Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 1 Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ Χαράλαμπος Χ. Σπυρίδης, Καθηγητής Μουσικής Ακουστικής, Πληροφορικής, Διευθυντής Τομέως Τεχνολογίας Ήχου, Μουσικοπαιδαγωγικής & Βυζαντινής Μουσικολογίας, Διευθυντής Εργαστηρίου Μουσικής Ακουστικής Τεχνολογίας Τμήματος Μουσικών Σπουδών Φιλοσοφικής Σχολής Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών hspyridis@music.uoa.gr «Φύσις» για τους Αρχαίους Έλληνες, είναι η «ολότης πάντων» όσων υπάρχουν, την οποία συνέχουν η «φιλία», η «κοσμιότης», η «Δίκη», η «τάξις», το «μέτρον», η «αρμονία», ο «λόγος». Επομένως, η «Φύσις» είναι «κόσμος» και εντός του «κόσμου» της Φύσεως ζει ο άνθρωπος ως το μόνον ιδιαίτερο ον. Αυτός δε ο «κόσμος» αποτελεί τον «χορηγόν» και τον «διδάσκαλον» του ανθρώπου προς την ευδαιμονία, την οποία ο άνθρωπος επιτυγχάνει, όταν σέβεται τον «κόσμον» της Φύσεως. Εις την αντίθετον περίπτωσιν, όταν δηλαδή ο άνθρωπος ασεβεί προς τον «κόσμον» της Φύσεως, τότε την «αδικεί», παραβαίνων και διαταράσσων την τάξιν και την αρμονίαν της. Αυτή ακριβώς η παράβασις της τάξεως και της αρμονίας σημαίνει «λύσιν της φύσεως». Η «λύσις» επιφέρει «νόσους οίκου και βίου», με αποτέλεσμα η Φύσις να καθίσταται «άοικος εις οίκησιν». Οι «νόσοι οίκου και βίου», τα οικολογικά προβλήματα, είναι η «τίσις», η τιμωρία, την οποία επιβάλλει η Φύσις εις τον άνθρωπον για την «αδικίαν» που πράττει εναντίον της. ΦΥΣΙΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Εις την αυγήν της ιστορίας του ο άνθρωπος εθεωρούσε τον εαυτόν του τμήμα του κόσμου, ο οποίος τον περιέβαλε, υποκείμενος αμέσως εις τις επιδράσεις των φυσικών δυνάμεων (ανέμων, καταιγίδων κ.ά.), τις οποίες εθεοποίησε εις την προσπάθειά του να τις εξευμενίσει ή να τις καθυποτάξει. Η πλουσία ελληνική μυθολογία μαρτυρεί μία φύσιν «πλήρη θεών», εις την οποίαν θεοί, ημίθεοι και άνθρωποι αποτελούν όλοι μέλη ενός συνόλου, το οποίον περιλαμβάνει επί πλέον την γη, τα δάση, τα ποτάμια, τα ζώα. Οι θεοί, ως μέρος αυτής της φύσεως, δίνουν ιερό περιεχόμενο εις την προστασίαν του περιβάλλοντος. Γενικώς, η θεοποίησις της φύσεως εις την θρησκείαν των αρχαίων εβοήθει σημαντικώς εις τον σεβασμόν και την προστασίαν του περιβάλλοντος και εις την σωτήριον σχέσιν του ανθρώπου μετά του υ- πολοίπου οικοσυστήματος.

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 2 (Ρέα-Κυβέλη)

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 3 (Άρτεμις)

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 4 (Απόλλων) Πρώτη εκ των θεών, προστατών του περιβάλλοντος, αναφέρεται η Ρέα ή Κυβέλη, η μεγάλη θεά ή μητέρα των Θεών, η σύζυγος του Κρόνου, η μητέρα του Διός, η θεά της ελευθέρας φύσεως και των Ορέων. Η θεά, όμως, η οποία συνεδέθη περισσότερο με τη φύσιν και την προστασία της ήτο η δραστήριος ορεσιβία θεά Άρτεμις, η δίδυμος αδελφή του θεού Απόλλωνος, ο οποίος ήτο ο θεός του φωτός, της αρμονίας, των επιστημών, των τεχνών και επίσης ο προστάτης των δασών και των ιερών άλσεων. Εις την σκέψιν των αρχαίων ο συγγενικός αυτός δεσμός των δυο θεών δεν ήτο διόλου τυχαίος. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι ο φυσικός κόσμος εξαρτάται από την ύπαρξιν του ζωοδότου ηλίου, ο οποίος απετέλεσε πολύ γρήγορα, ασυνειδήτως σχεδόν, το πρώτο θεοποιημένο φυσικό στοιχείο από τον άνθρωπο.

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 5 Η Άρτεμις ήτο θυγάτηρ του Διός και της Λητούς, βασιλίσσης των ελληνικών βουνών και των δασών, θεά του κυνηγίου, προστάτις της μητρότητος, της νεότητος, της αγνότητος, του τοκετού, των μικρών παιδιών και των ζώων. Οι Ορφικοί την εθεώρουν θεά της Σελήνης και ο Όμηρος την αποκαλούσε «πότνια θηρών» 1 και «αγροτέρη». 2 «Μα τότε άγρια του ρίχτηκε μπροστά η αδελφή του η Άρτεμις, των θηρίων η δέσποινα που ζει στις εξοχές») Ομήρου Ιλιάς Φ 470-471. Ως «πότνια θηρών», δηλαδή «δέσποινα των ζώων» ελατρεύετο ιδιαιτέρως σε μέρη ορεινά και δασώδη. Εκατοίκει εις τις πηγές και εις τα ποτάμια και επροστάτευε τα 1 «tõn d kasign»th m la ne kese pòtnia qhrîn Artemij grotšrh, kaˆ Ñne deion f to màqon», μτφρ. «Μα τότε άγρια του ρίχτηκε μπροστά η αδελφή του η Άρτεμις, των θηρίων η δέσποινα που ζει στις εξοχές») Ομήρου Ιλιάς Φ 470-471. 2 «E j Artemin Artemin Ûmnei Moàsa kasign»thn `Ek toio, parqšnon ocšairan, ÐmÒtrofon 'ApÒllwnoj, ¼ q' ppouj rsasa baqusco noio Mšlhtoj mfa di SmÚrnhj pagcrúseon rma dièkei j Kl ron mpelòessan, Óq' rguròtoxoj 'ApÒllwn Âstai mimn zwn kathbòlon ocšairan. Kaˆ sý mὲn oûtw ca re qea q' ma p sai oidí aùt r gè se prîta kaˆ k sšqen rcom' e dein, seà d' gë rx menoj metab»somai llon j Ûmnon.» μτφρ «Την Άρτεμη την αδερφή του Εκάτου ύμνησε Μούσα την τοξότρια παρθένα, ομογάλακτη του Απόλλωνα, αυτή που τ άλογα του βουρλοσκεπασμένου Μέλητος ποτίζει και γρήγορα το άρμα τ ολόχρυσο απ τη Σμύρνη το πηγαίνει στην αμπελόφυτη την Κλάρο, εκεί που ο αργυρότοξος Απόλλων κάθεται την τηλεύστοχη τοξότρια περιμένοντας. Έτσι κι εσύ κι όλες οι θεές μαζί σου ας χαίρεσαι με το άσμα μου, όμως εγώ εσένα πρώτα κι από σένα αρχίζω να υμνώ, κι αφού από σένα αρχίσω θα περάσω σ άλλον ύμνο» (Ομηρικός Ύμνος στην Άρτεμη)

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 6 ζώα εξουσιάζοντάς τα. Η Άρτεμις εταυτίσθη με τις παλαιότερες θεότητες της φύσεως και τελικώς τις αφομοίωσε, κληρονομούσα τους ρόλους και τα χαρακτηριστικά τους. Ένα εκ των βασικοτέρων γνωρισμάτων της ήτο η καθολική της κυριαρχία επί της φύσεως. Ήμερα και άγρια ζώα, ψάρια και πουλιά ήσαν όλα υπό την προστασίαν της. 3 Ως θεά και προστάτις της φύσεως η Άρτεμις εθεωρείτο υπεύθυνη τόσο για την γεωργία, όσο και για την κτηνοτροφία. Οι περιοχές, εις τις οποίες ελατρεύετο και ετιμάτο ανελλιπώς, είχαν πάντοτε εύφορον γη, κατάσπαρτα χωράφια, πλουσίαν συγκομιδή και ζώα υγιή και γόνιμα. Αντιθέτως, όσες εκ των περιοχών δεν ετήρουν σωστά τις υποχρεώσεις των απέναντί της και επί πλέον παρέβλεπον την ύπαρξίν της, είχον να αντιμετωπίσουν την εκδικητικήν οργήν και μανία της, οι οποίες ισοδυναμούσαν με καταστροφήν των σπαρτών και αποδεκατισμόν των κοπαδιών. Εις την συνείδησιν των αρχαίων επρόκειτο για μία θεά αμείλικτη, η οποία ποτέ σχεδόν δεν συγχωρούσε. Οιαδήποτε παρατυπία εις βάρος της, οιαδήποτε παρέκκλισις από τα πιστεύω της και τις αρχές της άξιζε την τιμωρία της. Η αδυσώπητος οργή της ήτο έτοιμη να ξεσπάσει ανά πάσα στιγμήν απέναντι εις τον παραβάτην των αυστηρών της κανόνων. Τα θανατηφόρα της βέλη εστόχευον διαρκώς θνητούς, θεούς και ήρωες, οι ο- ποίοι παρέβλεπον την ύπαρξίν της ή αμέλουν τις αρχές και την λατρείαν της. Πρόκειται πιθανότατα για συμβολική σκέψιν των αρχαίων, η οποία μαρτυρεί την ίδια την τιμωρία της φύσεως, η οποία πλήττει αμέσως τον άνθρωπον, όταν εκείνος ασεβεί απέναντί της, καταστρέφων, αδιαφορών, αμελών, παραβιάζων αυτήν. Όπως είναι αναμενόμενο, τα σύμβολα της Αρτέμιδος είχαν σχέσιν με την φύσι. Περιελάμβανον ζώα και φυτά, όπως κατσίκα, τράγον, ελάφι, αρκούδα, σκύλον, φίδι, δάφνη, φοίνικα, κυπαρίσσι, αλλά και όπλα ή εξαρτήματα του κυνηγιού, όπως σπαθί, φαρέτρα, ακόντιο κ.ά. Προσωνύμια, τα οποία της απεδίδοντο ήσαν Αλφειαία, Λιμναία, Ποταμία κ.ά., όλα σχετικά με βουνά, λίμνες, πηγές και ποτάμια. Εις τα βουνά της Αρκαδίας η Άρτεμις συνεδέθη και με την θεά Δήμητρα, η οποία αναζητούσε την κόρη της και την συνώδευσε εις την αναζήτησίν της. Έκτοτε εθεσπίσθησαν για τις δυο θεές κοινές εορτές εις διάφορα μέρη της Ελλάδος. 3 «Artemij mὲn oân t perˆ q»ran sk»sasa parqšnoj œmeinen» (Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, 1.22.1-20)

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 7 (Δήμητρα) «Τη Δήμητρα τη σεβαστή καλλίκομη θεάν αρχίζω να εξυμνώ, αυτήν και τη λυγεροπόδαρη τη θυγατέρα της που ο Αϊδωνεύς την άρπαξε, και του την έδωσε ο βαρύγδουπος παντόπτης Ζευς, όταν μακριά απ' την χρυσοδρέπανη λαμπρόκαρπη τη Δήμητρα έπαιζε με του Ωκεανού τις κόρες τις ορθόστηθες, δρέποντας ρόδα, κρόκους κι άνθη κι όμορφους μενεξέδες στον τρυφερό λειμώνα, σπαθόχορτα και υάκινθο και νάρκισσο που ως δόλωμα τον βλάστησε για το κορίτσι το ροδαλόμορφο η Γη με βούληση του Δία χάρη του πολυδέκτη, θαυμάσιο άνθος που έθαλλε και θάμπωσε όσους το βλεπαν απ τους αθάνατους θεούς κι απ' τους θνητούς ανθρώπους, κι απ ρίζα του εκατό ξεφύτρωσαν βλαστάρια, και σκορπάμε οσμή γλυκύτατη κι όλος ψηλά ο διάπλατος εγέλασε ουρανός και σύμπασα η γη και το αλμυρό κύμα της θάλασσας ( )(Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα).

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 8 (Η αρπαγή της Περσεφόνης υπό του Πλούτωνος) Οι μύθοι για την Δήμητρα 4 και την Περσεφόνη σχετίζονται με την φύσι και την αέναον επιστροφήν των φυσικών δυνάμεων. 4 «E j Dhm»tran. D»mhtr' ºäkomon semn¾n qe n rcom' e dein, aùt¾n ºd qúgatra tanúsfuron n 'AdwneÝj ¼rpaxen, dîken d barúktupoj eùruòpa ZeÚj, nòsfin D»mhtroj crusaòrou glaok rpou pa zousan koúrvsi sýn 'Wkeanoà baqukòlpoij, nqe t' a numšnhn Òda kaˆ kròkon ºd' a kal leimîn' m malakõn kaˆ gall daj ºd' Ø kinqon n rkissòn q', Ön fàse dòlon kalukèpidi koúrv Ga a DiÕj boulísi carizomšnh poludšktv qaumastõn ganòwnta, sšbaj tòte p sin dšsqai qan toij te qeo j ºd qnhto j nqrèpoij toà kaˆ põ zhj katõn k ra xepefúkei, kðz' ¼dist' Ñdm», p j d' oùranõj eùrýj Ûperqe ga te p s' gšlasse kaˆ lmurõn o dma qal sshj.» μτφρ «Τη Δήμητρα τη σεβαστή καλλίκομη θεάν αρχίζω να εξυμνώ, αυτήν και τη λυγεροπόδαρη τη θυγατέρα της που ο Αϊδωνεύς την άρπαξε, και του την έδωσε ο βαρύγδουπος παντόπτης Ζευς, όταν μακριά απ' την χρυσοδρέπανη λαμπρόκαρπη τη Δήμητρα έπαιζε με του Ωκεανού τις κόρες τις ορθόστηθες, δρέποντας ρόδα, κρόκους κι άνθη κι όμορφους μενεξέδες στον τρυφερό λειμώνα, σπαθόχορτα και υάκινθο και νάρκισσο που ως δόλωμα τον βλάστησε για το κορίτσι το ροδαλόμορφο η Γη με βούληση του Δία χάρη του πολυδέ-

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 9 Η Δήμητρα, το όνομα της οποίας προέρχεται από το Δη=Γη και το μήτηρ, σημαίνει μητέρα γη (δωρικός τύπος ΔαΜάτερα). Ήτο η ιδεατή ανθρωπόμορφος θεότης της καλλιεργείας, δηλαδή της γεωργίας, αλλά και της ελευθέρας βλαστήσεως, του εδάφους και της γονιμότητος αυτού, συνέπεια των οποίων ήτο να θεωρείται και προστάτις του γάμου και της μητρότητος των ανθρώπων. Η αρπαγή της κόρης της Περσεφόνης από τον θεό του κάτω κόσμου, τον Πλούτωνα, είχε ως αποτέλεσμα τον μαρασμόν της θεάς και κατ επέκτασιν τον μαρασμόν της φύσεως. Μετά από επέμβασιν του Διός και με την σύμφωνον γνώμη του Πλούτωνος, η κόρη έζη τέσσερις μήνες εις τον Άδη και τους υπολοίπους μήνες εις την γη με την μητέρα της. Κατά τους μήνες αυτούς η Δήμητρα επέτρεπε εις την γη να βλαστήσει. 5 Μητέρα και κόρη εθεωρούντο δύο θεότητες, οι οποίες συχνά συνεχέοντο ή ανεφέροντο ως μία θεά με δύο πρόσωπα, αντιπροσωπεύουσα την εναλλαγήν των εποχών, την γέννησιν και τον θάνατον, την φυσική φθορά, τον κύκλο της ζωής και της φύσεως. Σύμβολα της Δήμητρας ήσαν οι γέρανοι, το στάχυ, ο νάρκισσος, η μυρτιά και ο κρόκος. 6 Οι Έλληνες αγρότες εθυσίαζον πριν το όργωμα εις την Προηροσίαν Δήμητρα, κατά τον θερισμόν εις την Δρεπανηφόρον, κατά το αλώνισμα εις την Αλωάδα και την άνοιξιν εις την Δήμητρα Χλόην. Άλλα ονόματα που της απεδίδοντο ως θεάς της βλαστήσεως και της ευημερίας της φύσεως ήσαν Ιουλώ 7, Αγλαόκαρπος, Σιτώ 8, Πολύκαρπος, Σπερμία, Σταχυοτρόφος και Φιλόπυρος. Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί 14, 10, 12. κτη, θαυμάσιο άνθος που έθαλλε και θάμπωσε όσους το βλεπαν απ τους αθάνατους θεούς κι απ' τους θνητούς ανθρώπους, κι απ ρίζα του εκατό ξεφύτρωσαν βλαστάρια, και σκορπάμε οσμή γλυκύτατη κι όλος ψηλά ο διάπλατος εγέλασε ουρανός και σύμπασα η γη και το αλμυρό κύμα της θάλασσας ( )(Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα). 5 «Dhm»thr mὲn Ploàton ge nato d a qe wn, 'Ias J ¼rwi mige s' ratí filòthti neiù œni tripòlj, Kr»thj n p oni d»mj, sqlòn, Öj es' pˆ gán te kaˆ eùrša nîta qal sshj p san» μτφρ «Η Δήμητρα, η λαμπρή θεά, σμίγοντας σ έρωτα γλυκό με τον ήρωα Ιασίωνα σε χέρσο ένα χωράφι τριαλετρισμένο, μέσα στης Κρήτης την εύφορη χώρα, γέννησε τον Πλούτο τον ευεργετικό. Κι αυτός γυρίζει όλη τη γη και την απέραντη πλάτη της θάλασσας» (Ησίοδος Θεογονία, 969-973) 6 «Dhm»thr qe GÁ d' st n, Ônoma d' ÐpÒteron boúlhi k lei aûth mὲn n xhro sin ktršfei brotoúj» Νεοελληνική απόδοση «... η θεά Δήμητρα που είναι η γη. Μα αποκάλεσέ την και με όποιο άλλο όνομα πιστεύεις. Mε στέρεα τροφή αυτή ταΐζει τους θνητούς...» (Ευριπίδης Βάκχες 275-277). 7 Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί 14, 10, 12. 8 Ευστάθιος, Σχόλια εις την Ιλιάδα του Ομήρου 1, 405, 9.

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 10 (Νύμφες μετά του Πανός)

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 11 Ήσσονος σπουδαιότητος θεότητες σχετικές με το φυσικό περιβάλλον (βουνά και δάση) υπήρξαν κατά την μυθολογία οι Νύμφες, οι Ώρες και ο Πάν, ως ο θεός των βοσκών. Ώρες Κατά την μυθολογία οι Νύμφες ήσαν γυναικείες ιδεατές μορφές θεϊκής καταγωγής, νεαρές εις την ηλικία, οι οποίες ζούσαν μέσα εις την αγρία φύσιν, ετριγύριζον εις τα βουνά, συνοδεύουσες την Άρτεμιν και παίζουσες μετ αυτής. Έψαλλον άσματα και εχόρευον μετά του Πανός εις τα λιβάδια και τις πλαγιές, συνήθως πλησίον των πηγών, των οποίων και απετέλουν εις την πραγματικότητα την αλληγορικήν εκπροσώπησίν των. Ήδη εις τα Ομηρικά Έπη υπάρχει η λατρεία εις την ιερότητα της θαλάσσης και των δασών, των ποταμών και των ανέμων. Αναφέρει ο Όμηρος: «A ol hn d' j náson fikòmeq' œnqa d' œnaien A oloj `Ippot dhj, f loj qan toisi qeo si, plwtí nˆ n»sj ( ) toà kaˆ dèdeka pa dej nˆ meg roij geg asin, έx mὲn qugatšrej, εx d' uƒšej ¹bèontej. œnq' Ó ge qugatšraj pòren uƒ sin eἶnai ko tij. oƒ d' a eˆ par patrˆ f lj kaˆ mhtšri kední da nuntai ( )ke non g r tam hn nšmwn po hse Kron wn, ºm n paušmenai ºd' ÑrnÚmen, Ón k' qšlvsi» Νεοελληνική απόδοση «φτάσαμε στο νησί Αιολία, εκεί κατοικούσε ο Αίολος ο γιος του Ιππότη που τον αγαπούσαν οι αθάνατοι θεοί, σ ένα νησί που ταξιδεύει ( ) Απ αυτόν είχανε γεννηθεί μέσα στ ανάκτορα δώδεκα παιδιά, έξη κόρες κι έξη λεβέντες γιοι. Αυτός λοιπόν έδωσε στους γιους τις κόρες για να τις έχουνε γυναίκες» (Όμηρος Οδύσσεια κ 122). Γενικώς, επεκράτει η αντίληψις πως ήσαν κόρες του Διός. Άλλοι, πάλι, τις εθεώρουν κόρες ποταμών: είτε του μεγαλυτέρου ποταμού, ο οποίος υπήρχε, του Ωκεανού, είτε του Αχελώου, είτε των τοπικών ποταμών κάποιου τόπου.

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 12 Έτσι, εκάστη περιοχή είχε τους ποταμούς της και καθείς εξ αυτών είχε γεννήσει τις Νύμφες (πηγές) της περιοχής του, λ.χ. ο ποταμός Πηνειός ήτο ο πατέρας των Νυμφών (των πηγών) της Θεσσαλίας και ο ποταμός Ξάνθος ήτο ο γεννήτορας των Νυμφών, αντιστοίχως, της Τροίας. Πολύ συχνά οι Νύμφες έδιδον τα ονόματά των εις τις πλησίον πόλεις, όπως εγένετο με την Νύμφη Σπάρτη, η οποία ήτο κόρη του ποταμού Ευρώτα. Οι Νύμφες ήσαν κατεξοχήν πνεύματα του γλυκού νερού. Συνώδευον πάντοτε το νερό, τονίζουσες κατ αυτόν τον τρόπον την μεγάλη του σημασία για την ύπαρξιν της ζωής. Μέσω, λοιπόν, της ζωογόνου δυνάμεως του νερού οι Νύμφες εξηπλώθησαν εις τα βουνά και τα δάση και συνεδέθησαν με την βλάστησιν. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο θεωρούνται κόρες του Ωκεανού ή άλλων ποταμών. Οι Νύμφες κατέληξαν να είναι τριών ειδών: 1) Ναϊάδες, νύμφες των ποταμών, των πηγών και των κρηνών 2) Δρυάδες ή Αμαδρυάδες, νύμφες των μοναχικών δένδρων και των λιβαδιών και εταυτίζοντο με τις Μελίες 3) Νηρηίδες, νύμφες της θαλάσσης. (Ναϊάδες) Οι Ναϊάδες εκατοίκουν εις σπήλαια ευρισκόμενα πλησίον ή εντός υδατίνων συγκεντρώσεων λιμνών ή ποταμών. Έζον όσο και οι πηγές, πλησίον των οποίων εκατοίκουν: όταν εστέρευον οι πηγές, οι Ναϊάδες έσβηνον. Τις απεδίδοντο διάφορες ιδιότητες: ελέγετο πως ηδύναντο να καταστήσουν ιαματικά τα νερά μιας πηγής, δια τούτο συχνάκις προσέφερον οι θνητοί θυσίες προς τιμή των. Επιστεύετο προσέτι πως οι Ναϊάδες είχον ιατρικές θεραπευτικές ικανότητες, κυρίως λόγω της σχέσεώς των με τον Απόλλωνα, καθώς επίσης πως είχον και το χάρισμα να προφητεύουν τα μελλούμενα. Ελατρεύοντο εις πολλά μέρη εις ολόκληρον την Ελλάδα. Οι θυσίες προς τιμή των εγίνοντο πλησίον πηγών ή εντός σπηλαίων.

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 13 Οι Νύμφες αυτές εξακολουθούν και επιζούν εις την λαϊκήν μας παράδοσιν ως οι γνωστές μας νεράιδες, οι οποίες ζουν στα βουνά, στις νεραϊδοσπηλιές και στις νεραϊδοβρύσες. Αξίζει να τονιστεί για μια εισέτι φορά ότι οι Νύμφες ελατρεύοντο ως στοιχεία των πηγών και των ποταμών, δηλαδή του στοιχείου του νερού εν γένει. Η σημασία του νερού ως δυνάμεως ζωής και γονιμότητος είναι μεγάλη και ζωτική σε μια μεσογειακή χώρα, όπως είναι η Ελλάς. Το νερό είναι πηγή ζωής και βοηθεί την ανάπτυξιν και αναζωογονεί κάθε ζωντανόν οργανισμόν. Δια τούτο και η αντίληψη για τις Νύμφες διευρύνθη περισσότερο: έφτασαν οι άνθρωποι εις το σημείον να τις θεωρούν πνεύματα της βλαστήσεως, θέλοντες έτσι να συμβολίσουν γενικότερον την οργιαστική δύναμιν της φύσεως. Κι όπως το νερό θρέφει τα πάντα, έτσι και οι Νύμφες εθεωρούντο τροφοί των φυτών, των ζώων και των ανθρώπων.

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 14 ( Aμαδρυάδες) Δεν υπάρχει ωραιότερος ελληνικός μύθος από τον μύθον ο οποίος αναφέρεται εις τις Aμαδρυάδες. Τον έπλασε ο ελληνικός λαός από αρχαιοτάτων χρόνων, διότι επεθύμει να προστατεύσει τα δένδρα μέσα από την θρησκεία του. Πρόκειται για νύμφες των δασών και του λόγγου, οι οποίες γεννώνται μαζί με τις δρύες και τα άλλα δένδρα. Μεγαλώνουν μαζί με αυτά, τα προστατεύουν και πεθαίνουν μαζί τους. Oι αρχαίοι Έλληνες επίστευον ότι όποιος περιποιείται και προστατεύει ένα δένδρο, κάνει πράξη ιερά και λαμβάνει τις ευλογίες και τις ευχαριστίες της Νύμφης, η οποία ενυπάρχει εις αυτό. Αντιθέτως, όμως, εάν κοπεί το δένδρο, η νύμφη μεταβαίνει εις άλλο δένδρο (δεν πεθαίνει) κι από εκεί τιμωρεί τον καταστροφέα. Πολλάκις, όμως, δεν μεταβαίνει εις άλλο δένδρο, αλλά περιφέρεται εντός των δασών, λειτουργούσα ως Δρυάς. Παρ όλον που από πολλούς ε- πιστεύετο ότι δεν υπήρχε ουσιαστική διαφορά μεταξύ των Δρυάδων και των

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 15 Aμαδρυάδων, οι Δρυάδες ήσαν περιπλανώμενες Nύμφες των δασών, ενώ οι Aμαδρυάδες ήταν καθηλωμένες εις τα δένδρα και απετέλουν την ψυχήν των. (Ησίοδος τέλη 8 ου ή αρχές 7 ου αι. π.χ.)

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 16 Συμφώνως προς τον Ησίοδο (τέλη 8 ου ή αρχές 7 ου αι. π.χ.) 9 οι Δρυάδες ή Αμαδρυάδες εγεννήθησαν εντός της γης μαζί με τα δένδρα. Το όνομά τους σημαίνει «ταυτοχρόνως δέντρο και γυναίκα»- συνεδέθησαν με τα πεύκα, τα έλατα και τις δρύες. Η ζωή και ανάπτυξη των δένδρων αυτών άρχιζε συγχρόνως με την ζωή μιας Νύμφης. Ήσαν δέντρα δυνατά και έζον επί πολλά έτη. Εις τους θνητούς απηγορεύετο να τα αγγίξουν με τσεκούρι, διότι εθεωρούντο ως δένδρα ιερά και τα ιερά άλση, τα οποία εσχημάτιζον ή- σαν χώροι αφιερωμένοι εις τους θεούς. Όταν ήρχετο η ώρα της Νύμφης να αποθάνει, ε- μαραίνετο πρώτα το δέντρο της εντός της γης. Κάποτε μία Νύμφη, εκεί που εχόρευε με τις όμοιές της, εχλόμιασε παρατηρούσα την βελανιδιά της να κουνιέται πέρα δώθε. Άφησε τον χορό γεμάτη ανησυχία πολύ γρήγορα εχάλασε η φλούδα, έπεσαν τα κλαδιά και ταυτοχρόνως η ψυχή της Νύμφης επέταξε, αποχαιρετούσα το φως του Ηλίου. Οι Νύμφες, όταν βρέχει, χαίρονται, διότι θρέφονται τα δέντρα, ή κλαίνε, όταν οι βελανιδιές χάνουν τα φύλλα τους. Ο Πλούταρχος (40-110 μ.χ.) λέει: «t j númfaj zán so dšndrou tškmwr a înoj lacoúsaj, diõ kaˆ kale n aøt j madru daj» (Πλούταρχος Περί των εκλελειπότων χρηστηρίων 415 D 7-9) Κατά την λαϊκήν αρκαδικήν παράδοσιν ο Aρκάς, υιός του Διός και της Kαλλιστούς, είδε μέσα στο δάσος την Aμαδρυάδα Xρυσοτέλεια να κινδυνεύει από τα νερά χειμάρρου. Αυτός την έσωσε μετατρέψας το ρουν του χειμάρρου. H Xρυσοτέλεια, ευγνωμονούσα, τον υπανδρεύθη και εγέννησε όλες τις αρκαδικές φυλές. H παράδοση αυτή δείχνει την ιερότητα του δένδρου για τους αρχαίους και ειδικώς για τους ανθρώπους των βουνών, οι οποίοι συνέδεον την καταγωγήν των με τα δένδρα και απέδιδαν εις αυτά ανθρώπινες και θεϊκές ιδιότητες. 9 «ge nato d' oürea makr, qe n car entaj naúlouj Numfšwn, a na ousin n' oürea bhss»enta» μτρφ. «Και γέννησε (η Γη) και τα Όρη τα μακριά, τόπους χαριτωμένους των θεαινών Νυμφών που κατοικούν στα δασωμένα επάνω τα βουνά» (Ησίοδος, Θεογονία 129-130).

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 17 (Μελίες) Υπήρχον, όμως, και κάποιες Νύμφες οι λεγόμενες Μελίες, οι οποίες είχον γεννηθεί εκ των σταγόνων του αίματος του Ουρανού, οι οποίες έσταξαν εις την γη, όταν ο Κρόνος, ο υιός του, του έκοψε τα γεννητικά του όργανα. 10 «όσες στάλες αίμα έπεσαν, όλες η Γη τις δέχτηκε και με καιρούς και χρόνια τις Ερινύες εγέννησε τις φοβερές και τους μεγάλους Γίγαντες ( ) και τις Νύμφες, που Μελίες τις λένε στην απέραντη τη Γη» (Ησίοδος Θεογονία 176-187). Οι Μελίες επροτίμον να ζουν εις τα δέντρα της μελίας ή μελιάς (φλαμουριάς). Εις ανάμνησιν της γεννήσεώς των εκ του αίματος, το ξύλο της φλαμουριάς εχρησιμοποιείτο δια την κατασκευήν των δοράτων, τα οποία επροκάλουν τον θάνατον. Από τις Μελίες Νύμφες προήλθε και το «χάλκινο γένος», το τρίτο γένος το ο- ποίον εκατοίκει εις την γη, το οποίο ήτο πολεμοχαρές, σκληρό και εξηφανίσθη. Εκτός των Δρυάδων και των Aμαδρυάδων, και αυτοί οι ίδιοι οι θεοί του Ολύμπου επροστάτευον τα δένδρα και είχον έν τουλάχιστον δένδρο ως σύμβολό των. H Ελιά ήτο το σύμβολον της θεάς Aθηνάς, κι αυτό εχάρισε εις την πόλιν των Aθηνών κατά την διαμάχην της με τον Ποσειδώνα. H δάφνη και ο Φοίνιξ ήσαν σύμβολα του θεού Aπόλλωνος, η δρυς ήτο το ιερόν δένδρον του Διός, τα μύρτα, τα φίλλυρα και τ` αρμυρίκια της Aφροδίτης, η αγριολεύκα του Hρακλέους, το κυπαρίσσι του Πλούτωνος. 10 «Óssai g r aq miggej pšssuqen aƒmatòessai, p saj dšxato Ga a peρiπlomšnwn d' niautîn ge nat' 'Erinàj te krater j meg louj te G gantaj, ( ) NÚmfaj q' j Mel aj kalšous' p' pe rona ga an» μτφρ. «όσες στάλες αίμα έπεσαν, όλες η Γη τις δέχτηκε και με καιρούς και χρόνια τις Ερινύες εγέννησε τις φοβερές και τους μεγάλους Γίγαντες ( ) και τις Νύμφες, που Μελίες τις λένε στην απέραντη τη Γη» (Ησίοδος Θεογονία 176-187).

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 18 H Πίτυς των αρχαίων, η καλουμένη Xαλέπιος Πευκή, ήτο το αγαπημένο δένδρο της Pέας, κόρης του Oυρανού και της Γης, η οποία εσυμβόλιζε τον σύνδεσμον του ουρανού και της γης. Tο έλατο ήτο αφιερωμένο από τους αρχαίους εις τον Πάνα, τον θεόν των βοσκών. H ροδιά ήτο αφιερωμένη εις την Ήρα, η οποία ήτο προστάτις του γάμου και της γεννήσεως. O ιταμός (Taxus baccata) ήτο αφιερωμένος εις τις Eρινύες, οι οποίες με το δηλητήριο αυτού του δένδρου ετιμώρουν τους ανθρώπους οσάκις ασεβούσαν. Το κλήμα (Vitis vinifera) ήτο αφιερωμένο εις τον Διόνυσον. Η Kαρύα (Kαρυδιά), η Bάλανος (βελανιδιά), η Kράνεια (Kρανιά), η Aίγειρος (αγριολεύκα), η Φτελέα (Φτελιά), η Συκή, η Άμπελος ήσαν ονόματα νυμφών, θυγατέρων του Oξύλου, τα οποία ονόματα εδόθησαν εις τα δένδρα που εθεωρούντο ιερά. Λέγει ο Αθήναιος (3ος αι. μ.χ.): «Oxulon g r tõn 'Ore ou `Amadru di tí delfí migšnta met' llwn gennásai KarÚan, B lanon, Kr neian, Moršan, A geiron, Ptelšan, Ampelon, SukÁn. kaˆ taútaj `Amadru daj númfaj kale sqai kaˆ p' aùtîn poll tîn dšndrwn prosagoreúesqai» Νεοελληνική απόδοση «διότι λέγει ο Όξυλος ο γιος του Ορείου όταν συνευρέθηκε με την αδερφή του Αμαδρυάδα απέκτησαν μεταξύ άλλων την Καρύα (καρυδιά), την Βάλανον (βαλανιδιά), την Κράνειαν (ακρανειά), την Μορέαν (μουριά), την Αίγειρον (λεύκη), την Πτελεάν (φτελιά), την Άμπελο και τέλος την Συκή. Και αυτές είναι οι λεγόμενες Αμαδρυάδες νύμφες και από το όνομά τους πολλά από τα δέντρα ονομάστηκαν» (Αθήναιος Δειπνοσοφισταί Γ.14.8-13). (Νηρηίς) Οι Νηρηίδες, κατά την ελληνικήν μυθολογία, ήσαν νύμφες, οι οποίες επροσωποποίουν τις καταστάσεις και τα χαρακτηριστικά της θαλάσσης. Έζον εις τον βυθόν της θαλάσσης, όπου ήτο το παλάτι του πατρός των Ωκεανού. Είχον την δύναμιν να ταράσσυν την θάλασσαν, αλλά και να την ηρεμούν. Τα ονόματα των Νηρηίδων, τα οποία συναντώνται εις την Θεογονίαν του Ησίοδου 11 Τα ονόματα των 50 Νηρηίδων ήταν τα εξής: Αγαύη, Ακταία, Αλία, Αλιμήδη, Αμφιτρίτη, Αυτονόη, Γαλάτεια, Γαλήνη, Γλαύκη, Γλαυκονόμη, Δυναμήνη, Δωτώ, Ερατώ, Ευαγόρη, Ευάρνη, Ευδώρη, Ευκράτη, 11

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 19 Τα ονόματα των 50 Νηρηίδων προβάλλονται εις την διαφάνειαν. αναφέρονται εις τις διαφόρους καταστάσεις και χάρες της θαλάσσης. Υπενθυμίζουν τα ευεργετήματα της θαλάσσης, τα παρεχόμενα εις τον άνθρωπον και το εμπόριον. Ώρες Οι Ώρες ήσαν οι θεότητες των εποχών, οι οποίες κατά τον Όμηρο 12 ανοιγοέκλεινον τις πύλες του ουρανού. Ευλιμένη, Ευνίκη, Ευπόμπη, Ηιόνη, Θεμιστώ, Θέτις, Θόη, Ιπποθόη, Ιππονόη, Κλυμένη, Κυματολήγη, Κυμοδόκη, Κυμοθόη, Κυμώ, Λαομέδεια, Λειαγόρη, Λυσιάνασσα, Μελίτη, Μενίππη, Νημερτής, Νησαία, Νησώ, Πανόπη, Πασιθέα, Πολυνίη, Ποντοπόρεια, Προνόη, Πρωτομέδεια, Πρωτώ, Σαώ, Σπειώ, Φέρουσα, Ψαμάθη «NhrÁoj d' gšnonto meg»rita tškna qe wn pòntj n trugštj kaˆ Dwr doj ºukÒmoio, koúrhj 'Wkeano o tel»entoj potamo o, Prwqè t' EÙkr nth te Saè t' 'Amfitr th te EÙdèrh te Qštij te Gal»nh te GlaÚkh te, KumoqÒh Speiè te qo¾ Qal h t' ròessa Pasiqšh t' 'Eratè te kaˆ EÙn kh odòphcuj kaˆ Mel th car essa kaˆ EÙlimšnh kaˆ 'Agau¾ Dwtè te Prwtè te Fšrous te Dunamšnh te Nhsa h te kaˆ 'Akta h kaˆ Prwtomšdeia, Dwrˆj kaˆ PanÒph kaˆ eùeid¾j Gal teia `IppoqÒh t' ròessa kaˆ `IpponÒh odòphcuj KumodÒkh q', kúmat' n ºeroeidši pòntj pnoi j te zašwn nšmwn sýn Kumatol»gV e a prhänei kaˆ usfúrj 'Amfitr tv, Kumè t' 'HiÒnh te ustšfanòj q' `Alim»dh GlaukonÒmh te filommeid¾j kaˆ PontopÒreia LeiagÒrh te kaˆ EÙagÒrh kaˆ Laomšdeia PoulunÒh te kaˆ AÙtonÒh kaˆ Lusi nassa EÙ rnh te fu¾n rat¾ kaˆ edoj mwmoj kaˆ Yam qh car essa dšmaj d h te Men pph Nhsè t' EÙpÒmph te Qemistè te PronÒh te Nhmert»j q', patrõj œcei nòon qan toio. aátai mn NhrÁoj múmonoj xegšnonto» (Ησίοδος Θεογονία 240-263). 12 «Hrh dὲ m stigi qoîj pema et' r' ppouj aùtòmatai dὲ púlai múkon oùranoà j œcon Wrai, tíj pitštraptai mšgaj oùranõj OÜlumpÒj te ºmῖn nakl nai pukinõn nšfoj ºd' piqe nai» Νεοελληνική απόδοση

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 20 «Η Ήρα αμέσως χτύπησε με το μαστίγι τ άλογα και μόνες τους ανοίξανε με βρόντο οι πύλες του ουρανού, που τις εφύλαγαν οι Ώρες που έχουν την έγνοια του απέραντου ουρανού και του Ολύμπου για ν ανοίγουν και να κλείνουν το πυκνό το σύννεφο» (Όμηρος Ιλιάς Ε 749 και Θ 393). Καθήκον τους ήτο να εποπτεύουν τα έργα των ανθρώπων. 13 «δεύτερη γυναίκα του πήρε τη λαμπρή Θέμιδα που του γέννησε τις Ώρες, την Ευνομία, τη Δίκη και την ανθούσα Ειρήνη αυτές που επιτηρούν τα έργα των θνητών ανθρώπων» (Ησίοδος Θεογονία 901-0-903). Εθεωρήθησαν προστάτιδες των εποχών («ωρών») του έτους και των καρπών ε- κάστης εποχής και της ωριμότητος των φυσικών προϊόντων, αλλά και της ακμής και ο- μορφιάς των ανθρώπων. Οι Αθηναίοι ως προστάτιδες της αναπτύξεως και της ευημερίας τις ωνόμαζον Θαλλώ, Αυξώ και Καρπώ (φυτρώνω, αυξάνομαι, καρποφορώ). Τις επαρουσίαζον ως νεαρές κοπέλες, οι οποίες εκράτουν εις τας χείρας των ένα άνθος ή ένα φυτό. «Η Ήρα αμέσως χτύπησε με το μαστίγι τ άλογα και μόνες τους ανοίξανε με βρόντο οι πύλες του ουρανού, που τις εφύλαγαν οι Ώρες που έχουν την έγνοια του απέραντου ουρανού και του Ολύμπου για ν ανοίγουν και να κλείνουν το πυκνό το σύννεφο» (Όμηρος Ιλιάς Ε 749 και Θ 393). 13 «deúteron ºg geto lipar¾n Qšmin, tšken Wraj, EÙnom hn te D khn te kaˆ E r»nhn teqalu an, a t' œrg' çreúousi kataqnhto si broto si» Νεοελληνική απόδοση «δεύτερη γυναίκα του πήρε τη λαμπρή Θέμιδα που του γέννησε τις Ώρες, την Ευνομία, τη Δίκη και την ανθούσα Ειρήνη αυτές που επιτηρούν τα έργα των θνητών ανθρώπων» (Ησίοδος Θεογονία 901-0-903).

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 21 Ο Πάν ήτο αρχαία ελληνική, ιδεατή, ανθρωπόμορφος και δευτερεύουσα θεότητα, η οποία ήτο συνυφασμένη με την πανίδα της Φύσεως, (άνθρωποι και ζώα) σε μια αμφίδρομον σχέσιν προστασίας, αλλά και προσωποποίηση της γενετικής δυνάμεως της ζωής. Συνδυάζων τον ανθρώπινον και ζωικόν παράγοντα, ο Πάν απεικονίζετο έχων κάτω άκρα ζώου, «Θεός τραγοπόδαρος». Εθεωρείτο προστάτης των κτηνοτρόφων, των κυνηγών και των αλιέων με μόνιμη διαμονή εις χώρους της φύσεως (όρη, δάση, σπήλαια, κοιλάδες, ρεματιές κ.λπ). Πιθανοτέρα ετυμολογία του ονόματος φέρεται εκ της ρίζης Πα = περιποιούμαι, φυλάσσω και εξ αυτού πάομαι και λατινικό pasco = βόσκω. Ο Μαξ Μύλλερ δίδει ερμηνεία εκ του σανσκριτικού «Παβάνα» (= άνεμος) δια τούτο ο Πάν φέρεται συμβολίζων τον ελαφρύ άνεμο κατά τις πρωινές και απογευματινές ώρες. Πάν

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 22 (Ο αυλός του Πανός) Η εμφάνισις του Πανός εις την ελληνικήν μυθολογία φαίνεται να ανάγεται εις τον 7 ον αιώνα π.χ. Ανετράφη από τις αρκαδικές Νύμφες. Ήτο φίλος του Διονύσου. Εμφανίζεται ως ο προστάτης των γεωργών, των κτηνοτρόφων και των προϊόντων των. Υπήρξε προστάτης του πολλαπλασιασμού των αιγοπροβάτων. Αγαπούσε την φυσικήν υπαίθριον ζωήν. Επί ώρες ατελειώτους έπαιζε τον ποιμενικόν του αυλόν, την γνωστή σύριγγα. Ήτο επίσης φίλος του κρασιού και του γλεντιού. Ο Παν ελατρεύετο εις την Αρκαδίαν ως ποιμενικός και νόμιος δευτερεύων θεός, εξ ού το πάλαι η Αρκαδία ελέγετο Πανία.

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΣΠΙΣ 23 Σταδιακώς, ο Παν ελατρεύθη και από τους αλιείς, εξ ου και η προσωνυμία "Παν ο Άκτιος" ή "Παν Άκτιος". Δια τούτο εδημιουργήθησαν παράλια ιερά κυρίως σε αλιευτικά καταφύγια της αρχαιότητος. Επίσης, κατά την ελληνιστικήν περίοδο οι Στωικοί φιλόσοφοι, αλλά και οι Ορφικοί φιλόσοφοι αναγάγανε τον Πάνα ως θεόν του "σύμπαντος κόσμου" (εκ του παν = ό- λος, σύμπαν) και ιδεατή προσωποποίησι της Φύσεως και των δυνάμεών της. Τα ιερά του δένδρα ήσαν η δρυς και η πίτυς (πεύκο). Σύμβολά του ήσαν η σύριγξ και η σφενδόνη. Όλοι τούτοι οι μύθοι και οι παραδόσεις των αρχαίων Ελλήνων δείχνουν την αγάπην τους για την χλωρίδα και την πανίδα 14 και την προσπάθειά τους να προστατεύουν το ωραίο μέσα από την θρησκεία τους. H Xλωρίς, ήτο η θεά της βλαστήσεως για τους αρχαίους. O Zέφυρος έφερνε την ανοιξιάτικη βροχή και εβοήθει εις το ξύπνημα της Φύσεως, ενώ οι Ωκεανίδες είχον την ευθύνη για την ανάπτυξη των φυτών. H Άρτεμις τα εδρόσιζε με την νυχτερινή δροσιά, την οποία εσκόρπιζε, ενώ ο αδερφός της, ο Aπόλλων, τα έλουζε με τις χρυσές αχτίδες του Ηλίου. Για την ωρίμανσιν των καρπών και των σπόρων ήτο υπεύθυνη η θεά της Γεωργίας, η Δήμητρα. Aκόμη και σήμερον εις την δημοτική μας ποίησιν υπάρχουν εκφράσεις, παρομοιώσεις και συμβολισμοί, οι οποίοι αναφέρονται εις τα δένδρα. H λαϊκή φαντασία τα βάζει να ομιλούν, να δακρύζουν, να πονούν, να ερωτεύονται, να συμβουλεύουν. Μέσα από τον μύθο ο προβληματισμός των Ελλήνων για την σχέσιν περιβάλλοντος - συνειδήσεως χρωματίζει όχι μόνον την θρησκεία, αλλά και την ίδια την φιλοσοφία. ΦΥΣΙΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Είναι χαρακτηριστικό ότι όλοι ανεξαιρέτως οι Έλληνες φιλόσοφοι έχουν συγγράψει βιβλίο «Περί φύσιος» με κοινές βασικές απόψεις. 14 «kaˆ to j, o glauk¾n duspšmfelon rg zontai, eücontai d' `Ek tv kaˆ riktúpj 'Ennosiga J, hid wj grhn kudr¾ qeõj êpase poll»n, e a d' fe leto fainomšnhn, qšlous ge qumù. sql¾ d' n staqmo si sýn `ErmÍ lh d' šxein boukol aj d boîn te kaˆ a pòlia platš' a gîn po mnaj t' e ropòkwn Ñ wn, qumù g' qšlousa, x Ñl gwn bri ei k k pollîn me ona qáken» Νεοελληνική απόδοση «Μα και σ αυτούς που τη γλαυκή την πικροθάλασσα δουλεύουν, αν την Εκάτη (η Εκάτη θεωρείτο προστάτης των αλιέων) κράξουνε και τον βροντόχτυπο τον Κοσμοσείστη θέαινα πολύ δίνει το ψάρεμα κι αμέσως, όπως αμέσως κάνει να χαθεί, κι ας φαίνονταν δικό τους, αν θελήσει. Κι όμοια καλή με τον Ερμή (ο Ερμής θεωρείτο προστάτης της κτηνοτροφίας) στις στάνες, τα ζωντανά πληθαίνει. Και τ αγελαδοκόπαδα και τα πλατιά κοπάδια των γιδιών και τα κοπάδια των πυκνόμαλλων αρνιών, σαν η ψυχή της το θελήσει, από τα λίγα κάνει τα πολλά, αλλά κι από πολλά τα κάνει λίγα» (Ησίοδος, Θεογονία 440-447).