 9. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥ 10. ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ 11. ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ 12. ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΡΣΑΚΗΣ 13. IΩΑΝΝΗΣ ΔΟΜΠΟΛΗΣ 14. ΕΥΑΓΓΕΛΗΣ ΖΑΠΠΑΣ 15. ΖΩΗΣ ΚΑΠΛΑΝΗΣ 16. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΖΩΣΙΜΑΣ 17. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑΣ 18 19

είναι το μοναδικό μνημείο στην Ελλάδα που τιμά συνολικά τους Εθνικούς Ευεργέτες. ΜΝΗΜΕΙΟ ΕΘΝΙΚΩΝ ΕΥΕΡΓΕΤΩΝ, Θεσσαλονίκη Το μνημείο στήθηκε στην είσοδο της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για το έργο Κυπαρίττινος, του καθηγητή εικαστικών τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Γιώργου Τσακίρη, και επιλέχθηκε στο πλαίσιο ενός σχετικού καλλιτεχνικού διαγωνισμού. Για τη δημιουργία του μνημείου αυτού συνεργάστηκαν, επίσης, ο αρχιτέκτονας Στέργιος Τσιούμας, ο ζωγράφος Φώτης Μανδατζής και η πολιτικός μηχανικός Χρύσα Νενέ. Αποτελείται από πυραμιδοειδή γυάλινη κατασκευή τετραγωνικής βάσης, στην κορυφή της οποίας φύεται ένα κυπαρίσσι. Το ύψος φτάνει στα 6,75μ. Σύμφωνα με τους εμπνευστές του μνημείου «πρόκειται για μία οργανική σύνθεση δομικών και φυσικών στοιχείων, με ισχυρό συμβολικό φορτίο».πρωτότυπο στοιχείο της σύνθεσης αποτελεί η καλυμμένη από υαλοπίνακες τάφρος που περιτρέχει τη βάση της κατασκευής. Μέσα σε αυτή είναι τοποθετημένα σακίδια γεμάτα με χώμα που συγκεντρώθηκε από χωριά και πόλεις της ελληνικής επικράτειας καθώς και από χώρες του εξωτερικού, στις οποίες έζησαν και μεγαλούργησαν οι Εθνικοί Ευεργέτες. Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου έγιναν την 30η Σεπτεμβρίου 2009, ημέρα μνήμης των Εθνικών Ευεργετών. 20

περιεχόμενα πρώτος τόμος τα προλεγόμενα ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΡΣΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΟΜΠΟΛΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΗΣ και ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΑΠΠΑΣ ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ ΖΩΓΡΑΦΟΣ αδερφοί ΖΩΣΙΜΑΔΕΣ ΖΩΗΣ ΚΑΠΛΑΝΗΣ ΣΙΜΩΝ και ΛΑΜΠΡΟΣ ΜΑΡΟΥΤΣΗΣ δεύτερος τόμος ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΕΛΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΠΑΓΚΑΣ ΜΑΝΘΟΣ και ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΙΖΑΡΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ και ΣΙΜΩΝ ΣΙΝΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΤΟΥΡΝΑΡΗΣ ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ βαρώνος ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑΣ η βιβλιογραφία 11 21 65 93 117 139 179 215 251 273 303 321 339 365 419 449 473 507 529 553

Η ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ τον 19ο αιώνα χαλκογραφία του Τζόρτζ Μπέρτραντ, 1860

ΤΑ ΓΙΑΝΝΕΝΑ τον 19ο αιώνα χαλκογραφία του Χένρυ Γουόρεν, 1830 Μια πιστότατη απεικόνιση των Ιωαννίνων της εποχής εκείνης. Η άποψη είναι από το τζαμί του Ασλάν Πασά και παρουσιάζει την ανατολική ακρόπολη του κάστρου (Ιτς Καλέ). Αριστερά εικονίζεται ο τάφος του Αλή Πασά, με το σιδερένιο κιγκλίδωμα (αποκαταστάθηκε το 2002 από τον συγγραφέα του παρόντος, τότε δήμαρχο Ιωαννίνων) και δεξιά ο πύργος του Βοϊμούνδου. Δίπλα τα σωζόμενα και σήμερα ταφικά μνημεία των οθωμανών αξιωματούχων. Στο Ιτς Καλέ διακρίνεται το Φετιχέ Τζαμί και το ογκώδες κτίριο, που ήταν και το παλιό παλάτι του Αλή Πασά, το οποίο κατά το έτος 1870, όταν στέγαζε τις δημόσιες υπηρεσίες, πυρπολήθηκε από τους τότε υπαλλήλους του, οι οποίοι θεώρησαν ότι... ήταν μακριά από το κέντρο της πόλης και κουράζονταν να φτάσουν στα γραφεία τους!