Το Δυτικό 'Παράδειγμα' ως Ιδεολογία Οργάνωσης Μουσείων. Σχεδιασμός Μουσείων και Εκθέσεων

1 Το Δυτικό 'Παράδειγμα' ως Ιδεολογία Οργάνωσης Μουσείων. Σχεδιασμός Μουσείων και Εκθέσεων Σημειώσεις για τις τάσεις στην εκθεσιακή πρακτική. Απαιτήσεις και προδιαγραφές ως παράμετρος σχεδιασμού. Το θέμα των προδιαγραφών, αν και εκ πρώτης όψεως μπορεί να θεωρηθεί σαφώς διατυπωμένο, θέτει μια σειρά από ενδιαφέροντα προβλήματα. Θα αναφερθώ παραδειγματικά σε κάποια από τα θέματα με τεχνικό χαρακτήρα, επιδιώκοντας να εκφράσω την χωρική διάστασή τους, και την σημασία τους στις ποιότητες του χώρου που είναι καθοριστικές για την έκφραση και επικοινωνία των στόχων και θέσεων μιας έκθεσης. Για τα θέματα αυτά συσσωρευμένη εμπειρία, ευαισθητοποίηση και ειδικές μελέτες οδηγούν στην διατύπωση προδιαγραφών και σ έναν ευρύ διάλογο που καλύπτει όλο το φάσμα από τεχνικές και τεχνολογικές συζητήσεις έως ιδεολογικές, φιλοσοφικές και αισθητικές θέσεις. Προστασία και Ασφάλεια Η παράμετρος της ασφαλείας είναι ιδιαίτερα σημαντική σ ένα μουσείο. Αποτελεί βασικό μέλημα όσων εργάζονται σ αυτό. Στοιχεία για την ασφάλεια των χώρων και την προστασία των εκθεμάτων, είναι από τις πρώτες πληροφορίες που ζητούν Μουσεία, φορείς και συλλέκτες για τον δανεισμό έργων, ή οι ασφαλιστικοί φορείς. Αποτελεί και την γενική αίσθηση του ευρύτερου κοινού αναλογιζόμενου την έννοια του Μουσείου, θεωρώντας το ως το χώρο διαφύλαξης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Αλλά τι εννοούμε με τον γενικό όρο «ασφάλεια»; Ποιές είναι οι πρακτικές που συνεπάγεται, ποιές είναι οι προσδοκίες στις οποίες παραπέμπει, ποιές είναι οι συμπεριφορές, οι στάσεις που συναρτώνται με την έννοια της ασφάλειας, πώς εξελίσσονται ή μεταβάλλονται οι αντιλήψεις μας; Αναφερόμενοι σ έναν εκθεσιακό χώρο, είτε πρόκειται για την έκθεση μονίμων συλλογών, είτε για περιοδικές εκθέσεις, η διαδρομή και ο φωτισμός είναι τα στοιχεία που θεωρούμε κυρίαρχα. Στην ασφάλεια προσδίδεται ένας τεχνικός χαρακτήρας και η φύλαξη θεωρείται μια σημαντική παράμετρος, της οποίας η διάσταση της σημασίας της στον σχεδιασμό, συνήθως, αν δεν παραγνωρίζεται, αποσιωπάται. Με τον όρο ασφάλεια καλύπτονται μια σειρά διαφορετικών θεμάτων. Η ασφάλεια των συλλογών είναι μια βασική κατηγορία. Οι συλλογές πρέπει να προστατεύονται - από κλοπή, και - από φθορές,

2 φθορές από καταστροφές, πυρκαγιά, πλημμύρα, σεισμό, φθορές από περιβαλλοντικές συνθήκες, ακατάλληλες συνθήκες υγρασίας, θερμοκρασίας, φωτισμού και έκθεσης σε ακτινοβολίες, έκθεση σε τοξικές ουσίες, μικροοργανισμούς, φθορές κατά τον χειρισμό τους, αποθήκευση, συσκευασία, μεταφορά, επιστημονικές εργασίες, έκθεση, συντήρηση, καθαριότητα φθορές κατά την έκθεσή τους στο κοινό, απροσεξίες ή ακατάλληλες συμπεριφορές, βανδαλισμό, Η ασφάλεια των επισκεπτών είναι επίσης ένας σημαντικός παράγων που πρέπει να αντιμετωπίζεται, σήμερα που οι επισκέπτες των μουσείων αποτελούνται από ένα διευρυμένο κοινό και ο αριθμός τους έχει αυξηθεί σημαντικά, τόσο συνολικά, όσο και με ιδιαίτερες περιόδους αιχμής, όπως σε τουριστικές περιόδους ή σε σημαντικές εκθέσεις, αλλά και, συχνά πλέον, λόγω τρομοκρατικών απειλών, κατά τις οποίες απαιτούνται ιδιαίτερες συνθήκες ελέγχου. Προφύλαξη από καταστροφές Η προφύλαξη από καταστροφές όπως η πυρκαγιά, η πλημμύρα, ή ο σεισμός, αφορούν κατά κύριο λόγο τεχνικά και τεχνολογικά θέματα και είναι παράμετροι του σχεδιασμού των χώρων. Η πυρασφάλεια έχει τρία βασικά σκέλη, την πυρανίχνευση, την πυροπροστασία και την πυρόσβεση. Η πυρανίχνευση καλύπτεται κυρίως από ένα δίκτυο αισθητήρων (sensors). Η πυροπροστασία αφορά τόσο την προστασία των ατόμων στους χώρους, όσο και την προστασία των συλλογών. Αν το θέμα στην πυρανίχνευση αφορά κυρίως στους χώρους που θα πρέπει να καλύπτονται από το σύστημα, με σαφή τάση προς την κάλυψη όσο το δυνατόν περισσότερων χώρων, η πυροπροστασία και πυρόσβεση αφορούν άμεσα τον σχεδιασμό, και προϋποθέτουν μια συζήτηση ως προς τα καταλληλότερα μέσα, που μπορούν να διαφοροποιούνται κατά χώρο ανάλογα με την χρήση του, με πρωταρχικό γνώμονα την προστασία των ατόμων. Ο τομέας της ενεργητικής πυροπροστασίας, που αφορά τα συστήματα πυρόσβεσης, απαιτεί ειδική μελέτη από μηχανολόγο μηχανικό. Πολύ συνοπτικά, έχουν αναπτυχθεί ειδικά μέσα που θεωρούνται ως καταλληλότερα ιδιαίτερα για χώρους όπου φυλάσσονται έργα σε ύλες που μπορεί να καταστραφούν από την χρήση νερού, αν και διαφαίνεται η τάση επιστροφής στην ευρύτερη χρήση του νερού. Ορισμένα από αυτά είναι επικίνδυνα για τον άνθρωπο και η χρήση τους περιορίζεται σε χώρους όπου η παρουσία ατόμων είναι περιορισμένη και περιστασιακή, όπως αποθήκες έργων. Η παθητική πυροπροστασία αφορά κυρίως τα άτομα και διέπεται επίσης από κανονισμούς, που ορίζονται από τον Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό (ΓΟΚ), την Πυροσβεστική Υπηρεσία, και κανονισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

3 Οι κανονισμοί αυτοί έχουν ιδιαίτερη σημασία για τον σχεδιασμό, ή την επιλογή χώρων, αλλά και για τον σχεδιασμό διαρρύθμισης χώρων για την παρουσίαση εκθέσεων, με κύριο στόχο την απρόσκοπτη και έγκαιρη απομάκρυνση των ατόμων προς τις οδούς διαφυγής. Εξάλλου, οι κανονισμοί πυρασφαλείας σε χώρους κοινού προβλέπουν θέματα που αφορούν στα υλικά που χρησιμοποιούντα στις κατασκευές, από την χρήση άκαυστων υλικών, ή υλικών βραδείας καύσης, υλικών που δεν δημιουργούν τοξικά αέρι φλεγόμενα, κλπ. Από τα προαναφερθέντα συνοπτικά στοιχεία μπορεί κανείς να διαπιστώσει πώς ακόμη και μια τόσο εξειδικευμένη παράμετρος αποτελεί σημαντικό παράγοντα στον σχεδιασμό και στις επιλογές των υλικών, που μπορεί να αφορούν από τα κατασκευαστικά υλικά έως τα υφάσματα, τις επιλογές ή τον σχεδιασμό ειδικών προθηκών, στις ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις, ειδικού φωτισμού ιδιαίτερα. Στον εκθεσιακό χώρο, επηρεάζει τις διαδρομές: στη διαρρύθμιση πρέπει να προβλέπονται χώροι διακίνησης αντίστοιχου αριθμού ατόμων με το προβλεπόμενο κοινό και μάλιστα σε συνθήκες πανικού και ελεύθερη πρόσβαση προς τις εξόδους διαφυγής που βρίσκονται σε διάταξη σύμφωνα με τους κανονισμούς. Εάν αυτό προϋποθέτει περισσότερες των μία εξόδων από τον εκθεσιακό χώρο ή το μουσείο και αντιστρατεύεται την βασική αρχή ασφαλείας «μια είσοδος και έξοδος από τους εκθεσιακούς χώρους για το κοινό», συνεπάγεται πρόσθετα μέτρα φύλαξης των χώρων. Είναι επίσης ένας πρόσθετος παράγων σχετικά με το ζήτημα της αναγνωσιμότητας της διάρθρωσης των χώρων από το κοινό και άπτεται της σήμανσης, πέραν των ειδικών σημάτων. [Η παράμετρος «σεισμός» πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά την ανάρτηση ή στήριξη των εκθεμάτων, των βάσεων, η πλημμύρα, στον έλεγχο της στεγανότητας παραθύρων ή φεγγιτών...) Χωρικές δεσμεύσεις και τα τεχνικά μέσα και προδιαγραφές μετέχουν εν τέλει ζητημάτων ως προς την σημασιοδότηση της θεώρησης των έργων Οι χωρικές δεσμεύσεις και τα τεχνικά μέσα και προδιαγραφές που πηγάζουν από τις ολοένα αυξανόμενες και εξειδικευμένες απαιτήσεις συντήρησης των έργων πρέπει να συνταυτιστούν με την αναζήτηση ευελιξίας, με σύνθετες νοηματοδοτήσεις, με την αντίληψη του Μουσείου ως χώρου γνώσης, ως χώρου απολαύσεων. Τα θέματα που σχετίζονται με την προστασία και ασφάλεια των εκθεμάτων από φθορές με την έκθεσή τους σε ακατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες, αν και εξίσου ειδικό και τεχνικό θέμα, αποτελούν βασικές παραμέτρους του σχεδιασμού και της παρουσίασης των εκθεμάτων και μετέχουν εν τέλει ζητημάτων ως προς την σημασιοδότηση της θεώρησης των έργων.

4 Ο έλεγχος του εκθεσιακού περιβάλλοντος, αλλά και γενικότερα του περιβάλλοντος στους χώρους όπου αποθηκεύονται ή τοποθετούνται έργα ανταποκρίνεται στην βασική μουσειολογική αρχή διαφύλαξης των αντικειμένων των συλλογών και χειρισμού τους κατά τρόπο ώστε να διατηρηθούν για το μέλλον. Η καταλληλότητα των περιβαλλοντικών συνθηκών πρέπει να είναι ένα βασικό μέλημα σε όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων κατά την διαχείριση των συλλογών. Βέβαια, είναι σαφές πως η φυσιολογική φθορά και γήρανση των αντικειμένων μπορεί μόνο να επιβραδυνθεί. Ωστόσο, όσο μεγαλύτερη σημασία δίδεται στους παράγοντες φθοράς, η επίδρασή τους μπορεί να ελαχιστοποιηθεί, με σημαντικά αποτελέσματα. Σ ένα κλειστό χώρο, είτε πρόκειται για κτίριο, είτε για δωμάτιο, είτε για ένα κουτί, τα υλικά και ενεργειακά στοιχεία του περιβάλλοντος αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Σε μια έκθεση, για την προστασία των εκτιθεμένων αντικειμένων, είναι σημαντικό το περιβάλλον παρουσίασης να αναλύεται από αυτή την σκοπιά και οι περιβαλλοντικοί παράγοντες να ελέγχονται με την μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια. Οι κύριοι παράγοντες που πρέπει να λάβει κανείς υπόψη του είναι : - θερμοκρασία - σχετική υγρασία - αιωρούμενα σωματίδια και ρυπογόνοι παράγοντες - βιολογικοί οργανισμοί - αντιδράσεις των υλικών - φως Η αναγνώριση της σημασίας αυτών των παραγόντων στην οργάνωση εκθέσεων είναι ένα σχετικά πρόσφατο γεγονός, χαρακτηριστικό των τελευταίων ετών. Καθώς οι σχετικές έρευνες εξελίσσονται, προκύπτουν νέα δεδομένα, τίθενται νέα προβλήματα και συχνά απόψεις και προδιαγραφές αναθεωρούνται, ακόμη και σε πολύ σύντομα χρονικά διαστήματα. Και παρόλο που η ενημέρωση στον τομέα αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντική, η παρακολούθηση των εξελίξεων γίνεται όλο και πιο δύσκολη. Στο σχεδιασμό μιας εκθέσεως, είναι βασικό να μελετηθούν και να ταξινομηθούν τα εκθέματα ως προς περιβαλλοντικές παραμέτρους και να γίνει η αναγνώριση των απαιτουμένων συνθηκών έκθεσής τους. Οι κατάλληλες συνθήκες διαφοροποιούνται αναλόγως με το είδος του εκθέματος, όπως ύλες υποβάθρων - χαρτί, μουσαμάς, ξύλο, πέτρα, ύφασμα, δέρμα...-, ζωγραφικές ύλες - αυγοτέμπερες, λάδι, μολύβι, μελάνι...-, κ.α. Και είναι σημαντικό να ορισθούν οι απαιτήσεις εξ αρχής, γιατί καθοδηγούν τις επιλογές τρόπων ελέγχου των περιβαλλοντικών συνθηκών, και αποτελούν έναν από τους παράγοντες επιλογών και ελέγχου κατά την σχεδιαστική διαδικασία. Η δημιουργία και ο έλεγχος καταλλήλων συνθηκών μπορεί να εξασφαλισθεί είτε στο επίπεδο του συνολικού χώρου,

5 είτε σε ενσωματωμένους μικρότερους χώρους, ανοικτούς, όπως ζώνες φωτισμού, ή κλειστούς, όπως προθήκες, χώρους μέσα στον χώρο, ακόμη και κουτιά. Στους περίκλειστους αυτούς χώρους, δημιουργείται στον καθένα εσωτερικά ιδιαίτερο μικρό-κλίμα. Το μικρo-κλίμα αυτό επηρεάζεται από το κλίμα του περιβάλλοντος χώρου, τόσο λιγότερο βέβαια όσο πιο ερμητικά κλείνει ο ενσωματωμένος χώρος. Η ρύθμιση του συνολικού κλίματος είναι η ιδεώδης συνθήκη. Ωστόσο, είναι ευκολότερο, και συχνά, λόγω των διαφορετικού είδους εκθεμάτων είναι προτιμότερο, να ρυθμίζονται ξεχωριστά το γενικό κλίμα και το εκάστοτε μικρο-κλίμα. Στόχος είναι η διατήρηση των συνθηκών του περιβάλλοντος όσο το δυνατόν σε σταθερά επίπεδα. Αν και ο έλεγχος των συνθηκών στο γενικό περιβάλλον και τους εσώκλειστους χώρους αναφέρεται στην ρύθμιση των ιδίων παραγόντων, τα στοιχεία που πρέπει κανείς να λάβει υπ όψιν του διαφοροποιούνται. Σημαντική παράμετρος που επηρεάζει τα επίπεδα των ρυθμίσεων και τις μετρήσεις ελέγχου είναι καταρχήν οι κλιματικές συνθήκες της περιοχής όπου βρίσκεται ο εκθεσιακός χώρος, εάν το κλίμα είναι ξηρό ή υγρό, κρύο ή θερμό, καθαρό ή μολυσμένο. Η ακριβής γνώση των στοιχείων αυτών είναι ιδιαίτερα χρήσιμη και προϋποθέτει σειρά τακτών μετρήσεων κατά μεγάλα χρονικά διαστήματα και σε διάφορες περιόδους του έτους. Θα ήθελα να αναφέρω εδώ, πως τέτοιες μετρήσεις στους εκθεσιακούς χώρους συχνά περιλαμβάνονται στα στοιχεία που ζητούνται από μουσεία ή οργανισμούς στις διαπραγματεύσεις για τον δανεισμό εκθεμάτων. Σχετικά με την θερμοκρασία, πρέπει να ορισθούν τα επιθυμητά επίπεδα και να ελεγχθεί κατά πόσον είναι εφικτό να επιτευχθούν και να διατηρηθούν, θεωρώντας ως γενικές βέλτιστες τιμές γύρω στους 21οC και 50% ± 5% σχετικής υγρασίας. Κατά τον σχεδιασμό της παρουσίασης μιας έκθεσης, οι αναδιαρρυθμίσεις χώρων είναι μια συνήθης πρακτική, χώροι μετατρέπονται ή κλείνονται. Η γνώση των συστημάτων θέρμανσης, εξαερισμού και κλιματισμού του κτιρίου είναι σημαντική και πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά το σχεδιασμό. Εάν οι δυνατότητες των συστημάτων του κτιρίου δεν καλύπτουν τις απαιτήσεις, μπορούν να προβλεφθούν τοπικά συστήματα, όπως κλιματιστικά σώματα ή αφυγραντές. Αλλά και, απλές λύσεις, όπως η χρήση πετασμάτων σε παράθυρα, ώστε να εμποδίζεται το ηλιακό φως, μπορεί να μειώσει τα προβλήματα και κυρίως τις διακυμάνσεις των τιμών κατά την διάρκεια της ημέρας, καθώς η σταθερή θερμοκρασία είναι κρίσιμη για τη καλύτερη διατήρηση των έργων. Με στόχο την, κατά το δυνατόν, σταθερότητα των περιβαλλοντικών συνθηκών πρέπει να συμπεριληφθούν στον σχεδιασμό των συστημάτων διαχείρισης τους στοιχεία μεταβαλλόμενα, όπως η θερμότητα που εκπέμπεται από τα φωτιστικά σώματα, ή η παρουσία κοινού στους χώρους που επηρεάζει τις συνθήκες του περιβάλλοντος και σε περιόδους μεγάλης προσέλευσης επισκεπτών μπορεί να τις επηρεάσει σημαντικά.

6 Η διαχείριση των περιβαλλοντικών συνθηκών είναι εφικτή εφόσον οι πραγματικές συνθήκες είναι γνωστές. Στους εκθεσιακούς χώρους προβλέπονται απαραίτητα εργαλεία μετρήσεων, όπως υγροθερμογράφοι, που καταγράφουν σε μια ταινία τα επίπεδα θερμοκρασίας και υγρασίας για μια περίοδο. Συνήθως τοποθετούνται σε επιλεγμένα σημεία, σε ανεξάρτητες βάσεις, τα δε καταγραφόμενα στοιχεία αποτελούν ένα αρχείο που επιτρέπει στους επιμελητές να γνωρίζουν τις συνθήκες στις οποίες έχουν εκτεθεί τα αντικείμενα των συλλογών. Η παρουσία εργαλείων μετρήσεων στον εκθεσιακό χώρο, πέραν του λειτουργικού τους ρόλου ως πρωτογενούς σημασίας, εκφράζουν την μέριμνα για την άρτια συντήρηση των εκθεμάτων, θέμα ηθικής και επιστημονικής τάξεως και τεκμηριώνουν το επιστημονικό - τεχνολογικό υπόβαθρο της οργανώσεως της εκθέσεως, συμβάλλοντας στην σημασιοδότηση της έκθεσης και ως επιστημονικού γεγονότος. Θα ήθελα να σημειώσω εδώ πως, ο βαθμός και η μορφή εμφάνισης ή απόκρυψης του τεχνολογικού υποβάθρου των εκθεσιακών χώρων, αποτελεί μια από τις ενδιαφέρουσες παραμέτρους σχεδιασμού και καθορίζεται από τις αρχιτεκτονικές επιλογές ως προς τον χαρακτήρα του χώρου. Εξ άλλου, στοιχεία των συστημάτων αυτών, όπως στόμια, μπορούν να αποτελέσουν στοιχεία ορισμού του χώρου (άξονες, όρια... ) Η προστασία από σωματίδια (σκόνες) και ρυπογόνους παράγοντες είναι ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα. Φίλτρα στα συστήματα κλιματισμού είναι ένα βασικό μέσο. Οι διπλές πόρτες σε εκθεσιακούς χώρους, αλλά και στο κτίριο, λειτουργούν ως παγίδες για τις σκόνες και μειώνουν την ανανέωση του αέρα. Ο συστηματικός καθαρισμός των εκθεσιακών χώρων και η χρήση προϊόντων καθαρισμού που κατακρατούν την σκόνη είναι απαραίτητος. Η μη έκθεση των έργων στους ρύπους και σκόνες που προκύπτουν από τις εργασίες στους χώρους κατά την προετοιμασία της παρουσίασης των εκθεμάτων, είναι προφανής απαίτηση. Η απαγόρευση καπνίσματος στους χώρους όπου βρίσκονται εκθέματα, είναι επίσης προφανής αρχή, καθώς η επιβλαβής επενέργεια του καπνού των τσιγάρων στα εκθέματα είναι δεδομένη. Ιδιαίτερα ευαίσθητα εκθέματα θα πρέπει να τοποθετούνται σε χώρους ερμητικά κλειστούς στον περιβάλλοντα αέρα. Είναι, επίσης, ένας παράγων που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και κατά την επιλογή υλικών για την παρουσίαση των εκθεμάτων. Η προστασία των συλλογών από ζώντες οργανισμούς είναι μια άλλη κατηγορία. Συχνός έλεγχος των χώρων και των εκτεθειμένων έργων για προσβολή από οργανισμούς, απαγόρευση τροφίμων και ποτών στους εκθεσιακούς χώρους, συστηματικός καθαρισμός των χώρων είναι βασικές αρχές.

7 Προβλήματα για την προστασία των εκθεμάτων θέτουν επίσης τα υλικά κατασκευής των χώρων και των κατασκευών για την παρουσίαση των εκθεμάτων. Τα κατασκευαστικά υλικά και χρώματα μπορούν να περιέχουν κόλλες, διαβρωτικές ουσίες, γενικότερα ουσίες που ελευθερώνουν αέρια, έλαια, σκόνες, χημικές ουσίες. Αυτοί οι παράγοντες, όπως και παράγοντες που αναφέρθηκαν ήδη, όπως η συμπεριφορά των υλικών στην φωτιά, καθιστούν την επιλογή των υλικών κατά τον σχεδιασμό του εκθεσιακού χώρου μια ιδιαίτερα σημαντική διαδικασία, ιδιαίτερα δε κατά τον σχεδιασμό της έκθεσης μονίμων συλλογών. Ο σχεδιαστής πρέπει να γνωρίζει τα χαρακτηριστικά του κτιρίου, των υλικών και τις ειδικές απαιτήσεις των αντικειμένων της συλλογής, να εκτιμήσει την διάδραση των υλικών, ώστε να χειριστεί αναλόγως τον χώρο και το τρόπο έκθεσης των αντικειμένων. Το θέμα καθίσταται κρίσιμο ειδικά όσον αφορά στον σχεδιασμό και την κατασκευή, προθηκών, πλαισίων και γενικότερα χώρων όπου περικλείεται το έκθεμα. Ο έλεγχος του συνόλου των μεταβλητών στο μικρο- κλίμα των χώρων αυτών είναι σημαντικός γιατί το έκθεμα είναι άμεσα εκτεθειμένο σ αυτό και τα όποια προβλήματα μεγιστοποιούνται στον περιορισμένο χώρο. Αν και είναι κατά βάσει ένα κλειστό σύστημα, ιδιαίτερα προβλήματα δημιουργούνται από τη έκλυση θερμότητας του συστήματος φωτισμού. Είτε τα φωτιστικά σώματα είναι ενσωματωμένα, οπότε και η θερμότης μπορεί να καταστεί σημαντικό πρόβλημα, είτε η φωτιστική πηγή είναι εξωτερική, ωστόσο και από ικανή απόσταση μπορεί να αυξήσει σημαντικά την θερμότητα μέσα στον κλειστό χώρο και να επιδράσει σημαντικά στις συνθήκες θερμοκρασίας. Υψηλές θερμοκρασίες δημιουργούν ουσιαστικά προβλήματα, εντείνοντας τις όποιες χημικές αντιδράσεις, επιδρούν στην σχετική υγρασία, επιπλέον οι διακυμάνσεις στο φωτισμό, κλειστός ή ανοικτός ανάλογα με τις ώρες λειτουργίας της έκθεσης, δημιουργούν απότομες διακυμάνσεις στο μικροκλίμα και μπορεί να το καταστήσουν προβληματικό για τα εκθέματα. Όλα τα εκθέματα δεν είναι το ίδιο ευαίσθητα σε παράγοντες όπως το φως, η θερμότης και η υγρασία. Ωστόσο, υλικά όπως χαρτί, χρωστικές ουσίες, δέρμα, ξύλο, ορισμένα πετρώματα ή υφάσματα επηρεάζονται ιδιαίτερα από περιβαλλοντικές διακυμάνσεις και οι συνθήκες έκθεσής τους πρέπει να προσεχθούν ειδικά. Η αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων εξαρτάται κάθε φορά από τις ειδικές συνθήκες έκθεσης και παρουσίασής. Κατά κανόνα, η κατά το δυνατόν απομάκρυνση της φωτιστικής πηγής από το έκθεμα, ελαττώνει τα προβλήματα. Η χρήση ειδικών φωτιστικών σωμάτων, ή νέων τύπων φωτιστικών συστημάτων, όπως οι οπτικές ίνες ή τα leds, η πρόβλεψη εξαερισμού των βιτρινών ή προθηκών, όταν δεν αντιβαίνουν σε άλλες απαιτήσεις ή προδιαγραφές, η χρήση ειδικών ουσιών για τον έλεγχο της υγρασίας, μπορούν επίσης να επιλύσουν τα προβλήματα.

8 Ενδεικτικά θα ήθελα να αναφερθώ στην βέλτιστη πλαισίωση έργων σε χαρτί, παίρνοντας ένα εκ πρώτης όψεως απλό παράδειγμα, όπου μπορεί να φανεί ένα σύνολο παραγόντων που αλληλεπιδρούν, καθώς είναι σημαντικό - να γνωρίζει κανείς την σύσταση των passepartouts που θα χρησιμοποιηθούν, επιλέγοντας π.χ. βαμβακερό ή, ακόμη καλύτερα, αντιόξινο χαρτί για να αποφευχθούν επιδράσεις από οξέα ή χημικές ενώσεις που παράγει το ξύλο, - να τοποθετήσει έτσι το έργο ώστε να μην έρχεται σε επαφή με το τζάμι ή plexiglass, τοποθετώντας ενδιαμέσως στοιχεία που δημιουργούν μια κενή ζώνη, - να επιλέξει ειδικό γυαλί ή plexiglass που απορροφά την υπεριώδη ακτινοβολία του φωτός, - να τοποθετήσει ειδικό υλικό που απορροφά την υγρασία που δημιουργούν οι απότομες αλλαγές στις συνθήκες θερμοκρασίες (όπως όταν αναβοσβήνουν τα φώτα), όπως ειδικά άλατα ή κρυστάλλους sillica, - να χρησιμοποιήσει ή να σχεδιάσει ειδικό πλαίσιο που να επιτρέπει την υλοποίηση των παραπάνω οδηγιών. Το φως είναι ίσως ο παράγοντας που απασχολεί περισσότερο όλους όσους εμπλέκονται σε μια έκθεση. Οι επιδράσεις της θερμότητας που παράγεται από το φως (υπέρυθρη ακτινοβολία, IR) αναφέρθηκαν πρωτύτερα, σε άλλα σημεία. Αλλά και κάθε έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία (UV) του φωτός επιφέρει, σε μεγάλο βαθμό, καταστροφικές αλλοιώσεις στα αντικείμενα Οι φθορές είναι μη-αντιστρέψιμες και συσσωρεύονται, κάθε περίοδος έκθεσης του αντικειμένου σε υπεριώδη ακτινοβολία ελαττώνει την προσδοκώμενη περίοδο ζωής του. Ορισμένες ύλες είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στην υπεριώδη ακτινοβολία, όπως ορισμένες χρωστικές ουσίες, το δέρμα, τα μεταξωτά, τα φτερά, ή τα μαλλιά. Ωστόσο το φως είναι απαραίτητο στοιχείο. Κατά τον σχεδιασμό μιας έκθεσης, οι επιλογές φωτισμού είναι καθοριστικές και για την συνολική ατμόσφαιρα του χώρου και το ύφος της παρουσίασης. Η βασική αρχή προστασίας των συλλογών από τις επιδράσεις του φωτός είναι η ελαχιστοποίηση του χρόνου έκθεσης των αντικειμένων σ αυτό και της έντασής του. Οι χρόνοι κατά τους οποίους ένα αντικείμενο εκτίθεται στο φως αφορά κυρίως στην διαχείριση των συλλογών και της λειτουργίας των χώρων. Ιδιαίτερα ευαίσθητα αντικείμενα μπορούν να εκτίθενται περιορισμένα χρονικά διαστήματα, με εναλλαγές τους στις εκθέσεις μονίμων συλλογών, ή στην ένταξή τους σε περιοδικές εκθέσεις. Η επίτευξη των χαμηλότερων επιπέδων φωτισμού μπορεί πραγματοποιηθεί με πολλούς τρόπους. Είναι βασικό να κατανοήσει κανείς ότι η φωτεινότητα είναι αντιληπτική αίσθηση και όχι ποσότητα φωτισμού. Οι σχέσεις γενικού και ειδικού φωτισμού, σένα χώρο σχετικά σκοτεινό, με γενικό επίπεδο φωτισμού τα 30 lux, αντικείμενα φωτισμένα με 50 lux εμφανίζονται φωτεινά, οι αντιθέσεις γενικότερα, όπως οι τονικές και χρωματικές αντιθέσεις,

9 επιτρέπουν την αίσθηση ενός καλά φωτισμένου αντικειμένου με χαμηλά επίπεδα φωτισμού. Στην επιλογή φωτιστικών σωμάτων για τον τεχνητό φωτισμό, η επιλογή τύπου φωτιστικής πηγής (φθορισμού, ιωδίνης, πυρακτώσεως, leds, κλπ), σχετίζεται άμεσα με την εκπομπή ακτινοβολίας. Οι λάμπες φθορισμού, ενώ εκπέμπουν σχετικά μικρή θερμότητα, παράγουν την υψηλότερη υπεριώδη ακτινοβολία. Το αντίστροφο ισχύει για τις λάμπες πυρακτώσεως. Ειδικά φίλτρα για την υπεριώδη ακτινοβολία, φωτισμός εξ ανακλάσεως, νέα συστήματα φωτισμού όπως οι οπτικές ίνες, leds, με φως χωρίς UV και εκλυόμενη θερμότητα, βοηθούν στην αντιμετώπιση των προβλημάτων. Μετρούμε συνήθως τα επίπεδα φωτισμού σε LUX. Οι σύγχρονες γενικές προδιαγραφές θέτουν ως ανώτατα επίπεδα για φωτοευαίσθητα αντικείμενα, τα 150 lux για λάδια, δέρμα, λάκες, κοκάλινα αντικείμενα, και 50 lux για υφάσματα, σχέδια, χαρακτικά, ακουαρέλες, χειρόγραφα και βιβλία, φυτικά και ζωικά είδη..., με 300 lux ως ικανοποιητικό επίπεδο φωτισμού για αίθουσες διαλέξεων, περιοχές κυκλοφορίας κλπ. Με βάσει αυτές τις γενικές αρχές, μπορούμε να συζητήσουμε ένα ευρύτερο φάσμα θεμάτων, ιδιαίτερα επειδή ο φωτισμός υπήρξε και είναι μια από τις καθοριστικές παραμέτρους στις εξελίξεις των αντιλήψεων για τα μουσεία και τους τρόπους έκθεσης. Ο έλεγχος του φωτός στον εκθεσιακό χώρο είναι πρωταρχική απαίτηση και σε αυτό το ζητούμενο οι τυπολογία των λύσεων που προτείνονται, τόσο με τη αρχιτεκτονική του κτιρίου, όσο και με την αρχιτεκτονική του εκθεσιακού περιβάλλοντος, είναι ευρύτατη και πολυποίκιλη. Το πρώτο ζήτημα αφορά στην σχέση φυσικού και τεχνητού φωτισμού. Ο τεχνητός φωτισμός είναι εξ αντικειμένου άμεσα ελεγχόμενος. Το είδος, η ένταση, οι ποιότητά του, μπορεί να καθορισθεί με τις επιλογές φωτιστικών συστημάτων, λαμπτήρων, το βαθμό θερμότητας ή ψυχρότητας του φωτός (βαθμούς Kelvin), την χρήση συστημάτων αυξομειώσεως της έντασης (dimmers), αλλά και με επιλογές ως προς την θέση και τοποθέτηση των φωτιστικών συστημάτων, την δημιουργία ζωνών, τις εναλλαγές και διαφοροποιήσεις μέσα στο σύνολο, την επίτευξη ομοιομορφίας ή δραματικού φωτισμού. Στις επιλογές ως προς τον φωτισμό συμμετέχει εξ άλλου και η σημασία που τα συστήματα φωτισμού, ως σημαίνουσες μορφές, αποκτούν στην αναγνωσιμότητα του χώρου και της έκθεσης, παράμετρος σημαντική στο ιδεολογικό και στο σχεδιαστικό επίπεδο. Ο φυσικός φωτισμός προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα και, ιδωμένος και σε σχέση με την έννοια του ανοίγματος, γίνεται κρίσιμος στην σχέση του εκθεσιακού χώρου με το ευρύτερο εξωτερικό του περιβάλλον. Αυτή η παράμετρος απασχολεί ιδιαίτερα και τους αρχιτέκτονες,

10 σε όλο το εύρος των σημερινών επεμβάσεων σε μουσεία, είτε πρόκειται για τον σχεδιασμό νέων κτιρίων, είτε για μετατροπές υπαρχόντων χώρων, σε όλες τις διαφορετικές περιπτώσεις τόπου και χώρου ένταξής τους, για όλο το φάσμα των τύπων των συλλογών για τα οποία προορίζονται. Εκτός από τις αισθητικές και αρχιτεκτονικές θεωρήσεις, στις οποίες θα επανέλθουμε, ο φωτισμός είναι ένα στοιχείο που αναδεικνύει την τάση ένταξης όλο και πολυπλοκότερων μηχανισμών στους εκθεσιακούς χώρους, τις συνεπαγόμενες απαιτήσεις τρόπων και συστημάτων διαχείρισής τους, πολυπλοκότητα στον προγραμματισμό και χειρισμό, προβλήματα συντήρησης κ.α., αλλά και θέματα κόστους, που αφορούν κυρίως στην διαχείριση του κόστους λειτουργίας μιας έκθεσης, παράγοντες στους οποίους, συχνά, δεν δίδεται η πρέπουσα σημασία, και αυτό αφορά γενικότερα την διαχείριση του συνόλου των ενεργειακών συστημάτων ενός κτιρίου. Η σημερινή τάση είναι προς τον συνδυασμό χρήσης του φυσικού φωτισμού και συστημάτων τεχνητού φωτισμού. Και για τον φυσικό φωτισμό τα παραδείγματα συγκλίνουν στην άποψη ότι το φώς έρχεται από ψηλά. Η δημιουργία ή χρήση διαφώτιστων οροφών ή τμημάτων της οροφής, θέτει τρία βασικά προβλήματα, να ελεγχθεί η φωτεινή ροή, -ή ένταση του ηλιακού φωτός, οι έντονες αυξομειώσεις φωτεινότητας κατά την διάρκεια της μέρας- ώστε να δημιουργηθεί και να διατηρηθεί ένα επιθυμητό αλλά και σταθερό επίπεδο φωτισμού στον χώρο, να αποφευχθεί η άμεση πρόσπτωση ηλιακών ακτινών πάνω στα έργα, και να αποφευχθούν η δημιουργία φαινομένων σέρας που επηρεάζουν δραματικά τις περιβαλλοντικές συνθήκες στο χώρο, αλλά και ακουστικά προβλήματα, που δημιουργεί η χρήση υάλινων πετασμάτων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων συστημάτων φωτισμού μπορούμε να δούμε σε σχεδόν όλα τα πρόσφατα κτισμένα μουσεία και εκθεσιακά κέντρα, ή τις ανακαινίσεις ή αναδιαμορφώσεις μουσείων τις τελευταίες δεκαετίες, όπως στην καινούργια πτέρυγα της Royal Academy of Arts, Sackler Galleries, στο Λονδίνο, ή στο Λούβρο, στο Παρίσι, όπου στις σύνθετες επεμβάσεις περιλαμβάνονται καλύψεις εσωτερικών αυλών με ελαφρές κατασκευές και διαφώτιστες καλύψεις, φωτεινά ανοίγματα ή στέγες ποικίλων διαστάσεων και μορφών, θολωτές, δίριχτες, πυραμιδοειδείς, επίπεδες. Η δημιουργία μιας διπλής επιφάνειας κατά κανόνα, επιτρέπει στο φυσικό φώς που διαπερνά τη γυάλινη στέγη και τους φεγγίτες στις πλάγιες όψεις των χώρων, να φιλτράρεται και να διαχέεται με την χρήση ειδικών υαλοπινάκων, να ελέγχεται και να κατευθύνεται με την χρήση περσίδων ή ανακλαστήρων, σταθερών ή κινητών, ηλεκτρονικά, ηλεκτρικά ή χειροκίνητα ελεγχομένων. Στην κάλυψη των εσωτερικών αυλών Marly και Puget, στην ανακαίνιση της πτέρυγας Richelieu του Λούβρου, όπου στεγαζόταν το Υπουργείο Οικονομικών, οι αρχιτέκτονες M.I.Pei, M.Macary και P.Rice ενέταξαν στην εσωτερική διαδρομή του Μουσείου, χώρους που ήταν αρχικά εξωτερικές αυλές, και στις οποίες τοποθετήθηκαν γλυπτά εξωτερικού χώρου. Το μέγεθος

11 και το είδος των έργων προϋπέθετε χώρο μνημειακών διαστάσεων, ώστε να διατηρηθεί και η αίσθηση υπαιθρίου χώρου και για τα μεγαλύτερα συμπλέγματα. Οι αυλές καλύφθηκαν με γυάλινους θόλους, που τοποθετήθηκαν στο όριο των εσωτερικών όψεων του κτιρίου ώστε να είναι αναγνώσιμη η αρχιτεκτονική του κτιρίου, που δημιουργήθηκαν με ελαφρά μεταλλική κατασκευή. Ενταγμένες στο μουσειακό χώρο, οι αίθουσες που δημιουργήθηκαν έπρεπε να ανταποκρίνονται στις μουσειογραφικές αρχές. Εκτός από την αποφυγή άμεσης έκθεσης στον ήλιο των γλυπτών, έπρεπε να αποφευχθεί και η προβολή σκιών που θα δημιουργούσε η ίδια η μεταλλική κατασκευή. Η δομή της κατασκευής επέτρεψε την χρήση στοιχείων αρκετά λεπτών ώστε η προβαλλόμενη σκιά να διαχέεται και να μην είναι διακριτές ραβδώσεις στα έργα ή το δάπεδο. Ένα σύστημα περσίδων, από λεπτούς σωλήνες, που τοποθετείται στο ίδιο κάναβο με τα τζάμια, φιλτράρει το φώς, δημιουργεί την αίσθηση ομοιογενούς ενιαίου φωτεινού θόλου, λύνει το πρόβλημα της εμφάνισης φαινομένων σέρας, αμβλύνει σημαντικά, ακουστικά προβλήματα (στους σωλήνες ενσωματώνεται και ηχοαποροφητικό υλικό). Επί πλέον, το βράδυ αποφεύγεται η αίσθηση της τρύπας, δίνοντας υλική υπόσταση στον θόλο. Ενα σύστημα τεχνητού φωτισμού, ανηρτημένο στην κατασκευή, που συντονίζεται με τις διακυμάνσεις του φυσικού φωτισμού, επιτρέπει την διατήρηση ενός σχετικά ενιαίου επιπέδου φωτισμού και, το βράδυ, εξασφαλίζει τον γενικό φωτισμό του χώρου και των όψεων, όπως και τον ειδικό φωτισμό των έργων. Η ίδια η μορφή της οροφής και των φωταγωγών, των ανακλαστήρων, ενώ είναι καθοριστική για την ποιότητα και τον χαρακτήρα του φωτισμού, είναι επίσης καθοριστική της μορφής και των ποιοτήτων του χώρου, ως στοιχείων που συνθέτουν την μορφή του, όπως είναι και ο χειρισμός του φωτός. Λύσεις, που αποσυνδέουν και διαφοροποιούν την αίσθηση του φυσικού φωτισμού σ έναν χώρο από την λειτουργία του συστήματος τεχνητού φωτισμού των εκθεμάτων, δίνουν την δυνατότητα, ιδιαίτερα σε επιλεγμένες περιοχές όπως μεταβατικούς χώρους σε μια διαδρομή, οι χειρισμοί του φυσικού φωτός να δημιουργούν χώρους με διαφορετικές ποιότητες, ζώνες, τοπόσημα, ρυθμούς με εναλλαγές φωτεινότητας, φωτός και σκιάς. Στον εκθεσιακό χώρο, ανάλογοι χειρισμοί, δίνουν την δυνατότητα στον επισκέπτη να αντιλαμβάνεται τις αλλαγές στον εξωτερικό χώρο, διακυμάνσεις της φωτεινότητας, τις ώρες της ημέρας, ακόμη και οπτικές φυγές στον ουρανό ή το τοπίο, δίνουν την δυνατότητα διαφοροποίησης και σήμανσης ζωνών κίνησης και έκθεσης στους χώρους, διαφοροποίησης του γενικού φωτισμού από τον ειδικό φωτισμό. Με την επεξεργασία του συνόλου των συστημάτων τεχνητού φωτισμού σ εναν χώρο, ανάλογοι χειρισμοί μπορούν να οδηγήσουν σε αντίστοιχα αποτελέσματα.

12 Είναι πλέον σύνηθες σε μια έκθεση να χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα πολλά συστήματα φωτισμού. Ο φωτισμός του χώρου εξαρτάται από το συνολικό χαρακτήρα και το ύφος της έκθεσης. Όταν έχουν αποσαφηνιστεί οι απαιτούμενες προδιαγραφές για κάθε κατηγορία εκθεμάτων, οι ομαδοποιήσεις των εκθεμάτων σύμφωνα με την επιστημονική άποψη του επιμελητή, και έχουν συζητηθεί απόψεις για τους στόχους της έκθεσης, τον χαρακτήρα της και τον τρόπο παρουσίασης των εκθεμάτων, η χωρική έκφραση των θέσεων και απόψεων και η ανταπόκριση στις προδιαγραφές καθοδηγεί αλλά και επηρεάζεται από τον χειρισμό της παραμέτρου φωτισμός. Σε περιπτώσεις όπου τα εκθέματα παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους ως προς τις περιβαλλοντικές προδιαγραφές και φωτισμού που απαιτούνται, τότε η δημιουργία ζωνών ή χώρων με διαφορετικά χαρακτηριστικά είναι απαραίτητη. Η συνταύτιση χώρων με τις απαιτούμενες ποιότητες, με τις επιθυμητές ομαδοποιήσεις, συναρτήσεις μεταξύ των εκθεμάτων, σχετικής θέσης τους στις διαδρομές θεώρησής τους, ανάδειξης τους, είναι από τα πολύ ενδιαφέροντα προβλήματα κατά τον σχεδιασμό της παρουσίασης μιας έκθεσης. Το πρόβλημα γίνεται ακόμη πιο σύνθετο με την εξυπηρέτηση απόψεων σχετικά με την επιδιωκόμενη αντίληψη των εκθεμάτων, αλλά και των στόχων της έκθεσης, από τον επισκέπτη. Ζητήματα όπως - η ομοιογένεια στον φωτισμό των εκθεμάτων, ή η δημιουργία «εντάσεων», - η «αντικειμενική» ή «επιστημονική» παρουσίαση, ή η δραματοποίηση της παρουσίασης - οι σχέσεις τρόπου φωτισμού με ιστορικές αναφορές, επίπεδα φωτισμού για τα οποία σχεδιάστηκε το έργο, αρχική θέση τοποθέτησής του και κατευθύνσεις του φωτός, - έννοιες όπως η πιστότητα των χρωμάτων και σχετικές απόψεις ως προς την ένταση και το χρώμα του φωτός, - απόψεις ως προς την ψυχολογική αντίδραση του κοινού σε φωτεινούς ή σκοτεινούς χώρους, ψυχρό ή θερμό φωτισμό, είναι μερικοί από τους θεωρητικούς προβληματισμούς που ορίζουν στόχους και που επικαθορίζουν τις εν τέλει επιλογές κατά τον σχεδιασμό της παρουσίασης. Σήμερα, με την διεύρυνση του κοινού που επισκέπτεται μουσεία και εκθέσεις, και την αντίληψη του μουσείου ως χώρου πέραν της απόκτησης γνώσεων και αισθητικής απόλαυσης, ως χώρου αναψυχής και δραστηριότητας του ελεύθερου χρόνου, τόσο τα χαρακτηριστικά των επισκεπτών, όσο και οι αναμονές τους, είναι πολλαπλές και με μεγάλες διαφοροποιήσεις. Η ανταπόκριση στις επιθυμίες και ανάγκες του ευρύτερου κοινού είναι αναγκαία για την βιωσιμότητα ενός μουσείου σήμερα και την οργανική θέση του στην σύγχρονη κοινωνία. Η βελτίωση της αποδοχής του, καθιστώντας την μουσειακή εμπειρία μια πρόκληση, αντικαθιστά όλο και περισσότερο την

13 ελιτίστικη, ακαδημαϊκή αντιμετώπιση που υπήρξε συνήθης αντίληψη και πρακτική για πολλούς οργανισμούς. Η ένταξή του στις δραστηριότητες αναψυχής και ελευθέρου χρόνου έχει σημαντικές θετικές πλευρές, και οδήγησε στον προβληματισμό πάνω στις θέσεις και αρχές που διέπουν τα σύγχρονα μουσεία και στην αναθεώρηση πολλών πεποιθήσεων και πρακτικών, που αποτελούν ένα άλλο σύνθετο πεδίο προβληματισμών. Σόνια Χαραλαμπίδου-Διβάνη Καθ.ΕΜΠ