O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI «Qishloq xo jaligini mexanizatsiyalash» fakulteti 5630100-«Qishloq xo jaligini mexanizatsiyalashtirish» yo nalishi bo yicha «Mashina-traktor parkidan foydalanish va texnik servis» kafedrasi BITIRUV MALAKAVIY ISHI Mavzu: Qashqadaryo viloyati Shaxrisabz tumani Ivatbek fermerlar uyshmasi MMTP qishloq xo jaligi texnikalarini yoqilg i moylash materiallariga bo lgan talabni asoslash Bajardi: Rahbar: F.Xoliqov ass. Sh.Maxatov «Mashina-traktor parkidan foydalanish va texnik servis» kafedrasi mudiri, dotsent R.D.Xalilov 2013y. Qishloq xo jaligini mexanizatsiyalash fakulteti dekani, dotsent E.T.Farmonov 2013y. Toshkent 2013 y
MUNDARIJA Kirish...3 1. Ivatbek MMTP ni asosiy ishlab chiqarish ko rsatkichlari. 4 2. Ivatbek MMTP ni tarkibi.4 3. Ivatbek MMTP qishloq xo jaligi texnikalarini neft mahsulotlari va boshqa ekspluatatsion materiallar bilan ta`minlash 5 3.1. Neft xo jaligini tashkillashtirish..6 3.2. Yonilg ilarning umumiy tarkibi va sinflanishi 9 3.3. Yonilg i quyish jihozlari..11 3.4. PUOM-100 avtotraktor moylarini tozalash qurilmasi..12 3.5. Moylarning sifat va miqdoriy yo qotishlari 14 3.6. Neft mahsulotlarining nobudgarchiliklariga qarshi kurashish 17 3.7. Dizel yonilg ilarini tashishda, saqlashda sifatini buzilmasligi va isrof qilmaslik 19 4. Ishlab chiqarish sharoiti uchun texnikalar sonini (MTP tarkibini) asoslash va ishini rejalashtirish..20 4.1. Qishloq xo jalik ekinlarini etishtirishning hisoblash-texnologik xaritasini ishlab chiqish..21 4.2. Mashinalardan foydalanish grafigini qurish 22 4.3.Traktorlarning ishlatiladigan va inventar sonlarini aniqlash 24 4.4.1. Traktorlar markasi bo yicha kunlik yonilg i sarf...26 4.5. Xo jalik uchun zarur bo lgan umumiy yonilg i-moy maxsulotlari miqdori va ularni saqlaydigan sig imlar hajmini asoslash 28 5. Yonilg ilarning inson salomatligiga ta`siri va atrof muxitni ifloslantirmaslik choralari 34 3
6. Mashinalarini YOMM bilan taminlashning iqtisodiy ko rsatkichlari hisobi 35 6.1. YOMM xo jaliginig hisobi...36 Xulosa...42 Foydalanilgan adabiyotlar...44 4
KIRISH Vatanimiz qishloq xo jaligiga yangi mashinalar ko plab etkazib berilayotganligi munosabati bilan mashina-traktor saroyini, bozor iqtisodiyoti sharoitiga moslab doimiy ishga yaroqli holda saqlash hamda ishlatishga yanada ko proq e`tibor berish lozim bo ladi. Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan qishloq xo jaligining zamonaviy texnikalar bilan ta`minlash dasturiga binoan qishloq xo jaligining har xil sohlariga jaxonning «KEYS», «KLAAS», «MASSEY FERGUSON», «DEU», Rossiya va Belorusiyaning yirik traktorsozlik korxonalalarining serquvvat er haydash, universal chopiq traktorlari, avtomobillari, avtobuslari va dvigatellari hamda qishloq xo jaligi mashinalari muvaffaqiyatli ishlatilmoqda. Bu texnikalardan samarali va ishonchli foydalanish ularda ishlatiladigan yoqilg i moylash materiallari va texnik suyuqliklar sifat ko rsatkichlari bilan bog liq. Neft zahiralarining kamayib borishi, ekologik muammolarning keskinlashuvi, shuningdek an`anaviy energoresurslar bahosining doimiy o sishi bilan keyingi yillarda butun jahonda muqobil yonilg ilarga bo lgan qiziqish ancha ortdi va bu kabi masalalarni hal etilishi Respublikamizda energetika va ekologik muammolarini hal qilishning echimlaridan biri bo lib xizmat qiladi. Neft mahsuloti xo jalikka kelib tushgunga qadar bir nechta quyish, tashish va saqlash jarayonlarini bosib o tadi. Natijada uning tarkibi qisman o zgaradi. Xo jalikda faoliyat ko rsatadigan bo lg usi mutaxassislar, neft mahsulotlaridan samarali foydalanishi, ularning sifat ko rsatkichlarini aniqlash usullarini bilishi va ularning ishlatishga yaroqliligi to g risida xulosa qilishlari lozim. 5
1. Ivatbek MMTP ni asosiy ishlab chiqarish ko rsatkichlari Qishloq xo jalik mahsulotlarini etishtirish uchun 900 ga er maydoniga ega bo lgan fermerlar uyushmasi sharoiti paxta, g alla va boshqa ekin turlarini etishtirishga qulay imkon beradi. Paxta va g alla boshqa ekin turlariga nisbatan salmoqli o rin tutadi. Xo jalikning ekin maydonlarida almashlab ekish joriy etilgan. 1-jadval Xo jalikda foydalaniladigan er maydoni Ko rsatkichlar Maydoni, ga 1 Umumiy er maydoni 900 Shundan: Paxta G alla Makka Beda 400 400 50 50 1.1. Ivatbek MMTP ni tarkibi Qishloq xo jalik ekinlarini etishtirish uchun MMTP tarkibi etarli tartibda tuzilgan. Zamonaviy texnikalar bilan qurollangan. MMTP qishloq xo jalik ishlab chiqarishning asosiy texnologik jarayonlarini to la mexanizatsiyalashtirish imkoniga ega. Ivatbek fermerlar uyushmasi MMTP markaziy remont usataxonasiga kerakli jihozlar, maydonlar, bostirmalar va binolar bilan ta`minlangan. Bu joylarda traktor va qishloq xo jalik mashinalarni saqlash imkoni ham mavjud. 6
Ivatbek fermerlar uyushmasi MMTP ning tarkibi 2-jadval Mashinalar nomi Markasi Soni 1 Umumiy ishlarni bajaruvchi traktorlar T-4A 5 2 G ildrakli transport traktorlar TTZ-80.10 9 3 Universal chopiq traktorlar TTZ-80.11 7 4 Er tekislovchi transport Greyder 2 5 Chigit seyalkalari SMX-4 6 6 Kultivatorlar KXU-4 7 7 G alla kombayni Keys-2166 2 8 Plug PYA-3-35 4 9 Plug PLN-4-35 2 10 Mola tekislagich MV-6 2 11 Purkagich OVX-600 4 2. Ivatbek MMTP qishloq xo jaligi texnikalarini neft mahsulotlari va boshqa ekspluatatsion materiallar bilan ta`minlash Qishloq xo jaligida ishlatiladigan neft mahsulotlari Yonilg ining asosiy turlari: AI-76, AI-80, AI-93 benzin, L va Z (yoz va qish) dizel yonilg isi; motor moyi: harorat +5 0 S dan 40 0 S gacha bo lganda M8; M-8 g2 ; harorat +5 0 S dan 50 0 S gacha bo lganda M-10, M10. Quyuq surkov moylari: solidol, TSIATIM-201, Litol-24 va FIOL-1. Eng sifatli surkov moylari Litol-24 va FIOL-1. Bu moylar issiqqa ancha chidamli bo ladi. 7
2.1. Neft xo jaligini tashkillashtirish Mashinalarni yoqilg i-moylash materiallari bilan ta`minlashni tashkillashtirish sxemasini tanlashda quyidagilar e`tiborga olinadi: fermer xo jaliklarida mashinalar ishlayotgan joyning masofasi; yo llarnning holati; fermer xo jaliklari va fermerlar uyushmasi muqobil MTP ning miqdor tarkibi. Agar MTA markaziy neft omboridan 2-3 km. oraliqda ishlayotgan bo lsa, ular markaziy neft omboridan yoqilg i olishi mumkin. MTA ga yoqilg i qo yish uchun mexanizatsiyalashtirilgan yoqilg i quyish agregatlaridan foydalaniladi. Ivatbek MMTP 25 dan ortiq traktor bo lganligi uchun, u holda dala shiyponida statsionar quyish posti tashkil etildi. Ko pi bilan 2 km. oraliqda ishlayotgan traktorlar yoqilg ini stantsionar quyish postidan oladi. Boshqa traktorlar mexanizatsiyalashtirilgan ko chma quyish agregatlaridan yonilg i oladi. Fermer xo jaligining neft omborida ikki kunlik zahira yonilg i saqlanadi. Dizel yonilg ini tindirgich-rezervuarlarda saqlanishi lozim. Bir rezervuardagi yonilg i tindiriladi, ikkinchi rezervuardan esa, mashinalarga yonilg i beriladi. Rezervuar sig imi quyidagi ifoda bo yicha hisoblanadi: n Gnz V рез 1 0,5t (1 K, ) (1) м. з. bunda t - yonilg ining necha soatga olinish vaqti, soat; n G nz 1 - turli ruso mdagi traktorlarning dvigatellari sarflaydigan yonilg ining umumiy soatli sarfi; γ - yonilg ining hajmiy og irligi, t/m 3. Dizel yonilg isi uchun γ = 0,86 t/m 3, benzin uchun γ = 0,75 t/m 3 ; K m.z - idishda qoladigan yonilg i zahirasi koeffitsienti, 0,05-0,1 ga teng olinadi. 8
Demak, rezervuarlar soni 2 ta qabul qilinadi. Bularning birida yonilg i kamida 4 sutka tindirilishi lozim. Rezervuarlar i = 0,01 qiya o rnatiladi (rasm). Yonilg i quyish usullariga quyidagi talabalar qo yiladi: yonilg i toza bo lishi lozim; yonilg i tez va qulay quyilishi kerak; dalada yonilg i quyishda asboblar puxta ishlashi lozim; yonilg i mutloqa nobud bo lmasligi kerak; yonilg i quyish ishlari arzon bo lishi kerak; yonilg i xavfsizligi ta`minlangan bo lishi zarur. 1-rasm. Muqobil mashina traktor parki neft omborida rezervuarni o rnatish: 1-rezervuar; 2-havo klapani; 3-to kish jo mragi; 4-yonilg i olish trubasi; 5- yonilg i quyish kolonkasi; 6-cho kindini to kish jo mragi. Mashinalarga yonilg i quyishning quyidagi usullari bor: quyish qurilmasidagi yonilg i sathi bilan traktor baki sathi o rtasidagi farq hisobiga yonilg i o zi oqib tushadi; quyish qurilmasining ichida ortiqcha bosim hosil qilish; traktorning bakida havoning siyraklashishi hisobiga yonilg i quyish; nasos yordamida yonilg i quyish. Tajribalarning ko rsatishicha, yonilg ini bosim bilan va nasos yordamida quyish ancha puxta bo ladi. Karter moylari, benzin va konsistent moylari erto lalarda saqlash yaxshi bo ladi. Yonilg ilarni bidonlarda yoki kanistrlarda, 9
quyuq moylarni esa bochkalarda saqlash qulay bo ladi. Barcha neft mahsulotlarini chang va namdan saqlash kerak. Yonilg i xavfsizligiga oid barcha chora-tadbirlar ko rilgan bo lishi kerak. Ma`lumki, hozirgi davrda jamiyatning rivojlanishi energiya sarfining ortib borishi bilan bog liq. Ilmiy-texnik rivojlanishning tez o sishi sharoitida yonilg i-energetika zahiralarining va imkoniyatlarining ulushi juda katta. Hozirgi zamonda ishlab-chiqarilayotgan mahsulotlar tannarxining katta qismini yonilg iga bo lgan sarf tashkil qiladi. Bizning mamlakatimiz sharoitida ham tejab qolingan har bir foiz yonilg i, mehnat unumdorligini oshirishga ancha katta iqtisodiy samaradorlik beradi. Hozirga kelib rivojlangan mamlakatlarda, shu jumladan respublikamizda yonilg ilar jahon talablari darajasidagi yonilg ilardir. Bular: neft va uning kondensatlari, tabiiy gaz, benzin, dizel yonilg ilari va boshqalar. Qishloq xo jaligi ishlab chiqarishining tez rivojlanib borishi, uning moddiy-texnika ta`minoti o sishi sabablariga ko ra yonilg i-energetika imkoniyatlaridan foydalanish ham kengayib bormoqda. Rivojlanishning bu pog onasida energetikaning suyuqlik yonilg i ulushi (benzin, dizel yonilg isi, mazut va boshqalar) katta hajmni egallab turibdi. Keyingi o n yilliklarda jahonda issiqlik dvigatelarining juda ko pchiligi dizellashib bormoqda. Kemalarda va teplovozlarda dizellashtirish to la amalga oshirildi. Avtobuslarda ham deyarli dizellashtirish tugallanmoqda. Hozircha dunyo engil avtomobil parkining 30% ga yaqini dizel dvigatelariga o tdi. Dizel dvigatelarining bunday keng ko lamda qo llanishiga bosh sabab-karbyuratorli dvigatelarga nisbatan yonilg i sarfi ancha kamligida va arzonligida. Halq xo jaligida yonilg i-energiya imkoniyatlaridan tejamli foydalanish-iqtisodiy vazifalarimizdan biridir. Bu vazifani 10
muvaffaqiyatli bajarish uchun mutaxassislarimiz, injener-texnik xodimlarimiz qishloq xo jalik ishlab-chiqarishida ishlatiladigan yonilg i-energetika vositalarini yaxshi bilishlari kerak. Bundan tashqari, vatanimizga yangi keltirilayotgan texnikalar va mexanizmlarda ishlayotgan moylarning holatini bilish, kerakli paytda almashtirib turish qoidalarini bilish kerak bo ladi. Bu omil, ma`lumki, xo jaliklardagi mashina va mexanizmlarning ishonchli ishlashini va umri -ni uzaytiradi. 2.2. Yonilg ilarning umumiy tarkibi va sinflanishi Ma`lumki, har qanday yona oladigan modda yonilg i bo la olmaydi. Yonilg i-issiqlik olish maqsadida ataylab yoqiladigan moddadir. Yonilg ilar quyidagi talablarga mos bo lishi kerak: - yonishda ko p miqdorda issiqlik chiqarishi; - oson yonishi va yuqori harorat hosil qilishi; - tabiatda ancha keng tarqalgan bo lishi; - qazib olish va tashib kelishning osonligi; - saqlab qo yilganda aynib (buzilib) qolmasligi; - yonishda va yonib bo lganda odamlarga va tabiatga zararli moddalar chiqarmasligi - qazib olish va tashib kelishning osonligi; Yonilg ining turlarga ajratilishi. Kelib chiqishi organik moddalar bo lgan: neft, tabiiy gazlar, ko mir qazilmalari, yonuvchi slanetslar, torflar yuqoridagi yonilg ilar tarkibidagi oxirgi ikki tashkil etuvchilar, ya`ni, kul va namlik-zararli minerallar hisoblanadi. Bu loyqa va namlikni ikki xil tabiati mavjud: tashqi va ichki minerallar. Tashqi minerallar yonilg ini qazib olishda, tashishda, qayta ishlashda ifloslanishidan paydo bo ladi. Ichki minerallar esa yonilg i tarkibida eritma, yoki, kimyoviy birikma xolida bo ladi. 11
Fizik xolati Suyuq Gazsimon qattiq T a b i i y Neft Tabiiy va neft bilan chiqadigan Ko mir qazilmalari, yonuvchi slanetslar, torf, o tin Jadval 3 Yo n i l g i l a r S u n ` i y Benzin, kerosin, dizel yonilg isi, mazut, spirt, benzol, smola (toshko mirdan, torfdan, slanetsdan olinadigan). Generator gazi, suv gazi, yorituvchi gaz, koks gazi, domna gazlari, neftni qayta ishlashdagi gazlar va boshqalar. Toshko mir koksi, g ishtsimon xolatga va chang xolatidagi yonilg ilar, o tin va boshqalar. Quyidagi jadvalda keng ko lamda ishlatiladigan neft maxsulotlarining zichliklari berilgan: г Neft maxsulotining turi Zichligi, 3 см Jadval 4 1 Aviatsiya benzinlari... 0,700...0,725 2 Avtobenzinlar... 0,735...0,750 3 Traktor kerosinlari... 0,820...0,835 4. Dizel yonilg ilari... 0,835...0,860 5. Dizel dvigatel moylari... 0,890...0,920 6. Aviatsiya dvigatel moylari... 0,880...0,905 7. Karbyuratorli dvigatelarning moylari. 0,910...0,930 Yonilg ilarning saqlanuvchanlik xossalari, bu xossalarni yaxshilash 12
Dvigatel yonilg ilarini tashishda va ayniqsa uzoq muddatga saqlashda uning sifati buzilishi mumkin. Yonilg ilarni saqlashda sifati buzilmaslikning quydagi choralari ko riladi: -yonilg ini issiqlikni qaytaradigan oq rangli tsisternalarda saqlash; -tsisternalarni iloji bo lsa er ostiga ko mish (isimasligi uchun); -tsisternalarni chala to lg azmaslik (yonilg i sirtini kamaytirish uchun); 2.3. Yonilg i quyish jihozlari Statsionar postlarda traktorlarga dizel yonilg isini quyish uchun maxsus yonilg i quyish kolonkasidan foydalaniladi. Avtomobillarga benzin quyishda benzin kolonkalari ishlatiladi. Mashinalarga dizel moyi va avtol maxsus moy quyish kolonkasi yordamida quyiladi. Nigrol maxsus qurilma yordamida quyiladi. Podshipniklarni solidol bilan moylash uchun solidol yuborgichdan foydalaniladi. Barcha qurilma va kolonkalar elektr yuritma yordamida ishlatiladi. Yonilg i quyish postida elektr energiya yo q bo lsa yoki xizmat ko rsatiladigan mashinalar soni unchalik ko p bo lmaganda traktorlarga moy quyish uchun dastaki moy nasosi-dozatoridan foydalaniladi. Bunday dozator moy, avtol va nigrol solingan bochkalarga bevosita o rnatilgan bo ladi. Yonilg i-moy quyish jihozlari maxsus moy quyish xonalarida joylashtiriladi. Bunday xonalarda havo harorati kamida +10 o S saqlanadi. Yilning sovuq kunlarida traktorlarga isitilgan moy va issiq suv quyish uchun issiq xonalari yo q stantsionar postlarda suv-moy isitish uskunalaridan foydalaniladi. Mashinalarga neft mahsulotlarini quyish uchun qo llaniladigan jihozlar yonilg i va moylarni jo mrakli shlanglar yordamida yopiq usulda quyishni ta`minlashi lozim. Mashinalarga yonilg i quyishda yonilg ini avtomatik quyadigan, mashina bakining toshib ketishiga yo l qo ymaydigan jo mrakdan foydalanish tavsiya etiladi. Quyish vaqtida turli neft mahsulotlarining aralashib ketishiga yo l 13
qo ymaslik uchun neft mahsulotining har bir turi uchun alohida quyish jihozidan foydalanish zarur. 2.4. Yoqilg i moylash materiallarining sifatni tekshirish Neft mahsulotlarining miqdori va sifatini bularni xo jalikka keltirganda ham, neft omborlarida saqlanayotganda va quyish postlarida ham tekshirish zarur. Yonilg i-moy sifati laboratoriya sharoitlarida maxsus jihozlar yordamida tekshirib tahlil qilinadi. Bunda yonilg ining rangi, shaffofligi, zichligi, qovushoqligi (faqat dizel yonilg isi uchun), tarkibiy qismi, suvda eriydigan kislota va ishqorlarning mavjudligi, mexanik aralashmalar va suvning borligi, smola va oltingugurt miqdori tekshiriladi. Moy namunalarini tahlil qilishda moyning qovushoqligi, zichligi, mexanik aralashmalar va suvning borligi, suvda eriydigan kislota va ishqorlar tekshiriladi, surkalma moylarni tahlil qilishda tomchilanish harorati, konsistenttsiyasi (quyuqligi), mexanik aralashmalar va suvning mavjudligi tekshiriladi. Neft mahsulotlarining miqdori to g ridan-to g ri tarozida tortib yoki bilvosita usulda aniqlanadi. To g ridan-to g ri tarozida tortib aniqlashda yonilg iga to latilgan idish va bo sh idish og irliklari o rtasidagi farq aniqlanadi. Bilvosita usulda neft mahsulotining hajmi va harorati o lchanadi, uning miqdori esa hajmni neft mahsulotlarining zichligiga ko paytirib aniqlanadi. PUOM-100 avtotraktor moylarini tozalash qurilmasi PUOM-100 qurilmasi xo jalik sharoitida ishlatilgan motor, transmissiya, industrial va boshqa moylarni hamda gidrosistema suyuqliklarini mexanik aralashmalardan, suvdan va yonilg ilardan tozalash uchun xizmat qiladi. 14
2-rasm. Ishlatilgan moylarni tozalash uchun PUOM 100 ko chma qurilma 1-aravacha; 2-ishlatilgan moy baki; 3-tozalangan moy baki; 4-dag al tozalash filtri; 5-manometr; 6-mayin tozalash filtri; 7-uch pozitsiyali jumrak; 8-elektodvigatel; 9- shesternyali nasos. Qurilmaning texnik tavsifi 1. Qurilma turi harakatlanuvchpn 2. Ish unumdorligi, l/soat 100 3. Ishlatiladigan moy baki hajmi, l 50 4. Tozalangan moy baki hajmi, l 50 5. Qurilma quvvati, kvt 4,1 6. Nasos ish unumdorligi, l/min 10 7. Tozalash mayinligi, mkm 1-3 Qurilma harakatlanuvchan tipida tayyorlangan bo lib, uning aravachasi 4ta g idirakka o rnatilgan. Aravachaga ishlatilgan moy baki, tozalangan moy baki, dag al tozalash filtri, manometr, mayin tozlash filtri, uch pozitsiyali jumrak, elektrodvigatel, shesternyali nasos va nazorat o lchov asboblari o rnatilgan. Ishlatilgan moy bakining stki qismida moy qo yish bug zi joylashtirilgan. Moy quyish bo g zining ichki qismiga esa dag al filtr vazifasini o tovchi to r joylashtirilgan. Bakning ichiga quvvati 1,1 kvt bo lgan elektr qizdiruvchi o rnatilgan. Bakning qoqog iga ikkita tirqish qo yilgan bo lib, bittasiga termometr 15
joylashtiriladi, ikkinchisi esa suv va yonilg i bug larini atmosferaga chiqarish uchun xizmat qiladi. Tozalangan moy bakining ustki qopqog i zich yopilgan, pastki qismida esato kish jumragi o rnatilgan. Dastlabki va mayin tozalash filtrlari metallkeramikadan tayyorlangan bo lib, dag al tozalash filtrining o lchami 60mkm, mayin tozalashniki esa 3 mkm ni tashkil etadi. Tozalangan moyni shu guruhdagi yangi moy bilan 1:1 tarkibda aralashtirib, qayta ishlatish mumkin. Tozalangan moyning ish muddati yangi moynikining 80% ini tashkil etadi. 2.6. Moylarning sifat va miqdoriy yo qotishlari Qishloq xo jaligida neft maxsulotlarini saqlash, tashish, tarqatish va ishlatish qoidalarini buzilishlari hisobiga ko p mikdordagi bebaho mahsulot atrof-muhitni, ya`ni tuproq va suv havzalarini ifloslantirib kelmokda. Ayniksa, ishlatilgan moylar yig ish jarayonlarining to g ri yo lga ko yilmaganligi sababli, ko pincha erga yoki suv havzalariga to kib tashlanmoqda. Tahlillar shuni ko rsatadiki, har yili dunyo buyicha 30 mln. tonnadan ortiq moylash materiallari ishlatilsa, shundan 3 mln. tonnaga yaqini ishlatilgan moylar, ya`ni bu moylarning 10 foizi yuqotiladi. Bu nafaqat iktisodiy zararlarga olib kelib qolmasdan, atrof-muhitni zaharlash nuqtai nazaridan ham juda xavflidir. Shu boisdan ishlatilgan moylarni yig ishni to g ri tashkil qilish va ularni qayta tiklash tabiatni muhofaza qilishning muxim tadbirlaridan biri hisoblanadi. Ishlatilgan moylar texnikadan to kib olingandan to neftni qayta ishlash zavodlariga etib borguncha, bir qancha bosqichlarni bosib o tadi, ya`ni to kib olish, joylardagi idishlarga 3 ta guruh bo yicha (ya`ni ishlatilgan dvigatel moylari, ishlatilgan industrial moylar, ishlatilgan neft mahsulotlari aralashmasi guruhlari bo yicha) yig ish, xo jalikning moy yig ish punktiga to plash, neft korxonalariga tashish, zavodlarga jo natish. Mashina-traktor parklarida (MTP) bu jarayonlar ancha engil kechadi, ya`ni MTP larda ishlatilgan moylar yig ilgandan so ng to g ridan-to g ri neft korxonalariga jo natilishi mumkin. Bu jarayonlarda olib 16
borilgan kuzatishlar shuni ko rsatdiki, moyni texnikadan to kib olishda 250-470 g. gacha moy erga to kilishi, 60 g ga yaqini to kib olingan idishda qolishi kuzatildi. Ivatbek fermerlar uyushmasi muqobil mashina traktor parkimizda ishlatilgan moylarni yig ib olish uchun mo ljallangan qurilmalar yo qligi aniqlandi. Keyingi bosqichda, ya`ni moy to kib olingan idishdan joylardagi moylarni yig ish uchun mo ljallangan idishlarga quyishda (ko pchilik hollarda 200 l hajmdagi bochkalardan foydalaniladi) 360 g. gacha qismi erga to kiladi. Bochkalardan maxsus idishlarga quyishda ham 4-5 kg gacha moy to kiladi. Bundan tashqari, moyning ma`lum qismi temir yo l tsisternalariga quyishda ham yuqotiladi. Fayzulla Xo jaev fermerlar uyushmasi muqobil mashina traktor parkimizda ishlatilgan moylarning to kilishi o rtacha 12 foizni tashkil qiladi. Shu bilan bir qatorda traktorlarga yonilg i-moylash materiallari (YOMM) quyishda ham birmuncha yuqotishlarga yo l ko yildi. Masalan, YOMM saqlash idishlari va uzatkichlarning zichlanmaganligi sababli, har bir idishdan bir daqiqada o rtacha 18-21 tomchigacha dizel yonilg isi to kilishi aniqlandi. Traktorlarga quyish jarayonida esa o rtacha 368 g oralig ida yonilg i erga to kiladi, avtomobillarga benzin quyishda 28 g. gacha, Dvigatel moylarini quyishda esa 31 g mikdorda yo qotishlar kuzatildi. Yuqoridagilar bilan bir qatorda paxtachilikda har xil texnologik jarayonlarni bajarayotgan va ishlash muddati har xil bo lgan traktorlarning ham yonilg i materiallarining to kilishi va boshqa yo qotishlari kuzatib boriladi. Chigit ekish, kultivatsiya, paxta terish va er xaydash paytlarida eng ko p YOMM to kilishi paxta terish jarayonida kuzatildi, bunda ta`minlash tizimidan oqayotgan yonilg i tomchilar soni 5 yil ishlagan traktorlarda daqiqasiga o rtacha 36 tomchini, dvigatel moyi 31 tomchini tashkil etadi. Shuni ta`kidlash lozimki, yoz paytlari bajariladigan ishlarda qishgidagilarnikiga nisbatan 1,8 martaga ko p YOMM lari to kiladi. Bunga sabab, yozda YOMMlarning qovushoqligi birmuncha kamayib, tirqishlaridan sizib o tish extimoli oshadi. Bundan tashqari, kunning issiq paytlari bajariladigan kultivatsiya va paxta terim ishlari dvigatelning yuqori yuklanishida amalga oshiriladi. 17
Ma`lumki, dvigatelning kuchlanishi qanchalik yuqori bo lsa, moyning tsirkulyatsiyasi shunchalik oshadi va yonilg i bilan ta`minlash va moylash tizimlari yuqori bosimda ishlaydi. Bu esa o z navbatida sizib chiqish ehtimolini yanada oshiradi. Traktor yoki boshqa qishloq xo jaligi texnikasining ishlash muddatining oshishi ham YOMM sarfi oshishiga olib keladi. Kuzatishlar shuni ko rsatadiki, yangi traktorda deyarli YOMM tomchilamaydi, lekin texnika 1 yil ishlagandan keyin har daqiqada 3-4 tomchi moy, 5-6 tomchi yonilg i tomchilashi kuzatiladi. Tomchilar soni birinchi 5-6 yilda keskin ortadi, so ngra sekinlashadi. Bunda yonilg i tomchilashi har daqiqada o rtacha 16 tomchi, moy esa 12 tomchini tashkil etadi. YOMMning texnikaning birinchi 5-6 yil ishlashi mobaynida keskin sarfining oshishi ishqalanuvchi juftlarning va biriktirish joylarining eyilishlarining oshishi bilan uzviy bog liq. 3-rasm. Har xil texnologik jarayonlarda YOMMning yo qotilishlari Keyingi davrda esa deyarli barcha traktorlar bir qator joriy va kapital ta`mirdan o tkaziladi. Har qanday ta`mirdan keyin YOMM tomchilanishini umuman to xtatish imkoni bo lmaydi, chunki traktorning ma`lum qismida eski detallari ishlatiladi. 18
YOMM eng ko p tomchilaydigan qismi forsunka xisoblanadi, unda ja`mi yonilg i tomchilashining 25 foiziga yaqini sarflanadi. YUqori bosimli yonilg i nasosida esa 20 foizgacha, dag al va mayin tozalash filtrlarida 25 foizgacha, yonilg i baki va haydash nasoslarida 30 foizgacha yonilg i erga to kiladi. Moylash tizimlaridagi tahlillar shuni ko rsatdiki, eng ko p sarflanish traktorning gidrotizimiga to g ri keladi, bunda jami moy yuqotilishining 37 foizgacha qismini tashkil etadi. Dvigatelda 18 foiz, rul boshqarmasi, transmissiya va yurish qismlarida esa 45 foizgacha moy to kilishi kuzatiladi. Bunga sabab quyidagilar hisoblanadi: gidrotizimda tirkama yoki boshqa qishloq xo jaligi mashinasini shlangasi ajratilganda 170 g gacha gidrotizim suyuqligi isrof bo lishi aniqlandi. Ko tarish gidrotsilndrlari manjetlarining va zichlagichlarining eyilishi hisobiga ham ma`lum darajada moy erga to kiladi. Umuman, bir traktorga nisbatan yiliga o rtacha 63,7 kg dizel yonilg isi, 21,6 kg gidrotizim ishchi suyuqligi, 13,4 kg dvigatel moyi va 4,3 kg transmissiya moyi erga va suv xavzalariga to kiladi. Bu ko rsatkichlar dizel yonilg isining 1 foizga, moylash materiallarining 10 foizga yaqin qismini tashkil etadi. YOMM sarflanishini va atrof-muhitning zararlanishini kamaytirish uchun neft mahsulotlarini tarqatish tizimlarini qayta ko rib chiqish, texnikadan va YOMMdan foydalanish madaniyatini oshirish lozim. Ishlatilgan moylarni yig ish va ularni kayta tiklash bo yicha texnik vositalar ishlab chiqish zarur. Bu ishlarni amalga oshirish o z navbatida nazariy va amaliy tadqiqotlar olib borishni talab qiladi. 2.6. Neft mahsulotlarining nobudgarchiliklariga qarshi kurashish Yonilg i quyish paytlarida, moy almashtirilayotganda, dizelning yonilg i apparatlari nosoz bo lganda nobud bo ladi. Sibir qishloq xo jaligi texnikasidan foydalanish va ta`mirlash ilmiy-tadqiqot instituti viloyatda ishlatilayotgan barcha traktorlarni tekshiruvdan o tkazganda aniqlanishicha, dizel yonilg isi 17 % ortiqcha sarflanar ekan. Bu bir necha ming tonna yonilg ini tashkil etib, yuzlab traktorlarning bir yil davomida ishlashiga etadi. 19
Traktorlar va kombaynlarlarda yonilg i va moy nozichliklardan tomchilash natijasida nobud bo ladi. Nobudgarchiliklar yonilg i saqlash davrida ham sodir bo ladi. Shuning uchun yonilg i saqlanayotgan idishlar alyuminiyli bo yoq bilan bo yalgan bo lishi lozim. Mamlakatimiz bo yicha bekorga nobud bo lgan 1 % yonilg i 20 ming traktorning yillik ishiga etadi. Nima uchun traktorlarda nosozliklar tufayli moy va yonilg i sizib, tomchilaydi, erga to kiladi, yonilg i apparatlari esa noto g ri sozlanadi. Birincha sabab - mexanizatorlar va injenerlarning kasbiy malakasi va tayyorgarligi past. Ikkinchi sabab - mashinalardan foydalanish saviyasi past. YOnilg ining bug lanib nobud bo lishini kamaytirish uchun idishlar alyuminiyli va och-kulrang bo yoqlar bilan bo yalgan bo lishi yoki idishlarni yonmaydigan materiallardan qurilgan bostirma tagida saqlash lozim. Neft mahsulotlarini tejamkorlik bilan sarflash butun halq xo jaligi uchun ham, har bir xo jalik uchun ham katta ahamiyatga ega. Sarflangan neft mahsulotlarining narxi mexanizatsiyalashtirilgan ishlar narxining katta qismini (18-20 %) ni tashkil etadi. Traktor va kombaynlar ishlaganda yuklamaning kamligi va barcha rejimli rostlagichdan foydalanmaslik, shuningdek unumsiz ishlarga (agregatning salt harakatda burilishlari, joydan-joyga o tishlari, dvigateli ishlab turgan holda to xtab turishga) ko p vaqt sarflash sababli yonilg i bekorga ortiqcha sarf bo ladi. Ilmiy-tadqiqot ma`lumotlariga ko ra, tindirilmagan har tonna dizel yonilg isida 200-300 g. aralashma bo ladi. Demak, bir yilda traktor yonilg i bakiga 3-5 kg. aralashma tushishi mumkin va dvigatel ortiqcha eyiladi. Tajribalarning ko rsatishicha, agar traktorga filtrlangan yoki tindirilgan yonilg i quyilsa, dizelning yonilg i apparatlari qayta rostlanmasdan 2-3 ming moto-soat va ta`mirlanmasdan hamda pretsizion detallarni almashtirmasdan 5-6 ming moto-soat ishlaydi. Aks holda bunday moto-soatlar ikki baravardan ortiq muddatga qisqaradi. Tadqiqotlarning ko rsatishicha, traktorlarga yonilg ini chelakdan quyganda, odatda uning kamida 5 foizi to kilib nobud bo ladi. Quyilgan yonilg i esa ifloslanadi. Yonilg ini tejashda mashinaning konstruktsiyasi ham ma`lum darajada 20
ahamiyatga ega. Keyingi vaqtlarda chiqarilayotgan traktorlar 1 o.k.-soat hisobiga yonilg ini ilgari chiqarilgan traktorlarga nisbatan 10-12 % ga kam sarflaydi. Neft mahsulotlarini tashish, qabul qilish va berishda, shuningdek ularni saqlashni tashkillashtirishda zamonaviy usullar va vositalarni joriy etish natijasida ham yonilg i-moy materiallarini ancha tejab qolish mumkin. Neft mahsulotlarini tejamli sarflashda neft mahsulotlarini mashinalarning ishiga va texnik servisga texnik asoslangan sarflash normalari ham muhim ahamiyatga ega. 2.7. Dizel yonilg ilarini tashishda, saqlashda sifatini buzilmasligi va isrof qilmaslik Dizel yonilg ilari avtomobil benzinlariga nisbatan fraktsion tarkibi og irroq va kam bug lanuvchan bo lishiga qaramasdan saqlash va tashish jarayonlarida bug lanishi va oksidlanishi mumkin, natijada og ir fraktsiyalar miqdori oshadi. Bu xol yonilg ini to la yonmasligiga va demak, isrofgarchilikka olib keladi. Yonilg i uzoq muddat saqlanganda uning tarkibi o zgara boradi. Bunda mexanik aralashmalar (chang va zanglash maxsulotlari), oksidlanish maxsulotlari, suv miqdori oshadi. Yonilg i tashiladigan va saqlanadigan rezervuarlar toza xolatda bo lishi va unga xar xil yonilg i, moylar quyilmasligi lozim. Aks xolda, qoldiq moy yoki yonilg ilar bilan dizel yonilg isi aralashib, o z xususiyatlarini o zgartiradi. Yozgi va qishki yonilg ilar o z mavso mida ishlatilish shart. Agar, qishki yonilg i yozda saqlansa, tashilsa yoki qo llanilsa, uning isrofgarchiligi oshadi, chunki qishki yonilg ilarni engil fraktsiyalari nisbatan ko p. Ishlatilganda esa yonilg i sarflari nisbatan ko p.. Xuddi shunday yozgi yonilg ini kishda ishlatilsa u yaxshi to zimaydi, chala yonadi va yonilg i sarfi oshadi. Yonilg i rezeruvarlarini er sharoitida saqlash maqsadga muvofik xisoblanadi, bunda yuqorida aytilgan aralashmalarni tushish extimoli bir necha marta kamayadi. Rezervuarlarni esa yonilg i bug larini ushlab qoladigan qurilmalar bilan jixozlash yonilg i sarfini bir muncha kamaytiradi. Eng asosiysi, yonilg i ruxsat etilgan mexanizatsiyalashgan yonilg i qo yish moslamalari bilan 21
qo yilish lozim, agar chelaklaklarda yonilg i quyilsa, uning isrofgarchiligi ortib ketadi va chang, suv aralashib qolish extimoli ortadi. 3. Ishlab chiqarish sharoiti uchun texnikalar sonini (MTP tarkibini) asoslash va ishini rejalashtirish Qishloq xo jaligi maxsulotlarini ishlab chiqaruvchi xo jalikning texnikalariga ya`ni MTP tarkibiga barcha harakatdagi mashinalar, energetik vositalar va yordamchi qurilmalarning majmui kiradi. Bu texnikalar soni mexanizatsiyalashgan ishlarni agrotexnik tavsiya etilgan muddatlarda yuqori sifatli, kam mehnat va xarajat sarflab bajarish uchun asoslangan bo lishi lozim. Chunki texnikalarning xo jalikda ortiqcha bo lishi ulardan foydalanish darajasini keskin tushib ketishi va foydalanish xarajatlarini ortib ketishiga olib kelsa, kam miqdori esa agrotexnik tadbirlarni o z vaqtida bajarish imkonini bermasligi, oqibatda ekinlarni ekish va yig ishtirib olish kechikib katta ziyon keltirishi mumkin. Xo jalik uchun energetik vositalarni tanlashda ularning tiplarini ya`ni turlarini ko p bo lmasligiga e`tibor berish lozim bo ladi. Chunki energetik vositalarning ko pmarkaliligi ularga texnik xizmati ko rsatishni sifatli olib borish uchun katta material texnik baza va mutaxassislarni jalb qilishga olib keladi. Bu xozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida xo jaliklar uchun sezilarli qiyinchilik tug dirishi mumkin. Qishloq xo jalik ekinlarini etishtirishning hisoblash texnologik xaritasini ishlab chiqish uchun dastlabki ma`lumotlar kerak bo ladi. Bu dastlabki ma`lumotlarga quyidagilar kirishi mumkin: 1. Ekin turi yoki turlari, ularning er maydoni. 2. Asosiy ishlarni bajaruvchi energetika vositasining taklif etilgan tipi yoki markasi. 3. Chopiq, qator orasiga ishlov beruvchi universal energetika vositasining taklif etilgan tipi yoki markasi. 4. Transport ishlarini bajaruvga energetika vositasining taklif etilgan tipi yoki markasi. 22
5. Taklif etilgan energetika vositalarining texnik holati. 6. Ekin yoki ekin turlarining hosildorligi. 7. Ekinlarni etishtiradigan mintaqa va hokazolar. 3.1. Qishloq xo jalik ekinlarini etishtirishning hisoblash-texnologik xaritasini ishlab chiqish Hisoblash-texnologik xaritasini ishlab chiqishda har bir ekinni etishtirish uchun qo llanilayotgan ilg or texnologiyalardan foydalanish maqsadga muvofiq bo ladi. Ilg or texnologiyalar asosan ekinlarni tezpisharligi, kasallikka chidamliligi, serhosilligini ta`minlovchi texnologiyalar sifatida qo llaniladi. Hisoblash-texnologik xaritasini ishlab chiqishda qishloq xo jaligi ekinlarini etishtirishning namunaviy texnologik xaritasidan foydalanish lozim. Bunda albatta maxalliy sharoitlarni hisobga olgan holda foydalanish kerak bo ladi. Hisoblashtexnologik xaritasini jadval ko rinishda ishlab chiqish qulay bo ladi. Jadval ko rinishi 1 jadvalda keltirilgan. Bu jadval 25 ustundan iborat bo lib ayrim ustunlar na`munaviy texnologik xaritalar yordamida to ldiriladi, ayrim ustunlar esa hisoblab chiqiladi. YA`ni 1 ustundan 13 ustungacha va 18 ustunlar namunaviy texnologik xaritadan olinadi. Qolgan 14 ustundan 17 ustungacha va 19 ustundan 25 ustungacha bo lgan qiymatlar hisoblab topiladi. 14 ustun Agregatning agrotexnika muddatida bajargan ish miqdori ( Wa ) W a = W c * T k * D i =1,15*10*5=57,5ga ( 1 ) Bu erda: W s agregatning bir soatlik ish unumi, ga/s, t/s, m 3 /s va h.k.z.( 8 ustun ) T k - ish kuni davomiyligi, soat (10 ustun ) D i - ish kunlari soni, kun ( 12 ustun ) 15 ustun-fizik o lchov birliklaridagi bajarilgan ishlar xajmi U f = F * / 100= 400*100/100=400ga ( 2 ) 23
Bu ifoda faqat o lchov birligi gektarlarda o lchanadigan ishlar xajmi uchun to g ridir. O lchov birligi t, m 3, km da o lchanadigan ishlar xajmi uchun U f = F * * / 100 ( 3 ) Bu erda: F - ekin maydoni, ga - agrotexnik tadbir bajariladigan maydon yuzasi, %; - bajariladigan ishning sifat ko rsatkichi. 16 ustun Talab qilinadigan energetik vositalar ( traktorlar) soni M t = U f / W a =400/57,5=6,9 7 dona ( 4 ) Hisoblangan traktorlar sonini yaxlitlash mumkin emas, ya`ni M t ni hisoblangan qiymati qancha chiqsa shuncha qoldirish kerak. M: M t = 2,345 bo lsa M t = 2,3 qabul qilsa bo ladi. 17 ustun Talab qilinadigan qishloq xo jaligi mashinalari soni M qxm = M t * n qxm =6,9*1=6,9 7 dona ( 5 ) Bu erda: n qxm agregatdagi qishloq xo jaligi mashinalari soni, dona. 19 ustun Barcha ishlarni bajarish uchun sarf bo ladigan yonilg i miqdori Q u = q * F * / 100=8*400*100/100=3200 kg ( 6 ) Bu erda: q har gektarga maydonga sarf bo ladigan yonilg i miqdori sarfi me`yori, kg/ga 20 ustun kunlik (kalendar kunga to g ri keladigan) yonilg i sarfi Q k = Q u / D k = 5400/20=270kg/kun ( 7 ) 21- ustun shartli etalon gektar hisobidagi agregatning bir soatda bajargan ish miqdori 24
ne, sh.e.ga qiymati har bir traktor markasi uchun spravochniklardan qabul qilinadi. 22 ustun - Tadbirni bajarish uchun sarflanadigan soatlar soni T = U f / W s =900/1,15=782,6 ( 8 ) 23 ustun shartli etalon gektar hisobidagi ishning hajmi U sh.e.ga = T * ne=782,6*1,3=1017,3sh.e.ga ( 9 ) 24 ustun - Mehnat sarfi, kishi/soat Z m = m * * /100 * W c =2*100*1/100*1,15=1,7 kishi/soat ( 10 ) 25 ustun - Qo shimcha ishchilarga bo lgan kunlik talab, kishi L m = U f * m / W c * T cm * D i =900*1/1,15*7*5=22,3 kishi ( 11 ) Bu erda: T cm Smena vaqti, soat. Oddiy ishlar uchun Tsm= 7 soat, zararli ishlar uchun Tsm = 4 soat qabul qilingan. Hisoblash-texnologik xarita ishlab chiqilganidan so ng mashinalardan (traktorlardan) foydalanish grafigi quriladi. 3.2. Mashinalardan foydalanish grafigini qurish Mashinalardan foydalanish grafigini qurishda hisoblangan texnologik xaritaning 11 va 16 ustunlaridan foydalanamiz. Bu grafikni tuzishdan maqsad MTP tashkil etuvchi traktorlarning yalpi sonini hisoblab topish, ya`ni ma`lum bir ekin turlari yoki bir necha ekin turlari uchun kerakli agregatlar sonini asoslashdir. Agregatlarni yalpi sonini texnologik xaritadan topish qiyin, chunki ular barcha ekin turlarini etishtirishda ishlatiladi va ish muddatlari har xil bo ladi. SHuning uchun traktorlar va murakkab mashinalarning umumiy miqdori grafik (chizma) usulida aniqlanadi. Grafik har bir markali traktorlar uchun aloxida quriladi. Quyidagi 1 rasmda traktorlardan foydalanish grafigidan namuna keltirilgan. Traktorlardan foydalanish grafigini qurishda yil davomida ular notekis ishlashi natijasida cho qqilar va pastliklar hosil bo ladi. Traktorlarga bo lgan 25
umumiy talab asosan grafikning yuqori qismidan aniqlanadi. Lekin traktorlaning ortiqcha qabul qilinib qolinishini oldini olish uchun grafikka tuzatishlar kiritiladi. 3.3.Traktorlarning ishlatiladigan va inventar` sonlarini aniqlash Traktorlarning ishlatish grafigi qurilib unga tuzatishlar kiritilganidan so ng eng ko p talab qilinadigan muddatlardagi traktorlarning ishlayotgan miqdori M e aniqlanadi. Traktorning inventar` soni M i esa quyidagicha aniqlanadi; M i = M e / K tt =24/0,9=26 Bu erda: K tt texnik tayyorgarlik koeffitsienti K tt =0,85 0,90 qabul qilinadi. 26
15 0 16 80 Traktorlarni xo jalik raqami Kapital remontdan keyingi yonilg ii Oxirgi texnik xizmat 1 3 8 2 1 7 3-4 16 3 8 00 4-rasm. Mashinalardan (traktorlardan) foydalanish, kunlik yonilg i sarfi va texnik xizmat ko rsatish reja-grafiklari Mashinalardan (traktorlardan) foydalanish, kunlik yonilg sarfi va texnik xizmat ko rsatish grafigi Shartli belgilar: 1-TXK 2-TXK 3-TXK 27
3.4. Ishlab chiqarish sharoiti uchun neft mahsulotlariga bo lgan extiyojni asoslash. Bu bo limda quyidagi ishlar bajariladi: 1. Traktorlarning markasi bo yicha kunlik yonilg i sarfi grafigi quriladi. 2. Traktorlarning kunlik yonilg i sarfi grafiklari asosida oylik va yillik yonilg i miqdori aniqlanadi. 3. Xo jalik uchun zarur bo lgan umumiy yonilg i - moy maxsulotlari miqdori va ularni saqlaydigan sig imlar hajmi asoslanadi. 3.5. Traktorlar markasi bo yicha kunlik yonilg i sarfi Traktorlarning kunlik yonilg i sarfi grafigi xo jalik uchun zarur bo lgan umumiy yonilg i-moy maxsulotlari miqdori va ularni saqlaydigan sig imlar hajmi asoslash texnik xizmati ko rsatishlar soni va muddatini belgilash, umumiy yonilg i-moy maxsulotlari sarfini rejalashtirish uchun ishlatiladi. Kunlik yonilg i sarfi grafigi A1 formatli millimetrli qog ozning 2/3 qismida, ya`ni mashinalardan foydalanish grafigining pastki qismida quriladi. Bunda 11 ustundagi kalendar muddat (D k ) X o qiga, ishlar uchun kunlik yonilg i sarfi (Q u ) U o qiga masshtab orqali ajratiladi. Kunlik yonilg i sarfi grafigi 1 rasmda ko rsatilgan. Grafikda har bir operatsiya (ish turi) uchun yonilg i sarfi va ishlatish kunlari to g ri to rtburchak shaklida quriladi. Agar bir nechta ishlar bir muddatda bajarilsa, U o qiga shu ishlarga sarflanadigan kunlik yonilg i sarfining yig indisi quriladi, ya`ni Q ki = Q k1 + Q k2 + Q k3 + + Q kn bu erda Q k1, Q k2, Q k3, Q kn berilgan kalendar muddatda tegishli ishlar uchun kundalik yonilg i sarfi Kunlik yonilg i sarfi grafigidan traktorlarning markasi bo yicha umumiy oylik va yillik yonilg i sarfi hisoblanadi. Q o = S o * a * b=1,5*100*10=1500kg Bu erda: S o tegishli oydagi kunlik yonilg i sarfi grafigining yuzasi, kg/sm 2 ; 28
11875 45050 60215 33650 43937 56132 112142 116610 110215 74430 72760 16980 758259 - - - 11930 43815 56010 55215 54420 61140 43380 13140-339050 11875 41925 57090 21720 122 122 56190 56190 49075 29050 37120 16980 377459-3125 3125 11000-2000 22500-41750 a yonilg i sarfining masshtabi, kg/sm; b kalendar muddat masshtabi, kun/sm. Oylik va yillik yonilg i sarfining natijalari jadval shaklida keltiriladi Jadval 5 Traktorlarning markasi bo yicha va umumiy oylik va yillik yonilg i sarfi, kg Traktorlarning markasi oylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Yil-lik, kg T-4A TTZ 80.11 TTZ 80.10 Jami: Jadvalda keltirilgan umumiy oylik va yillik yonilg i sarfi miqdorlari faqat mexanizatsiyalashgan ishlarni bajarishga sarflangan yonilg i miqdorini bildiradi. Amalda esa agregatlar ish bajarmasdan xarakatlanishi va joyida ishlab turishi va qo shimcha yonilg i sarflashi mumkin. Qo shimcha yonilg i sarfi asosiy dala ishlari uchun sarflangan yonilg iga nisbatan % xisobida quyidagicha aniqlanadi: 1. Har kuni ish boshlanishidan oldin va ish kuni oxirida ish va turar joyga agregatni yurib borishi uchun 3,0 %; 2. Bir daladan boshqa dalaga ko chish uchun - 0,1 %; 29
3. Agregatlarni tuzish uchun - 0,2 %; 4. Dalani ishga tayyorlash uchun - 1,0 %; 5. Traktor va mashinalarning ish qobiliyatini va mustaxkamligini pasayishi hisobiga yonilg i sarfini ko payishi - 2.5 %; Jami qo shimcha yonilg i sarfi - 7,7 %. Yuqoridagilarni hisobga olganda umumiy yillik yonilg i sarfi quyidagicha aniqlanadi: Q yu = Q y + Q q =879759+14852=894611kg Bu erda: Q q _ qo shimcha yonilg i sarfi. Qq= Qy * 7,7 / 100=879759*7,7/100=67741,433 3.6. Xo jalik uchun zarur bo lgan umumiy yonilg i-moy maxsulotlari miqdori va ularni saqlaydigan sig imlar hajmini asoslash. Yonilg ini saqlash uchun kerakli sig imlarning hajmi quyidagi ifoda orqali hisoblanadi: V s = Q y * E max / 100 *. m= 879759*75/100*0,83*0,96=525743,9 m 3 Bu erda: - yonilg ining zichligi, t/m 3 ; m sig imlarni to ldirish koeffitsienti ( m=0,96 ); E max - umumiy yonilg i sarfiga nisbatan xo jalikda saqlanadigan eng ko p yonilg i miqdori, %. = Q o rt Q y / 12=879759/12=73313,2kg Q o rt - o rtacha oylik yonilg i sarfi, kg. E max qiymati max qiymatiga nisbatan quyidagi jadvalga asosan tanlanadi. 30
max 1,25 1,50 1,75 2,00 2,20 2,50 2,75 3,00 E max 4.00 4,80 5,60 6,40 7,80 9,40 10,80 12,10 Jadval 6 Yonilg ilarni saqlash uchun har qaysi yonilg i turi uchun 2 3 sig im tanlanadi. Sig imlarning hajmi GOST ga muvofiq neft omborlarining namunali loyihasini hisobga olgan xolda qabul qilinadi. Moylash materiallari miqdori asosiy yonilg iga nisbatan % hisobida hisoblanib topilganidan keyin ular uchun sig im tanlanadi. Moylash materiallarining asosiy yonilg iga nisbatan % miqdorlari fanga oid spravochniklarda berilgan. Oylik, mavsumiy va yillik neft maxsulotlariga talabnoma tuzishda mashinalarni ta`mirlash, chiniqtirish va texnik xizmati ko rsatishga sarf bo ladigan moylash maxsulotlarini ham me`yoriy xujjatlarga asosan qo shish kerak bo ladi. Neft maxsulotlariga bo lgan talabni quyidagi jadval ko rinishida keltirish lozim. Neft maxsulotlariga bo lgan extiyoj Jadval 7 T/ Neft Yil choraklari Yillik Narxi, Umumiy r maxsulotlariining nomi 1 2 3 4 sarfi, t so m narxi, so m 1 Dizel yonilg ilari 2 Dizel dvigatel moylari 120390 171719 359230 228 420 1345 1586 2759 182 5 879,8 1200 10557108 00 7515 2700 20290500 31
3.7. Mashina-traktor parkiga texnik xizmat ko rsatishni rejalashtirish va ishini tashkil qilish. Bu bo limida quyidagilar bajariladi: 1) Rejalashtirilishi lozim bo lgan oylar bo yicha traktorlarga texnik xizmat ko rsatishning xili va miqdori aniqlanadi. 2) Traktorlarga yil davomida o tkaziladigan davriy texnik xizmat ko rsatishlar xili va miqdori bo yicha mehnat sarfi hisoblanadi. 3) Davriy texnik xizmat ko rsatishlar va ta`mirlash ishlarini o tkazishda mehnat muhofazasi bo yicha chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Traktorlarga (markasi bo yicha) davriy texnik xizmat ko rsatish xili va miqdori hamda ta`mirlash ishlarini o tkazish yillik reja-grafigi mashinalardan foydalanish va kunlik yonilg i sarfi grafigining pastki qismiga chiziladi. Bu bo limni bajarish uchun har bir traktorlarning texnik holati haqidagi ma`lumotlar va xizmat ko rsatish muddatlari haqidagi me`yoriy materiallar berilgan bo lishi kerak. YUqorida keltirilgan materiallar uchun misol 6 va 7 jadvallarda keltirilgan. Traktorlarning texnik holati haqidagi ma`lumotlar jadval ko rinishida keltirilgan. Jadval 8 Rejalashtirilayotgan yilning boshidagi traktorlarning texnik holati Traktor Loyihadagi Dala ishlari Avvalgi xo jalik yilida markasi traktorning xo jalik boshlanishigacha yoki asosiy ta`mir o tkazilgan oxirgi texnik xizmatning xili raqami o tkazilgandan keyingi yonilg i sarfi, l Q or T-4A 5 12195 TXK-1 6 32
Oxirgi texnik xizmat ko rsatishning xili n txki quyidagacha aniqlanishi mumkin: n txki = Q or /q 1-txk =12195/1250=9; bu erda q 1-txk birinchi texnik xizmat ko rsatishga yonilg i sarfi me`yori, l; Q or dala ishlari boshlanishigacha yoki asosiy ta`mir o tkazilgandan keyingi yonilg i sarfi, l. Misol: T 4A markadagi traktor, xo jalik raqami 5. Q or =12195 l, q 1-txk =2100l. n txki ni hisoblash kerak. n txki =12195/2100 = 5,8 n txk = 6 qabul qilinadi. Traktorlarga texnik xizmat ko rsatish va ta`mirlash tartibi va n txki ning qiymatiga qarab tegishli markadagi va xo jalik raqamidagi traktorning oxirgi marta o tkazilgan texnik xizmat ko rsatish xili topiladi. GOST 20793 86 ga muvofiq barcha markadagi traktorlar uchun texnik xizmat ko rsatish va ta`mirlash tartibi quyidagicha: 1 1 1 2 1 1 1 3 1 1 1 2 1 1 1 Jr 16 1 1 1 2 1 1 1 3 1 1 1 2 1 1 1 Jr 32 1 1 1 2 1 1 1 3 1 1 1 2 1 1 1 Kr 48 Bunda: 1 raqami bilan 1- TXT (birinchi texnik xizmat ko rsatish). 2 raqami bilan 2-TXK, 3 raqami bilan 3-TXK, JR harflari bilan joriy ta`mirlash belgilangan. Misolning natijasiga ko ra n txk =6, TXK va ta`mirlash tartibidan bu TXK 1 6 ga mos keladi. Bu sonni jadvalning 4 ustuniga va rasmdagi oxirgi TXK turi ustuniga qo yiladi. Keyingi o tkaziladigan TXK turi tartibi 7, 8, 9 va.h.k.z., ya`ni TXK-1 7, TXK-1 8, TXK-2 9 ko rinishida davom ettiriladi. 33
Traktorlarga o tkaziladigan texnik xizmati ko rsatish xili va miqdori bajariladigan ishlarning turi va muddati bo yicha bitta traktorning o rtacha yillik yonilg i sarfining o sishini ifodalovchi integral egri chiziq yordamida aniqlanadi. Buning uchun mashinalardan foydalanish va kunlik yonilg i sarfi grafiklaridan foydalaniladi. Kunlik yonilg i sarfi grafigining o ng tomoniga qo shimcha TXK-1, TXK-2, TXK-3 larni o tkazish tartibi va muddatiga mos keluvchi yonilg i sarfi o qi masshtabda ajratiladi. Buning uchun yonilg i sarfi grafigi pog onalarining balandliklariga qarab bir nechta bo laklarga bo linadi va har bir pog onaga to g ri keluvchi yonilg i miqdori aniqlanadi, ya`ni Q pi = Q p D k =250*20=5000kg Mashinalardan foydalanish grafigidan shu pog onaga mos keluvchi traktorlarning o rtacha qiymati m o r aniqlanadi. So ng bitta traktorga to g ri keladigan o rtacha yonilg i sarfi topiladi. Q тр ур = Q p1 D p1 / m o r =250*20/16=312,5kg Topilgan qiymat o ng tomondagi shkaladan masshtabga mos holda aniqlanib pog onaning oxirgi qismidan ajratiladi va pog onaning boshlanish joyi bilan tutashtiriladi. SHu uslubda qolgan pog onalar ham o suvchan siniq chiziqlar bilan boshlanish nuqtasidan oxirgi nuqtasigacha tutashtirilib, yil oxirigacha birin ketin quriladi. Kunlik yonilg i sarfi grafigining pastki qismiga TXK va ta`mirlash rejagrafigini qurish uchun «X» o qiga parallel qilib bir nechta chiziqlar o tkaziladi. Bu chiziqlarning soni ishlaydigan traktorlarning soniga teng bo ladi. Kunlik yonilg i sarfi grafigining o ng tomonidagi shkaladan TXK me`yoriga mos keluvchi yonilg i miqdorlaridan integral siniq chiziqlar bilan kesishguncha to g ri chiziqlar o tkaziladi. CHiziqlar kesishgan nuqtalar kalendar kunlar tomoniga tik tushirilsa bu kesishgan oraliq yuqoridagi traktorlar uchun qaysi kalendar kunda navbatdagi TXK o tkazilishi mumkinligini bildiradi. SHuni ta`kidlash kerakki, ishni bajarish muddatining ba`zi ob-havoning o zgarishi, hosilning etilib pishishi yoki pishmasligi, g o za barglarining to kilgan-to kilmaganligiga qarab TXK ning 34
haqiqiy muddati grafikdan farq qilishi mumkin. SHuning uchun GOST 20793-86 ga muvofiq TXK-2 ni o tkazik 10 foizga va TXK-3 5 foizga farq qilishi mumkin. Yillik TXK va ta`mirlash reja-grafigini tuzishda, ularning qaysi kunda o tkazilishini ko rsatmasdan, TXK turi va miqdorini yilning oylari bo yicha ko rsatish kurs loyihasi uchun etarlidir. Qishloq xo jaligi sharoiti TXK o tkazish kunlarini aniq belgilash imkonini bermaydi. CHunki qishloq xo jaligidagi texnikalardan mavsumda 10 va 14 soatlab foydalanishga to g ri keladi. Har bir traktor turi bo yicha TXK turi va miqdori aniqlanganidan so ng, yil davomida TXK-1, TXK-2, TXK-3 lar soni jamlanadi. Bunda mavsumiy texnik xizmat (MTXK), lozim bo lsa JR va AR lar ham qo shib rejalashtirilishi kerak. Barcha markadagi traktorlarga TXK reja-grafigi qurilib bo lganidan so ng natijalar 9- jadval ko rinishida keltiriladi. Jadval 9 Traktorlarga texnik xizmat ko rsatishda GOST 20793-86 muvofiq yonilg i sarfi va mehnat sarfi me`yorlari Traktorlar yonilg i sarfi me`yorlari mehnat sarfi me`yorlari markasi TXK-1 TXK-2 TXK-3 TXK-1 TXK-2 TXK-3 MTXK K-701M 4400 17600 36200 2,2 11,6 25,2 18,3 T-150K 2500 10000 20000 2,3 8,1 42,3 5,3 T-150 2500 10000 20000 2,5 8,9 46,5 5,8 T-4A 2100 8400 16800 2,0 6,8 29,1 16,3 DT-75M 1450 5800 11600 3,0 7,4 20,7 11,3 MTZ-80 MTZ-80X 1250 5000 10000 3,2 8,3 19,8 3,5 MTZ-82 T-28X4M T-28X4MS 1120 4500 9000 2,1 5,6 10,0 3,9 35
Hisoblash natijalarini qishloq xo jaligi mashinalarini ishlatish, texnik xizmat ko rsatish va ta`mirlash yillik reja-grafigi ko rinishidagi jadvalda keltirish maqsadga muvofiq bo ladi. Qishloq xo jalik mashinalarini ta`mirlashda usta sozlovchilarni jalb qilish maqsadida ta`mirlash ishlarini mavsumdan keyin, ya`ni bo sh kunlarda o tkazish ma`qul bo ladi. 4. Yonilg ilarning inson salomatligiga ta`siri va atrof muxitni ifloslantirmaslik choralari Yonilg ilar bilan ishlaydigan kishilar o zlarini va atrofdagi odamlarning salomatliklarini xisobga olib extiyot choralarni buzmasdan ishlashlari shart. Neft, neft maxsulotlari, ayniqsa engil fraktsiyali yonilg ilardan inson salomatligiga zararli bug lar chiqib turadi. Etillangan benzinlarda qo l yuvmaslik kerak, chunki inson tanasi, terisi orqali ham etil suyuqligi organizmga kira oladi. Terimizdagi yozda (isiganimizda) terlab suv chiqib turadigan mikroteshikchalar orqali organizmga etil suyuqligi kirib olishi mumkin. Zarurat bo lganda ham benzinni, umuman neft maxsulotlarini rezina naycha(shlang)lar yordamida og iz bilan so rib boshqa idishga qo yish kabi, xavfli ishdan o zini saqlash lozim. Teri orqali ham kira oladigan zaxarli moddani og izga olishning zararini aytmasa ham tushunarli bo lishi kerak. Neft maxsulotlari, xususan yonilg ilarning tabiatga va inson salomatligiga keltirishi mumkin bo lgan zarari xaqida shu narsalarni bilib qo yish kerak: YOnilg i qoldig i to kilgan joydagi daraxt, ekin va umuman o simliklar quriydi, keyingi yillarda ham usib chiqishi gumon. Agar suv xavzalari (xovuz, daryo, dengiz, ko l ) ga neft maxsulotlari to kilib ketsa, bu suvlarda biologik va zoologik (jonli) hayot tugaydi. Suv-o lik suvga aylanadi. Endi IYOD larning xavoni ifloslantirishidagi zarari xaqida. Inson 1 minutda 4...5l. miqdorida xavo bilan nafas oladi. Ishchi xajmi bir 1,5l bo lgan dvigatel (Moskivich yoki jiguli)ning xar-biri insonga qaraganda qaraganda taxminan 900...1000 marta ko p xavo iste`mol qilib nafas oladi. (Kattaroq xajmli dvigatellarning xavo istemolini aytilmasa ham tushunarli bo ladi). 36