Alisher Navoiy nomidagi Samarqand Davlat universiteti

O zbekiston Respublikasi oliy va o rta masus ta lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Samarqand Davlat universiteti Aminov I.B., Bustanov X.A., Suyarov A.M. «Informatika» fanidan mustaqil ta lim mashg ulotlari I-qism Uslubiy qo llanma Samarqand-0

O zbekiston Respublikasi oliy va o rta masus ta lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Samarqand Davlat universiteti Aborotlashtirish tenologiyalari kafedrasi Aminov I.B., Bustanov X.A., Suyarov A.M. «Informatika» fanidan mustaqil ta lim mashg ulotlari (Meanika-matematika ta lim yo nalishida bilim olayotgan -kurs talabalari uchun) I-qism Uslubiy qo llanma Samarqand-0

Aminov I.B., Bustanov X.A.,Suyarov A.M. Informatika fanidan mustaqil mashg ulotlar. Uslubiy qo llanma, I-qism, SamDU, Samarqand, 0 yil. 58 bet. Ushbu uslubiy qo llanma meanika-matematika ta lim yo nalishida bilim olayotgan talabalar uchun mo ljallangan bo lib, unda mustaqil mashg ulotlarini bajarish bo yicha topshiriqni bajarish namunasi, topshiriqni bajarish bo yicha uslubiy ko rsatmalar, talabalarning mustaqil bajarishlari uchun 0 variantdan iborat topshiriqlar, referat mavzulari, foydalanish uchun adabiyotlar ro yati va yakuniy nazorat savollari berilgan Taqrizchilar: TATU Samarqand filiali Informatika va AT kafedrasi mudiri dots. Mahmudov Z. SamDU Aborotlashtirish tenologiyalari kafedrasi dotsenti Nomozov F. Muharrir : prof. Jumanov I.I. SamDU ilmiy-uslubiy kengashi tomonidan chop etishga tafsiya etildi Samarqand-0

So z boshi Zamonaviy komputerlarda amaliy va laboratoriya mashg ulotlarini bajarish, talabalarning «Informatika» fanini mukammal o rganishlarida muhim rol o ynaydi. Ikkinchi tomondan, ularning kompyuter bilan ishlash bilim va ko nikmalarini shakllantirishda amaliy va mustaqil mashg ulotlari katta ahamiyatga ega. Uslubiy ishlanmada mustaqil mashg ulotlarini bajarish bo yicha topshiriqni bajarish namunasi, topshiriqni bajarish bo yicha uslubiy ko rsatmalar, talabalarning mustaqil bajarishlari uchun 0 variantdan iborat topshiriqlar, referat mavzulari, foydalanish uchun adabiyotlar ro yati va yakuniy nazorat savollari berilgan. Referat mavzulari va mustaqil ish variantlari talabalarning har biri uchun alohida topshiriq sifatida taqsimlab beriladi, ya ni talabalar guruh jurnallaridagi tartib raqamlariga mos referat mavzularini va mustaqil topshiriq variantlarni bajaradilar. Referatning tuzilishi quyidagicha bo ladi:. Titul baraqasi.. Reja.. Kirish qismi. 4. Asosiy qismi. 5. Xulosa. 6. Ilovalar. 7. Foydalanilgan adabiyotlar. Har bir mustaqil topshiriq quyidagi bosqichlar orqali amalga oshiriladi:. Mashg ulotning mavzusi.. Mashg ulotning maqsadi.. Mavzu bo yicha nazariy ma lumotlar. 4. Topshiriqning mazmuni. 5. Topshiriqni bajarish algoritmi. 6. Topshiriqni bajarish dasturi. 7. Topshiriq natijasi. Talabalar mustaqil topshiriqlarni bajarish bilan birga, topshiriqlarni bajarilishi bo yicha hisobot yozib borishlari va bu hisobotlarni nazorat o tkazish davrigacha topshirishlari lozim. Izoh: Topshiriqning bajarilish natijasi, printerda chop etilgan holda, hisobotga ilova qilinishi kerak. 4

-mustaqil ish Mavzu: Sanoq sistemalari bilan ishlash. Topshiriqni bajarish namunasi ) 0 va 0 sonlarning yig indisini toping. Bu sonlarni bir ustunga yozib, umumiy qoida bo yicha qo shamiz. 0 + 0 0000 ) 0,0 va 0,0 sonlarining ayirmasini toping. 0,0-0,0 0,0 ) 00 va sonlarning ko paytmasini toping. 00 00 00 0 4) 7 8 5) 7 8 + 4 8 _ - 4 8 56 8 406 8 6) 47 0 sonini ikkilik sistemada yozing: Son Bo luvchi Qoldiq 47 8 09 54 7 6 0 0 0 Agar qoldiqlarni teskari tartibda yozib chiqsak, kerakli natija hosil bo ladi: 47 0 =000. 7) 7465 0 sonini sakkizlik sistemada ifodalang: Son 7465 9 6 4 Bo luvchi 8 8 8 8 8 Natija: 7465 0 =645 8 qoldiq 8) 9865 0 sonini 6-lik sistemada ifodalang: 5 4 6 0 5

Son Bo luvchi qoldiq 9865 665 85 4 6 6 6 6 6 5 8 0 Natija :9865 0 =85D 6 9)5 0 ni ikkilik sistemaga o tkazing: 5 4 6 0 6 0 5 0 =00 0) 5 0 ni sakkizlik sistemaga o tkazing: 5 8 4 5 0 = 8 ) 8 0 ni o n oltilik sistemaga o tkazing: 8 6 6 8 0 =C 6 ) 0,5 0 sonini ikkilik sanoq sistemasiga o tkazing. 0 5 0,5 0 =0,00 0 0 650 50 50 0 ) 0, 0 sonini ikkilik sanoq sistemasiga o tkazing. 0 0, 0 = 0,000. 0 0 0 4 48 96 9 84 68 6

- mustaqil ish topshiriqlari Har bir talaba - topshirig ni bajarishdan oldin sanoq sistemaliri,har il sanoq sistemalarida bajariladigan arifmetik amallar, sonlarni bir sanoq sistemasidan boshqa sanoq sistemasiga o tkazish mavzulari bo yicha mustaqil ishining nazariy qismini yoritadi. Oirida mashg ulotlarni bajaradi: - variant ) 0000 X 0 ) 4 0 X ) FF 6 X 0 4) 4 8 46 8 hisoblang. - variant )000 X 0 ) 5 0 X ) A54 6 X 0 4) 5 8 4 8 hisoblang. - variant )000 X 0 ) 57 0 X ) ABC 6 X 0 4) 0 0 hisoblang. 4 - variant )0 X 0 ) 674 0 X ) 890 6 X 0 4) 456 8 644 8 hisoblang. 5 - variant )000 X 0 ) 7894 0 X ) AB 6 X 0 4) 6 8 00 hisoblang. 6 - variant )00 X 0 ) 487 0 X ) ABE 6 X 8 4) 654 8 54 8 hisoblang. 7 - variant )0 X 0 ) 784 0 X ) ABF 6 X 0 4) 4576 8 545 8 hisoblang. 8 - variant )000 X 0 ) 58 0 X ) AB4 6 X 8 4) 4 8 76 8 hisoblang. 9 - variant )000 X 0 ) 45 0 X ) A95 6 X 8 4) 0 0 hisoblang. 0 - variant )00 X 0 ) 54 0 X ) 4567 8 X 6 4) 7 8 8 hisoblang. - variant )00 X 0 ) 954 0 X ) 457 8 X 6 4) 0 0 hisoblang. - variant )000 X 0 ) 8 X ) BC 6 X 8 4) 67 8 0 8 hisoblang. - variant )00000 X 0 ) 776 0 X ) 45 8 X 6 4) 74 8 0 hisoblang. 4 - variant )0 X 0 ) 897 0 X 8 ) 54 8 X 6 4) 0 hisoblang. 5 - variant )00 X 8 ) 4567 0 X ) ABF 6 X 0 4) 4 8 4 8 hisoblang. 6 - variant )0000 X 8 ) 7654 8 X ) 5674 0 X 6 7

4) 4 8 4 8 hisoblang. 7 - variant )000 X 8 ) 4578 0 X 6 ) 000 X 0 4) 076 8 764 8 hisoblang. 8 - variant )0000 X 0 ) 89765 0 X ) 745 8 X 6 4) 4 8 6 8 hisoblang. 9 - variant )0000 X 8 ) 9898 0 X 6 ) 57 8 X 0 4) 0 7 8 hisoblang. 0 - variant )000 X 0 ) 789 0 X 8 ) 756 8 X 6 4) 40 8 7 8 hisoblang. - variant )000 X 6 ) 98906 0 X 8 ) ABC 6 X 4) 0 hisoblang. - variant )0000 X 0 ) 4 0 X ) FF 6 X 0 4) 4 8 46 8 hisoblang. - variant )000 X 0 ) 8745 0 X 8 ) 70 8 X 6 4) 746 8 8 hisoblang. 4 - variant )0000 X 0 ) 8794 0 X 6 ) ABC 6 X 4) 40 8 45 8 hisoblang. 5 - variant )000 X 0 ) 67 8 X 6 ) 9A 6 X 4) 8 0 8 hisoblang. 6 - variant )000 X 0 ) 784 0 X ) ABF 6 X 0 4) 446 8 45 8 hisoblang. 7 - variant )00 X 0 ) 48 0 X ) AB 6 X 8 4) 44 8 76 8 hisoblang. 8 - variant )000 X 0 ) 45 0 X ) A95 6 X 8 4) 0 0 hisoblang. 9 - variant )00 X 0 ) 54 0 X ) 4567 8 X 6 4) 7 8 8 hisoblang. 0 - variant )00 X 0 ) 9454 0 X ) 457 8 X 6 4) 0 0 hisoblang. 8

-mustaqil ish Mavzu: Windows operatsion tizimida ishlash Qiyidagi topshiriqlarni har bir talaba bajaradi va bajarilish jarayonini daftarga alohida qayd etadi. Ishchi stolda joylashgan ob yektlarning vazifalari va qo llanish maqsadini aniqlash jarayonini bayon eting.. Мой компьютер ning kontekstli menyusi tarkibini aniqlash jarayonini yozing. Корзина ob yektlarining kontekstli menyusi tarkibini aniqlang.. Мой компьютер belgisini ko chirish, ochish va yopish jarayonini yozing. 4. Oyna o lchovlarini o zgartirish, Ishchi stolda ob yektlar guruhini ajratish jarayonini yozing. Tinglovchi nomi bilan, uning ichida Tasvir va Muloqot papkalarini yarating. 5. (A:) yoki (D:) diskda Amaliyot papkasini yarating va unga Tasvir va Muloqot papkalarini ko chiring. Ajratishning usullaridan foydalanib, ko chirilgan papkalarni ajrating. Almashish buferini qo llab, Tasvir va Muloqot papkalarini Мои документы papkasiga joylashtiring va teskarisini ham amalga oshiring. Almashish buferi bilan ishlash uchun kontekst menyusidan va klavishlar majmuasidan foydalaning. 6. Tasvir va Muloqot papkalarini ajrating va ularni Корзина ga jo nating. O chirilgan papkalarni tiklang. Tiklangan papkalarni Корзина ga joylashtirmasdan turib, yana o chiring. 7. Проводник dasturi menyusi buyruqlari vazifasini aniqlang. Проводникning o ng panelida belgilar ko rinishini o zgartiring: Крупные, Мелкие, Jadval, Список. Belgilarni nomi, o lchovi, turi, yaratilish kuni va vaqti bo yicha saralang. 8. (D:) diskda Amaliyot papkasini yarating. Мои документы papkasida Xisob papkasini va uning ichida Jadval papkasini yarating, siljitish orqali esa Xisob papkasini Amaliyot papkasiga ko chiring. 9. Amaliyot papkasini Корзина ga jo nating. Проводник dasturining ikkinchi oynasini oching va ikkala oynaning ham faqat o ng panelidan foydalanib birinchi,ikkinchi topshiriqlarni bajaring. 0. Sichqoncha tugmachasini ikki marta bosish tezligini sozlash jarayonini yozing. Windows ning izlash sistemasidan foydalanib, vc.ee va for.ee fayllarini toping.topilgan fayllara yo lini hisobotga yozing. Hajmi 0 kb dan ko p, keyingi kunlarda ochib ko rilgan (D:) diskdagi barcha fayllarni toping. Hisobotga har bir kategoriyaga tegishli bo lgan birinchi 5 ta faylni yozing.. (D:) diskda vaqtincha papka yarating va unga rasm, matn va bajariluvchi fayllardan iborat bo lgan fayllarni nusalang.. Obyekt yorliqlarini yaratish tartibini daftaringizga yozing.. WINDOWS da fayl va papkalar tushunchasini izohlang va ularni yarating. Joriy diskda familiyangizga mos bo lgan yangi papka yarating. 4. Ushbu papka tarkibiga hosil qilingan fayllaringizni ko chirib yozing. 5. Papka tarkibini ekranga chiqarib faylni ko chirib yozganingizga ishonch hosil qiling. 6. Fayllarni o chirish va o chirilgan fayllarni tiklash jarayonini bayon eting. 9

-mustaqil ish Mavzu: Chiziqli algoritm va dasstur tuzish Topshiriqlarni bajarilish namunasi -vazifa Ifodaning qiymatini hisoblash algoritmi (blok sema) va dasturini tuzing. + y S = π R + VW, bu yerda W = ; R = π + W a) Masalani yechish algoritmi (blok-sema). boshlash Pi=.45 W:=(+y) / R:= π+w S:=Pi R +VW S ni chiqarish tamom b) Masalani yechish dasturi (Paskal tilida). Program ifoda; const pi=.45; var R,V,W,X,Y,S: real; begin read (,y,v); W:=SQR (+y)/; R:=sqrt(*pi+w); S:=pi*SQR(r)+V*W); Writeln ( S=,S); end. Mavzu: Tarmoqlanuvchi algoritm va dastur tuzish vazifa Ifodaning qiymatini hisoblash algoritmi (blok-sema) va dasturini tuzing. + +, agar õ < 0 π y =, agar õ > π sin +, agar 0 õ 0

a) Masalani yechish algoritmi (blok-sema). boshlash Pi=.45 y= ++ ha Yo q X<0 >Pi/ ha y=- Yo q y=sin + Y ni chiqarish tamom b) Masalani yechish dasturi (Paskal tilida). Program ifoda; const pi=.45; var,y: real; begin readln (); if <0 then y:=*+*+; if >(pi/) then y:=*- else y:=sqr (sin())+; Writeln ( Y=,Y); end. -mustaqil ish topshiriqlari a) Chiziqli algoritm va dastur tuzish. b) Tarmoqlanuvchi algoritm va dastur tuzish. -topshiriqlarni bajarishda har bir talaba dastlab chiziqli, tarmoqlanish va tanlash buyruqlari haqida qisqacha ma lumot berib, so ngra berilgan amaliy tooshiriqlarni bajaridi. -variant ( + )/ a) a = u y b = sin ( arccost ), bu yerda =, 65; y =, 55 ; y + u =,05, t = 0, 88

5a b, agar a > b b) K = 5b a, agar a b -variant a) + y / a = ( + y ), b = sin v + cost bu yerda = 0,, y + / ( + y ) y = 6,7, v = 0, 05, t = 0, 5 b) Tomonlari bilan berilgan uchburchakning teng tomonli bo lishini aniqlash algoritmi va dasturini tuzing. -variant a) y ( + y )/, bu yerda a = ( + y ), b = lg( u + v + ) =,5, y =,98, u = 5,, v =,075 S = ma, y, z + min a, b, c b) ( ) ( ) 4-variant a) a = 4 + y ; b = ( y+ 4 / yl ), bu yerda = 7,5; y =,55; l = 0,. b) z = ( + y + ) ( + y ) + y +, /, a) /, a = cos + y, agar agar qolg an + y > 0 va hollarda > 0 + y > 0 va y < 0 5-variant y e + ln y b =, bu yerda =,4, y=,05 + y log +, agar х > b) Z = + 6 e, agar х = a +, agar х < 6-variant a) Tomonlari bilan berilgan uchburchakning perimetri va yuzasini hisoblang. b) a, b, c sonlari berilgan. Ularning manfiylarini marta oshiring, musbatlarini ga bo ling, nolga teng bo lganlarini o zgarishsiz qoldiring. 7-variant y ln + lg ( + y) + + y a) a =, y b = ; bu yerda =,0645, y=,65. y e b) tg + +, agar х > 0 в = + 4 + 7, agar 0 8-variant y + a) z = ( + u) u ; a sin u = ; = ; a=0,5, y=,5. + y

b) + + 7, agar х < 0 + 9, agar х 0 9-variant a + b cos + sin a) t = e tg, b =, bu yerda a=0, v=5, =. a b e + a sin ln + + 5,, agar х < b) Z = + e + tg, agar х = 5,6 0,8 sin + 0, agar х > 0-variant 0 a+ b + b e + + a) l = tg4,5 +, t =, bu yerda a=0, b=6, =-,5. sin 0,5 + a a a + sin + a + blog, agar a b х b) Z = arctg5, agar a b > х b cos + ln a -variant + a) y y / ; ( ) / sin z a = + + b = ; =,65; y = 5,4; z = 0, 55 y + + y b) Itiyoriy a, b, c sonlar uchburchakning tomonlari bo lishi yoki bo lmasligini aniqlang. -variant y z y + e y a) ( y) a = ; b = + y + ; =,444; y = 0,869; z = 0,66. b) + y tgz π lg + / + e, z = + +, lg + +, agar agar agar < < bo lsa, х = -variant 5 y y a) a = lg( e + + z) ; b = + ; =,54; y =,64; z = 8, 05! 5! b) Uchta har il butun son berilgan. Shu sonlarning arifmetik proggressiya tashkil qilish yoki qilmasligini aniqlang. 4-variant a) 8 y + y a = ; b = e ( tg z + ) ; = 4,5; y = 0,007; z = 0, 845 + y + b) Uch o lchovli fazoda uchta, y, z vektorlar o z koordinatalari bilan berilgan. Shu vektorlarning qaysilari juftt-jufti bilan kollingar bo lishini aniqlang. 5-variant 4 sin y z z z a) a = cos + cos y ; b = + z + + + ; = 0,4; y = 0,875; z = 0, 475 4

b) + sin, agar > 0 y = sin, agar = 0 4 tg + ctg, agar < 0 6-variant y a) a = ( + ); b = ( arcsin z) + + y 0 ; = 6,55; y =,75; z = 0, 5 b) Tomonlari a,b,c larga teng bo lgan uchburchakning turini aniqlang. 7-variant a) Uchlarining koordinatalari bilan berilgan uchburchakning perimetri va yuzasini toping. + + +, agar 0 va y 0 y ( + y) b) z = +, agar 0 va y = 0 ( + ) +, agar = 0 va y 0 y ( y + ) 8-variant h + a + c a) S = π R + R + vt, t = ; R = t + h π +, agar > b) π y =,, agar = π sin agar < 9 - variant ( + y )/ a) a = u, b = sin( arccost) =,65; y =,55; u =,05; t = 0, 88 y + b) a, b, c sonlarining eng kattasini toping. 0 - variant / ( ); b = lg( ) u + v + b) S = ma (, y, z) + min( a, v, c) ( + y ) a) a = + y y, =,5; y =,98; u = 5,; v =, 075 - variant lg a) y = a * e a + b ; Ζ = t *lg( a + b ) +, bu yerda a=,4; b=-,8; =,8; t=,08. + e, agar < b) Y = ln( e + ), agar = 4 ln, agar > 4

variant a) + y tg t C = + ln + y; Z = log t + ; bu yerda =,00; y =,08; t = 0, 086 ln( + ) +, agar > b) + Y = e + sin, agar < 00 ln, agar = variant a) ln a b e sin = + ; a c = sin + ; bu yerda a=0, b=8,7, =-0,5. + b a+ b ln e + lg a b, agar a + b < 0 b) 0 y = tg( a b) b, agar a + b = 0 arctg( 0,5 + a + b, agar a + b > 0 4 variant + a) + + tg sin e + y =, z =, bu yerda =0,79. 4lgsin ctg a + b, agar х < 0, b) y = 6,5b + cos+ e, agar х = 0, b + 5 + e, agar х > 0, 5 variant a) + cos 4 0 t = a b + e b + e (4 0,) ; c = b tg + ; bu yerda a=,7; b=-,087; =,98 ; b) e sin, agar х 0 y = e + cos, agar х < 0 6-variant ( + ) π a) P = + lg( cos y) : =,5; y = ; ( ) 6 b) Y sin + cos, agar a = tg, agar a 7-variant a) P = ctg + sin( + e ) ; = 0,6 0 b) ( a)ln, agar a Y = + a, agar a a) tg P = e (,5 + arctg ) ; = 0, 09 b) atg, agar a Y = sin + lg a, agar a 8-variant 5

9-variant a) S = + y (sin + cose y); = 0,64; y = 0, 0 b) 0,5a e, agar a Y = sin a arctg, agar a 0-variant + + e a) S = ln + tg ; =,94; y =,6 0 ; + e lg, agar 0 b) Y = 4 + arcsin, agar 0 4-mustaqil ish Mavzu: Takrorlanuvchi jarayonlarga dastur tuzish. Topshiriqlarni bajarish namunasi vazifa a) Ifodaning qiymatini hisoblash algoritmi (blok-sema) va dasturini tuzing. = 5 6 n + n= k = ) Masalani yechish algoritmi (blok-sema). S boshlash S:=0; n:= S:=S+n n:=n+ ( k + ) ha n<=5 Yo q P:=; k:= P:=P (k +) k:=k+ ha K<=6 Yo q S:=S+P S ni chiqarish tamom 6

) Masalani yechish dasturi (Paskal tilida). Program summa; var S,P: real; n,k: integer; begin S:=0; for n:= to 5 do S:=s+n*n; P:=; for k:= to 6 do P:=p*(k*k+); S:=S+p; Writeln ( S=,S); end. vazifa b)sharti oldin yoki sharti keyin qo yilgan sikl operatoridan foydalanib quyidagi ifodaning qiymatini eps aniqlik bilan hisoblash algoritmini va dasturini tuzing. = i= i + P bu yerda eps = 0,00., ) Masalani yechish algoritmi (blok-sema). boshlash EPS P:=; i:= P:=P (/(i +)) i:=i+ ha /(i +)>=eps Yo q P ni chiqarish tamom ) Masalani yechish dasturi..) sharti oldin qo yilgan sikl operatori orqali. Program ifoda; var i: integer; eps, P: real; begin readln(eps); P:=; i:=; while /(sqr(i)+)>=eps do begin P:=P*/(sqr(i)+); i:=i+; end; writeln( P=,P); end..) sharti keyin qo yilgan sikl operatori orqali. Program ifoda; Var i:integer; eps, P:real; begin readln(eps); P:=; i:=0; repeat i:=i+; P:=P*(/(SQR(i)+)); until /(SQR(i)+)< eps; writeln( P=,P); end. vazifa 7

c) Ichma-ich joylashdan sikllardan foydalanib ifoda qiymatini hisoblash algoritmi va dasturini tuzing: S 0 ( a = 5 k = n= k + ) Masalani yechish algoritmi (blok-sema). boshlash a, n ) S:=0 K:= S:=0 n:= S:=S+(a k + n ) n:=n+ ha N 0 Yo q S:=S+S K:=K+ ha K 5 Yo q S ni chiqarish. tamom ) Masalani yechish dasturi. Program summa; var S,S,a,:real; n,i:integer; begin readln(a,); S:=0; for k:= to 5 do begin S:=0; for n:= to 0 do S:=S+Ep(k*ln(a))+ep(n*ln()); S:=S+S; end; Writeln( S=,S); end. 4 mustaqil ish topshiriqlari a) Parametrli sikl operatoridan foydalanib dastur tuzing; b) Sharti oldin va qo yilgan sikl operatoridan foydalanib dastur tuzing; c) ichma-ich joylashgan sikllardan foydalanib dastur tuzing; 4-mustaqil ish topshiriqlarni bajarishda har bir talaba dastlab takrorlanish buyruqlari haqida qisqacha ma lumot berib, so ngra berilgan amaliy topshiriqlarni bajaradi. -variant 8

a) S n + = 5 n= i= i ni hisoblang. b) dan n gacha toq sonlar kvadratlari yig indisini hisoblang. 5 c) S = ( n + i ) ni hisoblang n= i= 0 i i + ai + a -variant a) P = + ni hisoblang. i= i= + 4 k k a b) [a,b] oraliqda m soniga karrali sonlar ko paytmasini hisoblang 0 4 k c) S = ni hisoblang. a= i= k + a -variant 8 i + ai a) P = ni hisoblang. i= i + a b) dan 5 gacha bo lgan toq sonlar kvadratlarining yig indisi va juft sonlar kvadratlarining ko paytmasini toping. 5 8 c) S = ( n + i ) ni hisoblang n= i= 4-variant a) Berilgan son raqamlari yig indisini hisoblash dasturini tuzing. b) k S = ni eps = 0,000 aniqlik bilan hisoblang. k л= 5 0 4 c) S = ( k + j ) ni hisoblang k = j= 6 a) S = n + i ni hisoblang. n= i= 5-variant b) dan 50 gacha 4 ga va ga bo linadigan sonlarni chop eting. c) = 5 0 S ( k + j + n) ni hisoblang. n= k = j= 6-variant a) [a,b] oraliqdagi m soniga karrali sonlar yig indisini hisoblang. b) k S = ni eps = 0,00 aniqlik bilan hisoblang. k k = 4 0 c) S = ( k! + j!) ni hisoblang a) y k = j= +! +... +! n n! 7-variant = ni hisoblang. b) y=tg(+c) funksiya qiymatini [a,b] oraliqda h qadam bilan hisoblang. c) = 4 5 S ( k! + j! + n!) ni hisoblang. n= k = j= 8-variant 9

a) S = m! + n! + k! ni hisoblang. b) 4 9 n S = + + +... + ni hisoblang. 5 n 4 5 S ki ) ni hisoblang. k = n= i= c) = ( kn + 9-variant a) [a,b] oraliqdagi n va m larga karrali bo lgan sonlar yig indisini hisoblang. n + n b) S = ni E = 0, 00 aniqlik bilan hisoblang. n n= 4 5 S ki ) ni hisoblang k = n= i= c) = ( a kn + b 5 0-variant a) S = ( i + a) + ni hisoblang. i= n k= k k! b) EKUB(a,b,c) ni topish dasturini tuzing. 4 0 ( k! + j!) c) S = ni hisoblang. k = j= a + b -variant a) y = n! ( n > 0) ni hisoblang. b) EKUK(a,b,c) ni topish dasturini tuzing. 4 0 a( k + j) c) S = ni hisoblang k = j= ( k! + j! ) -variant a) P = sin + sin +... + sin m ( m > 0) ni hisoblang. b) [a,b] oraliqdagi toq sonlar kvadtlarining ko paytmasini hisoblang. c) 4 j= = k = 0 j! S ni hisoblang. k! 0 n a) = + 5 k S ni hisoblang. n= k = -variant b) 0 dan 0 gacha bo lgan juft sonlar yig indisi va toq sonlar ko paytmasini hisoblang. 0 4 ( j + ) j= k = k c) S = ni hisoblang. i= i! 4-variant 0 4n+ a) S = ni hisoblang. 4n n= b) n a S = ni hisoblang. n n= n c) Ko paytirish jadvali elementlarini hosil qilish dasturini tuzing. 0

0 5 k S a ni hisoblang. n= k = n a) = b + 5-variant b) ε=0,000 aniqlik bilan n S = ni hisoblang. n = a 0 5 n k n c) S = ( a + b ) ni hisoblang. n= k = 6-variant a) [a,b] oraliqdagi tub sonlarni toping. b) ε=0,000 aniqlik bilan n ( a + c) S = ni hisoblang. n n= n 5 k n c) S = ( + y ) ni hisoblang. n= k = 7-variant m n ( a + c) a) S = n n= n b) n! S =, ε = 0.00 aniqlik bilan hisoblang. n= n! 5 5 ( ) k n c) S = ( + y ) ni hisoblang. n= k = 8-variant 0 i + a a) P = ni hisoblang. i= i + b b) S =, = 0.0004 n= n n + ε aniqlik bilan hisoblang. ( )( ) 5 4 b c) P = ni hisoblang. a= k = k + a 9 - variant i + ai = 0 4 + + = i i a k = k a a) P + k ni hisoblang. b) sin k S = ni E = 0, 00 aniqlik bilan hisoblang. k = k! c) 5 4 b a= k = k + a P = ni hisoblang i= i 0 - variant 0 0 sin k a) S = + ni hisoblang. i= i + k= k! b) a + b S =, ε = 0.00 aniqlik bilan hisoblang. k = k! a + b P i + c ni hisoblang c) a= = i= 5

- variant a) Berilgan N sonining barcha bo luvchilarini toping. b) k P = ni E = 0, 00 aniqlik bilan hisoblang. k = + k k 5 8 a c) S = ni hisoblang. a= k = k + b variant a) Berilgan sonning tub yoki murakkabligini aniqlang. b) P = ni eps = 0,00 aniqlik bilan hisoblang. k = k! 4 5 8 a S ni hisoblang. c) = b= a= k = k + b variant a) S = + 6 + 9 +... + 6 yig indini hisoblang. b) a + b P = ni eps = 0,00 aniqlik bilan hisoblang. = k k! m l a ni hisoblang. b= k = k + b 4 variant 5 6 k! P ( j ) ni hisoblang. + k c) S = a) = + k= j= b) + y P = ni eps = 0,00 aniqlik bilan hisoblang. k = k m l a c) S = ni hisoblang b= k = k + b 5 variant 5 a + b a) S = ni hisoblang. k = k! b) 4 n S = + +... + ni hisoblang. n c) a= = 5 a! P i= i! ni hisoblang 6-variant a) S n + = 5 n= i= i ni hisoblang. b) k S = ni eps = 0,000 aniqlik bilan hisoblang. k л= 5 8 c) S = ( n + i ) ni hisoblang n= i= 7-variant

0 i i i + ai + a a) P = + ni hisoblang. = i= + 4 k k a b) dan n gacha toq sonlar kvadratlari yig indisini hisoblang. 0 4 k c) S = ni hisoblang. a= i= k + a 8-variant 8 i + ai a) P = ni hisoblang. i= i + a b) [a,b] oraliqda m soniga karrali sonlar ko paytmasini hisoblang 5 c) S = ( n + i ) ni hisoblang n= i= 9-variant a) Berilgan son raqamlari yig indisini hisoblash dasturini tuzing. b) dan 50 gacha 4 ga va ga bo linadigan sonlarni chop eting. c) a= = 5 a! P i= i! ni hisoblang 0-variant 6 a) S = n + i ni hisoblang. n= i= b) dan 5 gacha bo lgan toq sonlar kvadratlarining yig indisi va juft sonlar kvadratlarining ko paytmasini toping c) = 5 0 S ( k + j + n) ni hisoblang. n= k = j=

5-mustaqil ish Mavzu: Massiv elementlari bilan ishlash. Paskal tilida qism dastur. Topshiriqni bajarilish namunasi - vazifa,,..., massivning musbat elementlari yig indisini hisoblash algoritmi va 0 dasturini tuzing. a) Masalani yechish algoritmi (blok-sema). S ni chiqarish P:=P4 P P:= P S ni chiqarish P:= b) Masalani yechish dasturi. Program massiv; type n=..0; var X:array [n] of real; i:integer; S:real; begin S:=0; for i:= to 0 do read(x[i]); if X[i]>= 0 then S:=S+X[i]; writeln( S=,S); end. - vazifa Ikkita A(,) va B(,) matritsalar ko paytmasini hisoblash algoritmi va dasturini tuzing. Bu ko paytma quyidagi formula bilan hisoblanadi: C ij a = m k = ik * b k ij i =,... n, j =,... p. 4

a) masalani yechish algoritmi. P:=P4 P: P: P:=P P: P:= P:=P b) Masalani yechish dasturi. Program matritsa; type mat=array[..,..] of real; mat=array[..,..] of real; var A,C: mat; B: mat; I,j, k : integer; begin for I; = to do for j:= to do read (A [i,j]); readin; for i:= to do for j:= to do read (B [i,j]); for j:= to do for j:= to do begin C [i,j]:=0; for k:= to do C [i,j]:=c [i,j] + A [i,k]*b [k,j]; end for I;= to do begin writeln; for i: = to do write (C[i,j]); end; end. 5

vazifa Funksiya (function) dan foydalanib hisoblash algoritmi va dasturini tuzing. + S ; bu yerda = 5 ( ) t ( ) i, + t( + ) + t(, + ) = t( ) + ( + ) a) masalani yechish algoritmi. i= k = + k P:=P4 P:=P P P P P P:= P:= b) Masalani yechish dasturi. program ifoda; var, s, p, p, p, p: real; function TT (: real): real; var i, k: integer; t, t: real; begin t=0; for I:= to 5 do begin t:=0; for k:= to do t:=t+sor (+)/(i+k); t=t+t; end; TT:=t; end; begin readln(); p:=tt* (+); p:=tt* (.+); p:=tt* (Sqr()-)); p:=tt* (*+); S:=(.+p+*p)/(p+p;) writeln ( S=,S); end. 6

4-vazifa. Prosedura (procedure) dan foydalanib hisoblash dasturini tuzing. S = ( n + m)! + ( n + * n )! ( m + n )! + ( + n)! + (* m )! a) masalani yechish algoritmi. P:= ) Masalani yechish dasturi (Paskal tilida) program ifoda; var S, S, S, S, S4, S5: real; m, n: integer; procedure FAK (L: integer; var p: real); var I:integer; begin p:=; for i:= to L do p:=p*i; end; begin readln (n,m); FAK (n+m,s); FAK (n*n+*n-,s); FAK (m+n-, S); FAK (+n, S4); FAK (*m-,s5); S:= (S+S) / (S+S4+S5); writeln ( S=,S); end. 7

5- mustaqil ish topshiriqlari a) Bir o lchovli massiv elementlari bilan ishlash. b) Ikki o lchovli massiv elementlari bilan ishlash. c) Finction dan foydalanib dastur tuzish. d) Procedure dan foydalanib dastur tuzish. Ha bir talaba ushbu nazariy savollarning mazmunini yoritib, so ngra o z variantidagi amaliy topshiriqlarni bajaradi. -variant a),,., n sonlar berilgan. n M = n k = k va D = n ( k M ) n k = ( ) ni hisoblang. b) A(0, 0) matritsaning bosh diagonalining eng katta elementini va u turgan ustunni aniqlang. c) U,P( + y) + P( 0, y) =, bu yerda ( ) = P( + y) + P( y) = ( ) ( ) ( ) ( ) P. min a, b, c, d ma a, b, c, d d) U = +. min a,, b +, c + 4 ma a, b,c, d + k k! -variant a),,, 55 sonlar berilgan: ( + ) ( 4 + 5 + 6 ) ( 46 + 47 +, 55 ) ni hisoblang. b) S(M,N) kvadrat matritsa bosh diagonalining barcha elementlarini, so ngra musbat va manfiy elementlarini yig indisini toping. c) U d) U min( a, b) + ma( a, b + c) ( a + b, b + c) + ma( a + c, b + a) = min ( m, n, ) ( m, n + m) ÝÊÓÁ = + ÝÊÓÁ, ÝÊÓÁ ( n + m n m) -variant a) n elementdan iborat A massiv berilgan. Massiv elementlarini o sib borish tartibida joylashtiring. b) B(N,M) matritsa har bir ustuni elementlari yig indisini, so ngra har bir satri elementlari ko paytmasini toping. c) U С ( 0,) + С( +,5 ) B( + ) + B(,5) =, bu yerda y + 4 n= n! ( y) ; B( y) = 5 y = y C. 8

d) U = ( m + n)! + ( n! ) + ( nm) ( m n)! + ( n + m + )!! 4-variant a) a, a,,a 55 massiv berilgan. Massiv elementlarining eng kattasini -soni bilan, eng kichigini esa - soni bilan almashtiring. b) A(N,M) har bir satrining eng katta elementini toping va ularning indeks tartib raqamini aniqlang. = + +, bu yerda c) U f ( a, b) f ( a, b ) f ( a, b) u + t, аgar г > 0, t > 0 f ( u, t) = u + t, аgar u 0, t 0 u + t, qolg an hollarda d) EKUB( m + n, n, k + m) U = + EKUB( m + n, n + k, m + k) EKUB( m, n + k, m + n) 5-variant a),,, 0 massiv elementlarining eng kichik musbat elementining tartib nomerini aniqlang va undan keyin turgan elementlar sonini toping. b) A(N,M) matritsa har bir ustunining eng kichik elementlarini toping. S = f a, b + f a, b + f a, b, bu yerda c) ( ) ( ) ( ) f ( u, t) u + t, = u + t, u + t, agar agar u 0, qolg an u > 0, ollarda 9 t > 0 t 0 d) N ta uchburchak o z tomonlari bilan berilgan. Bu uchburchaklar yuzlarini hisoblang va ulardan kattasini aniqlang. 6-variant a) = m n sin i Z, bu yerda,,, m massiv berilgan. i= k= k b) A(N,M) matrisa har bir satr elementlari yig indisini hisoblang va ulardan eng kattasi va eng kichigini toping. c) Z f (, y) + f ( a, b) + f ( +, y) + f ( + y, ) f =, bu yerda ( u, t) u + t, = u + t, u t +, agar u > 0 agar u qo lg an ollarda d) n ta uchburchakning uchlari koordinatalari bilan berilgan. Bu uchburchaklarning yuzlarini hisoblang va ulardan kichigini toping.

7-variant a),,, n massivning manfiy elementlarining eng kattasini toping. b) A(N,M) matritsa har bir ustuni elementlari ko paytmasini hisoblang. Ularning eng kichigi va kattasini aniqlang. EKUB( n, m, n + n) + EKUB( n + m, n + k, m + k) c) P =, m, n, k N EKUB( m, n, m + n) d) n ta uchburchak o z tomonlari bilan berilgan. Bu uchburchaklarga ichki chizilgan aylana radiuslarini hisoblang va ularning kattasini aniqlang. 8-variant a),,, n massivning manfiy, musbat va nol elementlarining sonini aniqlang. b) A(,) massiv berilgan. Uning satr elementlari yig indisidan yangi bir o lchovli massiv hosil qiling. c) P( + ) + P(y + ) ( + a) B = ; bu yerda P( a) =. P( + ) a ma(, y, z) d) t = + ma(, y,z). ma(,y, z) 9-variant n m a) S = i + Y ni hisoblang. k n i= m k= b) A(,) massiv berilgan.uning ustun elementlari yig indisidan bir o lchovli massiv hosil qiling. t (0,5) 5 c) Z = e + + ln t( ) ; bu yerda t ( a) = a + a + t( + ) d) n! + (n + m)! t = + (n m)! ( n m)! 0-variant a),,, n massiv berilgan. Uning toq elementlaridan U, juft elementlaridan Z massiv hosil qiling. b) B(,) massiv berilgan. Uning birinchi va uchinchi ustun elementlarini ga ko paytirib yangi massiv hosil qiling. c) ln( y + 6y + ) sin( t + 6t + ) y = + + + 6 + + cos( z + 6z + ) 0 d) EKUK( т, n, k) T = + EKUK( a, b, c). EKUK(, y, z) -variant a),,, 0 massiv berilgan. Toq elementlardan U, juft elementlardan Z massiv hosil qiling. b) B(,) massiv berilgan. Uning satr elementlarini kvadratga ko tarib yangi massiv hosil qiling. 0

c) + cos ( + y),8 + + соs y + e В = 9,94 + cos ( + y) d) EKUB( т, n, k) T = + EKUB( a, b, c). EKUB(, y, z) -variant a),, n massivning musbat elementlaridan y i, manfiy elementlaridan massiv hosil qiling. b) A ( 4,4) va ( 4,4) B massivlar berilgan C = A B + A B. C massivini hosil qiling. c) Z = f ( sin + cos, + y) + f ( sin,cos ) + f ( y, ) + f ( sin,cos ) d + t, agar 4 > bu yerda f ( d, t) = d t, agar 0 4 t d, agar 4 < 0 d) n ta muntazam besh burchak tomonlari bilan berilgan. Bu besh burchakka tashqi chizilgan doira yuzlarini hisoblang va ularni kamayish tartibida joylashtiring. -variant a) z, z,,z n massiv elementlarini kamayib borish tartibida joylashtiring. b) A(N,M) matritsa har bir satrining eng katta va eng kichik elementlarini, so ngra ularning yig indisi va ko paytmasini hisoblang. c) R = + y + sin y + y + z + sin yz + + z + sin z + z + a + sin za d) n ta muntazam uchburchak berilgan. Bu uchburchakka ichki chizilgan doira yuzlarini hisoblang va ularni kamayish tartibida joylashtiring. 4-variant a),,, n massivning manfiy elementlarining eng kattasi va musbat elementlarining eng kichigini aniqlang. b) A(N,M) matritsa har bir ustunning eng katta va eng kichik elementlarini, so ngra ularning yig indisi va ko paytmasini toping. c) T ( + z, y + ) + T ( y, z ) B = bu yerda, T ( a, b) T ( y, z) + T ( + y, z + y) = a a + b, b, agar agar a > b a b d) n ta muntazam uchburchak tomonlari bilan berilgan, bu uchburchakka tashqi chizilgan aylana radiuslarini hisoblang va ularni kamayib borish tartibida joylashtiring. 5-variant a),,, n massiv berilgan. Z = m ( m n) sin r ctg( r ) n + n k= n k k ni hisoblang. z, i

b) A(N,M) matritsa har bir ustun elementlarini eng kattasini toping. Topilgan elementlar ichida eng kichigini va uning tartib nomerini aniqlang. c) min A = min ( y, y, y ) + min( z, z, z ), agar min( a, b, c) ( t, t, t ) + 5, agar min( a, b, c) > 5 5 d) n ta uchburchakning uchlari koordinatalari bilan berilgan. Bu uchburchaklarga ichki chizilgan doira yuzlarini hisoblang va ularni kamayib borish tartibida joylashtiring. 6-variant a),,, n sonlar berilgan. n M = k va n k= n D = n k= ( k M ) larni hisoblang b) A(0, 0) matrisaning bosh diagonalining katta elementini va u turgan ustunni aniqlang. c) U d) U,P( + y) + P( 0, y) = ; bu yerda P ( ) = P( + y) + P( y) = min( a, b, c, d ) ma( a, b, c, d ) = + min( a +, b +, c,4) ma( a, b,c, d + ) k k! 7-variant a),,, 55 sonlar berilgan: ( + ) ( 4 + 5 + 6 ) ( 46 + 47 +, 55 ) ni hisoblang. b) S(M, N) kvadrat matritsa bosh diagonalining barcha elementlarini, so ngra musbat va manfiy elementlarining yig indisini toping. min( a, b) + ma( a, b + c) c) U =. min a + b, b + c + ma a + c, b + a ( ) ( ) d) ( m + n)! + ( n )! + ( nm)! U =. ( m n)! + ( n + m + )! 8-variant a) a, a,...,a 55 massiv berilgan. Massiv elementlarining eng kattasini soni bilan, eng kichigini esa - soni bilan almashtiring. b) A(N,M) har bir satrining eng katta elementini toping va ularning indeks tartib raqamini aniqlang. U = f a, b + f a, b + f a, b, bu yerda c) ( ) ( ) ( ) f ( u, t) u + t, = u + t, u + t, agar г > 0, t > 0 agar u 0, t 0 qolg an ollarda

d) EKUB( m + n, n, k + m) EKUB( m, n + k, m + n) ( m + n, n + k m k) U = EKUB, + a) Z = m n n= k = sin k n bu yerda,..., 9-variant, massiv berilgan. m b) A(N,M) matritsa har bir satr elementlari yig indisini hisoblang va ulardan eng kattasi va eng kichigini toping. Z = f, y + f a, b + f +, y + f + y,, bu yerda c) ( ) ( ) ( ) ( ) f ( u, t) u + t, = u + t, u t +, agar u > 0 agar u qo lg an ollarda d) n ta uchburchakning uchlari koordinatalari bilan berilgan. Bu uchburchakning yuzini hisoblang va ulardan kichigini toping. 0-variant a),,, n massivning manfiy elementlarining eng kattasini toping. b) A(N,M) matritsa har bir ustuni elementlari ko paytmasini hisoblang va ularning eng kichigi va kattasini aniqlang. EKUB( n, m, n + n) + EKUB( n + m, n + k, m + k) c) P =, m, n, k N EKUB( m, n, m + n) d) n ta muntazam oltiburchak o z tomonlari bilan berilgan. Bu oltiburchaklarga chizilgan aylana radiuslarini hisoblang va ularning kattasini aniqlang. -variant a) A(n) massiv berilgan. Uning manfiy elementlarini kvadratga ko tarib, musbatlarini ga bo lib, yangi massiv hosil qiling. b) V(,) massiv berilgan. Uning har bir satr elementlari yig indisining o rta arifmetigi va geometrigini toping. tha + th ( a b) e e c) Z = + th(ab), bu yerda th( ) = th( a b ) e + e d) min( a, a, a ) + min( b, b, b ) S =. min(,, ) + min( t, t, t ) -variant a) u, u,,u 0 massiv berilgan. Uning elementlarini kamayib borish tartibida joylashtiring. b) A(,) massiv berilgan. Uning har bir ustun elementlari yig indisining o rta arifmetigi va geometrigini toping. c), Р( + х ) Т = + Р( х ) ; bu yerda + = y i Р ( у) i= Р(х + )

d) ma( a, a, a ) + ma( b, b, b ) A =. ma(,, ) + ma( t, t, t ) variant a) z,z,,z 0 massiv berilgan. Manfiy elementlaridan alohida, musbat elementlaridan alohida massiv hosil qiling. b) X(,) massiv berilgan. Uning toq tartib raqamli elementini ga, juft tartib raqamli elementini ga ko paytirib, yangi massiv hosil qiling. c) A(0,5 y) + A( + y ) Т = ; bu yerda = 6 z A ( z). A(х y) i= i! d) EKUB( a, b, c) S = + EKUB(, y, z) EKUB m, n, k ( ) 4 variant a) t, t,..., t massiv berilgan. Juft elementlarini ga, toq elementlarini ga, 5 ko paytirib, yangi massiv hosil qiling. b) A(,) massiv berilgan. Uning bosh diagonallari elementlarini ga ko paytirib, yangi massiv hosil qiling. + y e + ln( + y) ; c) B = + sin( e + ln( ln( ) )) + y e + + y EKUK a, b, c T = + EKUK(, y, z). EKUK m, n, k d) ( ) ( ) 5 variant a) z,z,,z 0 massiv berilgan. Uning toq raqamli elementlarining kvadratini, juft raqamli elementlarini kubini hisoblab, yangi massiv hosil qiling. b) V(,) massiv berilgan. Uning har bir ustunining eng kichik elementlarining o rta arifmetigini toping. 5 c) В(х + y) + B ( + y) z 5 k А = ; bu yerda B ( z) = +. B( y) i= i k= z d) EKUB( a, b, c) S = + EKUB(, y, z) EKUB( m, n, k) 6-variant a),,, n massiv berilgan. Uning toq elementlaridan U, juft elementlaridan Z massiv hosil qiling. b) B(,) massiv berilgan. Uning satr elementlarini kvadratga ko tarib yangi massiv hosil qiling. c) P = d) U EKUB ( n, m, n + n) + EKUB( n + m, n + k, m + k) EKUB( m, n, m + n) min( a, b) + ma( a, b + c). ( a + b, b + c) + ma( a + c, b + a) = min 4, m, n, k N 7-variant a),,, 0 massiv berilgan. Toq elementlardan U, juft elementlardan Z massiv hosil qiling.

b) B(,) massiv berilgan. Uning birinchi va uchinchi ustun elementlarini ga ko paytirib yangi massiv hosil qiling. c) Z = f ( sin + cos, + y) + f ( sin,cos ) + f ( y, ) + f ( sin,cos ) d + t, agar 4 > bu yerda f ( d, t) = d t, agar 0 4 t d, agar 4 < 0 d) n ta muntazam besh burchak tomonlari bilan berilgan. Bu besh burchakka tashqi chizilgan doira yuzlarini hisoblang va ularni kamayish tartibida joylashtiring. 8-variant a),, n massivning musbat elementlaridan y i, manfiy elementlaridan z, i massiv hosil qiling. b) A ( 4,4) va B ( 4,4) massivlar berilgan C = A B + A B. C massivini hosil qiling. ln( y + 6y + ) sin( t + 6t + ) c) y = + + + 6 + + cos( z + 6z + ) 0 d) EKUB( т, n, k) T = + EKUB( a, b, c). EKUB(, y, z) 9-variant a),,, n massivning manfiy elementlarining eng kattasini toping. b) ( 4,4) A va ( 4,4) B massivlar berilgan C = A B + A B. C massivini hosil qiling. + cos ( + y),8 + + соs y + e c) В = 9,94 + cos ( + y) d) EKUK( т, n, k) T = + EKUK( a, b, c). EKUK(, y, z) 0-variant a),,, 55 sonlar berilgan: ( + ) ( 4 + 5 + 6 ) ( 46 + 47 +, 55 ) ni hisoblang. b) A(N,M) matritsa har bir ustuni elementlari ko paytmasini hisoblang va ularning eng kichigi va kattasini aniqlang. c) min A = min ( y, y, y ) + min( z, z, z ), agar min( a, b, c) ( t, t, t ) + 5, agar min( a, b, c) d) n ta muntazam oltiburchak o z tomonlari bilan berilgan. Bu oltiburchaklarga chizilgan aylana radiuslarini hisoblang va ularning kattasini aniqlang. > 5 5 5

6-mustaqil ish Mavzu: Paskal tilida modullar va uning grafik imkoniyatlari. 6 - mustaqil ish topshiriqlari Modullar va grafik imkoniyatlardan foydalanib dastur tuzish: a) Satrli ma lumotlar bilan ishlash. b) Grafik ma lumotlar bilan ishlash. c) Funksiyalar grafigini chizish. -variant a) «Informatika» so zidan yangi 6 ta so z hosil qiling. b) Ekranda aylana va uning ichida joylashgan uchburchak tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) y = sin + cos funksiyaning grafigini chizing. -variant a) Berilgan matndagi eng qisqa so zni toping va uni teskari tartibda hosil qiling. b) Ekranda uy rasmini hosil qilish dasturini tuzing. c) y = + 6 + funksiya grafigini chizing. -variant a) Berilgan matnda uchraydigan «s» va «t» harflari sonini aniqlang. b) Ekranda televizor tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) y = + sin funksiya grafigi chizing. 4-variant a) «Komputer» so zidan yangi 6 ta so z hosil qiling. b) Ekranda samolyot rasmini hosil qilish dasturini tuzing. c) Asosi besh burchak bo lgan og ma prizma va uning kesimlarini chizing. 5-variant a) Berilgan matnda eng uzun va eng qisqa so zlarni toping. b) Ekranda tog va orqasida ko rinib turgan quyosh rasmini hosil qi ling. c) Ikkita parallel va perpendikulyar tekisliklar chizing. 6-variant a) «Modellashtirish» so zidan yangi 4 ta so z hosil qiling. b) Svetofor rasmini hosil qilish dasturini tuzing. c) Piramida va uning kesmalarini chizing. 7-variant a) Berilgan matndagi so zlarni teskari tartibda hosil qiling. b) Ekranda asosi to rtburchakdan iborat bo lgan piramida va prizma hosil qilish dasturini tuzing. c) Ekranda konus va uning kesmalarini chizing. 8-variant a) «Algoritmlash» so zidan yangi 5 ta so z hosil qiling. b) Ekranda shamat doskasi hosil qilish dasturini tuzing. 6

c) y = sin cos funksiyaning grafigini chizing. 9-variant a) «Kibirnetika» so zidan yangi 7 ta so z hosil qiling. b) Ekranda trapesiya va uning ichida joylashgan uchburchakni hosil qilish dasturini tuzing. i i c) y = sin cos funksiyaning grafigini chizing. 0-variant a) Berilgan matndagi so zlardan nechtasi «b» va «d» harflar bilan boshlanishini aniqlang. b) Ekranda to rtburchak va uning ichida joylashgan ochiq konvert tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) 8 y + = funksiyaning grafigini chizing. -variant a) «Matematika» so zidan yangi 6 ta so z hosil qiling. b) Ichma-ich joylashagan ellips, aylana, kvadrat va uchburchakni hosil qilish dasturini tuzing. c) 0 = y funksiyaning grafigini chizing. -variant a) Berilgan so zdan juft o rindagi va toq o rindagi harflar ketma-ketligini ajrating. b) Ekranda stol tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) Shar va uning kesimlarini chizing. -variant a) «Internet» so zidan yangi 4 ta so z hosil qiling. b) Ekranda konus va silindr tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) y sin = funksiyaning grafigini chizing. 4-variant a) Berilgan matnda necha marta qo sh harflar ketma-ketligi uchrashini aniqlang. b) Ikkita vagondan iborat poyezd tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) y = lg( ) funksiyaning grafigini chizing. 5-variant a) «Dasturlash tili» so zidan yangi 6 ta so z hosil qiling. b) Choynak va piyola tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) = + + funksiyaning grafigini chizing. y tg e 6-variant a) To rt onali sonni so zlar bilan ifodalang. b) Yengil avtomabil tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. 7

c) y = Cos + ln funksiyaning grafigini chizing. 7-variant a) «Deraza» so zidan yangi 5 ta so z hosil qiling. b) Shkaf tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) y = + e funksiyaning grafigini chizing. 8-variant a) Berilgan sonning raqamlar yig indisini toping. b) «Parta» tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) y = ctg + e funksiyaning grafigini chizing. 9-variant a) N ta so z berilgan. Bulardan nechtasi bir il harflar bilan boshlanadi va tugaydi. Shuni aniqlash dasturini chizing. b) Monitor tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) y = ( ) ( ) funksiyaning grafigini chizing. 0 - variant a) Berilgan matnda qo sh harflarni bitta harf bilan almashtiring. b) Silindr tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) y = ln( + ) + funksiyaning grafigini chizing. - variant a) Berilgan matnda «k»harflarini «d» harfiga almashtiring. b) Avtomabil rasmini hosil qilish dasturini tuzing. c) y = ln( + ) + funksiyaning grafigini chizing. - variant a) Berilgan matnda mavjud so zlarni uzunliklarini o sish tartibida joylashtring. b) Uch o lchovli koordinatalar sistemasini chizing, yo nalishlarini ko rsating va o qlarini, y, z bilan belgilang. c) y = a + b funksiyaning grafigini chizing. - variant a) Berilgan matnda mavjud so zlarning uzunliklarini kamayib borish tartibida joylashtiring. b) Stol va uning ustida gul vazasini chizish dasturini tuzing. c) y = a + b + c funksiyaning grafigini chizing. 4 - variant a) Berilgan matnda so zlarning bosh va oirgi harflari o rinlarini almashtiring. b) To g ri chiziq bo yicha harakatlanuvchi shar tasvirini chizing. e e e + e c) y = funksiyaning grafigini chizing. 5 - variant a) Berilgan matnda eng qisqa so zni toping va shu so zni o zini qo shib yangi so z hosil qiling. b) Vertikal to g ri chiziq bo yicha harakatlanuvchi shar tasvirini chizing. 8

c) ln + y + = funksiyaning grafigini chizing. 6-variant a) Berilgan matndagi so zlardan nechtasi «k» va «t» harflar bilan boshlanishini aniqlang. b) Ekranda uchburchak va uning ichida joylashgan ellips tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. + c) y = funksiyaning grafigini chizing. 7-variant a) «Operator» so zidan yangi 6 ta so z hosil qiling. b) Ichma-ich joylashagan kvadrat, romb hosil qilish dasturini tuzing. c) y = funksiyaning grafigini chizing. 8-variant a) Berilgan so zni polindrom yoki polindrom emasligini aniqlang. b) Ekranda choynak va piyola tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) Silindr va uning kesimlarini chizing. 9-variant a) «global» so zidan yangi 5 ta so z hosil qiling. b) Ekranda kub va parallelogramm tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. tg c) y = funksiyaning grafigini chizing. 0-variant a) Berilgan matnda necha marta qo sh harflar ketma-ketligi uchrashini aniqlang. b) Yuk avtomashinasi tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) y = cos ( ) funksiyaning grafigini chizing. Topshiriqni bajarish uchun fodalaniladigan adabiyotlar. Faysman A.Professionalnoye programmirovaniya na yazike Paskal.-M:., Nauka,989 g.. Volvachev A.K. Krisevich V.S. Programmiravaniye na yaziki Paskal dlya personalni PEVM. -Minsk, Visshaya shkola, 989 g.. Vasyukova N.D. Tyulyayeva V.V. Praktikum po osnovam programmirovaniya. Yazik Paskal M :., Visshaya shkola,99 g. 4. Zuyev Ye.A.Yazik programmirovaniya Turbo Paskal 6.0, 7.0 - M:., Radio i svyaz, 99. 5. Aminov I. Paskal dasturlash tili. O quv qo llanma. -SamDU, Samarqand, 996 y. 6. Xolmatov T., Aminov I.B. Paskal tilida dasturlash. O quv qo llanma. - SamDU, Samarqand, 997 y. 7. Abramov V.G. i dr.vvedeniye v yazik Paskal, M.: Nauka, 988,-0 ctr. 8. Faranov V.V. Programmirovaniye na personalni EVM v srede Turbo- Paskal.- M:., Nauka. 9

-kurs talabalari uchun «Informatika» fanini mustaqil o rganish referat mavzulari. (I-semestr uchun) -Mavzu. Informatika va yangi informatsion tenologiyalarning jamiyat va ilm-fan taraqqiyotidagi roli. Informatika fanini paydo bo lishining asosiy manbalari va asoschilari.. Informatika fanining predmeti.. Informatsion tenologiyalarni jamiyat va ilm-fan taraqqiyotidagi roli. -mavzu. Hisoblash tenikasining rivojlanish tarii. Elektron hisoblash tenikasining rivojlanish bosqichlari.. Eletron hisoblash tenikasining avlodlari.. Zamonaviy kompyuterlarning imkoniyatlari. -mavzu. Zamonaviy kompyuterlarning aritekturasi. Kompyuterlarning yaratish printsiplari.. Sistemali blok.. Markaziy protsessor. 4-mavzu. Kompyuterlarning asosiy tarkibiy qismlari. Kompyuterlarning asosiy tarkibi.. Klaviatura.. Displey 4. Printer. 5-mavzu. Zamonaviy kompyuterlar, ularning turlari va umumiy tuzilishi. Zamonaviy kompyuterlarning turlari va asosiy ususiyatlari.. SHasiy kompyuterlar, asosiy qurilmalari, vazifasi va ishlash printsiplari.. Xotira qurilmasining turlari va asosiy ususiyatlari. 6-mavzu. Kompyuterlarning qo shimcha qurilmalari.. Asosiy qo shimcha qurilmalar.. Sichqoncha va skaner.. Video va audeo vositalari. 7-mavzu. Informatikada aborot tushunchasi. Informatikaning asosiy tushunchalari.. Aborot tushunchasi va ossalari.. Abortlarining ko rinishlari va turlari. 8-mavzu. Aborotlarning kompyuterda tasvirlanishi. Aborotlarning o lchov birliklari.. Aborotni kompyuterda tasvirlanishi.. Turli abortlarni kodlash. 40

9- mavzu. Aborotlarni qayta ishlash tenologiyalari.. Aborotlarni qayta ishlash tenologiyalari.. Aborotlarini qayta ishlash tizimlari... Aborotlarining jamiyat taraqqiyotidagi roli va o rni. 0-mavzu. Sanoq sistemalari.. Sanoq sistemasi, umumiy ma lumotlar va ularning turlari.. Sanoq sistemasida amallar.. Bir sanoq sistemasidan boshqa bir sanoq sistemasiga o tish. -mavzu. Kompyuterlarning zamonaviy dasturiy ta minoti.. Zamonaviy dasturiy ta minotning asosiy vazifalari va ususiyatlari.. Dasturiy ta minotning tarkibiy qismlari va imkoniyatlari.. Faylli sistema. Fayl va katalog tushunchalari. -mavzu. Operatsion sistemalari turlari va asosiy tarkibiy qismlari. Operatsion sistemaning vazifalari.. Operatsion sistemaning tarkibiy qismlari.. Operatsion sistemalarning turlari. -mavzu. Windows, asоsiy ma lumоtlar, tushunchalar va imkоniyatlar. Rеja:. Windows оpеratsiоn muhiti, asоsiy ma lumоtlar va imkоniyatlari.. Windowsning asоsiy tushunchalari, ishchi stоli, qismlari va vazifalari.. Windows оynasi, qismlari va bo limlarining vazifalari. 4-mavzu. Windows muhitida fayllar bilan ishlash. Rеja:. Windows ishchi stоlida yorliqlar bilan ishlash.. Windows da fayllarni yaratish va ko chirish.. Fayllarni nusхalash va chоp etish. 4. Fayllar bilan ishlashning qo shimcha imkоniyatlari. 5. Misоllar. 5- mavzu. Windows muhitida katalоg (papka) va disklar bilan ishlash. Rеja:. Windows muhitida papka yaratish.. Windows muhitida papkalar bilan ishlash.. Windows muhitida disklar bilan ishlash. 4. Misоllar. 6-mavzu. Zamonaviy kompyuterlarda masalalar echish tenologiyalari va uning asosiy bosqichlari.. Masalalar echish tenologiyalari.. Masalalarni kompyuter yordamida echish bosqichlari.. Masalalarni kompyuter yordamida echish bosqichlariga misollar. 4

7- mavzu. Model tushunchasi. Matematik model va uni tuzish asoslari.. Model tushunchasi.. Model turlari.. Matematik model. 4. Modellarni tuzish. 8- mavzu. Algoritm tushunchasi, ossalari va berilish usullari.. Algoritm tushunchasi.. Algoritmning ossalari.. Algoritmning berilish usullari. 9-mavzu. Algoritm turlari. Chiziqli algoritmlar.. Algoritm turlari.. CHiziqli algoritm.. CHiziqli algoritmga misollar. 0-mavzu. Algoritm turlari. Tarmoqlanuvchi algoritmlar.. Algoritm turlari.. Tarmoqlanuvchi algoritm va ularning blok-sema ifodasi.. Tarmoqlanuvchi algoritmlarga misollar. -mavzu. Algoritm turlari. Takrorlanuvchi va murakkab algoritmlar.. Algoritm turlari.. Takrorlanuvchi algoritmlar.. Murakkab algoritmlar. 4. Takrorlanuvchi va murakkab algoritmlarga misollar. -mavzu. Dasturlash tillari to g risida umumiy ma lumotlar.. Dasturlash asoslari va ularning o rni.. Dasturlash tili va ularning umumiy ususiyatlari.. Yuqori darajali dasturlash tillari. -mavzu. Paskal tili. Asosiy tushunchalar miqdorlar va amallar.. Paskal dasturlash tili to g risida umumiy ma lumotlar.. Paskal tilining asosiy tushunchalari.. Paskal tilida miqdorlar va amallar. 4-mavzu. Paskal tili. Standart funktsiya, ifoda va ma lumotlarning turlari.. Paskal tilida standart funktsiyalar.. Paskal tilida ifoda va uning turlari.. Ma lumotlar va ularning turlari. 4. Paskal tilida ifodaning yozilishiga misollar. 4

5- mavzu. Paskal tilida oddiy operatorlar. Operator va buyruq tushunchalari.. Oddiy operatorlar (izohlash, ta minlash, kiritish, chiqarish va tarkibiy operatorlar).. Oddiy operatorlarlarga misollar. 6- mavzu. Paskal tilida chiziqli dastur tuzish... Paskal tilida dasturning umumiy strukturasi.. Turlar, o zgaruvchilar va operatorlar bo limi.. CHiziqli dastur tuzish. 7- mavzu. Paskal tilida tarmoqlanuvchi jarayonlar uchun dastur tuzish.. O tish va bo sh operatorlar.. SHartli operator va uning umumiy ko rinishi.. Tarmoqlanuvchi dastur tuzishga doir misollar. 8- mavzu. Paskal tilida tanlash operatori yordamida dastur tuzish.. Tanlash operatorining umumiy ko rinishi.. Tanlash operatori ga misollar.. Tanlash operatori yordamida tarmoqlanuvchi dastur tuzish. 9 -mavzu. Paskal tilida takrorlanuvshi jarayonlar ushun shartli o tish operatori orqali dastur tuzish.. Siklik jarayon.siklik jarayonlarni shartli o tish operatori orqali dasturlash.. Siklli operatorlar. Parametrli sikl operatori.. Takrorlanuvshi jarayonlarni dasturlashga misollar. 0-mavzu. Paskal tilida takrorlanuvchi jarayonlar uchun sikl operatorlari orqali dastur tuzish.. Siklik jarayon va uni dasturlash.. Sharti oldin va keyin qo yilgan sikl operatorlari.. Takrorlanuvchi jarayonlarni dasturlashga misollar. Adabiyotlar:. Faysman A. Professionalnoe programmirovanie na Turbo- Paskal. - Toshkent: 99 g.. Grogono P. Programmirovanie na yazike. Paskal. M.: Nauka, 98 g.. Abramov V.G. va boshqalar. Vvedenie na yazik Paskal.- M.: Nauka, 988 g. 4. Abramov S.A., Zima E.V. Nachala programmirovaniya na yazike Paskal.- M.: Nauka, 987 g. 5. Valvachev A.N., Krisevich V.S. Programmirovanie na yazike Paskal dlya personalni EVM ES. Minsk: 989 g. 6. Oripov M. Informatika asoslari. Toshkent: 00 y. 4

-kurs talabalari uchun «Informatika» fanini mustaqil o rganish referat mavzulari. (II-semestr uchun) -mavzu. Paskal tilida murakkab jarayonlarni dasturlash.. Ishma-ish joylashgan sikllar.. Iteratsion sikllar.. Murakkab jarayonlarni dasturlashga misollar. -mavzu. Paskal tilida massivlar va ular bilan ishlash.. Massiv tushunchasi va uning turlari.. Paskal tilida bir o lshovli massivlar.. Massiv elementlari bilan ishlashga doir misollar. -mavzu. Paskal tilida ikki o lshovli massivlar va ular bilan ishlash.. Paskal tilida ikki o lshovli massivlar.. Ikki lshovli massivlarini tavsiflash.. Massiv elementlari bilan ishlashga doir misollar. 4-mavzu. Paskal tilida qism dastur. Functiondan bilan dastur tuzish.. Qism dastur va undan foydalanish ususiyatlari.. Function dan foydalanib dasturlash.. Function dan foydalanib dasturlashga misollar. 5-mavzu. Paskal tilida qism dastur. Prosedure bilan dasturlash.. Qism dasturdan foydalanishning asosiy ususiyatlari.. Prosedure dan foydalanib dasturlash.. Prosedure dan foydalanishga doir misollar. 6-mavzu. Turbo- Paskal modullari. GRT moduli.. Modul tushunchasi, turlari va undan foydalanish asoslari.. Turbo- Paskal modullari.. GRT moduli va uning asosiy Protseduralari. 7-mavzu. Turbo- Paskal tilida modullar. Turbo-Paskal modullari.. Modullarni hosil qilish.. Modullar yaratishga doir misollar 8- mavzu. GRAPH modulining asosiy funksiyalari va proseduralari. GRAPH moduli va uning asosiy funksiyalari.. GRAPH modulining asosiy proseduralari.. Grafikaga doir misollar. 44