Қосмембраналы органоидтар.
Цитология (гр. κύτος «қойма», бұл жерде: «жасуша» и гр. λόγος «оқу», «ғылым») жасуша туралы ғылым. Цитология ғылымы біржасушалы, көпжасушалы ағзалар жасушасының құрылысын,құрамын және қызметін зерттейді.ал жасуша бүкіл тірі денелердің ең қарапайым құрылысын,қызметін және дамуын сипаттайды. Роберт Гук
Тірі ағзалар жасушалары жетілуіне байланысты Прокариоттар ядросыз жасушалар Эукариоттар ядролы жасушалар Жасушаны зерттеу әдісі. Бұл мироскоп құралы болып табылады.
1.Көкпар (сұрақ - жауап) 2-топ 1.Жасушаларды зерттейтін ғылым? 2.Тұқым қуалайтын белгілері мен қасиеттерін ДНҚ түрінде сақтайтын ядроның негізгі бөлігі? 3.Қандай органоидте нәруыз синтезі жүреді? 4.Өсімдіктер мен жануарлар жасушасының цитоплазмасындағы сұйықтыққа толы қуыс? 5.Рибосомалар мен ррнқ қайда синтезделеді? 6.Центромера хромосоманың ұшында орналасса, онда типті не деп атайды? 7.Эндогенді және экзогенді макро молекулаларды ыдыратады? 8.АТФ молекуласын синтездейтін органоид? 9.Цитоплазманың түп негізі?
Жауаптары 2-топ 1.Ұлпаларды зерттейтін ғылым (цитология) 2.Тұқым қуалайтын белгілері мен қасиеттерін ДНҚ түрінде сақтайтын ядроның негізгі бөлігі (хромосома) 3.Қандай органоидте нәруыз синтезі жүреді (рибосома) 4.Өсімдіктер мен жануарлар жасушасының цитоплазмасында ғы сұйықтыққа толы қуыс (вакуоль) 5.Рибосомалар мен ррнққайда синтезделеді(ядрошық) 6.Центромера хромосоманың ұшында орналасса,онда типті не деп атайды?(телоцентрлі) 7.Эндогенді және экзогенді макромолекулаларды ыдыратады (лизосома) 8.АТФ молекуласын синтездейтін органоид (митохондрия) 9.Цитоплазманың түпнегізі (гиалоплазма)
2.Кесте толтыру Р/с органоидтар 1 Эндоплазмалық тор 2 Мембрана қабығы 3 ядро 4 митохондрия Р/с органоидтар 1 пластидтер 2 Қабықша саңылауы 3 вакуоль 4 цитоплазма құрылысы құрылысы қызметі қызметі
3. Суретпен жұмыс
Эндоплазмалық Лизосомалар Жасуша Рибосомалар Цитоплазма Ядрошық Ядро мембранасы Гольджи аппараты Жасуша орталы ғтор ы Митохондрия Тор Бұлар түзетін кішірек Жасушаны Жасуша Ядролық Дөңгелек Хромосомалар заттардың пішінді Түтікшелер мен екі Сопақша пішінді; Цилиндр пішінді түтіктерден көпіршіктер; тұрады; толтырып қабырғасының ядрода және болады; көлемі тұратын көпіршіктерден Екі қабатты Өз Құрамында бқабықпен өқабықшасы ліктенсұйықтық; тұрады тұтқыр астында жинақталуы кішкентай; болады. тұрады; қабықпен болады. ферменттер Цитоплазмада қапталған. жасушалар Көрші Өз өабықшасымен қапталған; болады; немесе бірімен Қызметі: бір қапталған. Ішкі қабық қатпар Өзінің Қызметі: жеке цитоплазма эндоплазмалық арқылы Жасуша Қызметі: Қызметі құрамын түзеді. Қ ызметі: Органикалық қабықшасы болады. заттар байланысқан. торда еркін шектеп, Ұрпақтан Рибосома бір ұрпаққа түзу пішінге Қызметі: түзу (нәруыздар, орналасқан. Қызметі: келтіріп тұқымқуалаушылық тұрады; Қызметі: майлар және Қызметі: Жасушаны ңтүзу бөсақтау лінуіне Жасушаның тіршілік Жасушаны ақпаратты Күрделі органикалық Энергия және көмірсулар) Органикалық әрекетіне қажетті қорғайды; және Қызметі: беруге қ атысу заттарды түзу; жинақтау Жасушадағы заттарды ыдырату жинақтау; Сыртқы Нәруыз қатысады; түзу ортамен заттарды Лизосома түзу. зат (жасушаның заттарды (нәруыздар, Қоректік заттарды алмасуды (синтез) Жасушадағы реттейді. энергия көзі) тасымалдайды. майлар, қорға жинау. үрдістерді көмірсулар). реттейді. Жасуша органоидтары
Жануар жасушасы 1 2 3 4 5 6 7 Өсімдік жасушасы 1 2 3 4 5
Жануар жасушасы 1.Сыртқы қабықша 2.Цитоплазма 3.Ядро 4.вакуоль 5.Митохондриялар 6.Ядрошық 7.Цитоплазмадағы нәруыз, көмірсу, май тәрізді заттар Өсімдік жасушасы 1.Цитоплазма 2.Вакуоль 3.Ядро 4.Пластидтер 5.Қабықша
6.Топтастыру Эукариоттар 1.Ядросы бар 2.Ядросы жоқ 3.Өсімдіктер 4.Жануарлар 5.Бытыранықтар 6.Көк-жасыл балдырлар 7.Басқа органоидтары бар Прокариоттар 8.Цианбактериялар 9. Хромосома 10.гликоген 11.пластид 12.Нағыз вакуоль
6.Топтастыру Эукариоттар Прокариоттар 1.Ядросы бар 3.Өсімдіктер 4.Жануарлар 7.Басқа органоидтары бар 9. Хромосома 10.гликоген 11.Пластид 12.Нағыз вакуоль 2. Ядросы жоқ 5.Бытыранықтар 6.Көк-жасыл балдырлар 1.Ядросы бар 2.Ядросы жоқ 3.Өсімдіктер 4.Жануарлар 5.Бытыранықтар 6.Көк-жасыл балдырлар 7.Басқа органоидтары бар 8.Цианбактериялар 8.Цианбактериялар 9. Хромосома 10.гликоген 11.пластид 12.Нағыз вакуоль
ОРГАНОИДТАР БІР МЕМБРАНАЛЫ ҚОС МЕМБРАНАЛЫ 1. ВАКУОЛЬ 2. ЛИЗОСОМА 3. ГОЛЬДЖИ ЖИЫНТЫҒ Ы 4. ЭНДОПЛАЗ МАЛЫҚ ТОР 1. МИТОХОНД РИЯ 2. ПЛАСТИДТЕ Р 3. ЯДРО МЕМБРАНАСЫЗ 1. РИБОСОМА 2. ЖАСУШАЛ ЫҚ ОРТАЛЫҚ 3. МИОФИБРИ ЛЛА
видео
МИТОХОНДРИЯ(гр. mitos - жіпше, гр. chondrion - дәнек) - барлық тірі жасушаларда болады. Пішіні таяқша, жіпше, дәнек т әрізді т үзіліс. Жасушада ондаған, мыңдаған митохондриялар кездеседі. Сыртын 2 қабатты жарғақша қаптайды. Сыртқы жарғақшасы тегіс, ішкі жарғақшасы қатпарлы. Митохондриялар - май қышқылдарьш синтездеп, жасушаларды энергиямен қамтамасыз ететін энергия жинақтаушы құрылым. ішкі жарғақшадағы ферменттер глюкоза мен аминқышқылдарды ыдыратып, май қышқылдарын тотықтырады.
видео
ПЛАСТИДТЕР өсімдік жасушасында болатын негізгі органоид. Олар саңырауқұлақтарда, көк-жасыл балдырларда және бактерия жасушаларында болмайды. Пластидтердің үш типі бар: жасыл хлоропластар, қызыл, қызғылт сары, сары хромопластар, түссіз лейкопластар.
ХЛОРОПЛАСТТАР митохондриялар сияқты қос мембраналы органоид. Хлоропластардың пішіні көбіне сопақша болып келеді. Оның ұзындығы 5-10 мкм, ені 2-4 мкм. Олардың саны өсімдіктің түріне қарай түрліше болады. Хлоропластарды ішкі және сыртқы мембраналар қоршап жатады. Хлоропластардың ішкі қабатында жалпақ мембраналы тилакоидтер және оның матриксін құрайтын строма нәруызы көп кездеседі.
Хлоропласттар жайлы сұрақтар 1. Хлоропластардың пішіні қандай? 2. Хлоропластардың ұзындығы мен ені қандай? 3. Бір гранада неше тилакоид болады? 4. Хлорофилл қай жерде орналасқан?
Дұрыс жауаптар 1. Хлоропластардың пішіні көбіне сопақша болып келеді. 2. Хлоропластардың ұзындығы 5 10 мкм, ені 2 4 мкм. 3. Бір гранада 50-ге дейін тилакоидтер бар. 4. Хлорофилл хлоропласт граналарында орналасқан.
Митохондрия мен хлоропласт құрылысын салыстырып, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау қажет. Хлоропласт Митохондри Ұқсастықтары я ерекшелігі ерекшелігі
ХРОМОПЛАСТТАР әр түрлі сары, қызыл, қоңыр, т.б. түсті пигменттер болады. Олар жемістердің, жапырақтардың, гүлді өсімдіктердің күлте жапырақшаларының жасушаларында болады. Осыған байланысты хромопластардың түстері түрліше болып келеді. Эволюциялық дамуда хлоропластардың маңызы зор.
ЛЕЙКОПЛАСТТАР көптеген өсімдіктердің жасушаларында кездеседі. Олар ұрықтық ұлпалардың жасушаларында, споралар мен аналық гаметалардың цитоплазмаларында, тұқымдарда, түйнектерде, тамырда, көптеген дара жарнақты өсімдіктердің эпидермистерінде болады. Лейкопластарда крахмал синтезделіп, жинақталады. Крахмал қор заты ретінде глюкозадан лейкопластарға келетін амилосинтетаза ферменттерінің әсерінен түзіледі.
Органоидтарды атандар 1. Лейкопласт 2. Хромопласт 3. Хлоропласт
Кесте толтыру
Хлоропласт Хромоплас Лейкоплас ар тар тар Түс Пигмен т Қызмет і
Кесте толтыру дұрыс жауаптар Хлоропласт Хромоплас Лейкоплас ар тар тар Түс жасыл Сары, қызғылт сары немесе қызыл түссіз Пигме нт хлорофилл Пигмент жоқ Пигмент жоқ Түстін пайда болуына жауап береді Қоректік заттардың жинакталу орны Қызме Органикалық ті заттар жасау
Ядро (nucleus) жануарлар мен өсімдіктер жасушаларының ең маңызды құрам бөлігі. Ядро тұқым қуалаушылық (генетика) ақпараттың сақталуы және осыған байланысты жасуша цитоплазмасындағы белоктар мен ферменттердің түзілуін қамтамасыз етеді. Ядрошық Ядродағы ядрошықтар саны 1 2, кейде 3 4 болатын дөңгелек, кейде сопақша денешіктер. Ядроға қарағанда ядрошық тығыз келеді. Ядрошық ядродан толық бөлінбеген және ядролық плазманың ішінде еркін козғалып жүреді. Ядрошық РНҚ синтезінің орталығы.
видео
ЯДРОЛЫҚ МЕМБРАНА Ядро екі мембранадан тұратын қабықшамен қоршалған. Сыртқы ядролық мембрана рибосомалармен қапталған, ішкі мембрана тегіс болады. Электронды микроскоп арқылы зерттеу ядролық мембрананың жасушалың мембрана жүйесінің бір бөлігі екендігін көрсетті.
Бос ұяшықтарды, терминологиялық сөзбен толтырыңыз.
1- топ 2топ
1- нұсқа г е 2- нұсқа х р о н а қ у ы я д р о м и м ж т и а о т с з х о у о н з ш д р и я д н қ ц и т м р а м б у н а т о м а п л а з м а а ц и я т е р и о о с к к я
Бекіту сұрақтары 1. Тірі ағзаның ең кіші бөлігін ата? 2. Жасушаның құрылысы қандай? 3. Саңылау дегеніміз не? 4. Пластидтердің түрлері? 5. Жасушаның көбеюіне қатысатын мүше? 6. Жасуша бөліктерін не қорғайды?
Үйге тапсырма: Жасуша органоидтары(мазмұндау).
Са ба са ал т па ма ан са лы й, бі на д лі лы а, м ал. қ қ