TΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ ΠΩΣ ΟΙ ΠΛΟΥΣΙΟΙ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΠΛΟΥΣΙΟΤΕΡΟΙ ΕΝΩ ΟΙ ΥΠΟΛΟΙΠΟΙ ΠΛΗΡΩΝΟΥΝ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΦΟΡΟΥΣ. Μετάφραση: Nίκος Ρούσσος

NICHOLAS SHAXSON OFFSHORE TΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ ΠΩΣ ΟΙ ΠΛΟΥΣΙΟΙ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΠΛΟΥΣΙΟΤΕΡΟΙ ΕΝΩ ΟΙ ΥΠΟΛΟΙΠΟΙ ΠΛΗΡΩΝΟΥΝ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΦΟΡΟΥΣ Μετάφραση: Nίκος Ρούσσος Επιστημονική επιμέλεια Πρόλογος στην ελληνική έκδοση: Κώστας Μελάς ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ

OFFSHORE ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ Τίτλος πρωτοτύπου: Treasure Islands Συγγραφέας: Nicholas Shaxson Μετάφραση: Nίκος Ρούσσος Επιστημονική επιμέλεια: Κώστας Μελάς ιόρθωση: Αλέξανδρος Καρατζάς Copyright 2011, Nicholas Shaxson First published as Treasure Islands by The Bodley Head 2011, Εκδόσεις Κυριάκος Παπαδόπουλος Α.Ε. για την ελληνική γλώσσα Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμιά διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη ιεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 2011 EK ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ Καποδιστρίου 9, 144 52 Μεταμόρφωση Αττικής τηλ.: 210 2816134, e-mail: info@picturebooks.gr ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙO Μασσαλίας 14, 106 80 Αθήνα, τηλ.: 210 3615334 www.peopleneedtoknow.gr / www.picturebooks.gr ISBN 978-960-484-267-4

Στον Τζορτζ, τον Όσκαρ και την Έμα

ΠEΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος στην ελληνική έκδοση... 11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Πώς η αποικιοκρατία βγήκε από την εξώπορτα και ξαναμπήκε απ το παράθυρο... 21 1. ΚΑΛΩΣΟΡΙΣΑΤΕ ΣΤΟ ΠΟΥΘΕΝΑ Μια γνωριμία με το σύστημα των υπεράκτιων κέντρων... 31 2. ΤΥΠΙΚA ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚO Η φορολόγηση των αδερφών Βέστεϊ: βγάζοντας από τη μύγα ξύγκι... 63 3. Η ΠΡΟΣΟ ΟΦΟΡΟΣ ΑΣΠΙ Α ΤΗΣ ΟΥ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑΣ Ελβετία, η αρχαιότερη επικράτεια εχεμύθειας στην Ευρώπη... 83 4. ΤΟ ΑΝΤΙΘΕΤΟ ΤΟΥ OFFSHORE Ο Τζον Μέιναρντ Κέινς και η πάλη ενάντια στο χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο...101 5. ΕΥΡΩ ΟΛΑΡΙΟ: ΤΟ ΑΚΟΜΑ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ ΜΠΙΓΚ ΜΠΑΝΓΚ Οι αγορές ευρωδολαρίων, οι τράπεζες και η μεγάλη φυγή... 121 6. ΥΦΑΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΙΣΤΟ ΤΗΣ ΑΡΑΧΝΗΣ Πώς η Βρετανία έχτισε μια νέα υπερπόντια αυτοκρατορία... 149 7. Ο ΞΕΠΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ Πώς η Αμερική έμαθε να μην ανησυχεί, αλλά να λατρεύει τις υπεράκτιες μπίζνες... 175 8. ΟΙ ΑΠΥΘΜΕΝΟΙ ΟΧΕΤΟΙ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Πώς οι φορολογικοί παράδεισοι βλάπτουν τις φτωχές χώρες... 203 9. ΤΟ ΟΛΩΜΑ ΚΑΙ ΤΟ ΛΑΒΡΑΚΙ Οι ρίζες της κρίσης... 227 10. ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ Αντιμετωπίζοντας τους ιδεολογικούς μαχητές του υπεράκτιου συστήματος... 261

11. Η ΖΩΗ ΣΤΟ ΝΗΣΙ Ο ανθρώπινος παράγοντας... 289 12. ΓΡΥΠΑΣ Ο Οργανισμός της Πόλης του Λονδίνου... 323 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Να πάρουμε πίσω την κουλτούρα μας...367 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ...381 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...413

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση 1. Το έργο του Nicholas Shaxson αποτελεί μια εξονυχιστική διερεύνηση των πολυεπίπεδων μορφών του φαινομένου των φορολογικών παραδείσων ή των εξωχώριων κέντρων, αναδεικνύοντας περίτρανα μια πραγματικότητα η οποία εντέχνως κρύβεται πίσω από ιδεολογήματα τύπου «ελεύθερων και αποτελεσματικών αγορών» και άλλου τύπου παρόμοια μυθεύματα, όπως π.χ. η «διαφάνεια και η αποτελεσματικότητα». Αντιμετωπίζει το συγκεκριμένο φαινόμενο με σφαιρικό, συστηματικό και συγκροτημένο τρόπο, καταφέρνοντας να συνδέσει με απόλυτη επιτυχία το πολιτικό, το ιδεολογικό και το οικονομικό επίπεδο, και συνάγοντας συμπεράσματα που δύσκολα δύνανται να αμφισβητηθούν. Έτσι φωτίζει τις οικονομικές αλληλουχίες του φαινομένου, τα πολιτικά δρώμενα που το υποστηρίζουν, καθώς και τις ιδεολογίες που επιχειρούν να το θεμελιώσουν. Άλλωστε η ανάδειξη των τελευταίων αυτών σημείων αποτελεί και τη δύναμη πυρός του πονήματος. Τούτο γιατί, λίγο πολύ, οι οικονομικές προεκτάσεις και επιπτώσεις του φαινομένου των «φορολογικών παραδείσων» έχουν αναδειχθεί από πολλές πλευρές. Ειδικότερα εκείνη η πλευρά που αναδεικνύει, ας το πούμε έτσι, τη λογιστική πλευρά του φαινομένου. Όμως σύμφωνα με τη δικιά μας αντίληψη, αλλά νομίζουμε και του ίδιου του συγγραφέα, το σημείο που διαπερνά ολόκληρο το έργο είναι η πολιτική διάσταση του πώς αναπτύχθηκε και τελικά διαμορφώθηκε αυτό το δίκτυο των φορολογικών παραδείσων. Το σύνολο του έργου, βεβαίως, κινείται σε αυτή τη λογική. Όμως τα κεφάλαια 5, 6 και 7 αποτελούν κατά την άποψή μας την πεμπτουσία της σκέψης του συγγραφέα. Ας δούμε το γιατί.

12 OFFSHORE - ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ 2. Στα συγκεκριμένα κεφάλαια αναδεικνύεται με τον πιο περίτρανο τρόπο το πώς οι Άγγλοι τραπεζίτες, κατ αρχάς, κατάφεραν να διατηρήσουν τα προνόμιά τους ως προς τις ρυθμίσεις που επιχείρησε να επιβάλει η πολιτική ηγεσία της χώρας, επικαλούμενοι απλά και καθαρά την άποψη ότι μετά τη διάλυση της βρετανικής αυτοκρατορίας αποτελούσαν το μοναδικό μέσο που είχε τη δυνατότητα να τη διατηρήσει αλώβητη, με άλλον, όμως, τρόπο. Ο τρόπος αυτός ήταν η εγκατάσταση ενός δικτύου χρηματοπιστωτικών λειτουργιών που θα ξεπερνούσε τα εθνικά σύνορα των κρατών, και θα εξυπηρετούσε τα μάλα τα συμφέροντα των διεθνών κεφαλαίων και της νέας ανόδου των πολυεθνικών επιχειρήσεων, κυρίως των αμερικανικών, που άρχιζαν την περίοδο αυτή να κατακλύζουν τον δυτικό και όχι μόνο κόσμο. Η παραγωγική εξασθένηση του Ηνωμένου Βασιλείου είχε σχεδόν ολοκληρωθεί, η αποικιοκρατία είχε καταρρεύσει, αλλά το ΗΒ έπρεπε πάση θυσία να βρίσκεται σε κυρίαρχη θέση στον παγκόσμιο καταμερισμό ισχύος. Αυτό θα γινόταν μέσω του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, της εξυπηρέτησής του και της μεγιστοποίησης της απόδοσής του εις βάρος των δημόσιων οικονομικών σε εθνικό επίπεδο, αλλά και εν τέλει των παραγωγικών χωρών που μπορούσαν να παράγουν προϊόντα της λεγόμενης πραγματικής οικονομίας. Τι υποστηρίζω με απλά λόγια: ότι η παραδοσιακή τραπεζική ισχύς του Σίτι του Λονδίνου μετατρέπεται στην παρούσα φάση σε αιχμή του δόρατος της ισχύος του ΗΒ. Οι χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες αρχίζουν με την παρέμβαση των Άγγλων τραπεζιτών (δημιουργία της Ευρωαγοράς Συναλλάγματος και Χρεογράφων) σιγά σιγά να αυτονομούνται από τις εθνικές νομισματικές και πιστωτικές πολιτικές που σε παγκόσμιο επίπεδο κινούνταν εντός των πλαισίων του Μπρέτον Γουντς και των ρυθμίσεων Glass- Steagal. Σε τι συνίσταται η δημιουργία της ευρωαγοράς; Στην ουσία πρόκειται για την πρώτη μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο διόγκωση της νομισματικής σφαίρας, με την παράλληλη σχετική αυτονόμησή της από τις εθνικές ρυθμίσεις. 1 Ακολούθησαν οι δύο πετρελαϊκές κρίσεις της δεκαετίας του 1970, οι οποίες διόγκωσαν τη διεθνή ρευστότητα και τη νομισματική σφαίρα, 2 για να κλείσει ο κύκλος με το φαινόμενο 1. Βλ. Κ. Μελάς, Παγκοσμιοποίηση, Εξάντας, 1999, Κεφάλαιο 2. Για τα τεχνικά χαρακτηριστικά της Ευρωαγοράς βλ. Yoon S. Park Jack Zwick, ιεθνής τραπεζική: θεωρία και πρακτική, Παπαζήση, 1988, καθώς και Κ. Μελάς Φ. Χρηστίδου, ιεθνής τραπεζική στην αλλαγή του αιώνα, Ε. Μπένου 1999. 2. Η ρευστότητα αυτή κατευθύνθηκε κυρίως στις αναπτυσσόμενες χώρες του τρίτου κόσμου ως δάνεια

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ ΟΣΗ 13 που ονομάστηκε παγκοσμιοποίηση, όπου η επελθούσα απορρύθμιση οδήγησε και στην περαιτέρω αύξηση του αριθμού των φορολογικών παραδείσων που περιγράφει με μεγάλη επάρκεια και δεξιότητα ο Nicholas Shaxson στο ανά χείρας βιβλίο του. Οι ΗΠΑ, ενώ στην αρχή βρίσκονται εμφανώς στην αντίπερα όχθη σε σχέση με την πολιτική των Άγγλων τραπεζιτών, όταν και αυτές αντιμετωπίζουν προβλήματα στον παραγωγικό τους τομέα (προβλήματα που κυρίως εμφανίζονται με ελλείμματα στο εμπορικό ισοζύγιο) αντιλαμβάνονται ότι έχουν ανάγκη ελεύθερης ροής κεφαλαίων, αλλά και πλήθους χρηματοπιστωτικών εργαλείων που να τους δίνουν τη δυνατότητα να εξακολουθούν να κυριαρχούν εγκαθιστώντας νέου τύπου δεσμεύσεις στις ανερχόμενες οικονομίες, αλλά και στον πλανήτη γενικότερα. Το αποτέλεσμα όλων αυτών των ενεργειών ήταν η περαιτέρω διόγκωση της χρηματοπιστωτικής σφαίρας και η ακόμα μεγαλύτερη αυτονόμησή της από την πραγματική οικονομία. 3. Τούτη η διόγκωση είναι, κατ αρχάς, το αναγκαίο, αλλά όχι ικανό, αποτέλεσμα του νέου ρυθμιστικού πλαισίου που επεβλήθη (κατ εξοχήν με ενέργειες των ΗΠΑ) στο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Χαρακτηριστικά του σύγχρονου ανοιχτού χρηματοπιστωτικού συστήματος είναι η ελεύθερη κίνηση των κεφαλαιακών ροών, η απορρύθμιση και αποκανονικοποίηση των πλαισίων λειτουργίας του, η ευρύτατη πρακτική αρμπιτράζ και τα πολύπλοκα συστήματα κάλυψης κινδύνων (παράγωγα προϊόντα), τα οποία ως επί το πλείστον μετατρέπονται και λειτουργούν ως κερδοσκοπικά συστήματα. Η διαδικασία απορρύθμισης και η έντονη διεθνοποίηση (παγκοσμιοποίηση) των χρηματοπιστωτικών αγορών συμβαδίζουν κατά τρόπο ανακλαστικό δηλαδή με έναν τρόπο σύμφωνα με τον οποίο η μία διαδικασία (απορρύθμισης) αποτελεί παράγοντα δημιουργίας της άλλης (παγκοσμιοποίησης). Οι ρυθμίσεις που απορρυθμίστηκαν ήσαν πρωτίστως εθνικές, αφορούσαν δηλαδή στον οικονομικό χώρο που ονομάζεται έθνος, και ως εκ τούτου οι λιγότερες ρυθμίσεις οδηγούν σε μεγαλύτερη ένταση της διεθνοποίησης. Παράλληλα, η καινοτομικότητα του χρηματοπιστωτικού τομέα, δημιυποστήριξης της αναπτυξιακής τους προσπάθειας. Η αδυναμία αποπληρωμής των δανείων αυτών οδή γησε, για λόγους που δεν μπορούν να αναλυθούν εδώ, στα περίφημα χρέη των χωρών του τρίτου κόσμου και κυρίως των χωρών της Λατινικής Αμερικής.

14 OFFSHORE - ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ ουργώντας νέες χρηματοπιστωτικές δραστηριότητες, μετέβαλε και τον τρόπο με τον οποίο χρηματοδοτούνται οι βιομηχανικές και εμπορικές δραστηριότητες, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο τα νοικοκυριά διαχειρίζονται τις οικονομικές πλευρές της ζωής τους. Συγχρόνως, άλλαξαν τις παραμέτρους που καθορίζουν τη λειτουργία των κυβερνήσεων, σχετικά με τη χάραξη και την άσκηση της οικονομικής πολιτικής. Η άσκηση της χρηματοπιστωτικής λειτουργίας ουσιαστικά μετατράπηκε σε συνεχή προσπάθεια διαχείρισης κινδύνων μέσα σ ένα εντελώς αβέβαιο και ρευστό περιβάλλον. Όμως, σύμφωνα με τη δικιά μας αντίληψη, η ικανή συνθήκη, η οποία θα μας επιτρέψει να κατανοήσουμε τις παρατηρούμενες εξελίξεις, θα πρέπει να αναζητηθεί στην ίδια τη διαδικασία της συσσώρευσης του κεφαλαίου και ειδικά στη «σημερινή» συγκυρία της διευρυμένης αναπαραγωγής του. Στις παλαιότερες χρονικές περιόδους, πριν από τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και στην πρώτη δεκαετία της μεταπολεμικής περιόδου, η χρηματοπιστωτική σφαίρα αντιμετωπιζόταν ως το λιπαντικό που ήταν απαραίτητο για την εξυπηρέτηση των αναγκών της παραγωγής. «Παρ όλα αυτά υπήρχε η τάση σχετικής αυτονόμησής της και δημιουργίας κερδοσκοπικών υπερβολών στα τελευταία στάδια της ανόδου του οικονομικού κύκλου. Κατά κανόνα, τα επεισόδια αυτά είχαν σύντομη διάρκεια και δεν επέφεραν μακροχρόνιες επιπτώσεις στη δομή και τη λειτουργία της οικονομίας». 3 Τα τελευταία χρόνια, όμως, παρατηρείται, κυρίως στις ανεπτυγμένες χώρες της ύσης, ένας δομικός μετασχηματισμός στην ίδια τη διαδικασία συσσώρευσης του κεφαλαίου, με την έννοια ότι ο χρηματοπιστωτικός τομέας τείνει να αυτονομηθεί από την παραγωγή, και από κυριαρχούμενος να μετατραπεί σε κυρίαρχο. Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τη νέα συγκρότηση της παγκόσμιας οικονομικής τάξης υπό την καθοδήγηση του νέου χρηματιστικού κεφαλαίου, και ειδικά του αμερικανικού, το οποίο τείνει να επιβληθεί στον πραγματικό τομέα της οικονομίας, δηλαδή στην παραγωγή, την απασχόληση, τους μισθούς και την κατανομή του παραγόμενου πλούτου, καθορίζοντας σε μεγάλο ποσοστό τη λειτουργία τους. Το χρηματιστικό κεφάλαιο αντιστοιχεί στο χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο όταν αυτό το τελευταίο υπερισχύει σε οποιαδήποτε ιστορική συγκυρία έναντι του παραγωγικού 3. Sweezy P.M., «Economic Reminiscences», Monthly Review, Vol. 47, No 1, May 1995, σελίδες 8-9.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ ΟΣΗ 15 κεφαλαίου. Όταν δηλαδή οι διαμεσολαβούμενες από το χρηματοπιστωτικό σύστημα και τους οιονεί χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς πιστώσεις (κλασικές ή νέας μορφής) δεν κατευθύνονται στην εξυπηρέτηση των αναγκών της πραγματικής οικονομίας, αλλά, αυτονομούμενες από αυτές, καθίστανται αυτάρκεις μορφές «επενδυτικής τοποθέτησης» στην υπηρεσία εξυπηρέτησης των ίδιων συμφερόντων των κοινωνικών ομάδων που τις κατέχουν. Η ουσία της προβληματικής που επιχειρούμε να αναπτύξουμε μπορεί να συνοψιστεί στο εξής: 4 Το χρηματιστικό κεφάλαιο δεν αποτελεί απλή «συγχώνευση» του τραπεζικού κεφαλαίου με το αντίστοιχο βιομηχανικό. Αντιθέτως, το φαινόμενο αυτό σηματοδοτεί την οριστική, στην ιστορική περίοδο που διάγουμε, κατίσχυση των χρηματικών προδιαγραφών πάνω στις οικονομικές και παραγωγικές, με την επικράτηση της εισοδηματικής λογικής εις βάρος της παραγωγικής, του χρήματος εις βάρος της οικονομίας. Το χρηματιστικό κεφάλαιο δεν σηματοδοτεί τόσο έναν ιδιαίτερο τρόπο παραγωγής «καθαρού εισοδήματος», όσο έναν τρόπο συγκέντρωσης και οικειοποίησης του ήδη διαθέσιμου εισοδήματος. Παράλληλα παρατηρούμε ότι οι σημερινές μορφές χρηματιστικής συσσώρευσης δεν επαναδιοχετεύουν τον παραγόμενο πλούτο στην οικονομία, ώστε να συνεχίζει να λειτουργεί αναπόσπαστο ένα σύστημα διευρυμένης αναπαραγωγής, αλλά τον αποσπούν μονόπλευρα από τη σφαίρα της παραγωγής και τον εναποθέτουν στη χρηματοπιστωτική, δηλαδή σε αυτήν που, χωρίς να παράγει, συντηρείται από τις παραγωγικές δυνατότητες της πρώτης. Το χρηματιστικό κεφάλαιο και ο συγκεκριμένος τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται, παραγόμενο και αναπαραγόμενο, στη σημερινή παγκόσμια αλλά και ελληνική συγκυρία, παράγει ασύγκριτα περισσότερες εισοδηματικές προσόδους που εκτρέφουν αργούντες αποταμιευτές, εισοδηματίες και χρηματιστηριακούς κερδοσκόπους αντί για παραγωγικά επιχειρηματικά εισοδήματα και εργατικούς μισθούς. ιαπιστώνεται λοιπόν μια μεγάλη μεταφορά κεφαλαίου από τους άμεσα παραγωγικούς τομείς στους χρηματοπιστωτικούς. Ο λόγος που πραγματοποιείται αυτή η μεταφορά θα πρέπει να αναζητηθεί στην αδυναμία διεύρυνσης της παραγωγής. Στις 4. Βλ. Κ. Μελάς, Οι σύγχρονες κρίσεις του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος (1974-2008), Α.Α. Λιβάνης, 2011.

16 OFFSHORE - ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ δυσκολίες, δηλαδή, που συναντά το κεφάλαιο να διευρύνει την αναπαραγωγή του. ηλαδή χρειάζεται να οδηγηθούμε στο κεντρικό σημείο της καπιταλιστικής συσσώρευσης ή στη διαδικασία αποταμίευσης-επένδυσης στην καρδιά της καπιταλιστικής οικονομίας. Ακόμα περισσότερο είναι αναγκαίο να αναγνωρισθεί ότι στη σημερινή ώριμη και ευρισκομένη στη στασιμότητα (με την ευρεία έννοια) οικονομία (της ανεπτυγμένης ύσης), η υποστήριξη της μεγέθυνσης μπορεί να γίνει μόνο με τον κερδοσκοπικό τρόπο δημιουργίας χρέους. Αυτή η κατάσταση φαίνεται(;) να είναι καθοριστική για το σύστημα της ύσης, αλλά το πλέον σημαντικό είναι ότι δεν μπορεί να διορθωθεί. 5 Παράλληλα, ο μόνος τρόπος για να γίνει κατανοητή η λειτουργία του καπιταλισμού στη ύση, και όχι μόνο, είναι η αλληλεξάρτηση του χρηματοπιστωτικού τομέα και της πραγματικής οικονομίας, με τον πρώτο να έχει το πάνω χέρι. 4. Το εφαρμοσθέν τα τελευταία σχεδόν τριάντα χρόνια νεοφιλελεύθερο υπόδειγμα, με την ολοκληρωτική απορρύθμιση που επέβαλε, πρωταρχικά στα καθεστώτα κίνησης των κεφαλαίων και στα θεσμικά πλαίσια διαπραγμάτευσης της εργατικής δύναμης, με αποκλειστικό εργαλείο τους εθνικούς κρατικούς μηχανισμούς και τους πολιτικούς σχηματισμούς που βρέθηκαν στην κυβέρνηση, επεχείρησε να δώσει ώθηση στη μεγέθυνση του καπιταλιστικού συστήματος, καθώς το τελευταίο είχε οδηγηθεί σε στασιμοπληθωρισμό (δεκαετία του 1970) κάτω από την καθοδήγηση της κεϊνσιανής-κλασικής ρύθμισης και των υπέρμετρων δημοσιονομικών ελλειμμάτων που είχαν δημιουργηθεί. Η ώθηση προήλθε κυρίως από την τρομακτική διόγκωση του χρηματοπιστωτικού τομέα, ο οποίος κατέστησε ιδιωτικό το χρέος που διοχετευόταν στην καπιταλιστική μηχανή για τη συνέχιση της λειτουργίας της ως μέσο τόνωσης της ιδιωτικής ζήτησης. Επειδή ο περιορισμός των εργατικών μισθών, ως αποτέλεσμα της ακολουθούμενης οικονομικής πολιτικής, δημιουργούσε προβλήματα στην πραγμάτωση της παραγωγής (και της υπεραξίας) «αντισταθμίστηκε» με την εύκολη πρόσβαση στο δανεισμό και το χρέος. Η διόγκωση του ιδιωτικού χρέους δεν υποκατέστησε το δημόσιο χρέος, όπως εύκολα επιχειρηματολογεί η νεοφιλελεύθερη σκέψη, αλλά 5. Sweezy P.M., «The Triumph of Financial Capital», Monthly Review, June 1994.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ ΟΣΗ 17 προστέθηκε σε αυτό, δημιουργώντας μια πρωτοφανή στο μέγεθος οικονομία του χρέους, ενώ συγχρόνως ιδιωτικοποίησε τον κίνδυνο. Παράλληλα, όμως, δεν έχουμε μόνο τη διόγκωση του χρηματοπιστωτικού τομέα (ποσοτικά), αλλά και τη χρηματιστηρικοποίησή του (ποιοτική αλλαγή), γεγονός που μετατρέπει το σύνολο των ιδιωτικών και δημόσιων περιουσιών, αλλά και κάθε στοιχείου του ενεργητικού σε διαπραγματευόμενο, άμεσα ή έμμεσα, χρηματιστηριακό είδος. Αυτή η μετατροπή αγγίζει τους πάντες, εκόντες και άκοντες. Όλοι, ανεξάρτητα της θέλησής τους, γίνονται συμμέτοχοι αυτού του παιχνιδιού. Οι εργαζόμενοι, μέσω του ίδιου δανεισμού για να αντεπεξέλθουν στις απαραίτητες υποχρεώσεις τους, μέσω των αποθεματικών των ταμείων τους, που τοποθετούνται σε κάθε μορφής χρηματιστηριακά είδη, μέσω της όποιας περιουσίας διαθέτουν, η οποία υφίσταται τις διακυμάνσεις των τιμών των μετοχών του χρηματιστηρίου και των συναλλαγματικών ισοτιμιών. Οι επιχειρήσεις, εκτός των ευκόλως εννοουμένων, και μέσω της στήριξης της κερδοφορίας τους από χρηματιστηριακές πράξεις. εν υπάρχει κανείς, άτομο ή θεσμικό υποκείμενο, που να μπορεί να διαφύγει από αυτή την προδιαγεγραμμένη πορεία. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα διαχέεται στα κύτταρα του οικονομικού καπιταλιστικού συστήματος, μετατρεπόμενο σε δομικό χαρακτηριστικό του ύστερου καπιταλισμού των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών. Παρατηρείται ένας δομικός μετασχηματισμός στην ίδια τη διαδικασία συσσώρευσης του κεφαλαίου, με την έννοια ότι ο χρηματοπιστωτικός τομέας συμμετέχει με βαρύνοντα ρόλο στην προσπάθεια της διευρυμένης αναπαραγωγής του (κεφαλαίου). Αυτός ο ρόλος εμπεριέχει και στοιχεία αυτονόμησής του από την παραγωγή και από κυριαρχούμενος τείνει να μετατραπεί σε κυρίαρχο. Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τη νέα συγκρότηση της παγκόσμιας οικονομικής τάξης υπό την καθοδήγηση του νέου χρηματιστικού κεφαλαίου και ειδικά του αμερικανικού, το οποίο τείνει να επιβληθεί στον πραγματικό τομέα της οικονομίας, δηλαδή στην παραγωγή, την απασχόληση, τους μισθούς και την κατανομή του παραγόμενου πλούτου, καθορίζοντας σε μεγάλο ποσοστό τη λειτουργία τους. Αν, επομένως, ισχύει η παραπάνω συνοπτικά εκτεθείσα συλλογιστική, η βαθιά κρίση του χρηματοπιστωτικού τομέα δεν μπορεί παρά να έχει σοβαρότατες επιπτώσεις γενικότερα σε όλους τους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας.

18 OFFSHORE - ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ 5. Το βιβλίο του Nicholas Shaxson αναδεικνύει με άψογο τρόπο, μέσα από την ανάλυση της λειτουργίας των φορολογικών παραδείσων, το πώς λειτουργεί το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, αλλά και πρωτίστως το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Συνάδει με το σχήμα ανάλυσης που προτείναμε. Επομένως διακρίνεται ευκρινώς ότι η λογική δημιουργίας των φορολογικών παραδείσων εντάσσεται με πολύ συγκεκριμένο τρόπο στη λογική της προσπάθειας που καταβάλλει η ύση να διατηρήσει την επικυριαρχία της με έναν τρόπο που κυρίως προστατεύει τους έχοντες και ρίχνει στον Καιάδα τους μη έχοντες. Είναι σαφές ότι στο προλογικό αυτό σημείωμα δεν αναδείξαμε πολλά από τα ζητήματα που ο συγγραφέας θέτει στην πρώτη γραμμή, όπως η φοροδιαφυγή, η φοροαποφυγή, η κλοπή που υφίσταται ο πλούτος των χωρών του τρίτου κόσμου, η όξυνση των ανισοτήτων στην κατανομή του εισοδήματος τόσο μεταξύ των χωρών όσο και εντός των χωρών κ.ο.κ. Όμως την πραγμάτευση των ζητημάτων αυτών από το συγγραφέα είμαι σίγουρος ότι θα την απολαύσει ο αναγνώστης του βιβλίου και χωρίς τη δική μου παρότρυνση. Κώστας Μελάς Οκτώβριος 2011

OFFSHORE TΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ

Πρόλογος Πώς η αποικιοκρατία βγήκε από την εξώπορτα και ξαναμπήκε απ το παράθυρο Μια νύχτα του Σεπτέμβρη του 1997, επιστρέφοντας στο διαμέρισμά μου στο βόρειο Λονδίνο, βρήκα στον αυτόματο τηλεφωνητή ένα μήνυμα από έναν άντρα με γαλλική προφορά. Ο κύριος Οτόγκ, όπως αυτοαποκαλούνταν, είχε μάθει από κάποιο συντάκτη των Financial Times ότι επρόκειτο να επισκεφτώ την Γκαμπόν, πρώην γαλλική αποικία στη δυτική ακτή της Αφρικής, και έλεγε ότι ήθελε να με βοηθήσει κατά τη διάρκεια της επίσκεψής μου. Άφησε έναν αριθμό τηλεφώνου με παρισινό κωδικό. Το επόμενο πρωί, καθώς μ έτρωγε η περιέργεια, έσπευσα να του τηλεφωνήσω. Υποτίθεται ότι επρόκειτο για μια δημοσιογραφική επίσκεψη ρουτίνας σε μια μικρή αφρικανική χώρα: δεν περίμενα να βρω και πολλά να γράψω γι αυτή την αραιοκατοικημένη, πλούσια σε πετρέλαια πρώην αποικία, το γεγονός όμως πως οι αγγλόφωνοι δημοσιογράφοι σπανίως τολμούσαν να πάνε κατά κει σήμαινε πως δεν θα χα άλλους στα πόδια μου. Όταν έφτασα εκεί, ανακάλυψα ότι ο κύριος Οτόγκ είχε ήδη μεταβεί αεροπορικώς στην πρωτεύουσα Λιμπρεβίλ μαζί με ένα βοηθό του είχε ταξιδέψει πρώτη θέση με την Air France και είχε κλείσει δωμάτια για μία εβδομάδα στο ακριβότερο ξενοδοχείο με αποκλειστικό σκοπό του, όπως παραδέχτηκε όλο χαμόγελα, να με βοηθήσει. Ασχολιόμουν χρόνια με τις χώρες κατά μήκος της καμπύλης ακτογραμμής του Ατλαντικού που ξεκινά από τη Νιγηρία στο βορρά, περνάει από την Γκαμπόν και φτάνει νότια ως την Ανγκόλα παρακολουθούσα τις εξελίξεις, διέμενα κατά διαστήματα σε αυτές τις χώρες, έγραφα γι αυτές. Η εν λόγω περιοχή καλύπτει σχεδόν το ένα έκτο των αμερικανικών εισαγωγών πετρελαίου 1 και περίπου αντίστοιχο ποσοστό των κινε-

22 OFFSHORE - ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ ζικών, αλλά το λούστρο του τεράστιου πλούτου κρύβει τρομερή φτώχεια, ανισότητες και συγκρούσεις. Υποτίθεται ότι οι δημοσιογράφοι πιάνουν συνήθως το νήμα ενός συγκλονιστικού ρεπορτάζ κάτω από δραματικές και επικίνδυνες συνθήκες παραδόξως, εγώ μυρίστηκα το θέμα για το ρεπορτάζ μου εκεί, σε μια σειρά από συναντήσεις στη Λιμπρεβίλ που, παρ ότι κυλούσαν μες στην ευγένεια, μου προκαλούσαν ανησυχία. Γεύμα με τον υπουργό Οικονομικών; Κανένα πρόβλημα. Ο μεσιέ Οτόγκ το κανόνιζε μ ένα τηλεφώνημα. Βρέθηκα να πίνω κοκτέιλ σ ένα ξενοδοχείο με τον πανίσχυρο υπουργό Εξωτερικών, τον Κινέζο από την πλευρά του πατέρα του Ζαν Πινγκ, ο οποίος αργότερα έγινε πρόεδρος της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ. Μου αφιέρωσε όσο από το χρόνο του μου ήταν απαραίτητος για τη συνέντευξη κι έκανε ερωτήσεις όλο αβρότητα για την οικογένειά μου. Αργότερα, ο υπουργός Πετρελαίου με χτύπησε φιλικά στον ώμο και μου πρόσφερε αστειευόμενος μια πετρελαιοφόρα περιοχή αν και αμέσως μετά απέσυρε την προσφορά του, λέγοντας «Όχι, αυτά τα πράγματα είναι μόνο για τους grands για εκείνους που μετράνε». Παρ όλο που δεν απείχα ούτε διακόσια μέτρα από την απόλυτη αφρικανική φτώχεια στους δρόμους της Λιμπρεβίλ, πέρασα μία εβδομάδα περιφερόμενος μέσα σε μια φούσκα. Ο αξιότιμος κύριος Οτόγκ μού άνοιξε μια ζώνη κλιματιζόμενης μεγαλοπρέπειας: με τη συνοδεία του παρέκαμπτα ουρές για να δω ισχυρούς ανθρώπους, οι οποίοι πάντα δήλωναν πανευτυχείς που με γνώριζαν. Εύκολα σου διαφεύγει ότι ζεις σ έναν παράλληλο μαγεμένο κόσμο, που οφείλει την ύπαρξή του στη σιωπηρή απειλή άσκησης βίας ενάντια σε οποιονδήποτε εντός ή εκτός φούσκας θα μπορούσε να τον διαλύσει, όμως οι προσπάθειες του κυρίου Οτόγκ να γεμίσει το πρόγραμμά μου ενίσχυσαν την αποφασιστικότητά μου να ανακαλύψω τι θα ήθελε πιθανώς να κρύψει. Στην πραγματικότητα είχα πέσει τυχαία πάνω σ ένα σκάνδαλο που επρόκειτο να συγκλονίσει το Παρίσι και θα γινόταν ευρύτερα γνωστό ως «Υπόθεση Elf». Η Υπόθεση Elf είχε ξεκινήσει σχεδόν από το τίποτα το 1994, όταν η Fairchild Corporation, με έδρα τις ΗΠΑ, μπλέχτηκε σε μια εμπορική διαφορά με ένα Γάλλο βιομήχανο. Η διαφορά αποτέλεσε το έναυσμα για έρευνα στο γαλλικό χρηματιστήριο, με τη συμμετοχή της τακτικής ανακρίτριας Εύας Ζολί. Σε αντίθεση με τα αγγλοσαξονικά δικαστικά συστήματα που βασίζονται στην αντιπαράθεση, στο πλαίσιο της οποίας η πολιτική αγωγή κονταροχτυπιέται με την υπεράσπιση προκειμένου να προκύψει λύση, στη Γαλλία ο τακτικός ανακριτής λειτουργεί περισσότερο ως αμερόληπτος ερευνητής, ο οποίος παρεμβάλλεται ανάμεσα στις δύο πλευρές. Αποστολή του είναι

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 23 να εξετάσει εξονυχιστικά το ζήτημα ώσπου να αποκαλυφθεί η αλήθεια. Κάθε φορά που η γεννημένη στη Νορβηγία Ζολί ερευνούσε κάτι, προέκυπταν νέα στοιχεία και οι έρευνές της προχωρούσαν σε ακόμα μεγαλύτερο βάθος. Σύντομα άρχισε να δέχεται απειλές για τη ζωή της: της έστειλαν ταχυδρομικώς ένα φέρετρο σε μινιατούρα, ενώ σε μια έφοδο βρήκε ένα γεμάτο περίστροφο Σμιθ & Γουέσον να σημαδεύει την είσοδο. Εκείνη, όμως, επέμεινε, μπλέχτηκαν στην υπόθεση κι άλλοι ανακριτές και, όσο οι απίστευτες αποκαλύψεις συσσωρεύονταν, άρχισαν να βλέπουν να διαγράφεται μπροστά τους ένα γιγαντιαίο δίκτυο διαφθοράς το οποίο συνέδεε την Elf Aquitaine, το γαλλικό πολιτικό κατεστημένο, τις γαλλικές υπηρεσίες πληροφοριών και τον διεφθαρμένο ηγέτη της Γκαμπόν, Ομάρ Μπόνγκο. Η ιστορία του Μπόνγκο αποτελεί μικρογραφία της ανεξαρτητοποίησης των πρώην γαλλικών αποικιών. Επισήμως οι χώρες κέρδιζαν την ανεξαρτησία τους, αλλά οι παλιοί αφέντες έβρισκαν τρόπους να διατηρούν παρασκηνιακά τον έλεγχο. Η Γκαμπόν έγινε ανεξάρτητη το 1960, τη στιγμή ακριβώς που έκανε και την εμφάνισή της στο διεθνές προσκήνιο ως πολλά υποσχόμενη αφρικανική χώρα στον τομέα των πετρελαϊκών ερευνών, με αποτέλεσμα να τραβήξει το έντονο ενδιαφέρον της Γαλλίας. Έπρεπε να βρεθεί ο κατάλληλος πρόεδρος: ένας αυθεντικός Αφρικανός ηγέτης, ο οποίος να είναι χαρισματικός, ισχυρός, καπάτσος και, όπου είναι απαραίτητο, πέρα για πέρα γαλλόφιλος. Ο Ομάρ Μπόνγκο ήταν ο ιδανικός υποψήφιος. Προερχόταν από μια μικροσκοπική μειονότητα, χωρίς πραγματικό λαϊκό έρεισμα στο εσωτερικό της χώρας, άρα έπρεπε να εξαρτάται από τη Γαλλία για την προστασία του. Το 1967, σε ηλικία μόλις 32 ετών, ο Μπόνγκο έγινε ο νεαρότερος πρόεδρος στον κόσμο και η Γαλλία τοποθέτησε αρκετές εκατοντάδες αλεξιπτωτιστές σε ένα στρατώνα της Λιμπρεβίλ, ο οποίος συνδεόταν με υπόγειες σήραγγες με ένα από τα προεδρικά ανάκτορα. Αυτό το μέτρο αποτροπής πραξικοπημάτων αποδείχτηκε τόσο αποτελεσματικό ώστε όταν το 2009 ο Μπόνγκο πέθανε ήταν ο μακροβιότερος εν ενεργεία ηγέτης παγκοσμίως. Ένας ντόπιος δημοσιογράφος μού συνόψισε την κατάσταση ως εξής: «Οι Γάλλοι βγήκαν απ την εξώπορτα» είπε «και ξαναμπήκαν από το παράθυρο». Σε αντάλλαγμα για την υποστήριξη της Γαλλίας ο Μπόνγκο πρόσφερε στις γαλλικές εταιρείες σχεδόν αποκλειστική πρόσβαση στον ορυκτό πλούτο της χώρας με ιδιαίτερα προνομιούχους όρους. Θα γινόταν, επίσης, το βασικότερο αφρικανικό στήριγμα ενός τεράστιου, τρομακτικού παγκόσμιου δικτύου διαφθοράς το οποίο συνέδεε μυστικά τις πετρελαϊκές βιομηχανίες των πρώην γαλλικών αποικιών της Αφρικής με την κύ-

24 OFFSHORE - ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ ρια πολιτική σκηνή της μητροπολιτικής Γαλλίας μέσω Ελβετίας, Λουξεμβούργου και άλλων φορολογικών παραδείσων. Η Ζολί ανακάλυψε ότι τμήματα της πετρελαϊκής βιομηχανίας της Γκαμπόν λειτουργούσαν σαν ένα γιγάντιο «μαύρο» ταμείο, μέσω του οποίου τίθεντο στη διάθεση των γαλλικών ελίτ εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια. Το σύστημα είχε αναπτυχθεί σταδιακά, αλλά στη δεκαετία του 1970 ήδη λειτουργούσε ως μυστικός μηχανισμός χρηματοδότησης για το κυριότερο δεξιό κόμμα της Γαλλίας, το RPR. 2 Όταν το 1981 έγινε Πρόεδρος της Γαλλίας ένας σοσιαλιστής, ο Φρανσουά Μιτεράν, επιδίωξε να βάλει χέρι σε αυτή την υπεράκτια χρηματομηχανή ορίζοντας γι αυτή τη δουλειά στο τιμόνι της Elf τον Λοΐκ Λε Φλοκ-Πριζάν. Όμως ο άνθρωπος του Μιτεράν ήταν αρκετά έξυπνος ώστε να μην αφήσει απέξω το RPR. «Ο Λε Φλοκ γνώριζε ότι αν έκοβε τους διαύλους χρηματοδότησης του RPR και των μυστικών υπηρεσιών θα ξεσπούσε πόλεμος» αναφέρουν η Βαλερί Λεκάμπλ και ο Ερί Ρουτιέ στο έγκυρο βιβλίο τους σχετικά με το ζήτημα. 3 «Τουναντίον, όπως του εξήγησαν, οι ηγέτες του RPR ο Ζακ Σιράκ και ο Σαρλ Πασκουά δεν είχαν αντίρρηση να φάνε κι οι σοσιαλιστές απ την πίτα, εφόσον αυτή μεγάλωνε». εν ήταν μόνο ζήτημα χρηματοδότησης των πολιτικών κομμάτων οι μεγαλύτερες εταιρείες της Γαλλίας είχαν επίσης τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν αυτό το χρήμα από τα πετρέλαια της υτικής Αφρικής ως πηγή ρευστότητας που τους επέτρεπε να πληρώνουν μίζες από τη Βενεζουέλα μέχρι τη Γερμανία και από τη νήσο Τζέρσεϊ μέχρι την Ταϊβάν, διασφαλίζοντας, παράλληλα, ότι τα ίχνη της πορείας του χρήματος δεν θα οδηγούσαν σε αυτές. Το βρόμικο χρήμα της Elf χρησιμοποιούνταν επίσης για να λαδώνονται τα γρανάζια της γαλλικής πολιτικής και οικονομικής διπλωματίας ανά τον κόσμο. Κάποιος μού είπε ότι κάποτε είχε μεταφέρει μια βαλίτσα γεμάτη λεφτά, την οποία τού είχε δώσει ο Ομάρ Μπόνγκο προκειμένου να δωροδοκήσει ένα από τα ηγετικά μέλη των αυτονομιστών ανταρτών του ανγκολέζικου θύλακα της Καμπίντα, όπου η Elf είχε κλείσει μια ιδιαίτερα προσοδοφόρο σύμβαση. Ο πρόεδρος Μπόνγκο, ένας από τους πιο επιτήδειους πολιτικούς της γενιάς του, είχε επαφές τόσο με τα γαλλικά μασονικά δίκτυα όσο και με τις μυστικές εταιρείες της Αφρικής, και έγινε ένας από τους σημαντικότερους ρυθμιστές της πολιτικής σκηνής της Γαλλίας. Ήταν ο άνθρωπος-κλειδί πίσω από την ικανότητα των Γάλλων ηγετών να προσδένουν τους grands διαμορφωτές της κοινής γνώμης και πολιτικούς απ όλη την Αφρική, αλλά και πέρα από αυτή στο άρμα της μετα-αποικιακής εξωτερικής πολιτικής της Γαλλίας. Όσο το σύστημα της Elf γινόταν ολοένα και πιο αλλόκοτο και περίπλοκο, και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 25 αποκτούσε όλο και περισσότερες διαστρωματώσεις, η διεθνής διαφθορά έφτανε σε τόσο υψηλά κλιμάκια ώστε ο Λε Φλοκ-Πριζάν να χαρακτηρίσει τις γαλλικές υπηρεσίες πληροφοριών, οι οποίες επίσης έβαζαν αβέρτα χέρι στο μαύρο ταμείο, «ένα τεράστιο μπορντέλο, όπου κανείς δεν ξέρει πλέον ποιος κάνει τι». 4 Αυτό το πανίσχυρο σύστημα βοήθησε τη Γαλλία να σημειώνει στην παγκόσμια πολιτική και οικονομική σκηνή επιτυχίες πολύ μεγαλύτερες απ ό,τι επέτρεπαν οι δυνατότητές της, και να αναπτυχθεί στα κενά ανάμεσα στις επικράτειες. Να αναπτυχθεί πέραν των συνόρων της. Το ταξίδι μου στην Γκαμπόν στα τέλη του 1997 έγινε σε μια εξαιρετικά ευαίσθητη στιγμή. Στις 7 Νοεμβρίου, ούτε μία εβδομάδα μετά την αναχώρησή μου από τη Λιμπρεβίλ, η Kριστίν Ντεβιέ-Ζονκούρ, πρώην μοντέλο εσωρούχων, καταδικάστηκε σε φυλάκιση στο Παρίσι, εξακολουθώντας να διαφυλάσσει τα μυστικά του εραστή της, του Ρολάν Ντιμά, υπουργού Εξωτερικών επί προεδρίας Μιτεράν. Η Ντεβιέ-Ζονκούρ φυλακίστηκε με την κατηγορία της απάτης όταν οι τακτικοί ανακριτές ανακάλυψαν ότι η Elf Aquitaine τής είχε καταβάλει πάνω από έξι εκατομμύρια δολάρια προκειμένου να βοηθήσει να «πειστεί» ο Ντιμά, ένας από τους πιο υπερόπτες και ισχυρούς παράγοντες της πολιτικής σκηνής του Παρισιού, να κάνει κάποια συγκεκριμένα πράγματα κυρίως να ανακρούσει πρύμναν ως προς τη δημόσια αντίθεσή του στην πώληση πυραυλακάτων Thomson στην Ταϊβάν. Με πιστωτική κάρτα της Elf τού έκανε διάφορα δώρα, ανάμεσά τους και ένα ζευγάρι μποτάκια από ένα παρισινό κατάστημα προσιτό μόνο σε τόσο εκλεκτούς, ώστε ο ιδιοκτήτης του να προσφέρεται μία φορά το χρόνο να πλύνει τα παπούτσια των πελατών με σαμπάνια. Κανείς δεν ευχαρίστησε την Ντεβιέ-Ζονκούρ για τη διακριτικότητά της, και επί πεντέμισι μήνες στη φυλακή είχε άφθονο χρόνο να το καλοσκεφτεί. «Ένα λουλούδι, ένα μόνο λουλούδι, έστω και σταλμένο ανώνυμα, θα ήταν αρκετό» εξήγησε αργότερα. 5 «Θα καταλάβαινα ότι ήταν από τον Ρολάν». Την επόμενη χρονιά έσπασε τη σιωπή της και δημοσίευσε ένα βιβλίο με τίτλο Η πόρνη της δημοκρατίας, που έγινε μπεστ σέλερ στη Γαλλία. Έτσι, όταν έφτασα στην Γκαμπόν εκείνη την ιδιαίτερα πονηρή στιγμή, το δίκτυο της Elf πρέπει να αναρωτήθηκε τι πήγαινε άραγε ένας Άγγλος δημοσιογράφος να σκαλίσει στη Λιμπρεβίλ. Ήμουν πράγματι δημοσιογράφος; εν είναι ν απορεί κανείς που ο κύριος Οτόγκ έδειξε τέτοιο ενδιαφέρον για μένα. Πρόσφατα προσπάθησα να τον εντοπίσω, για να του κάνω ερωτήσεις σχετικά με τη βδομάδα που περάσαμε μαζί.

26 OFFSHORE - ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ Οι παλιοί αριθμοί τηλεφώνων του δεν λειτουργούν πια αρκετοί ειδικοί σε θέματα Αφρικής στο Παρίσι αγνοούσαν την ύπαρξή του οι έρευνες στο ιαδίκτυο δεν εμφάνιζαν ούτε τον ίδιο ούτε την εταιρεία που ισχυριζόταν ότι εκπροσωπούσε και το μόνο άτομο στον γαλλικό τηλεφωνικό κατάλογο με αυτό το επώνυμο δεν είχε πάει ποτέ στην Γκαμπόν όπως με πληροφόρησε η προφανώς έκπληκτη σύζυγός του από ένα χωριό της Ντορντόν. Ως αποτέλεσμα του σκανδάλου, οι Γάλλοι πολιτικοί διακήρυξαν την οριστική εξάρθρωση του συστήματος Elf, ενώ έκτοτε η Elf Aquitaine ιδιωτικοποιήθηκε και μεταμορφώθηκε εκ βάθρων: σήμερα αποτελεί τμήμα του Ομίλου Total. Όμως η Elf δεν ήταν μόνη της στο γαλλο-αφρικανικό σύστημα διαφθοράς. Είναι ν απορεί κανείς γιατί ο πρώτος ξένος ηγέτης στον οποίο τηλεφώνησε ο πρόεδρος της Γαλλίας Νικολά Σαρκοζί μετά την άνοδό του στην εξουσία το 2007 δεν ήταν ο Γερμανός Καγκελάριος, ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών ή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αλλά ο Ομάρ Μπόνγκο; Ή γιατί οι Γάλλοι στρατιώτες παραμένουν ακόμα και σήμερα στρατοπεδευμένοι στην Γκαμπόν, εξακολουθώντας να συνδέονται μέσω σηράγγων με το προεδρικό μέγαρο, όπου σήμερα κατοικεί ο γιος του Μπόνγκο, ο πρόεδρος Αλί Μπόνγκο; Μπορεί το σύστημα της Elf να εξαρθρώθηκε, αλλά πιθανότατα αντικαταστάθηκε από κάτι άλλο. Τον Ιανουάριο του 2008 ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικής Βοήθειας, Ζαν- Μαρί Μποκέλ, εξέφρασε το παράπονο ότι η «ρήξη» με το διεφθαρμένο παρελθόν «έρχεται με αργά βήματα». Παύθηκε με συνοπτικές διαδικασίες. 6 Το σύστημα της Elf αποτέλεσε κομμάτι, αλλά και μεταφορική απεικόνιση, του κόσμου των υπεράκτιων ή εξωχώριων κέντρων. Η Γκαμπόν δεν ανήκει σε καμία δημοσιευμένη λίστα φορολογικών παραδείσων, αν και παρείχε μυστικές, βρόμικες διευκολύνσεις σε μη μόνιμους κατοίκους-μέλη διαφόρων ελίτ, κλασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα φορολογικού παραδείσου. Όπως το σύστημα των υπεράκτιων κέντρων, έτσι και το σύστημα της Elf ήταν κάτι σαν κοινό μυστικό. Κάποιοι καλά δικτυωμένοι Γάλλοι γνώριζαν γι αυτό, ενώ και πολλοί τρίτοι ήξεραν ότι κάτι σημαντικό συνέβαινε, αλλά σε γενικές γραμμές το αγνοούσαν, σχεδόν κανένας δεν μπορούσε να δει τη συνολική εικόνα. Όμως επρόκειτο για ένα πραγματικά τεράστιο και πολυπλόκαμο δίκτυο διαφθοράς, το οποίο επηρέαζε τους απλούς ανθρώπους σε Αφρική και Γαλλία με δυσδιάκριτους αν όχι εντελώς αόρατους τρόπους. Όλα συνδέονταν μέσω φορολογικών παραδείσων. Τα ίχνη της πορείας του χρή-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 27 ματος, όπως διαπίστωναν οι ανακριτές την εποχή του ταξιδιού μου στη Λιμπρεβίλ, κατά κανόνα περνούσαν από Γκαμπόν, Ελβετία, Λιχτενστάιν, Τζέρσεϊ και άλλα μέρη. Η Εύα Ζολί παραδέχτηκε ότι ακόμα κι εκείνη έβλεπε μόνο αποσπάσματα της συνολικής εικόνας. «Ατέλειωτα ίχνη χάνονταν στην κινούμενη άμμο των φορολογικών παραδείσων. Οι προσωπικοί λογαριασμοί μοναρχών, εκλεγμένων ισόβιων προέδρων και δικτατόρων ήταν προστατευμένοι από την περιέργεια των ανακριτών. Συνειδητοποίησα ότι δεν είχα πλέον να αντιμετωπίσω κάτι το περιθωριακό, αλλά ένα σύστημα» δήλωσε αναφερόμενη τόσο στο γαλλικό πολιτικό σύστημα όσο και στον κόσμο των υπεράκτιων κέντρων. «εν βλέπω ένα τρομερό, πολυπρόσωπο δίκτυο εγκληματιών που πολιορκεί τα [εγχώρια] οχυρά μας. Βλέπω ένα αξιοσέβαστο, καθιερωμένο σύστημα εξουσίας το οποίο έχει αποδεχτεί τη διακεκριμένη διαφθορά ως φυσιολογικό κομμάτι της καθημερινής λειτουργίας του». Πολύ πριν από την πρώτη επίσκεψή μου στη Λιμπρεβίλ είχα παρατηρήσει την εκροή κεφαλαίων από την Αφρική, αλλά η εχεμύθεια που περιβάλλει τον κόσμο των υπεράκτιων κέντρων καθιστούσε αδύνατο τον εντοπισμό των συνδετικών κρίκων. Σε κάποιες συγκεκριμένες υποθέσεις εμφανίζονταν χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και δικηγόροι που στη συνέχεια χάνονταν πάλι στο υπεράκτιο σκοτάδι του εμπορικού απορρήτου και της επαγγελματικής εχεμύθειας. Κάθε φορά που ξεσπούσε κάποιο σκάνδαλο, ο σημαντικός ρόλος αυτών των παραγόντων διέφευγε από κάθε σοβαρό και σε βάθος έλεγχο. Τα προβλήματα της Αφρικής, όπως μας έλεγαν, είχαν σχέση με την κουλτούρα και τους ηγεμόνες της, ή με τις πετρελαϊκές εταιρείες ή με την κληρονομιά της αποικιοκρατίας. Οι φορείς που παρείχαν το υπεράκτιο απόρρητο έπαιζαν σαφώς πρωταγωνιστικό ρόλο σε κάθε περίπτωση, αλλά δύσκολα μπορούσε κανείς να διεισδύσει σε βάθος στην απάτη, ούτε φαινόταν να ενδιαφέρεται κανείς να το κάνει. Μόλις το 2005 άρχισα να συνδέω κάποια νήματα με ουσιαστικό τρόπο. Καθόμασταν με τον Ντέιβιντ Σπένσερ, δικηγόρο της Νέας Υόρκης και πρώην συνεργάτη της Citicorp, και συζητούσαμε για τη διαφάνεια στα δημόσια οικονομικά των πετρελαιοπαραγωγών χωρών της υτικής Αφρικής. Ο Σπένσερ συγχυζόταν για ζητήματα που δεν ήταν καν στη δική μου ατζέντα: λογιστικούς κανόνες, φοροαπαλλαγές για τα έσοδα από τόκους και ενδοομιλικές συναλλαγές. Κι εκεί που αναρωτιόμουν πότε θ άρχιζε να μιλά για τη διαφθορά στη υτική Αφρική, έκανα επιτέλους τη σύνδεση. Προσφέροντας φορολογικά κίνητρα και εχεμύθεια για να προσελκύσουν χρήματα από το εξωτερικό, οι Ηνωμένες Πολιτείες μετατρέπονταν σε φορολογικό παράδεισο.

28 OFFSHORE - ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ Το αμερικανικό κράτος έχει ανάγκη από την εισροή ξένων κεφαλαίων, τα οποία προσελκύει προσφέροντας φορολογικές απαλλαγές και εχεμύθεια. Αυτό, όπως μου εξήγησε ο Σπένσερ, είχε αποκτήσει κεντρικό ρόλο στην παγκόσμια στρατηγική των ΗΠΑ. Τεράστιες ποσότητες χρηματοπιστωτικών κεφαλαίων ρέουν ανά τον κόσμο ανταποκρινόμενες σε μικρές αλλαγές σε τέτοιου είδους κίνητρα. Και, όπως ανέφερε ο Σπένσερ, όχι μόνο σχεδόν κανείς δεν το καταλάβαινε αυτό, αλλά σχεδόν κανείς δεν ήθελε ούτε να ξέρει. Κάποτε, στο πλαίσιο σημαντικής εκδήλωσης των Ηνωμένων Εθνών, εκφώνησε μια ομιλία όπου παρουσίαζε συνοπτικά κάποιες από αυτές τις βασικές αρχές, και αργότερα ένας κορυφαίος Αμερικανός διαπραγματευτής τού είπε ότι ρίχνοντας φως στο ζήτημα «πρόδιδε τη χώρα του». Στη Λέσχη του Χάρβαρντ άρχισα να αντιλαμβάνομαι πώς το τρομερό ανθρώπινο κόστος της φτώχειας και της ανισότητας στην Αφρική συνδεόταν με τον φαινομενικά απρόσωπο κόσμο των λογιστικών κανόνων και των φοροαπαλλαγών. Οι δήθεν φυσικές ή αναπόφευκτες καταστροφές που έπλητταν την Αφρική είχαν όλες ένα κοινό: την κίνηση κεφαλαίων από την Αφρική προς την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, με τη συνδρομή φορολογικών παραδείσων και μιας στρατιάς από κοστουμαρισμένους και αξιοσέβαστους τραπεζίτες, δικηγόρους και λογιστές. Αλλά κανείς δεν ήθελε να κοιτάξει πέρα από την Αφρική και να δει το σύστημα που τα έκανε δυνατά όλα αυτά. Αν το καλοσκεφτούμε, αυτός καθαυτός ο όρος «φυγή κεφαλαίων» ρίχνει το βάρος στη χώρα που χάνει τα χρήματα με άλλα λόγια ρίχνουμε το φταίξιμο στο θύμα. Αλλά κάθε φυγή κεφαλαίων εκτός Αφρικής πρέπει να αντιστοιχεί σε μια ισοδύναμη εισροή κάπου αλλού. Ποιος ερευνούσε τις εισροές; Το σύστημα των υπεράκτιων κέντρων δεν ήταν απλώς ένα εξωτικό παρακλάδι των θεμάτων που κάλυπτα. Το σύστημα των υπεράκτιων κέντρων ήταν το θέμα. Συνδέει τη Λιμπρεβίλ με το Παρίσι, τη Λουάντα με τη Μόσχα, την Κύπρο με το Λονδίνο, τη Γουόλ Στριτ με την Πόλη του Μεξικού και τα Νησιά Καϊμάν, την Ουάσινγκτον με το Ριάντ. Το σύστημα των υπεράκτιων κέντρων συνδέει τον εγκληματικό υπόκοσμο με τη χρηματοοικονομική ελίτ, το διπλωματικό κατεστημένο και το κατεστημένο των υπηρεσιών πληροφοριών με πολυεθνικές εταιρείες. Το σύστημα των υπεράκτιων κέντρων οδηγεί σε συγκρούσεις, διαμορφώνει τις αντιλήψεις μας, γεννά χρηματοπιστωτική αστάθεια και προσφέρει απίστευτες ανταμοιβές στους grands, σε εκείνους που μετράνε. Το σύστημα των υπεράκτιων κέντρων μάς δείχνει πώς λειτουργεί πλέον ο κόσμος της εξουσίας. Αυτά θέλω να σας δείξω στη συνέχεια.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 29 Από το 2008 και το 2009, όταν κάποιοι παγκόσμιοι ηγέτες προχώρησαν σε συνταρακτικές δημόσιες επικρίσεις κατά των φορολογικών παραδείσων, γεννήθηκε σε μερίδα των παγκόσμιων μέσων ενημέρωσης η εντύπωση ότι το σύστημα των υπεράκτιων κέντρων έχει εξαρθρωθεί ή, τουλάχιστον, έχει χαλιναγωγηθεί δεόντως. Όπως θα δούμε, έχει συμβεί το αντίθετο. Το σύστημα των υπεράκτιων κέντρων χαίρει άκρας υγείας και μεγαλώνει ταχύτατα.

1. Καλωσορίσατε στο πουθενά Μια γνωριμία με το σύστημα των υπεράκτιων κέντρων Ο κόσμος των υπεράκτιων (offshore) κέντρων* βρίσκεται παντού τριγύρω μας. Πάνω από το μισό παγκόσμιο εμπόριο περνά, τουλάχιστον στα χαρτιά, από φορολογικά καταφύγια. 1 Πάνω από το ήμισυ όλων των τραπεζικών στοιχείων ενεργητικού και το ένα τρίτο των άμεσων ξένων επενδύσεων από μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες δρομολογούνται μέσω υπεράκτιων κέντρων. 2 Γύρω στο 85% των διεθνών τραπεζικών εργασιών και της έκδοσης ομολόγων διεξάγεται στη λεγόμενη Ευρωαγορά, μια υπεράκτια ζώνη άνευ εθνικότητας την οποία σύντομα θα εξετάσουμε. 3 Το 2010 το ΝΤ εκτιμούσε ότι η συνολική αξία των στοιχείων του ενεργητικού μόνο των μικρών νησιωτικών χρηματοπιστωτικών κέντρων ανερχόταν συνολικά σε 18 τρισεκατομμύρια δολάρια ποσό ισοδύναμο με το ένα τρίτο, περίπου, του παγκόσμιου ΑΕΠ. Και αυτό, σύμφωνα με το ΝΤ, μάλλον αποτελούσε υποεκτίμηση. 4 Το 2008 το Γενικό Λογιστήριο του Κράτους (Government Accountability Office GAO)** των ΗΠΑ ανέφερε * Υπεράκτιο ή εξωχώριο; Ή μήπως, απλά, offshore; Είναι γεγονός ότι αρκετά χρόνια αφότου μπήκε στη ζωή μας η έννοια ενός τόπου ο οποίος με διάφορα μέσα παρακάμπτει τα φορολογικά, ρυθμιστικά και νομικά συστήματα άλλων χωρών, δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς το ποιος είναι ο πιο δόκιμος όρος. Επειδή, λοιπόν, το βιβλίο αυτό αποτελεί μάλλον δημοσιογραφικού τύπου έρευνα, παρά επιστημονική διατριβή, και επειδή ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τον όρο offshore με κάθε δυνατό τρόπο ως επίθετο, ουσιαστικό, ακόμα και επίρρημα προτίμησα να χρησιμοποιήσω και τις δύο ελληνικές αποδόσεις, αλλά και τον αγγλικό (μη μεταγραμμένο) όρο, ανάλογα με τα συμφραζόμενα, και με στόχο πρώτα απ όλα να διευκολύνεται η ροή της ανάγνωσης. Ας γνωρίζει, λοιπόν, ο αναγνώστης ότι όπου διαβάζει «υπεράκτιο», «εξωχώριο» ή ακόμα και «offshore» στο ελληνικό κείμενο, η αντίστοιχη λέξη στο πρωτότυπο αγγλικό είναι πάντα offshore. (Σημείωση του Μεταφραστή Σ.τ.Μ.) ** Πρόκειται για τον ανεξάρτητο οργανισμό που έχει αρμοδιότητες τον έλεγχο, την εκτίμηση και τη διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο η Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση δαπανά τα έσοδα του Κράτους. Βρίσκεται εγκαταστημένος στο Αμερικανικό Κογκρέσο. Ο επικεφαλής του είναι ο Γενικός Ελεγκτής των ΗΠΑ ο οποίος διορίζεται από τον Πρόεδρο των ΗΠΑ για περίοδο 15 ετών (μη ανανεώσιμη θητεία) μετά από υπόδειξη του Κογκρέσου. (Σημείωση του Επιμελητή Σ.τ.Ε.)

32 OFFSHORE - ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ ότι 83 από τις 100 μεγαλύτερες εταιρείες των ΗΠΑ είχαν θυγατρικές σε φορολογικά καταφύγια. Το επόμενο έτος διαπιστώθηκε από έρευνα του ικτύου Φορολογικής ικαιοσύνης (Tax Justice Network),* που βασιζόταν σε έναν ευρύτερο ορισμό της έννοιας «offshore», ότι 99 από τις εκατό μεγαλύτερες εταιρείες της Ευρώπης χρησιμοποιούσαν υπεράκτιες θυγατρικές. Σε κάθε χώρα ο μακράν μεγαλύτερος χρήστης ήταν κάποια τράπεζα. εν υπάρχει ομοφωνία ως προς το τι είναι ένα φορολογικό καταφύγιο. Για να λέμε την αλήθεια, ο όρος είναι κάπως παραπλανητικός, μιας και αυτά τα μέρη δεν προσφέρουν μόνο διαφυγή από τη φορολογία παρέχουν επίσης εχεμύθεια, διαφυγή από τις χρηματοπιστωτικές ρυθμίσεις και μια ευκαιρία να αψηφήσει κανείς τους νόμους και τους κανόνες άλλων επικρατειών, των χωρών όπου ζει ο περισσότερος κόσμος. Σε αυτό το βιβλίο θα δώσω έναν πιο γενικό ορισμό του φορολογικού καταφυγίου ως ενός τόπου «που επιδιώκει να προσελκύσει δραστηριότητες προσφέροντας πολιτικά σταθερές διευκολύνσεις προκειμένου να βοηθήσει φυσικά ή νομικά πρόσωπα να παρακάμψουν τους κανόνες, τους νόμους και τους κανονισμούς που ισχύουν σε άλλες επικράτειες». 5 Το ζητούμενο είναι να προσφέρουν διόδους διαφυγής από τις υποχρεώσεις που συνεπάγεται η ζωή στο πλαίσιο της κοινωνίας και η αποκόμιση ωφελημάτων από αυτή τους φόρους, την υπεύθυνη χρηματοπιστωτική ρύθμιση, το ποινικό δίκαιο, το κληρονομικό δίκαιο και ούτω καθεξής. Αυτή είναι η βασική δραστηριότητά τους. Αυτό κάνουν. Ο ορισμός μου είναι γενικός και τον έχω επιλέξει για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον, για να αμφισβητήσω την κοινή πεποίθηση ότι είναι αποδεκτό ένας τόπος να πλουτίζει υπονομεύοντας τη νομοθεσία άλλων τόπων. Ο δεύτερος στόχος μου είναι να προσφέρω ένα πρίσμα μέσα από το οποίο θα δούμε την ιστορία του σύγχρονου κόσμου. Αυτός ο ορισμός θα με βοηθήσει να δείξω ότι το σύστημα των υπεράκτιων κέντρων δεν είναι απλώς μια γραφική παραφυάδα της παγκόσμιας οικονομίας, αλλά αντιθέτως αποτελεί το επίκεντρό της. ιάφορα γνωρίσματα μας βοηθούν να εντοπίζουμε τα φορολογικά καταφύγια. Πρώτον, όπως έχουν διαπιστώσει κάποιοι συνάδελφοί μου μετά από ενδελεχή * Το TJN είναι ένας ανεξάρτητος οργανισμός που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του Βρετανικού Κοινοβουλίου τον Μάρτιο του 2003. Ασχολείται σε υψηλό επίπεδο με την ανάλυση και την έρευνα στον τομέα της φορολογίας και των ρυθμιστικών κανόνων που τη διέπουν. (Σ.τ.Ε.)

ΚΑΛΩΣΟΡΙΣΑΤΕ ΣΤΟ ΠΟΥΘΕΝΑ 33 έρευνα, όλα αυτά τα μέρη προσφέρουν εχεμύθεια, με διάφορες μορφές, σε συνδυασμό με τη διαφόρων βαθμών άρνησή τους να συνεργαστούν με άλλες επικράτειες για την ανταλλαγή πληροφοριών. Ο όρος «επικράτεια εχεμύθειας»* (secrecy jurisdiction) εμφανίστηκε στις ΗΠΑ στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και σε αυτό το βιβλίο θα χρησιμοποιώ τούτο τον όρο εναλλάξ με το «φορολογικό καταφύγιο», ανάλογα με την πτυχή που θέλω να τονίσω σε κάθε περίπτωση. Ένα ακόμη κοινό χαρακτηριστικό των φορολογικών καταφυγίων είναι, φυσικά, η πολύ χαμηλή ή μηδενική φορολογία. Προσελκύουν χρήμα επιτρέποντας σε κάποιους να αποφεύγουν τη φορολόγηση, νόμιμα ή παράνομα. Επίσης, οι επικράτειες εχεμύθειας διαχωρίζουν συστηματικά τις οικονομίες τους από τις διευκολύνσεις που προσφέρουν, προκειμένου να προστατεύονται από τα ίδια τα offshore κόλπα τους. Το υπεράκτιο κέντρο αποτελεί στην ουσία ζώνη διαφυγής από κάπου αλλού και οι υπεράκτιες υπηρεσίες παρέχονται στους μη μόνιμους κατοίκους. Άρα ένα φορολογικό καταφύγιο μπορεί να προσφέρει μηδενικό φορολογικό συντελεστή στους μη μόνιμους κατοίκους που παρκάρουν εκεί τα λεφτά τους, αλλά να φορολογεί κανονικά τους μόνιμους κατοίκους του. Αυτός ο διαχωρισμός μεταξύ μόνιμων και μη μόνιμων κατοίκων αποτελεί σιωπηρή παραδοχή του γεγονότος πως οι δραστηριότητές τους μπορεί να είναι επιζήμιες. Ένας ακόμη τρόπος εντοπισμού μιας επικράτειας εχεμύθειας είναι να δούμε αν ο τομέας των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών είναι πολύ μεγάλος σε σύγκριση με το μέγεθος της ντόπιας οικονομίας. Το ΝΤ χρησιμοποίησε αυτό το κριτήριο το 2007 για να καταγγείλει ορθά τη Βρετανία ως υπεράκτιο κέντρο. 6 Μια άλλη, πιο φαιδρή, ένδειξη ύπαρξης φορολογικού καταφυγίου είναι ότι οι εκπρόσωποί του κατά περιόδους ισχυρίζονται πως «δεν είμαστε φορολογικό καταφύγιο» και προσπαθούν με ζήλο να αμφισβητήσουν το κύρος των επικριτών τους οι οποίοι, όπως διατείνονται, αναπαράγουν «πεπαλαιωμένα στερεότυπα των μέσων ενημέρωσης» που δεν ανταποκρίνονται στην «αντικειμενική πραγματικότητα». * Ένα πρόβλημα προέκυψε, επίσης, με τον όρο secrecy jurisdictions που κατέχει κεντρική θέση στο βιβλίο. Εδώ το πρόβλημα δεν ήταν η ασάφεια ως προς τον ποιο ελληνικό όρο χρησιμοποιούμε, αλλά η απουσία όρου. Αν θέλαμε να ακριβολογήσουμε, ο όρος jurisdiction θα έπρεπε να αποδοθεί ως «ζώνη άσκησης δικαιοδοσίας», με αποτέλεσμα ο όλος όρος να βγαίνει ένας ατέλειωτος σιδηρόδρομος, ο οποίος μάλιστα επαναλαμβάνεται συχνότατα. Έτσι, λοιπόν, έχοντας επίγνωση του ότι δεν είναι ο πιο απόλυτα σωστός, προτιμήθηκε ο όρος «επικράτεια εχεμύθειας». (Σ.τ.Μ.)

34 OFFSHORE - ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ Όμως το σημαντικότερο και καθοριστικό γνώρισμα μιας επικράτειας εχεμύθειας είναι ότι το εγχώριο πολιτικό γίγνεσθαι είναι δέσμιο των συμφερόντων του τομέα των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών (ή μερικές φορές των εγκληματιών, μερικές φορές, δε, και των δύο) και κάθε ουσιαστική αντίσταση στο μοντέλο των υπεράκτιων δραστηριοτήτων έχει εξαλειφθεί. Να γιατί περιλαμβάνω τη φράση «πολιτικά σταθερές» στον ορισμό μου: ο κίνδυνος ότι δημοκρατικές πολιτικές διεργασίες θα παρέμβουν και θα εμποδίσουν κάποιους να βγάλουν (ή να δεχτούν) λεφτά είναι μικρός ή μηδενικός. Αυτή η πολιτική αιχμαλωσία γεννά ένα από τα μεγαλύτερα παράδοξα του υπεράκτιου κόσμου: αυτές οι ζώνες απόλυτης ελευθερίας είναι συχνά τόποι μεγάλης καταπίεσης, που δεν ανέχονται καμία κριτική. Απαλλαγμένοι από εγχώριες προκλήσεις και εναλλακτικές απόψεις, οι τόποι αυτοί έχουν εμποτιστεί από μια διάχυτη αντεστραμμένη ηθική, όπου το να κάνει κάποιος τα στραβά μάτια στο έγκλημα και τη διαφθορά γίνεται πλέον αποδεκτό ως άριστη επιχειρηματική πρακτική, ενώ το να καταγγείλει στις δυνάμεις του νόμου και της τάξης τις όποιες ανομίες έχει καταντήσει κολάσιμο αδίκημα. Ο ακραιφνής ατομισμός έχει μεταμορφωθεί σε αδιαφορία, ακόμα και περιφρόνηση, για τη δημοκρατία και, γενικά, τις κοινωνίες. «Οι φόροι είναι για τα ανθρωπάκια» είναι η δήλωση για την οποία έγινε κάποτε διάσημη η Νεοϋορκέζα εκατομμυριούχος Λιόνα Χέμσλεϊ. Είχε δίκιο, αν και η ίδια δεν ήταν αρκετά «μεγάλη» ώστε να γλιτώσει τη φυλακή. Ο βαρόνος των μέσων ενημέρωσης Ρούπερτ Μέρντοχ αποτελεί διαφορετική περίπτωση. Η εταιρεία του, η News Corporation, στην οποία ανήκουν το Fox News, το MySpace, η εφημερίδα Sun και πλήθος άλλα μέσα ενημέρωσης, είναι πρωταθλήτρια στην υπεράκτια γυμναστική, αξιοποιώντας κάθε διαθέσιμο νόμιμο μέσο. Ο δημοσιογράφος Νιλ Τσένογουεθ, ο οποίος σκάλισε τους λογαριασμούς της, διαπίστωσε ότι τα κέρδη της, δηλωμένα σε δολάρια Αυστραλίας, ανέρχονταν σε 364.364.000 A$ το 1987, 464.464.000 A$ το 1988, 496.496.000 A$ το 1989 και 282.282.000 A$ το 1990. 7 Το εξόφθαλμο μοτίβο αυτών των αριθμών δεν μπορεί να είναι συμπτωματικό. Όπως έγραψε ο δημοσιογράφος Τζον Λάντσεστερ στη London Review of Books, «αυτή η μικρή φιοριτούρα στα σύνολα σημαίνει άντε γαμηθείτε στη γλώσσα της λογιστικής. Αντιμέτωπος με τέτοια επίπεδα χρηματοπιστωτικής μαεστρίας, ο απλός φορολογούμενος δεν μπορεί παρά να αναφωνήσει Μπράβο, ο καλλιτέχνης!». Οι Γάλλοι αποδίδουν το «φορολογικό καταφύγιο» με έναν ιδιαίτερο όρο: paradis

ΚΑΛΩΣΟΡΙΣΑΤΕ ΣΤΟ ΠΟΥΘΕΝΑ 35 fiscal «φορολογικός παράδεισος», κάτι αντίστοιχο και με το ισπανικό paraίso fiscal.* Όσοι δραστηριοποιούνται σε επικράτειες εχεμύθειας λατρεύουν αυτή τη φρασεολογία: η λέξη «παράδεισος» (κάποιοι λένε ότι προέρχεται από την εσφαλμένη μετάφραση της αγγλικής λέξης haven [καταφύγιο] ως heaven [παράδεισος]) έρχεται σε αντίθεση με ό,τι τους αρέσει να παρουσιάζουν ως καταπιεστικούς, φορομπηχτικούς μη υπεράκτιους (onshore) λάκκους της κόλασης, από τους οποίους οι φορολογικοί παράδεισοι αποτελούν μια ευπρόσδεκτη δίοδο διαφυγής. Και σίγουρα αποτελούν δίοδο διαφυγής αλλά όχι για τον κοσμάκη. Τα υπεράκτια κέντρα τα δημιούργησαν οι πλούσιες και πανίσχυρες ελίτ, έτσι ώστε να μπορούν να δρέπουν τα οφέλη της κοινωνίας χωρίς να πληρώνουν γι αυτά. Φανταστείτε ότι βρίσκεστε στο σούπερ μάρκετ της γειτονιάς σας και βλέπετε καλοντυμένους ανθρώπους να περνούν σφαίρα από ένα ταμείο «προτεραιότητας» πίσω από ένα κόκκινο βελούδινο κορδόνι. Επίσης, στον δικό σας λογαριασμό υπάρχει ένα μεγάλο κονδύλι με την ονομασία «πρόσθετα έξοδα», με το οποίο επιδοτούνται οι δικές τους αγορές. Ζητάμε συγγνώμη, λέει ο διευθυντής του σούπερ μάρκετ, αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς. Αν δεν πληρώνατε τον μισό λογαριασμό τους θα ψώνιζαν αλλού. Ξηλωθείτε, λοιπόν. Οι υπεράκτιες δραστηριότητες έχουν στην ουσία να κάνουν με τον επιδέξιο χειρισμό των ιχνών που αφήνει το χρήμα καθώς διασχίζει τα σύνορα. Για να πάρετε μια ιδέα τού πόσο ψεύτικα μπορεί να γίνουν αυτά τα ίχνη, ας δούμε το παράδειγμα της μπανάνας. Κάθε τσαμπί ακολουθεί δύο διαδρομές για να φτάσει στο μπολ με τα φρούτα σας. Η πρώτη διαδρομή περιλαμβάνει έναν εργάτη από την Ονδούρα, απασχολούμενο από μια πολυεθνική, ο οποίος μαζεύει τις μπανάνες που κατόπιν συσκευάζονται και εξάγονται στη Βρετανία. Η πολυεθνική πουλά τα φρούτα σε μια μεγάλη αλυσίδα σούπερ μάρκετ, η οποία τα πουλά σε εσάς. Η δεύτερη διαδρομή το «έντυπο» ίχνος των λογιστών ακολουθεί πιο πλάγιο δρόμο. Πού προκύπτει το τελικό κέρδος από φορολογικής άποψης, όταν μια μπανά- * Από εδώ και στο εξής χρησιμοποιούμε τον ελληνικό, και προφανώς προερχόμενο από την απόδοση του γαλλικού paradis fiscal, όρο «φορολογικός παράδεισος», αντί της κυριολεκτικής απόδοσης του αγγλικού όρου «καταφύγιο» που χρησιμοποιείτο ως τώρα. (Σ.τ.Μ.)