ΕΤΗΣΙΑ EKΘΕΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ 2011

ΕΤΗΣΙΑ EKΘΕΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ 2011 ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ

ΕΘΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΘΕΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ 2011 Διορθώσεις: Βάσω Μπαχούρου Ηλεκτρονική σελιδοποίηση, φιλμογράφηση: ΣΥΝΘΕΣΗ Β. Γραμέλης Λ. Πεδιώτη, e-mail: synthesi@ath.forthnet.gr Σχεδίαση εξωφύλλου: Λ. Πεδιώτη Σχήμα 20.5 x 29.7, Σελίδες: 280 Copyright: ΕΣΕΕ, ΙΝΕΜΥ, Αθήνα 2011 Απαγορεύεται κάθε ολική ή μερική αναπαραγωγή του έργου με οποιονδήποτε τρόπο χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη. Εθνική Συνομοσπονδία Ελληνικού Εμπορίου Μητροπόλεως 42, 105 63 Αθήνα Tηλ.: 210.32.59.200, Fax: 210.32.59.209 www.esee.gr, e-mail: administrator@esee.gr Κεντρική διάθεση: EΣΕΕ, Μητροπόλεως 42

Πρόλογος προέδρου Εθνικής Συνομοσπονδίας Ελληνικού Εμπορίου κ. Βασίλη Κορκίδη Η τελευταία διετία θα αξιολογηθεί από τον ιστορικό του μέλλοντος ως μια περίοδος που σηματοδότησε τη ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής όλων των Ελλήνων. Πραγματικά, η τρέχουσα κρίση δεν είναι απλώς μια προσπάθεια υπέρβασης κάποιων δυσλειτουργιών της ελληνικής οικονομίας. Συνιστά μια πολύπλευρη παρέμβαση στο κοινωνικό και οικονομικό μοντέλο της χώρας, μια ριζική αναδιαπραγμάτευση του τρόπου με τον οποίο σχεδιάζαμε και αντιλαμβανόμασταν τη ζωή μας τα τελευταία 30 χρόνια. Οι Έλληνες εισέρχονται σε ένα στάδιο αβεβαιότητας, αφού αδυνατούν να προβούν έστω και στον στοιχειώδη σχεδιασμό για το μέλλον τους. Ωστόσο, οι κρίσεις δεν προκύπτουν εν κενώ ούτε είναι τυχαία γεγονότα. Είναι αποτέλεσμα σωρευμένων αντιφάσεων στη συνάρθρωση της κοινωνίας, της οικονομίας και της πολιτικής και καμπές που καταδεικνύουν την αναποτελεσματικότητα ενός κοινωνικοοικονομικού μοντέλου. Υπ αυτή την έννοια, η βάσανος της κρίσης μπορεί ενδεχομένως να έχει και θετικές απολήξεις στο βαθμό που οι, κάθε φορά, πολιτικοί υπεύθυνοι λαμβάνουν τις σωστές αποφάσεις. Στην περίπτωση της ελληνικής κρίσης χρέους, διαπιστώνεται, με μεγάλη λύπη, ότι έχει επιλεγεί ένα μονοπάτι που δεν θα έχει γόνιμη κατάληξη. Η ομολογία ότι η συνταγή του πρώτου Μνημονίου για την Ελλάδα ήταν λάθος δυστυχώς ήρθε από την Τρόικα πολύ αργά για να διορθώσει τη βαθιά ύφεση στην ελληνική οικονομία. Τα στοιχεία που αναλύονται στην Έκθεση χαρτογραφούν το σκηνικό της ύφεσης που έχει διαμορφωθεί και τις τεράστιες πιέσεις που δέχεται το μικρό και μεσαίο εμπόριο. Οι συνάδελφοι παρακολουθούν τους τζίρους τους να καταρρέουν και πολλοί βρίσκονται στη δυσάρεστη θέση να «κλείνουν» τα καταστήματά τους. Το εμπόριο είναι ένας κλάδος δυναμικός που δεν εμφανίζει παθητικές κλειστοφοβικές λογικές επιχειρηματικής δραστηριοποίησης. Οι έμποροι έχουν μάθει να ρισκάρουν και, το κυριότερο, να επιδιώκουν την αναβάθμιση των υπηρεσιών που προσφέρουν. Δυστυχώς, η μείωση της καταναλωτικής κίνησης γεννά πλέον άλλες προτεραιότητες. Από την άλλη πλευρά, βέβαια, τα στοιχεία δείχνουν και μια αξιοσημείωτη ανθεκτικότητα του εμπορίου όσον αφορά το ζήτημα της απασχόλησης. Θα πρέπει να τονιστεί ότι για τους Πρόλογος προέδρου 3

2011 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου Μμε επιχειρηματίες του εμπορίου οι άνθρωποι που εργάζονται στις επιχειρήσεις τους είναι πρωτίστως συνεργάτες και δευτερευόντως υπάλληλοι. Η ΕΣΕΕ έχει σε πολλές περιπτώσεις διατυπώσει προτάσεις για την ενίσχυση της απασχόλησης στο εμπόριο και έχει συνεργαστεί με τις οργανώσεις των εργαζομένων για διάφορα ζητήματα. Η θέση του εμπορίου στη διαδικασία δημιουργίας και διατήρησης θέσεων εργασίας πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη στους διάφορους αναπτυξιακούς σχεδιασμούς. Η εμπορική δραστηριότητα είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής οικονομικής δομής και η τεκμηριούμενη παραπάνω ανθεκτικότητα είναι απόρροια μιας μακρόχρονης παράδοσης. Ωστόσο, οι συνέπειες της κρίσης δε μπορούν να περιοριστούν στα οικονομικά δεδομένα απεναντίας, οι κοινωνικές απολήξεις της προοιωνίζονται πολλές και αρνητικές εξελίξεις. Δυστυχώς, από την πλευρά της κυβέρνησης η διαχείριση της κρίσης διευθετήθηκε μέσα από την κινητοποίηση αντανακλαστικών κοινωνικού αυτοματισμού. Η μία ομάδα έπρεπε να στραφεί ενάντια στην άλλη ομάδα, και μέσα από τον αμοιβαίο «φόβο» και το αμοιβαίο «μίσος» θα διασφαλιζόταν μια ανοχή απέναντι στη «μνημονιακή» πολιτική. Από την εποχή όμως του «homo homini lupus est» έχουν περάσει πολλοί αιώνες και στο ενδιάμεσο διάστημα η κοινωνία έχει διαμορφώσει θεσμούς εκπροσώπησης και συνεννόησης. Ο κοινωνικός αυτοματισμός είναι παρωχημένη και επικίνδυνη στρατηγική γιατί υπηρετεί τη λογική του «διαίρει και βασίλευε» και δεν διασφαλίζει την απαραίτητη κοινωνική συνοχή που είναι το θεμέλιο οποιασδήποτε οικονομικής πολιτικής. Από την άλλη πλευρά, το κρεσέντο των τρομοκρατικών αναλύσεων και η πραγματική δυσπραγία του κάθε πολίτη παγιώνουν και ένα αρνητικό κλίμα, που έχει άμεσες συνέπειες στην αγορά. Οι καταναλωτές διστάζουν να ξοδέψουν, προσανατολίζονται σε βασικά αγαθά και ακολουθούν μια τακτική συντήρησης όσον αφορά τα έξοδά τους. Η αδυναμία μακροατομικού σχεδιασμού είναι το κύριο χαρακτηριστικό της περιόδου μια συνθήκη που ακυρώνει όλα τα θέσφατα της πολιτικής οικονομίας του νοικοκυριού. Δεν μπορείς να υπολογίσεις τις ενέργειές σου βάσει κερδών και ζημιών για τον πολύ απλό λόγο ότι η ενημέρωση που έχεις για το πού θα οδεύσει η οικονομία είναι, το λιγότερο, ανεπαρκής και υπό διαρκή αναθεώρηση. Οι περικοπές στους μισθούς και η ανηλεής «φοροεπιδρομή» ανανεώνονται ανά δόση και δεν επιτρέπουν ενέργειες που επεκτείνονται πέραν της απλής συντήρησης. Έτσι, «σκοτώνεται», στην κυριολεξία, το επιχειρηματικό πνεύμα. Παρά ταύτα, το πρόβλημα εντοπίζεται κάπου αλλού: στην έλλειψη οράματος. Οι κοινωνίες δεν μπορούν να αναπαραχθούν εάν οι κινήσεις τους δεν διαπνέονται από κάποιο συνεκτικό όραμα για το μέλλον. Το όραμα του σήμερα είναι μια ασθμαίνουσα διαχείριση του παρόντος, η οποία ιδεολογικοποιείται μόνο μέσα από προτάγματα επιβίωσης και «σωτηρίας». Είναι ένα όραμα όμως που δεν έχει θετική εκφορά και, το κυριότερο, υπηρετείται μέσα από τη ρήξη των κοινωνικών δεσμών και το διαχωρισμό των συμφερόντων. Είναι κάτι που έρχεται απ έξω, δεν αντιστοιχεί στις ανάγκες των Ελλήνων πολιτών και δεν χαίρει νομιμοποίησης. Και κάπως έτσι εξηγείται, ίσως, και η απουσία αναπτυξιακής στρατηγικής. Ποια είναι η θέση της πολιτικής ελίτ σε όλα αυτά; Δυστυχώς, μαζί με το μοντέλο ανάπτυξης καταρρέει και η πολιτικοθεσμική διευθέτηση της μεταπολιτευτικής περιόδου. Η αδυναμία συνεννόησης και προώθησης μιας εθνικής στρατηγικής, η απαξίωση της ικανότητας του πολιτικού προσωπικού ως διαχειριστή της κρίσης, η διογκούμενη κοινωνική δυσπιστία απέναντι στο πολιτικό σύστημα και στους θεσμούς του και η «εύκολη» παράκαμψη ορισμένων θεσμοθετημένων διαδικασιών για την επίτευξη ενός αμφίβολου σκοπού απεικονίζουν την 4

πλήρη αποσάθρωση του ελληνικού πολιτικού σκηνικού. Ουδείς εμπιστεύεται το ελληνικό πολιτικό προσωπικό και ουδείς περιμένει τη σωτηρία του από αυτό. Από την άλλη πλευρά, για να αποφύγουμε και έναν ελληνικό εξαιρετισμό, καταρρέει και το σύστημα ευρωπαϊκής διακυβέρνησης, το οποίο έπρεπε όλα τα κράτη-μέλη να ακολουθήσουμε. Ο εκδικητικός τρόπος με τον οποίο οι εταίροι μας αντέδρασαν στην ελληνική κρίση, η ανυπαρξία ουσιαστικής οικονομικής διακυβέρνησης, η εικόνα μιας ΕΕ πολλών ταχυτήτων και η ωμή παρέμβαση στο εσωτερικό χωρών, όπου απαιτούνται αντιδημοκρατικές ενέργειες για την παροχή βοήθειας, καταδεικνύουν το πόσο η σημερινή Ευρώπη έχει απομακρυνθεί από το κοινωνικό της κεκτημένο, το οποίο ήταν και η πηγή της ευημερίας της. Η διετής διαχείριση της ευρωπαϊκής κρίσης φαίνεται ότι δοκιμάζει τα όρια της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Το αποτέλεσμα είναι μια οργουελικής φύσης διαδικασία λήψης αποφάσεων, όπου οι πολιτικές για το μέλλον μας σχεδιάζονται σε θεσμικά κέντρα, των οποίων τις πράξεις αδυνατούμε να ελέγξουμε ή να επηρεάσουμε. Η σημειολογία της Τρόικας ως ενός οιονεί θεσμού που αποφασίζει, επιβάλλει, απειλεί, φρονηματίζει, αλλά την ίδια στιγμή φεύγει, δείχνει το πόσο μακριά από τον απλό πολίτη βρίσκεται πλέον το νέο σύστημα εξουσίας. Επιπλέον, αναδύεται και μια επονείδιστη απαξίωση του Έλληνα, ως ενός εξωτικού ζώου που χρειάζεται την πολύτιμη συνδρομή των έξω για να επιζήσει. Νιώθουμε αποξενωμένοι από την εξουσία και είμαστε αποξενωμένοι. Έχουμε αφεθεί να ατενίζουμε παθητικά μια επερχόμενη καταστροφή της οποίας τη ροή δεν μπορούμε να εκτρέψουμε και η μόνη λύση που μας προτείνεται είναι η καταστροφή σε δόσεις. Ποιος όμως θα λάβει την πολιτική ευθύνη για τη φτωχοποίηση της ελληνικής κοινωνίας; Γι αυτούς τους λόγους χρειάζεται να ενισχύσουμε το σύστημα κοινωνικής εκπροσώπησης που έχει δημιουργηθεί, στηριχθεί και εδραιωθεί στη χώρα μας με ακούραστες προσπάθειες. Εμείς είμαστε οι ενδιαφερόμενοι των ασκούμενων πολιτικών και εμείς πρέπει να έχουμε λόγο για τα μέτρα που θα μας επιβληθούν. Δεν επιδιώκουμε να υποκαταστήσουμε την κυβέρνηση. Επειδή όμως γνωρίζουμε, λόγω της θέσης μας, ποιες είναι οι δυνατότητες της ελληνικής οικονομίας και το τι πρέπει να κάνουμε για να βγούμε από την κρίση, διαθέτουμε ένα στοιχείο εγγύτητας στα προβλήματα και ακρίβειας στην αντιμετώπισή τους. Ας μας επιτρέψει το κράτος ένα ελάχιστο αυτορρύθμισης για να υπάρξει κοινωνική συνοχή και κοινωνική ειρήνη. Ως τώρα, η κυβέρνηση και η Τρόικα φρόντιζαν να προκαταλαμβάνουν τις προθέσεις των κοινωνικών εταίρων και να επιβάλλουν αποφάσεις. Και ερωτούμε: Αντιστοιχεί αυτή η τακτική στο πρότυπο της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης; Έχει η διαβούλευση τα χαρακτηριστικά που παρουσιάζονται στα οικεία κείμενα της ΕΕ; Πώς θα προστατέψουμε την ευρωπαϊκή ιδέα όταν παραβιάζουμε τις βασικές αρχές της θεσμικής της λειτουργίας; Γι αυτόν το λόγο το ελληνικό εμπόριο καλεί σε ευρεία Κοινωνική Συνεννόηση των Παραγωγικών Φορέων της Χώρας με σκοπό: Πρόλογος προέδρου την προάσπιση της δημοκρατίας την ανάπτυξη την κοινωνική ειρήνη το μέλλον των επόμενων γενεών την αξιοπρέπεια των Ελλήνων πολιτών. Δεκέμβριος 2011 5

Το Ινστιτούτο Εμπορίου και Υπηρεσιών Το Ινστιτούτο Εμπορίου και Υπηρεσιών ιδρύθηκε το 2010. Αποτελεί τη συνέχιση των προσπαθειών παλαιότερων Διοικήσεων της ΕΣΕΕ για τη συστηματική και τεκμηριωμένη παρακολούθηση μεγεθών, στοιχείων και δεδομένων που αφορούν τον κλάδο του εμπορίου και την εμπορική δραστηριότητα. Μια από τις βασικές ερευνητικές δράσεις ήταν οι δέκα εκδόσεις της Ετήσιας Έκθεσης Ελληνικού Εμπορίου από τον Τομέα Έρευνας της ΕΣΕΕ. Η ίδρυση του ΙΝΕΜΥ σηματοδοτεί μια νέα περίοδο των προσπαθειών της Διοίκησης της ΕΣΕΕ να ανταποκριθεί αφενός στις νέες, ιδιαίτερα απαιτητικές συνθήκες του οικονομικού περιβάλλοντος και αφετέρου στις ανάγκες των επιχειρήσεων εμπορίου και των υπηρεσιών. Οι νέοι ρόλοι που καλούνται να διαδραματίσουν οι κοινωνικοί εταίροι, ιδιαίτερα στη δύσκολη τρέχουσα συγκυρία, απαιτούν επιστημονική γνώση και τεκμηρίωση και καθιστούν επιτακτική την ανάγκη παρακολούθησης και ανάλυσης των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων με στόχο τη διαμόρφωση προτάσεων πολιτικής. Το ΙΝΕΜΥ οργανώνει την ερευνητική του δραστηριότητα γύρω από έξι διακριτές μονάδες, οι οποίες βρίσκονται σε στενή και διαρκή συνεργασία μεταξύ τους, ενώ ταυτόχρονα με άμεσο τρόπο συνδράμουν το συνδικαλιστικό έργο και δράση της ΕΣΕΕ. Οι μονάδες αυτές, που στελεχώνονται από έμπειρους και νεότερους επιστήμονες, είναι: Η μονάδα μακροοικονομικών μεγεθών, η μονάδα απασχόλησης και εργασιακών σχέσεων, η μονάδα πρωτογενών ερευνών, η μονάδα οικονομικής γεωγραφίας, η μονάδα παρακολούθησης θεσμών και κρατικών πολιτικών και η μονάδα πολιτικής ανάλυσης. Επιπλέον, στη δραστηριότητα του ΙΝΕΜΥ εντάσσεται η οργάνωση, η ενημέρωση και η προβολή του Αρχείου της ΕΣΕΕ. Πρόεδρος του ΙΝΕΜΥ είναι ο κ. Βασίλης Κορκίδης και μέλη της Διοικητικής Επιτροπής ο γενικός γραμματέας της ΕΣΕΕ κ. Γιώργος Καρανίκας και ο Α Αντιπρόεδρός της κ. Κωστής Χαντζαρίδης. Ο σχεδιασμός των δράσεων του ΙΝΕΜΥ υποστηρίζεται από Επιστημονικό Συμβούλιο στο οποίο συμμετέχουν οι: Βάλια Αρανίτου (Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης, Πανεπιστήμιο Κρήτης), Θεόδωρος Βάρδας (Πρόεδρος Συνδέσμου Επιχειρήσεων Λιανικής Πωλήσεως Ελλάδος), Χριστόφορος Βερναρδάκης (Τμήμα Πολιτικών Επιστημών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης), Χρήστος Γκόρτσος (Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πάντειο Πανεπιστήμιο), Απόστολος Δεδουσόπουλος (Τμήμα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πάντειο Πανεπιστήμιο), Νίκος Θεοχαράκης (Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Αθηνών), Ίωνας Σαγιάς (ΕΜΠ), Δημήτρης Τζουγανάτος (Τμήμα Νομικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών), Ιωσήφ Χασσίδ (Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης, Πανεπιστήμιο Πειραιώς), Μιχάλης Ψαλιδόπουλος (Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Αθηνών). Επίσης, συμμετέχουν τιμής ένεκεν οι Δημήτρης Αρμενάκης, Δημήτρης Καψάλης, Πάνος Μπήτρος και Χρήστος Φώλιας, οι οποίοι έχουν να συνεισφέρουν πολλά υπό την ιδιότητά τους ως πρώην πρόεδροι της ΕΣΕΕ Το Ινστιτούτο Εμπορίου και Υπηρεσιών Βάλια Αρανίτου Διευθύντρια ΙΝΕΜΥ 7

Περιεχόμενα Εισαγωγή 13 Βασικές διαπιστώσεις 15 Μέρος Πρώτο Το διεθνές οικονομικό περιβάλλον κατά το 2011 και η Ελλάδα 21 1.1. Επισκόπηση διεθνών εξελίξεων και προοπτικών 23 1.2. Διεθνές εμπόριο προϊόντων και τιμές βασικών εμπορευμάτων 26 1.3. Μακροοικονομικές εξελίξεις σε οικονομίες εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης 27 1.4. Μακροοικονομικές εξελίξεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση 29 1.5. Μακροοικονομικές εξελίξεις στην Ελλάδα 30 1.6. Ελληνική οικονομία: Προοπτικές και προκλήσεις 35 Μέρος Δεύτερο Η απασχόληση στον τομέα του εμπορίου: Διάρθρωση και εξελίξεις 37 2.1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 39 2.2. Η απασχόληση στο εμπόριο το 2011 39 2.2.1. Η σημασία της απασχόλησης στο εμπόριο για την οικονομία 41 2.2.2. Γυναίκες και νέοι στο εμπόριο: Διέξοδος απασχόλησης 42 2.2.3. Θέση στο επάγγελμα: Αργός αλλά σταθερός μετασχηματισμός 43 2.2.4. Τα κυριότερα επαγγέλματα στο εμπόριο 45 2.3. Οι μεταβολές στην απασχόληση 46 2.3.1. Η μεταβολή στην απασχόληση των νέων 47 2.4. Οι εξελίξεις στην απασχόληση για τους κλάδους του εμπορίου 49 2.4.1. Η μερική απασχόληση στους κλάδους του τομέα 52 2.4.2. Η προσωρινή απασχόληση στους κλάδους του τομέα 52 2.4.3. Λιανικό εμπόριο 53 2.4.4. Χονδρικό εμπόριο 55 2.4.5. Εμπόριο, συντήρηση & επισκευή οχημάτων κ.λπ. 56 2.5. Το επίπεδο εκπαίδευσης των απασχολουμένων στον τομέα του εμπορίου 57 2.5.1. Εκπαιδευτικό επίπεδο κατά θέση στην επιχείρηση 58 2.5.2. Εκπαιδευτικό επίπεδο κατά κλάδο 59 2.6. Οι διατομεακές ροές ως προσδιοριστικός παράγοντας της απασχόλησης 59 2.6.1. Η διαμόρφωση της απασχόλησης στους κλάδους του εμπορίου το 2011 μέσω των ροών απασχόλησης 60 2.6.2. Η συμβολή των εισροών στη διαμόρφωση του μεγέθους της απασχόλησης των κλάδων του εμπορίου την περίοδο 1998-2011 62 2.7. Η απασχόληση στις ελληνικές ΑΕ και ΕΠΕ 64 Περιεχόμενα 9

2011 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου 2.7.1. Η απασχόληση στις ελληνικές εμπορικές ΑΕ και ΕΠΕ 66 2.8. Οι συνιστώσες μεταβολής της απασχόλησης: Το μέγεθος των επιχειρήσεων και η επέκταση του κλάδου 77 2.9. Οι εξελίξεις στην αμοιβή της εργασίας και στις εργασιακές σχέσεις στο εμπόριο κατά το 2011 80 2.9.1. Η Εθνική Γενική Συλλογική Σύμβαση Εργασίας (ΕΓΣΣΕ) ετών 2010-2012 80 2.9.2. Οι εξελίξεις στην Κλαδική Συλλογική Σύμβαση του Εμπορίου 81 2.9.3. Οι βασικοί μισθοί του κλάδου κατά το 2011 82 2.9.4. Εξελίξεις στο θεσμικό πλαίσιο των συλλογικών διαπραγματεύσεων, των συλλογικών συμβάσεων και στη λειτουργία του Οργανισμού Μεσολάβησης και Διαιτησίας (ΟΜΕΔ) 85 Άρθρο 14: Μεσολάβηση-Διαιτησία 87 Άρθρο 15: Μεσολάβηση 87 Άρθρο 16: Διαιτησία 88 Άρθρο 17: Οργανισμός Μεσολάβησης και Διαιτησίας 89 2.9.5. Νέες παρεμβάσεις στο δίκαιο συλλογικών συμβάσεων με το Ν. 4024/2011 91 2.9.6. Άλλες παρεμβάσεις στην εργατική νομοθεσία και στις εργασιακές σχέσεις 93 Μέρος Τρίτο Η γενική εικόνα του ελληνικού εμπορίου: Τα οικονομικά αποτελέσματα, η κεφαλαιουχική διάρθρωση και η χρηματοδότηση των εμπορικών ΑΕ και ΕΠΕ το 2010 95 3.1. Εισαγωγή Γενική εικόνα 97 3.1.1. Ο οικονομικός απολογισμός για τις εμπορικές επιχειρήσεις το 2010 97 3.1.2. Οι εκτιμήσεις των εμπορικών επιχειρήσεων για το 2011 102 3.1.3. Οι προβλέψεις των εμπορικών επιχειρήσεων για το 2012 104 3.2. Ο οικονομικός απολογισμός για τις ΑΕ και ΕΠΕ του ελληνικού εμπορίου το 2010 107 3.2.1. Οι πωλήσεις και η κερδοφορία των ΑΕ και ΕΠΕ του ελληνικού εμπορίου το 2010 108 Ο κύκλος εργασιών 108 Μεικτά, λειτουργικά και καθαρά κέρδη 110 3.2.2. Η κεφαλαιουχική διάρθρωση των ΑΕ και ΕΠΕ του ελληνικού εμπορίου το 2010 118 Η ανάπτυξη του ενεργητικού 118 Οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου 120 Η ανάπτυξη του κυκλοφορούντος και του διαθέσιμου κεφαλαίου 122 3.2.3. Οι πηγές της χρηματοδότησης των ΑΕ και ΕΠΕ του ελληνικού εμπορίου τo 2010 124 Η ανάπτυξη των ιδίων κεφαλαίων 125 Ανάλυση του χρέους 126 3.2.4. Η αποδοτικότητα των κεφαλαίων και η ρευστότητα των ΑΕ και ΕΠΕ του ελληνικού εμπορίου 132 Η αποδοτικότητα των ιδίων και των συνολικών κεφαλαίων 132 Η ρευστότητα 136 Μέρος Τέταρτο Αποτελέσματα της δειγματοληπτικής έρευνας της ΕΣΕΕ για τις εμπορικές επιχειρήσεις 141 4.1. Εισαγωγή Οικονομικός απολογισμός των ΟΕ, ΕΕ και ΑτΕ του ελληνικού εμπορίου το 2010 143 4.1.1. Οι πωλήσεις και η κερδοφορία των ΟΕ, ΕΕ και ΑτΕ του ελληνικού εμπορίου το 2010 143 Πωλήσεις 2010 143 Καθαρά kέρδη 2010 145 10

4.1.2. Οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου 147 4.1.3. Συνολικό χρέος και τραπεζικός δανεισμός το 2010 149 4.1.4. Η ρευστότητα των ΟΕ, ΕΕ και ΑτΕ του ελληνικού εμπορίου 152 4.2. Οι εκτιμήσεις των εμπορικών επιχειρήσεων για το 2011 και οι προβλέψεις τους για το 2012 154 Εκτιμήσεις και προβλέψεις για τις πωλήσεις 155 Εκτιμήσεις και προβλέψεις για τα κέρδη 157 Eκτιμήσεις και προβλέψεις για τις επενδύσεις παγίου κεφαλαίου 159 Εκτιμήσεις και προβλέψεις για τα αποθέματα 162 Εκτιμήσεις και προβλέψεις για την απασχόληση 164 4.3. Γεωγραφική προέλευση και ποιότητα προϊόντων: Παράμετροι ανταγωνισμού 169 4.4. Η επιβίωση των εμπορικών επιχειρήσεων στην οικονομική κρίση 177 4.5. Οι πηγές της ανάλυσης 186 Παραρτήματα 189 Α: Το διεθνές οικονομικό περιβάλλον κατά το 2010 και η Ελλάδα 191 B: Η απασχόληση στον τομέα του εμπορίου: Διάρθρωση και εξελίξεις 195 Γ: Τα αποτελέσματα της έρευνας σε ατομικές, ομόρρυθμες και ετερόρρυθμες εμπορικές επιχειρήσεις 206 Ειδικό Παράρτημα Α Χρηματοοικονομικοί δείκτες: Ανάλυση κατά κλάδο και τομέα 213 Ειδικό Παράρτημα Β Χρηματοοικονομικοί δείκτες: Ανάλυση ανά περιφέρεια 251 Περιεχόμενα 11

Εισαγωγή Η Εθνική Συνομοσπονδία Ελληνικού Εμπορίου καθιέρωσε από το 2001 τη σύνταξη και δημοσιοποίηση της Ετήσιας Έκθεσης για το Ελληνικό Εμπόριο. Στόχος της πρωτοβουλίας αυτής είναι η σε τακτική βάση περιοδική ανανέωση της τεκμηρίωσης των εξελίξεων στο περιβάλλον μέσα στο οποίο λειτουργεί ο τομέας του εμπορίου, στα χαρακτηριστικά και στις οικονομικές επιδόσεις του και σε μια σειρά χρηματοοικονομικούς δείκτες των εμπορικών επιχειρήσεων. Η δομή των ετήσιων αυτών Εκθέσεων ακολουθεί αυτήν ακριβώς τη διαδοχή των επιμέρους στόχων που αναφέρθηκαν. Έτσι, στο Πρώτο Μέρος εξετάζονται οι μακροοικονομικές πτυχές της ελληνικής, αλλά επίσης της ευρωπαϊκής και της διεθνούς οικονομίας, με ιδιαίτερη φροντίδα να αναζητείται και να φωτίζεται κάθε φορά η θέση του τομέα του εμπορίου στις εξελίξεις αυτές. Στο Δεύτερο Μέρος, όπου κάθε έτος επιλέγεται να αναδεικνύονται χαρακτηριστικές και κρίσιμες πτυχές της διάρθρωσης του τομέα, η Έκθεση του 2011 διερευνά τις εξελίξεις στην απασχόληση του τομέα τα τελευταία 18 χρόνια. Για ενδέκατη συνεχή χρονιά παρουσιάζεται ξεχωριστά η διερεύνηση της κατάστασης της απασχόλησης στις σχετικά μεγαλύτερες εμπορικές επιχειρήσεις μορφής ΑΕ και ΕΠΕ, συσχετίζοντας μάλιστα τη χρηματοοικονομική δομή και τις επιδόσεις τους με την εξέλιξη της απασχόλησης σε αυτές. Στο Τρίτο Μέρος αποτυπώνονται και σχολιάζονται με συστηματικό τρόπο, η χρηματοοικονομική διάρθρωση και οι επιδόσεις των εμπορικών επιχειρήσεων που δημοσιεύουν ισολογισμούς. Σε συμπλήρωμα της αποτύπωσης αυτής, στο Τέταρτο Μέρος της Έκθεσης παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ετήσιας έρευνας που συστηματικά πλέον διενεργεί το Ινστιτούτο Εμπορίου και Υπηρεσιών (ΙΝΕΜΥ) σε διευρυμένο για το 2011 δείγμα 1.000 ατομικών επιχειρήσεων οι οποίες έχουν νομική μορφή προσωπικής εταιρείας και 200 επιχειρήσεων με νομική μορφή ΑΕ και ΕΠΕ. Η φετινή έρευνα πραγματοποιήθηκε στο διάστημα Αυγούστου-Οκτωβρίου 2011 με τη χρήση δομημένου ερωτηματολογίου που σκοπό είχε να καταγράψει κατηγορικού τύπου απαντήσεις των επιχειρήσεων. Η δειγματοληψία ήταν τυχαία, αναλογική και στρωματοποιημένη ως προς τη γεωγραφική θέση και τον τομέα εμπορικής δραστηριότητας. Το δείγμα περιλαμβάνει συνολικά 1.200 εμπορικές επιχειρήσεις (1.000 ΑτΕ, ΟΕ και ΕΕ και 200 ΑΕ και ΕΠΕ). Παρουσιάζονται επίσης σε δύο Ειδικά Παραρτήματα: α) η χρηματοοικονομική κατάσταση και οι επιδόσεις των ΑΕ και ΕΠΕ σε κλαδική βάση και συγκριτικά προς το σύνολο του τομέα (14 κλάδοι του εμπορίου) και β) ανάλογη ανάλυση με βάση την περιφέρεια στην οποία οι εμπορικές επιχειρήσεις ΑΕ και ΕΠΕ έχουν την έδρα τους. Εισαγωγή 13

Για την εκπόνηση της Έκθεσης για το 2011 συνεργάστηκαν με την ΕΣΕΕ και το ΙΝΕΜΥ ο κ. Χρίστος Κατηφόρης (οικονομολόγος), ο κ. Κωνσταντίνος Αϊβάλης (οικονομολόγος), ο κ. Γιώργος Κρητικίδης (κοινωνιολόγος), ο κ. Ιάκωβος Κατακουζηνός και, για εξειδικευμένα θέματα απασχόλησης, ο κ. Απόστολος Δεδουσόπουλος (Πάντειο Πανεπιστήμιο). Ειδική συνεργασία υπήρξε και φέτος με την εταιρεία συμβούλων επιχειρήσεων ICAP GROUP ΑΕ και συγκεκριμένα με τον επικεφαλής του Τομέα Επιχειρηματικής Πληροφόρησης κ. Ιωάννη Ευφραιμίδη. Επιπλέον, οι ερευνητές Ξένια Τσιτσιπά, Σταύρος Τριανταφυλλίδης και Κώστας Ελευθερίου πραγματοποίησαν την έρευνα πεδίου, ενώ πολύτιμη ήταν η συμβολή της κ. Δήμητρας Γούναρη, επιστημονικού στελέχους του ΙΝΕΜΥ. Την ευθύνη οργάνωσης και παρακολούθησης του έργου είχε η Βάλια Αρανίτου, διευθύντρια του ΙΝΕΜΥ (Πανεπιστήμιο Κρήτης). Τον γενικό επιστημονικό συντονισμό του έργου είχε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Πειραιώς κ. Ιωσήφ Χασσίδ. 2011 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου Δεκέμβριος 2011 14

Βασικές διαπιστώσεις Μέρος Πρώτο Το διεθνές οικονομικό περιβάλλον κατά το 2011 και η Ελλάδα Η παγκόσμια οικονομία, έχοντας ανακάμψει δυναμικά το 2010 από την παγκόσμια κρίση, επιβραδύνθηκε το 2011 υπό το βάρος των συνεπειών έκτακτων γεγονότων, όπως οι φυσικές καταστροφές στην Ιαπωνία οι οποίες προκάλεσαν ύφεση στη χώρα και πρόσκαιρες αλλά σοβαρές ανωμαλίες στο παγκόσμιο εμπόριο, αλλά και ο νέος γύρος ανόδου των διεθνών τιμών του πετρελαίου και των άλλων βασικών εμπορευμάτων. Ο κυριότερος παράγοντας επιδείνωσης του διεθνούς περιβάλλοντος όμως, ιδίως από το καλοκαίρι του 2011, ήταν η εκ νέου αύξηση της αβεβαιότητας στις διεθνείς αγορές λόγω της εντεινόμενης κρίσης δημοσίου χρέους σε Ελλάδα και Ιταλία και πρόσκαιρα στις ΗΠΑ, αλλά και λόγω της έκδηλης πολιτικής αδυναμίας ως προς την έγκαιρη, αποτελεσματική και βιώσιμη διαχείριση της κρίσης αυτής. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 27 σημειώθηκε επιβράδυνση του ρυθμού ανόδου του ΑΕΠ, παρατηρήθηκε ωστόσο μεγάλη διαφοροποίηση των οικονομικών επιδόσεων μεταξύ των κρατών. Στη Ζώνη του Ευρώ, παρά τις επιπτώσεις της δημοσιονομικής κρίσης της Ελλάδας, ο ρυθμός μεταβολής του ΑΕΠ είτε έγινε θετικός είτε επιταχύνθηκε σε 6 από τις 17 οικονομίες το 2011, ενώ το δημοσιονομικό έλλειμμα της Ζώνης ως συνόλου εκτιμάται ότι περιορίστηκε σημαντικά, στο 4,1% του ΑΕΠ. Το 2012 το παγκόσμιο ΑΕΠ εκτιμάται ότι θα σημειώσει μικρή περαιτέρω επιβράδυνση, η οποία θα οφείλεται αποκλειστικά σχεδόν στην επιβράδυνση των οικονομιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι επιπτώσεις της παράτασης της κρίσης δημοσίου χρέους στην εγχώρια ζήτηση και στο τραπεζικό σύστημα και η επιβράδυνση του παγκόσμιου εμπορίου θα επιβαρύνουν περισσότερο την οικονομική δραστηριότητα στην ΕΕ-27, το ΑΕΠ της οποίας προβλέπεται ότι θα επιβραδυνθεί περαιτέρω στο 0,6%, αλλά θα παραμείνει θετικό σε όλες τις χώρες, πλην Ελλάδας και Πορτογαλίας. Αντιθέτως, στις ΗΠΑ η άνοδος του ΑΕΠ θα παραμείνει σχεδόν αμετάβλητη (1,5%), ενώ η Ιαπωνία θα εξέλθει της ύφεσης με άνοδο του ΑΕΠ κατά 1,8%. Στην Ελλάδα το ΑΕΠ υποχώρησε για 4ο συνεχόμενο έτος, ενώ η ανεργία σκαρφάλωσε σε ιστορικά υψηλά. Η δημοσιονομική προσαρμογή συνεχίστηκε το 2011, δεν είχε όμως την αποτελεσματικότητα που αναμενόταν, τόσο λόγω καθυστερήσεων και παλινωδιών στη λήψη και την υλοποίηση των αναγκαίων μέτρων όσο και λόγω της έμφασης που δόθηκε στην αύξηση των εσόδων και όχι στη μείωση των δαπανών. Η αναβολή ή και συχνά η απροθυμία υλοποίησης των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων και της αξιοποίησης του δημοσίου πλούτου, αλλά και οι αλλεπάλληλες μεταβολές του φορολογικού πλαισίου και των επιβαρύνσεων Βασικές διαπιστώσεις 15

2011 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου οδήγησαν σε επιδείνωση των προσδοκιών νοικοκυριών και επιχειρήσεων, με αποτέλεσμα την περαιτέρω εμβάθυνση της ύφεσης και τελικά την αδυναμία επίτευξης των δημοσιονομικών στόχων. Οι διεθνείς οργανισμοί προβλέπουν ότι το 2012 η Ελλάδα θα εξακολουθήσει να βρίσκεται σε ύφεση, μικρότερη όμως από το 2011. Το ΑΕΠ θα μειωθεί κατά 2,5% και η ανεργία θα ανέλθει το 18,4%, ενώ τα δίδυμα ελλείμματα, δημοσιονομικό και τρεχουσών συναλλαγών, θα περιοριστούν στο 2% του ΑΕΠ. Παρά τη σοβαρότητα των προβλημάτων της οικονομίας και την κρισιμότητα των περιστάσεων σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, η σταθεροποίηση και η αναστροφή του οικονομικού κλίματος είναι εφικτή. Η κρίση μπορεί να γίνει ευκαιρία για την Ελλάδα μόνο με την αρμονική συνεργασία και συνεννόηση κεφαλαίου, εργασίας, επιχειρηματικότητας και θεσμών, αρχικώς για τη συντεταγμένη έξοδο από την κρίση και τελικά για τη δημιουργική ανασύνταξη των παραγωγικών δυνάμεων της πατρίδας. Μέρος ΔΕΥΤΕΡΟ Η απασχόληση στον τομέα του εμπορίου: Διάρθρωση και εξελίξεις Εν μέσω οικονομικής κρίσης, επιβεβαιώνεται ότι το Εμπόριο είναι ένας από τους σημαντικότερους τομείς της ελληνικής οικονομίας ο οποίος συμβάλλει καθοριστικά στην ανάπτυξη της απασχόλησης στην Ελλάδα. Κατά το 2011 ο τομέας παρείχε απασχόληση σε 772.854 άνδρες και γυναίκες, αριθμός που αντιστοιχεί στο 18,6% της συνολικής απασχόλησης στην ελληνική οικονομία και στο 25% των απασχολουμένων στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας. Σε σχέση με τον προηγούμενο χρόνο η απασχόληση αυξήθηκε στο λιανικό και το χονδρικό εμπόριο στις επιχειρήσεις που απασχολούν πάνω από 10 άτομα. Αντίθετα, η απασχόληση μειώθηκε, σε όλους τους κλάδους του εμπορίου, στις μικρού μεγέθους επιχειρήσεις που απασχολούν μέχρι 10 άτομα. Αν και οι επιπτώσεις της ύφεσης στην απασχόληση του τομέα του εμπορίου είναι σημαντικές, φαίνεται να είναι μικρότερες συγκριτικά με τις αντίστοιχες επιπτώσεις στην απασχόληση σε άλλους κλάδους της οικονομίας. Από το 1993 έως το 2011 στο εμπόριο δημιουργήθηκαν 185.410 θέσεις εργασίας, αυξήθηκαν δηλαδή οι θέσεις απασχόλησής του κατά 31,6% σε σχέση με το 1993. Την ίδια χρονική περίοδο στο σύνολο της οικονομίας δημιουργήθηκαν 440.970 θέσεις απασχόλησης. Κατά συνέπεια το 40% των θέσεων απασχόλησης που δημιουργήθηκαν στην ελληνική οικονομία από το 1993 μέχρι το 2011 οφείλεται στην ανάπτυξη του εμπορικού τομέα. Σε κάθε έμπορο-εργοδότη αναλογούν κατά μέσο όρο 5,0 μισθωτοί, έναντι 4,9 του προηγούμενου έτους και 3,4 του 1993, γεγονός που αναδεικνύει το μικρό μέγεθος των επιχειρήσεων του τομέα, τη φάση μετασχηματισμού που διέρχεται αλλά και τη συγκεντροποίηση της απασχόλησης σε μεγάλες επιχειρήσεις. Η συμμετοχή των νέων μέχρι 29 ετών οι οποίοι εργάζονται στον τομέα του εμπορίου στο σύνολο των απασχολουμένων στον τομέα παραμένει μεγαλύτερη από την αντίστοιχη συμμετοχή των νέων στο σύνολο της οικονομίας και στον τομέα των υπηρεσιών (18,0% στο εμπόριο, 14,9% στο σύνολο της οικονομίας και 15,4% στις υπηρεσίες). 16

Ο τομέας του εμπορίου αποτελεί επίσης σημαντικό πόλο προσέλκυσης για τη γυναικεία απασχόληση, καθώς η αναλογία των γυναικών κατά το 2011 ανέρχεται σε 41,6% των απασχολουμένων στον τομέα έναντι 40,2% για το σύνολο της οικονομίας. Επίσης, ο τομέας αποτελεί προνομιακό χώρο των επιχειρηματιών γυναικών της χώρας καθώς του αναλογεί το 1/5 των γυναικών που δραστηριοποιούνται ως διευθύνουσες επιχειρηματίες, διοικητικές και εμπορικές διευθύντριες. Το ποσοστό της μερικής απασχόλησης παρέμεινε σχεδόν σταθερό, από 5,5% το 2010 σε 5,6% το 2011, ενώ το ποσοστό των μισθωτών που απασχολούνται με συμβάσεις ορισμένου χρόνου μειώθηκε στο 7,3% από 8,9% που ήταν το 2010. Το λιανικό εμπόριο είναι ο κλάδος στον οποίο εργάζεται η μεγάλη πλειοψηφία των απασχολουμένων στο εμπόριο (67,2%) και ακολουθούν το χονδρικό εμπόριο (21,6%) και ο κλάδος του εμπορίου, συντήρησης & επισκευής οχημάτων (11,2%). Το 2011 το 11,1% των εργαζομένων στον τομέα του εμπορίου ήταν εργοδότες, το 25,7% αυτοαπασχολούμενοι, το 55,8% μισθωτοί και το 7,4% συμβοηθούντα μέλη της οικογένειας. Το εμπόριο αντιπροσωπεύει το 30,7% των εργοδοτών της χώρας, το 31,3% των αυτοαπασχολουμένων, το 16,6% των μισθωτών και το 42,0% των συμβοηθούντων μελών. Στον εμπορικό τομέα από το 1993 μέχρι σήμερα μειώθηκαν κυρίως οι αυτοαπασχολούμενοι, σε αντίθεση με τις σημαντικές αυξήσεις στις κατηγορίες των μισθωτών και των εργοδοτών. Το εμπόριο χαρακτηρίζεται για τη μεγάλη αναλογία απασχολουμένων που είναι απόφοιτοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, καθώς περίπου 6 στους 10 εργαζομένους προέρχονται από αυτή την εκπαιδευτική βαθμίδα (55,4%). Περίπου 3 στους 10 εργαζομένους (29,6%) είναι απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, ενώ το 12,0% έχει λάβει μόνο πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Σημαντικό χαρακτηριστικό του τομέα είναι ακόμη το μεγάλο ποσοστό που του αναλογεί στην απορρόφηση του νέου δυναμικού που προέρχεται από τους ανέργους και τους αέργους που εξασφαλίζουν εργασία στους τομείς της οικονομίας. Οι νέες θέσεις εργασίας που συνολικά δημιουργήθηκαν από τον τομέα αντιστοιχούν στο 1/5 και πάνω των θέσεων που δημιουργήθηκαν από το σύνολο της οικονομίας και στο 1/4 των θέσεων εργασίας που δημιουργήθηκαν από τον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας. Βασικές διαπιστώσεις Μέρος TΡΙΤΟ Ο οικονομικός απολογισμός για το 2010 Το έτος 2010 σημειώθηκε μεγάλη επιδείνωση σε όλο το εύρος των εμπορικών δραστηριοτήτων. Κύρια χαρακτηριστικά, η νέα κάμψη του κύκλου εργασιών και η ανατροπή της κερδοφορίας. Στις ΑΕ και ΕΠΕ οι πωλήσεις και τα μεικτά κέρδη σημείωσαν για δεύτερο συνεχές έτος μείωση, κατά 10,2% και 15,1% αντίστοιχα, ενώ η λειτουργική κερδοφορία υπέστη πτώση 84,8%. Η βαθιά οικονομική κρίση έπληξε βαρύτατα την κερδοφορία του εμπορίου. Το 2010 ο κλάδος συνολικά κατέστη ζημιογόνος, με συνέπεια το ποσοστό καθαρού κέρδους και η αποδοτικότητα των ιδίων κεφαλαίων να διαμορφωθούν σε αρνητικά επίπεδα. 17

2011 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου Μείωση πωλήσεων και κερδών δήλωσε πάνω από το 75% των ΟΕ-ΕΕ και ατομικών επιχειρήσεων. Οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου των ΑΕ και ΕΠΕ παρέμειναν σε πολύ χαμηλά επίπεδα και το 2010. Περισσότερες από 6 στις 10 ΟΕ-ΕΕ και ατομικές επιχειρήσεις δήλωσαν ότι δεν πραγματοποίησαν επενδύσεις παγίου κεφαλαίου τη διετία 2009-2010. Τα συνολικά κεφάλαια των ΑΕ και ΕΠΕ μειώθηκαν κατά 6,3%, γεγονός που καταγράφεται για δεύτερο συνεχές έτος. Η μείωση του ενεργητικού αφορούσε κατά κύριο λόγο τα αποθέματα και κατά δεύτερο τις βραχυπρόθεσμες απαιτήσεις. Το 2010 περιορίστηκαν τόσο οι υποχρεώσεις (μακροπρόθεσμες και βραχυπρόθεσμες) όσο και τα ίδια κεφάλαια των ΑΕ και ΕΠΕ. Στο σκέλος των τραπεζικών υποχρεώσεων, οι μεν μακροπρόθεσμες εμφάνισαν κάμψη, οι δε βραχυπρόθεσμες επεκτάθηκαν. Στο σκέλος της χρηματοδότησης, περιορίστηκε σε σχέση με πέρυσι το ποσοστό των ΟΕ-ΕΕ και ατομικών επιχειρήσεων που δεν έχουν πρόσβαση στον τραπεζικό δανεισμό, αυξήθηκε όμως εντυπωσιακά το ποσοστό στασιμότητας υποχρεώσεων. Μειωμένη ήταν η γενική ρευστότητα και αυξημένη η χρηματική ρευστότητα των ΑΕ και ΕΠΕ. Περισσότερες από 4 στις 10 ΟΕ-ΕΕ και ατομικές επιχειρήσεις θεωρούν ότι περιορίστηκε σημαντικά η γενική τους ρευστότητα. Οι εκτιμήσεις για το 2011 Οι 8 στις 10 ΟΕ-ΕΕ και ατομικές επιχειρήσεις και σχεδόν τα 2/3 των ΑΕ και ΕΠΕ εκτιμούν ότι οι πωλήσεις τους είναι μειωμένες το 2011. Οι 4 στις 5 επιχειρήσεις, ανεξάρτητα από νομική μορφή, δήλωσαν επιδείνωση της κερδοφορίας τους. Η επενδυτική άπνοια που σημειώθηκε το 2010 εντάθηκε το 2011 η απόλυτη πλειονότητα των ΟΕ-ΕΕ και ατομικών επιχειρήσεων και πάνω από το 40% των ΑΕ-ΕΠΕ δήλωσαν ότι οι επενδύσεις τους μειώθηκαν. Αρνητική είναι η εικόνα για την απασχόληση, με διεύρυνση των ποσοστών των επιχειρήσεων, ασχέτως νομικής μορφής, που μείωσαν το προσωπικό τους. Οι περικοπές προσωπικού στις ΟΕ-ΕΕ και ατομικές επιχειρήσεις είναι λιγότερες απ ό,τι στις ΑΕ και ΕΠΕ. Οι εξελίξεις αυτές αποτελούν μια δυσάρεστη έκπληξη για τις εμπορικές επιχειρήσεις, ιδιαίτερα για τις ΟΕ-ΕΕ και ατομικές επιχειρήσεις. Οι περσινές τους προβλέψεις απέχουν από τις φετινές τελικές τους εκτιμήσεις. 18

Οι προβλέψεις για το 2012 Πάνω από 1 στις 3 επιχειρήσεις, ανεξάρτητα από τη νομική τους μορφή, αναμένουν ότι οι πωλήσεις τους και τα κέρδη τους το 2012 θα είναι μειωμένα. Η απαισιοδοξία είναι μεγαλύτερη στις ΟΕ-ΕΕ και ατομικές επιχειρήσεις. Προβλέπεται νέα έντονη εξασθένηση της ροπής για επενδύσεις παγίου κεφαλαίου, ανεξάρτητα από τη νομική μορφή της εμπορικής επιχείρησης. Το 31,5% των ΑΕ και ΕΠΕ καθώς και το 36,5% των ΟΕ-ΕΕ και ατομικών επιχειρήσεων δήλωσαν πρόθεση μείωσης των επενδύσεών τους. Απαισιοδοξία επικρατεί στο επίπεδο της απασχόλησης, λιγότερο έντονη όμως σε σχέση με πέρυσι. Περισσότερη ανθεκτικότητα εξακολουθούν να δείχνουν οι ΟΕ-ΕΕ και ατομικές επιχειρήσεις, καθώς περισσότερες από 5 στις 10 δήλωσαν ότι θα κρατήσουν σταθερό το προσωπικό τους. Ένα νέο στοιχείο που αναδύεται στην παρούσα έρευνα είναι η αυξημένη αβεβαιότητα που επικρατεί στο εμπόριο, αφού 1 στις 4 επιχειρήσεις, ανεξαρτήτως νομικής μορφής, αδυνατεί να προβλέψει την εξέλιξη βασικών μεγεθών. Βασικές διαπιστώσεις 19

1 Το διεθνές οικονομικό περιβάλλον κατά το 2011 και η Ελλάδα

1.1. Επισκόπηση διεθνών εξελίξεων και προοπτικών 1 Η παγκόσμια οικονομία, έχοντας ανακάμψει δυναμικά το 2010 από τη διεθνή κρίση, όπως αναμενόταν επιβραδύνθηκε το 2011 (βλ. Διάγραμμα 1.1). Μια σειρά έκτακτων γεγονότων επέτειναν ωστόσο την επιβράδυνση αυτή. Αρχικά, η «Αραβική Άνοιξη» με τις αναταραχές και τις ένοπλες εξεγέρσεις, αφού οδήγησε σε πολιτική αστάθεια τη Μέση Ανατολή, προκάλεσε νέο γύρο ανόδου της διεθνούς τιμής του αργού πετρελαίου το πρώτο τετράμηνο του έτους, πλήττοντας την παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή. Στη συνέχεια, οι μεγάλες φυσικές καταστροφές στην Ιαπωνία έπληξαν καίρια τις υποδομές και τις εξαγωγές της Ιαπωνίας, προκαλώντας πρόσκαιρες, πλην όμως σοβαρές ανωμαλίες στις εφοδιαστικές αλυσίδες πολλών κλάδων του διεθνούς εμπορίου. Ο κυριότερος παράγοντας επιδείνωσης του διεθνούς περιβάλλοντος ωστόσο ήταν η εκ νέου αύξηση της αβεβαιότητας στις διεθνείς αγορές λόγω της εντεινόμενης κρίσης δημοσίου χρέους σε Ελλάδα και Ιταλία και πρόσκαιρα στις ΗΠΑ, αλλά και λόγω της έκδηλης πολιτικής αδυναμίας ως προς την έγκαιρη, αποτελεσματική και βιώσιμη διαχείριση της κρίσης αυτής. Η αύξηση της αβεβαιότητας προκάλεσε επιδείνωση των προσδοκιών των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων, μεγάλη υποχώρηση στα διεθνή χρηματιστήρια και μεγάλη υποχώρηση της καταναλωτικής και επενδυτικής δαπάνης, κυρίως στη ζώνη του ευρώ. Οι εκτιμήσεις των διεθνών οργανισμών για την άνοδο του παγκόσμιου ΑΕΠ το 2011 και το 2012 αναθεωρούνται επί το δυσμενέστερο, ιδίως από τον Οκτώβριο του 2011, και περιβάλλονται από υψηλή αβεβαιότητα. Το παγκόσμιο ΑΕΠ εκτιμάται ότι επιβραδύνθηκε το 2011 στο 3,7% από 5,0% το προηγούμενο έτος. Η επιβράδυνση έγινε περισσότερο αισθητή στις προηγμένες οικονομίες (1,5% από 2,8% το 2010) οι οποίες επλήγησαν περισσότερο από τα έκτακτα γεγονότα που προαναφέρθηκαν. Η επιβράδυνση ήταν εντονότερη στις ΗΠΑ, ηπιότερη στη ζώνη του ευρώ, ενώ το ΑΕΠ στην Ιαπωνία μειώθηκε λόγω των δυσμενών εξελίξεων το Το διεθνές οικονομικό περιβάλλον κατά το 2011 και η Ελλάδα Κεφάλαιο 1 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0-3,0-4,0-5,0-6,0-7,0 Διάγραµµα 1.1 Πραγµατικό ΑΕΠ (ρυθµός ετήσιας µεταβολής) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Ζώνη Ευρώ-17 Ευρωπαϊκή Ένωση-27 ΗΠΑ Ιαπωνία Κίνα (δεξιός άξονας) Στοιχεία για το 2011: Eκτιµήσεις. Στοιχεία για το 2012: Προβλέψεις Πηγή: European Commission, European Economic Forecast Autumn 2011, Νοέ. 2011 και ΔΝΤ, WEO database, Σεπτ. 2011 15,0 14,0 13,0 12,0 11,0 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 1. Κύριες πηγές στοιχείων: Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, World Economic Outlook, Σεπτέμβριος 2011 και Ευρωπαϊκή Επιτροπή, European Economic Forecast, Νοέμβριος 2011. Το κείμενο βασίζεται σε πληροφόρηση και προβλέψεις που ήταν διαθέσιμες μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου του 2011. 23

Διάγραµµα 1.2 Ποσοστό ανεργίας 12,0 11,0 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2011 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου Ζώνη Ευρώ-17 Ευρωπαϊκή Ένωση-27 ΗΠΑ Ιαπωνία Κίνα (δεξιός άξονας) Στοιχεία για το 2011: Eκτιµήσεις. Στοιχεία για το 2012: Προβλέψεις Πηγή: European Commission, European Economic Forecast Autumn 2011, Νοέ. 2011 και ΔΝΤ, WEO database, Σεπτ. 2011 πρώτο εξάμηνο του έτους. Αντιθέτως, η οικονομική δραστηριότητα στις αναπτυσσόμενες και αναδυόμενες οικονομίες, αν και επιβραδύνθηκε το 2011, παρέμεινε έντονη (6,0% από 7,3% το 2010), με κινητήρια δύναμη τις αναδυόμενες οικονομίες της Ασίας, κυρίως την Κίνα και την Ινδία, το πραγματικό ΑΕΠ των οποίων αυξήθηκε κατά 9,2% και 7,5% αντιστοίχως το 2011 (βλ. Πίνακα Α1, Παράρτημα Α). Η απασχόληση επλήγη σοβαρά κατά τη διετία 2009-2010, ανέκαμψε όμως το 2011. Η συνέχιση της ανάκαμψης, παρά την επιβράδυνση του ΑΕΠ, επέτρεψε τη μικρή αύξηση της απασχόλησης στην ΕΕ-27 και στις ΗΠΑ (κατά 0,4%), ενώ στην Ιαπωνία εκτιμάται ότι υποχώρησε ελαφρώς και πάλι (-0,2%). Το ποσοστό ανεργίας στις προηγμένες οικονομίες ως σύνολο υποχώρησε στο 7,9% από 8,3% το 2010. Το ποσοστό ανέργων παρέμεινε πολύ υψηλό και αμετάβλητο στην ΕΕ-27 (9,7%), ενώ στις ΗΠΑ υποχώρησε σημαντικά (9,0% από 9,6%) λόγω του υψηλού βαθμού ευελιξίας στην αγορά εργασίας. Από τις μεγάλες προηγμένες οικονομίες η Ιαπωνία και η Αυστραλία εξακολουθούν να παρουσιάζουν σχετικά χαμηλότερα ποσοστά ανεργίας, 4,9% και 5,0% αντιστοίχως το 2011, ενώ οι τέσσερις «νέες βιομηχανικές ασιατικές οικονομίες» (Κορέα, Σιγκαπούρη, Ταϊβάν και Χονγκ Κονγκ), επίσης εμφανίζουν εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά ανεργίας, από 2,3% έως 4,3%. Η προβλεπόμενη περαιτέρω επιβράδυνση της παγκόσμιας οικονομίας εκτιμάται ότι θα εμποδίσει την περαιτέρω υποχώρηση του ποσοστού ανεργίας στις προηγμένες οικονομίας το 2012 (βλ. Διάγραμμα 1.2). Ο πληθωρισμός (με βάση τον ΔΤΚ) ενισχύθηκε περαιτέρω το 2011 τόσο στις προηγμένες (2,6% από 1,6% το 2010) όσο και στις αναπτυσσόμενες οικονομίες (7,6% από 6,1% το 2010) κυρίως ως αποτέλεσμα της μεγάλης ανόδου των διεθνών τιμών των βασικών εμπορευμάτων. Στις προηγμένες οικονομίες ο πληθωρισμός ενισχύθηκε επιπλέον από την υποχώρηση του παραγωγικού κενού και την ανάκαμψη του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος, ενώ στις αναδυόμενες οικονομίες οι πληθωριστικές πιέσεις παρέμειναν πολύ έντονες, τόσο λόγω της οικονομικής δραστηριότητας, η οποία διατηρείται ισχυρή παρά τις προσπάθειες ανάσχεσης μέσω της νομισματικής πολιτικής, όσο και λόγω του αυξανόμενου μεριδίου των τροφίμων και των καυσίμων στην κατανάλωση, οι τιμές των οποίων αυξήθηκαν σημαντικά (βλ. Διάγραμμα 1.3). 24

7,0 Διάγραµµα 1.3 Πληθωρισµός (µέση ετήσια % µεταβολή του ΕνΔΤΚ ή ΔΤΚ) 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Ζώνη Ευρώ-17 Ευρωπαϊκή Ένωση-27 ΗΠΑ Ιαπωνία Κίνα (δεξιός άξονας) Στοιχεία για το 2011: Eκτιµήσεις. Στοιχεία για το 2012: Προβλέψεις Πηγή: European Commission, European Economic Forecast Autumn 2011, Νοέ. 2011 και ΔΝΤ, WEO database, Σεπτ. 2011 Η οικονομική πολιτική στις προηγμένες οικονομίες το 2011 επικεντρώθηκε στη λήψη μέτρων αποκατάστασης της εμπιστοσύνης ως προς τη βιωσιμότητα των δημόσιωνων οικονομικών, η οποία επλήγη από την εντεινόμενη κρίση δημοσίου χρέους κυρίως σε χώρες της Ζώνης του Ευρώ, αλλά και στην παράλληλη διατήρηση των εξαιρετικά ευνοϊκών χρηματοπιστωτικών συνθηκών για τη διευκόλυνση της συνέχισης της ανάκαμψης. Η προοδευτική εξάντληση μεγάλου μέρους των διαθέσιμων «όπλων» από πλευράς δημοσιονομικών και νομισματικών αρχών κατά την περίοδο 2008-2010 για την αντιμετώπιση της διεθνούς κρίσης έθεσε νέα διλήμματα μακροοικονομικής πολιτικής. Η περιπλοκότητα του εντεινόμενου προβλήματος, ιδίως στη Ζώνη του Ευρώ, και η αρνητική αλληλεπίδραση της οποιασδήποτε λύσης του, τόσο με τον ήδη εύθραυστο τραπεζικό τομέα όσο και με το διαθέσιμο εισόδημα, επιβάρυνε εκ νέου τις προσδοκίες και τους δείκτες εμπιστοσύνης νοικοκυριών και επιχειρήσεων. Η κρίση εμπιστοσύνης, η επιβράδυνση πολλών οικονομιών, οι νέες απαιτήσεις για υψηλότερη κεφαλαιακή επάρκεια των τραπεζών έως τα μέσα του 2012 και οι αποφάσεις για «κούρεμα» τμήματος του χρέους της Ελλάδας επιβάρυναν περαιτέρω το ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστημα, οδηγώντας σε νέο κύκλο ανόδου των επιτοκίων δανεισμού κρατών όπως η Ιταλία και περιορισμού της ρευστότητας προς τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις, επιταχύνοντας έτσι την οικονομική επιβράδυνση, ιδίως από το φθινόπωρο του 2011 και μετά. Το δημοσιονομικό έλλειμμα εκτιμάται ότι υποχώρησε περαιτέρω, παρέμεινε όμως ιδιαίτερα υψηλό στις προηγμένες οικονομίες επιβαρύνοντας περισσότερο το δημόσιο χρέος και επιτείνοντας την αβεβαιότητα στις διεθνείς αγορές. Στις προηγμένες οικονομίες ως σύνολο το έλλειμμα υποχώρησε στο 6,7% του ΑΕΠ από 7,5%, ενώ το ακαθάριστο δημόσιο χρέος αυξήθηκε στο 102,9% του ΑΕΠ, από 98,1% το 2010. Στις αναπτυσσόμενες οικονομίες που επλήγησαν λιγότερο από τη διεθνή κρίση, το έλλειμμα υποχώρησε στο 2,6% του ΑΕΠ από 3,7% το 2010, ενώ το δημόσιο χρέος περιορίστηκε στο 37,8% του ΑΕΠ από 40,9% το 2010. Η νομισματική πολιτική παρέμεινε και το 2011 εξαιρετικά χαλαρή στις προηγμένες οικονομίες, παρά τη μικρή αλλά πρόσκαιρη αύξηση των βασικών επιτοκίων στη Ζώνη του Ευρώ και την ολοκλήρωση του δεύτερου κύκλου «ποσοτικής χαλάρωσης» στις ΗΠΑ. Οι Κεντρικές Τράπεζες των ΗΠΑ, της Ιαπωνίας και του Ηνωμένου Βασιλείου διατήρησαν αμετάβλητα τα Το διεθνές οικονομικό περιβάλλον κατά το 2011 και η Ελλάδα Κεφάλαιο 1 25

2011 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου βασικά τους επιτόκια, μεταξύ του 0,0% και 0,5%, ενώ όλες ανανέωσαν ή και επέκτειναν το ύψος του προγράμματος αγοράς ομολόγων που εφαρμόζουν. Στη Ζώνη του Ευρώ, όπου αρκετές οικονομίες σημείωσαν επιτάχυνση του ΑΕΠ το 2011 και ο πληθωρισμός ξεπερνούσε κατά πολύ το 2%, κυρίως λόγω ανόδου της τιμής του αργού πετρελαίου, η ΕΚΤ προέβη σε αύξηση του βασικού επιτοκίου δύο φορές, στις μέσα Απριλίου και Ιουλίου, από 25 μονάδες βάσης (μ.β.), καθορίζοντάς το στο 1,5%. Στις αρχές Νοεμβρίου όμως, μετά τη νέα χρηματοπιστωτική αναταραχή που προκλήθηκε από την πολιτική αστάθεια στην Ελλάδα, αλλά και τη σοβαρή επιβράδυνση που διαπιστώθηκε σε πολλές οικονομίες, η ΕΚΤ προέβη σε μείωση του βασικού επιτοκίου κατά 25 μ.β., στο 1,25%. Το 2012 το παγκόσμιο ΑΕΠ εκτιμάται ότι θα σημειώσει μικρή περαιτέρω επιβράδυνση, η οποία θα οφείλεται αποκλειστικά σχεδόν στην επιβράδυνση των οικονομιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ενώ ο ρυθμός ανόδου του παγκόσμιου ΑΕΠ θα επιβραδυνθεί στο 3,5% από 3,7% το 2012, ο ρυθμός του παγκόσμιου ΑΕΠ πλην των χωρών-μελών της ΕΕ-27 θα παραμείνει αμετάβλητος στο 4,2%. Οι επιπτώσεις της παράτασης της κρίσης δημοσίου χρέους στην εγχώρια ζήτηση, η συνεπακόλουθη επιβάρυνση του ευρωπαϊκού τραπεζικού συστήματος λόγω της εκ νέου ανάγκης ανακεφαλαιοποίησής του, καθώς και η ανάγκη να συνεχιστεί η πολιτική μείωσης των δημοσιονομικών ελλειμμάτων θα επιβαρύνουν περισσότερο την οικονομική δραστηριότητα στην ΕΕ-27. Ο ρυθμός οικονομικής ανόδου των χωρών-μελών της ΕΕ-27 προβλέπεται ότι θα επιβραδυνθεί περαιτέρω στο 0,6%, αλλά θα παραμείνει θετικός σε όλες, πλην Ελλάδας και Πορτογαλίας. Αντιθέτως, στις ΗΠΑ η άνοδος του ΑΕΠ θα παραμείνει σχεδόν αμετάβλητη (1,5%), ενώ η Ιαπωνία θα εξέλθει της ύφεσης με άνοδο του ΑΕΠ κατά 1,8%. 1.2. Διεθνές εμπόριο προϊόντων και τιμές βασικών εμπορευμάτων Η ισχυρή άνοδος του παγκόσμιου εμπορίου το 2010 συνέβαλε καθοριστικά στην ανάκαμψη των οικονομιών μετά την οικονομική κρίση. Ο όγκος του παγκόσμιου εμπορίου αγαθών και υπηρεσιών συνέχισε να αυξάνει και το 2011, με ρυθμό όμως χαμηλότερο του 2010 (6,5% από 13,2% το 2010). Οι φυσικές καταστροφές που υπέστη η Ιαπωνία το Μάρτιο είχαν επίπτωση, μέσω της καθίζησης των εξαγωγών της, στις εφοδιαστικές αλυσίδες διαφόρων κλάδων (λ.χ. των αυτοκινήτων) και διαφόρων οικονομιών και αναμφίβολα επέδρασαν αρνητικά στον όγκο του παγκόσμιου εμπορίου, μολονότι υπάρχουν ενδείξεις για σχετικά ταχεία αναπλήρωση των απωλειών στο υπόλοιπο του έτους. Η επιβράδυνση της ανόδου του παγκόσμιου εμπορίου προβλέπεται ότι θα συνεχιστεί και το 2012 και ο όγκος του εκτιμάται ότι θα αυξηθεί κατά 5,1%. Οι διεθνείς τιμές του αργού πετρελαίου αυξάνονται συνεχώς από τις αρχές του 2009, και στις αρχές του 2011 ξεπέρασαν τα 100 δολ. το βαρέλι για πρώτη φορά μετά το καλοκαίρι του 2008, φθάνοντας τελικά τα 116,3 δολ. τον Απρίλιο του 2011. Αυτό υπήρξε το συνδυαστικό αποτέλεσμα αφενός της έντονης διεθνούς ζήτησης πετρελαίου από τις αναδυόμενες οικονομίες και αφετέρου των σοβαρών ανωμαλιών που παρουσιάστηκαν στη συνολική προσφορά και στα αποθέματα από την πολιτική αστάθεια και τις ένοπλες εξεγέρσεις οι οποίες σημειώθηκαν σε διάφορες χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Έκτοτε, λόγω της επιβράδυνσης της παγκόσμιας οικονομίας, οι διεθνείς τιμές υποχώρησαν ελαφρώς. Σε μέσα επίπεδα έτους εκτιμάται ότι η μέση διεθνής τιμή τριών τύπων αργού πετρελαίου αυξήθηκε κατά 26

30,6% το 2011 (27,9% είχε αυξηθεί και το 2010), στα 103,2 δολ. το βαρέλι, δηλαδή ξεπέρασε την τιμή-ρεκόρ που σημειώθηκε το 2008 (97,0 δολ. σε μέσα επίπεδα έτους). Σε όρους ευρώ η αύξηση εκτιμάται στο 22,6% το 2011 από 34,3% το 2010. Ο δείκτης των διεθνών τιμών των βασικών εμπορευμάτων πλην καυσίμων επίσης αυξήθηκε έντονα το 2011 (κατά 21,2% σε όρους δολαρίου, 13,8% σε όρους ευρώ), με τον υποδείκτη της τιμής των βασικών μετάλλων να ενισχύεται περισσότερο από όλους, κατά 40% το 2011 (βλ. Διάγραμμα 1.4). Με βάση τη μέση πρόβλεψη για ήπια περαιτέρω επιβράδυνση της παγκόσμιας οικονομικής δραστηριότητας, οι διεθνείς τιμές του αργού πετρελαίου και των άλλων βασικών εμπορευμάτων προβλέπεται ότι θα υποχωρήσουν ελαφρώς (από 3% έως 5%) το 2012. 120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 Διάγραµµα 1.4 Διεθνείς τιµές βασικών εµπορευµάτων (µέσες ετήσιες τιµές, σε δολ. ΗΠΑ, οι δείκτες 2005=100) Αργό πετρέλαιο µέσος 3 τύπων, δολ./βαρέλι (αριστερός άξονας) Δείκτης βασικών εµπορευµάτων πλην καυσίµων (δεξιός άξονας) Δείκτης βασικών µετάλλων (δεξιός άξονας) 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 250,0 230,0 210,0 190,0 170,0 150,0 130,0 110,0 90,0 70,0 50,0 30,0 Το διεθνές οικονομικό περιβάλλον κατά το 2011 και η Ελλάδα Κεφάλαιο 1 Πηγή: IMF, World Economic Outlook, Σεπτ. 2011 1.3. Μακροοικονομικές εξελίξεις σε οικονομίες εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης Στις ΗΠΑ το ΑΕΠ εκτιμάται ότι επιβραδύνθηκε στο 1,6%, από 3,0% το 2010, ως αποτέλεσμα της μεγάλης μείωσης των αποθεμάτων (από 1,7% στο -0,1%, το 2011), παρά τη διατήρηση του ρυθμού ανόδου της εγχώριας ζήτησης (αύξηση κατά 1,9% και το 2010 και το 2011) και τη βελτίωση των καθαρών εξαγωγών λόγω υποχώρησης της σταθμισμένης συναλλαγματικής ισοτιμίας του δολαρίου για δεύτερο συνεχόμενο έτος. Η δημόσια κατανάλωση και επένδυση υποχώρησαν υπό το βάρος ενός ήδη εξαιρετικά υψηλού δημοσιονομικού ελλείμματος, ενισχύθηκαν όμως οι ιδιωτικές επενδύσεις. Η ανεργία υποχώρησε, παρέμεινε όμως υψηλή (9,0% το 2011), και σε συνδυασμό με την άνοδο του πληθωρισμού περιόρισε το διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών, τα οποία μείωσαν το ποσοστό αποταμίευσης. Η νομισματική πολιτική παρέμεινε εξαιρετικά χαλαρή, με διατήρηση των σχεδόν μηδενικών επιτοκίων, ενώ μετά την ολοκλήρωση του δεύτερου προγράμματος ποσοτικής χαλάρωσης τον Ιούνιο αποφασίστηκε η υλοποίηση ενός τρίτου τέτοιου προγράμματος από τον Οκτώβριο του 2011. Αντιθέτως, τα περιθώρια συνέχισης της τόνωσης της οικονομίας μέσω της δημοσιονομι- 27

2011 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου κής πολιτικής περιορίστηκαν σημαντικά, αφενός λόγω του δημοσιονομικού ελλείμματος, το οποίο, αν και μειώθηκε, παρέμεινε σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα (10,0% του ΑΕΠ από 10,6% το 2010), αφετέρου λόγω της αλματώδους αύξησης του ακαθάριστου δημόσιου χρέους, το οποίο ήδη από το καλοκαίρι έφτασε στο ανώτατο θεσμικά επιτρεπόμενο ποσοστό του 100% του ΑΕΠ, προκαλώντας φόβους και αβεβαιότητα στις διεθνείς αγορές. Στις 2 Αυγούστου του 2011 τελικά συμφωνήθηκε η δραστική μείωση του δημοσιονομικού ελλείμματος της χώρας με αντάλλαγμα την αύξηση της επιτρεπόμενης οροφής του δημόσιου χρέους. Στην Ιαπωνία, η οποία χτυπήθηκε από τον μεγαλύτερο σεισμό της ιστορίας της στις 11 Μαρτίου του 2011 με αποτέλεσμα χιλιάδες θύματα και εκτεταμένες καταστροφές στις οικονομικές και ενεργειακές της υποδομές, η ιδιωτική κατανάλωση και οι εξαγωγές επλήγησαν σοβαρά. Η προβλεπόμενη για το 2011 ύφεση (-0,4% από +4,0% το 2010) εκτιμάται ότι θα προέλθει κυρίως από την αρνητική συμβολή των καθαρών εξαγωγών και της ιδιωτικής κατανάλωσης η οποία θα υπεραντισταθμίσει τη θετική συμβολή της αύξησης των ιδιωτικών και δημόσιων επενδύσεων για την αποκατάσταση των υποδομών. Το χαμηλό ποσοστό ανεργίας εκτιμάται ότι υποχώρησε περαιτέρω στο 4,9% από 5,1% το 2010, ενώ το γενικό επίπεδο τιμών συνέχισε να υποχωρεί (ο ΔΤΚ μειώθηκε κατά 0,2% το 2011). Το δημοσιονομικό έλλειμμα αυξήθηκε λόγω των έκτακτων συνθηκών που η κυβέρνηση εκλήθη να αντιμετωπίσει, με συνέπεια το ακαθάριστο δημόσιο χρέος της Ιαπωνίας, το ήδη υψηλότερο στον κόσμο, να υπερβεί για πρώτη φορά το 200% του ΑΕΠ (206,2% από 197,6% το 2010). Παρά το γεγονός ότι το καθαρό δημόσιο χρέος (που προκύπτει όταν αφαιρεθεί από το ακαθάριστο η αξία των χρηματοπιστωτικών περιουσιακών στοιχείων που κατέχει το ιαπωνικό Δημόσιο) εκτιμάται στο 130% του ΑΕΠ και παρ ότι η ετήσια επιβάρυνση των τόκων δεν ξεπερνά το 2,7% του ΑΕΠ, 2 η ανάγκη για σταθεροποίησή του, σε ένα περιβάλλον εξαιρετικής νευρικότητας στις διεθνείς αγορές ομολόγων, καθίσταται επιτακτική. Στην Κίνα, η οικονομική δραστηριότητα, αν και επιβραδύνθηκε στο 9,2% από 10,3% το 2010, παρέμεινε ισχυρή. Οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου, οι οποίες συνιστούν το 48% του ΑΕΠ της Κίνας, υπήρξαν ο κινητήριος μοχλός της μεγέθυνσης, αφού εκτιμάται ότι το πρώτο εξάμηνο του 2011 ο ρυθμός ανόδου του όγκου τους επιταχύνθηκε στο 25% από 19,5% το 2010. Παρά τα μέτρα περιορισμού της νομισματικής και πιστωτικής επέκτασης, η επενδυτική δραστηριότητα στα ακίνητα συνέχισε την αλματώδη άνοδο (34% το πρώτο εξάμηνο του 2011) και ο πληθωρισμός εκτιμάται ότι αυξήθηκε στο 5,5% το 2011 από 3,3% το προηγούμενο έτος. Το πλεόνασμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, λόγω της επιβράδυνσης του παγκόσμιου εμπορίου, εκτιμάται ότι θα υποχωρήσει στο 3,7% του ΑΕΠ από 5,2% το 2010. Στην Ινδία μια χώρα όπου οι εμπορικές και επενδυτικές ευκαιρίες για τις ελληνικές επιχειρήσεις, ενώ είναι σημαντικές, δεν αξιοποιούνται και με την οποία οι οικονομικές σχέσεις παραμένουν σε εμβρυακό επίπεδο η οικονομία επίσης παρουσίασε μικρή επιβράδυνση (7,5% από 8,5% το 2010), ενώ το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών περιορίστηκε στο 2,2% του ΑΕΠ. Αντιθέτως, σχεδόν αμετάβλητος παρέμεινε ο ρυθμός ανόδου της οικονομίας της Ρωσίας (περί το 4%), ενώ το πλεόνασμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών αυξήθηκε περαιτέρω, στο 5,9% του ΑΕΠ από 4,8% το 2010. 2. Η αντίστοιχη ετήσια επιβάρυνση για τόκους εκτιμάται ότι για το 2011 ήταν 6,9% του ΑΕΠ για την Ελλάδα, 4,9% για την Ιταλία και 3,0% για τις ΗΠΑ και τη Ζώνη του Ευρώ ως σύνολο. 28