حفاظت و مرمت شيشههايتاريخي وحيدپورزرقان دانشجويكارشناسيارشدمرمتاشياءفرهنگيوتاريخي دانشكدهىمرمت دانشگاههنراصفهان Email:Vahid_poorzarghan@yahoo.com چكيده در ادوار مختلف تاريخي از شيشه به عنوان ابزار جنگي اشياء و ظروف تزي يني استفاده شده است. ا ثار شيشه اى به دليل ماهيت ا سيب پذيرشان بسته به شرايط قرارگيرى در محوطه هاى باستان شناسى و حتى در موزه ها دچار ا سيب هاي جدى از قبيل ا سيب هاى فيزيكى شيميايي و بيولوژيكى مي شوند. از اين رو استحكام بخش ها و پوشش دهنده ها در حفاظت و مرمت شيشه هاى تاريخى از اهميت خاصي برخوردارند. نتايج حاصله بر روي رزين هاى اپوكسي كه براي استحكام بخشي و وصالي اين ا ثار به كار رفته نشان دهنده ى مقبوليت رزين هگزتال در بين ديگر استحكام بخش ها مي باشد. روش جديد سل ژل (پوشش دهنده ى محافظ با بنيان سيليكونى) با ا نكه هنوز مراحل ا زمايشگاهي خود را طي مي كند مى تواند راهكار مناسبى براى حفاظت و پوشش دهى ا ثار شيشه اى در مرمت هاى ا ينده باشد. كليد واژگان: حفاظت مرمت شيشه ى تاريخي ا سيب درمان دو فصلنامه تخصصى دانش مرمت و ميراث فرهنگى مقدمه از دوران هاي بسيار دور شيشه هاي طبيعي خصوصا ابسيدين (obsidian) پوميس (pumice) و پرليت ((pearlit كه از سرد شدن گدازه هاي ا تشفشان به وجود ا مده وجود داشته است و انسان از اين طريق با نقش ذوب حاصل فرا يند شيشه با شفافيت و رنگ هاي گوناگون ا شنا بوده است به طوري كه در دوران باستان تجارت وسيع و گسترده ى سنگهاي طبيعي به صورت مهره منجوق قطعات تزييني و ابزار نوك تيز براي دفاع و شكار بين قبايل و مردم تمدن هاي باستاني ساكن كناره ى شرق مديترانه مصر سوريه و بين النهرين دليل اين ادعاست.طبيعي است ا غاز شيشه گري خاستگاه منطقه اي است كه علاوه بر دانش فوق داراي مواد اوليه ى فراوان و طبيعي مانند ماسه و قليا در كنار يكديگر باشند كه با شواهد تاريخي بين النهرين اولين تمدني است كه تجربه ى ذوب شيشه را دارد و با توجه به اينكه تمدن بين النهرين مربوط به 3000 ق.م است 5000 سال از قدمت شيشه گري در جهان مي گذرد. با توجه به اينكه ا ريايى ها حدود 2000 ق.م از شمال كناره هاي رود سيحون واقع در شمال خراسان مهاجرت بزرگ به طرف اروپا هند و ايران را شروع كردند در منطقه ى ماوراءالنهر و رود جيحون در شمال شرقي (پارت ها) مركز (مادها) و جنوب غربي (پارس ها) ساكن شدند و شهر نينوا كه از مراكز مهم شيشه سازي بين النهرين بود مدتها زير حكومت امپراطوري ا شور بود كه بعد به تصرف ماد در ا مد. اگرچه ساكنان بومي ايران با سفالگري ريخته گري مس برنز و طلا ا شنا بوده اند اما شيشه سازي و انتقال اين مهارت به قبايل ا ريايي و امپراطوري ايران از طريق شيشه گران نينوا صورت گرفته است. ناگفته نماند كه از هزاره ى دوم ق.م از چغازنبيل در خوزستان و قلعه ى كوتي در گيلان مقدار زيادي مهره هاي استوانه اي به دست ا مده است (برداشت ا زاد از: دقت 1378 صص 8-4 ). 32
گذشت زمان و رشد و نزول شيشه در طول دور ه هاي تاريخي باعث باز شدن جايگاه ثابتي در بين ديگر ا ثار تزييني شده است. ا ثار شيشه اي در زمان سلجوقيان به اوج خود رسيده و باعث ارزش دو چندان به اين ا ثار در بين ديگر ا ثار در اين دوره شده است. حال گذشت زمان و قرار گرفتن ا ن تحت شرايط محيطي مختلف باعث به وجود ا مدن ا سيب هايي بر روي اين ا ثار شده-اند. اين عوامل باعث فرسوده شدن و از دست دادن استحكام ساختارى شيشه ها و كم رنگ نشان دادن ارزش هاى هنرى و زيباشناختى اين ا ثار شده اند. شيشه مانند ديگر ا ثار در طول زمان بر اثر عوامل و شرايط محيطى دچار تخريب و ا سيب شده و تا ثير اين عوامل هر چه قدر بر روى شيشه ها كم باشد گذشت زمان مى تواند باعث جبران اين كمبود شود و باعث مى شود كه شىء در طول زمان فرا يند زوال و تخريب خود را طى كند. مهمترين اين عوامل رطوبت است كه شرايط را براى ديگر عوامل ا سيب رسان مانند ميكرو ارگانيزمها و تبادل يونى در ساختار شيشه فراهم مى نمايد. در اين نوشته به مباحثى از قبيل فن شناسى شيشه هاى تاريخى و عوامل ا سيب رسان بر روى ا ن ها در محوطه هاى باستانى (خشكى و زير ا ب) همچنين مناسب ترين روش-هاى حفاظت و مرمت از ا ثار شيشه اى در موزه ها پرداخته شده است. شيشه يك جامد ا مورف است. ماده اي را ا مورف گويند كه از نظر ساختاري داراي نظم پر دامنه نباشد. يعني اجزاى تشكيل-دهنده ى ا ن (اتم يون يا مولكول) در مقياس چند برابر اندازه ى خود از نظر چيده شدن در فضا داراي تناوب و نظم و ترتيب نباشد. مطابق اين تعريف ماده ى ا مورف و شيشه داراي تعريف يكسانند. اين تعريف بسيار عام با وجود سادگي خود مورد قبول برخي از دانشمندان شيشه نيست. ا كادمي ملي علوم ا مريكا تعريف دقيقي براي شيشه پيشنهاد كرده است: شيشه ماده اي است كه از نظر ا زمايش با اشعه ى x ا مورف (بي شكل غير بلوري) باشد و از خود رفتار ويژه ى انتقال به حالت شيشه اي بروز دهد. انتقال به حالت شيشه اي پديده اي است كه يك فاز ا مورف جامد هنگام حرارت دادن به نمايش مي گذارد و ا ن عبارت است از تغييرات كم و بيش ناگهاني برخي از خواص مانند ظرفيت گرمايي و ضريب انبساط حرارتي از مقاديري كه خاص جامدات بلوري است به مقاديري كه ويژه ى مايعات است. دماي اين تغييرات ناگهاني به دماي انتقال به شيشه يا Tg موسوم است. همانگونه كه ملاحضه شد طبق تعريف بالا وجود پديده ى انتقال به شيشه يكي از الزامات وجود حالت شيشه اي است (برداشت ا زاد از: عباسيان 1379 ص 145). ارتباط بين بلور مايع و شيشه را مي توان به ا ساني با ياري نمودار حجم دما (تصوير 1) نشان داد. تصوير 1 -نمودار درجه- دمامربوطبهحالاتمايع بلوروشيشه (مارقوسيان 1386 ص 4 ) با سرد كردن مايع از حالت اوليه ى A حجم به تدريج و به صورتي يكنواخت در امتداد خط AB كاهش مي يابد. اگر سرعت سرد كردن ا هسته باشد تبلور قاعدتا در دماي انجماد T f انجام خواهد شد. در اين دما حجم به طور ناگهاني از نقطه-ى B تا C كاهش مي يابد. از ا ن پس با كاهش دما حجم جامد در امتداد خط CD كاهش خواهد يافت. اگر سرعت سرد كردن به اندازه ى كافي T f انجام نخواهد شد. در اين حالت بالا باشد عمل تبلور در دماي حجم مايع ابر سرمايش يافته (supercooled) 1 در امتداد خط BE به كاهش خود ادامه مي دهد. در دماي معيني كه با Tg نشان داده مي شود منحني حجم دما به صورتي محسوس تغيير شيب مي دهد و تقريبا به موازات خط CDكه مربوط به جامد بلوري است ادامه مي يابد. Tg به دماي استحاله يا انتقال به شيشه موسوم است. ماده ى مربوط را فقط در زير دماي Tg مي توان شيشه ناميد. موقعيت نقطه-ى E نقطه اي كه مربوط به دماي Tg است با سرعت سرد كردن ماده تغيير مي يابد. بنابراين بهتر است كه از محدوده ى انتقال سخن گفت نه از دماي انتقال. در Tg معمولا گرانروي ماده بسيار است و در حدود 10 13 پواز مي باشد. اگر دماي شيشه در T كه كمي زير دماي Tg قرار دارد ثابت نگه داشته شود حجم ا ن كه ابتدا داراي مقدار G است به ا هستگي كاهش يافته و سرانجام به مقدار G بر روي خط نقطه چين كه ادامه ى همان خط BE است خواهد رسيد. ساير خواص شيشه نيز در حوالي Tg با زمان تغيير مي كند. اين فرا يند كه طي ا ن شيشه به حالت پايدارتري مي رسد به تثبيت شدن موسوم است. در بالاي دماي Tg اين پديده وابستگي خواص به زمان مشاهده نمي شود. در نتيجه ى وجود اثرات تثبيتي خواص شيشه تا حدودي به سرعت سرد كردن ا ن بستگي خواهد داشت به ويژه به سرد كردن از محدوده ى انتقال (برداشت ا زاد از: مارقوسيان 1386 صص 4-2 عباسيان 370 صص 35-32 ). مواد تشكيل دهنده ى شيشه شيشه از اختلاط بعضي از اكسيدها تهيه مي گردد و خواص هر شيشه بستگي به نسبت مقدار و نوع اكسيدهاي سازنده ى ا ن دارد. اين اكسيدها عبارتند از: سال پنجم شماره 4- شماره پياپى 5- زمستان 88 - بهار 89 33
دو فصلنامه تخصصى دانش مرمت و ميراث فرهنگى اكسيدهاي شبكه ساز (ا نيوني/اسيدي): اكسيدهايي هستند كه پايه و اساس شيشه را تشكيل مي دهند و ايجاد فاز شيشه اي مي- Sio 2 كه از قدرت پيوندي زيادي برخوردارند و B 2 O 3 كنند مانند ماهيتاسيديدارند. اكسيدهاي دگرگون ساز (كاتيوني/قليايي): اين اكسيدها با وارد شدن داخل شبكه ى پيوندهاي Si-O-Si ساختمان شبكه را قطع كرده و در حفره هاي شبكه سازي جاي مي گيرند و يونهاي -2 O (Na 2 بهعنوان O K 2 اطراف ا ن را احاطهميكنند. اين اكسيدها (O كمك ذوب حرارتي يا روان كننده عمل مي كنند و باعث كاهش ويسكوزيتهميشوند.درشيشههايسيليكاتيقلياييبااضافهشدن مقداربرابرازهرنوعقليايي مقاومتشيشهتغييرخواهدكرد.اضافه نمودناكسيدهايقلياييخاكيمانندCao وMgo مقاومتشيميايي شيشه را بالا برده و از كريستاليزاسيون و هيدروليز ا ن جلوگيري مي كنند. اتصال در شبكه به علت داشتن ظرفيت 2 در يون كلسيم محكم تر از اتصال Na-O مي باشد. بنابراين ملاحضه مي شود كه Na 2 O CaO SiO 2 اغلبشيشههاىمعمولي دارايتركيباتي از مي باشد. به طور كلي هر قدر نسبت اصلاح كننده هاى كلسيم و پتاسيم بيشتر باشد شيشه داراي پايداري بيشتري خواهد بود. هر قدر درصدسيليسبيشترباشدمقاومتا ننسبتبهاستخراج (خارج شدن از شبكه) بيشتر خواهد بود (برداشت ا زاد از: دقت 1378 ص 33 مارقوسيان 1386 صص 382 407). اكسيدهاي واسطه: اكسيدهايي نظير ا لومينيوم و ا هن به عنوان واسطه عمل مي كنند و شيشه را وارد يك حالت تشكيل دهنده (Forming) يا تغيير دهنده (Modifying) مي نمايند و داراي قدرتمتوسطهستند. نوع و مقدار تغيير دهنده ها باعث وارد ا وردن ا سيب جدي به ماهيت استحكامي زياد يك شبكه ى سيليكاتي ناخالصميگردد. اكسيد ا لومينيومبه دليلخواص ا مفوترميتواند به عنوان پايدار كننده يعني جلوگيري كننده از هيدروليز شدن به عنوان سازنده ى شبكه مورد استفاده قرار گيرد (ديويسون 2006 صص 3 6 نيوتن 1989 صص 5 7). ا سيب شناسى شيشه هاى تاريخى از جمله مهمترين عواملي كه باعث تخريب و از بين رفتن شيشه هاي تاريخي مى شود مى توان ا سيب هاى ناشى از حضور در محيط هاى مرطوب ا سيب هاى ناشى از ضعف شبكه ا سيب هاى ناشى از مدفون بودن و عوامل محيطى از جمله اسيدها و اكسيدهاي قليايي خاكي را برشمرد. ا سيب هاى شيشه در محيط هاى مرطوب وجود رطوبت به روش هاي گوناگون باعث تخريب مي شود. «طبق نظريه ى چارلز خوردگي شيشه هاي سيليكاتي قليايي و سيليكاتي قليايي ا هكي توسط ا ب از طريق سه واكنش زير انجام مي پذيرد: الف) نفوذ پروتن هاي ا ب به شبكه ى شيشه و جابجايي يونهاي قليايي و استخراج يون قليا در داخل محلول Si OR + H 2O SiOH + R+ +OH- ب) شكست باند سيليسيم- اكسيژن توسط گروه هيدروكسيل Si O Si OH+ SiOH + Si O ج) اكسيژن هاي پل نشده حاصل از واكنش قسمت (ب) توسط مولكول هاي ا ب ايجاد گروه هيدروكسيل مي نمايند و بعد دوباره واكنش (ب) تكرار مي شود. Si O - + H2O Si OH + OH - مولكول سيليكات هيدراته با از دست دادن ا ب به سيليس تبديل مي گردد. Si OH + HO Si SiO2 + H2O اين نوع واكنش كاملا شناخته شده است و همان واكنشي است كه باعث تبديل اسيد سيليسيك محلول در ا ببه سيليس ا مورفنامحلول مي گردد.» (مارقوسيان 1386 ص 330) ا سيب هاي شيشه كه با عناوين مختلف از جمله شيشه هاي گريان تركهاي طولي و عرضي سياه شدن پوسته شدن حفره-دار شدن قوس و قزحي كدر شدن و غيره كه نتايج حاصله از واكنش هاي شيشه با ا ب مي باشد با توجه به ساختار شيشه و محيط و PH محيط و اينكه واكنش تا چه مراحلي پشرفت كند علاي م و ا ثار جانبي بر جاي مي گذارد كه معمولي ترين ا نها قوس و قزحي است كه در بيشتر شيشه هاي باستاني به همراه تخريب هاي ديگر ديده مي شود. 1-1: شيشه ى بيمار (گريان): در تركيب شيشه يون هاي قليايي (سديم پتاسيم و منيزيم) با بار مثبت در شبكه ى يون هاي سيليكات با بار منفي را خنثي مي نمايد. هرگاه يون هاي قليايي از حد معيني كاهش يابند تحريك ا نها بيشتر خواهد شد و در اثر مجاورت با رطوبت تحت عمل ديفوزيون قرار گرفته از شيشه خارج شده و فورا با دي اكسيد كربن هوا تركيب و كربنات سديم و پتاسيم تشكيل مي گردد كه بسيار جاذبه الرطوبه است و جذب رطوبت از محيط باعث شده كه پيوسته خيس به نظر برسد. از اين رو به ا ن شيشه ى گريان يا عرق ريز مي گويند (برداشت ا زاد از: ديويسون 2006 ص 145). (تصوير 2) تصوير 2 شيشهىگريان (ت.م (http://www.ancienttouch.edu 1386/11/15 34
1-2: ترك هاي طولي و عرضي: وقتي يك شيشه از زمين خارج مي شود داراي رطوبت و موادي است كه به سطح ا ن چسبيده اند. در نقطه ى اتصال ا ن دو نوع تجزيه (ا ناليز) روي مي دهد: 1-2-1- ا ناليز اسيدي: يون هيدروژن در اين فرا يند باعث جدايش زنجيره ى شيميايي بين اكسيژن و سيليكون مي شود. 1-2-2- ا ناليز قليايي: توسط يون هاي هيدروكسيد ساختار سيليكون در تركيبات تخريب مي شود و باعث ترك طولي وعرضي مي گردد. ترك خوردن به شكل كريستالي فرا يند ديگري است كه طي ا ن كريستال هاي موضعي در ساختمان شيشه ايجاد مي گردد. طي عمل كريستال شدن شيشه منقبض شده و ترك مي خورد. ترك ها معمولا از ناحيه ى كريستالين به ناحيه ى شيششه اي مي باشد در واقع وقتي كه شيشه ى مذاب به طور ناگهاني سرد مي شود به دليل بالا بودن ويسكوزيته اتم ها فرصت كافي براي اين كه به صورت يك شبكه ى كريستالين ا رايش يابد را ندارد اگر چه با اضافه كردن اصلاح گرهاي شبكه ويسكوزيته كاهش پيدا نموده در قسمت هايي از شبكه كريستال تشكيل مي گردد و باعث كاهش استحكام مكانيكي شيشه مي شود. 1-3: كدر شدن: تبادل يوني كاتيون ها و + H توسط ا ب ايجاد نمك هاي مختلفي در سطح شيشه مي نمايد كه با تابش نور و دما واكنش تسريع شده و بعضي از اكسيدهاي داخل شيشه مانند اكسيدهاي مس از ا ن خارج و در نتيجه ايجاد كدري و رنگ باختگي مي شود. 1-4: پوسته و حفره اي شدن: يون + Hبا شعاع يوني كوچكتر از كاتيونهاي جايگزين شده باعث انقباض در سطح شيشه مي گردد كه ابتدا به صورت حفره سپس در اثر تكرار استخراج سيليكا سطح به صورت پوسته و لايه ى هيدروژني در مي ا يد. اين واكنش در = 9 PH نقطه ى بحراني صورت مي گيرد. (تصوير 3) تصوير 3 - پوسته اى وحفره اى شدن (برگرفته از: اچ تيننت 1999 ص 89) 1-5: قوس و قزحي شدن: در واقع همان لايه ى شيشه ى هيدروژني است كه به صورت سيليكاي هيدراته و در اثر تداخل اشعه ى نوراني انعكاس مي يابد. Brewesterاثبات كرده است كه با پر كردن و تزريق ا ب قوس و قزح ناپديد و با خشك شدن ا ب از سطح دوباره ظاهر مى گردد (برداشت ا زاد از: ديويسون 2006 ص 146). (تصوير 4) تصوير 4 -قوسوقزحيشدنشيشه (ت.م (http://www.ancienttouch.edu 1386/11/15 1-6: سياه شدن: در شيشه هاي تاريخي لايه نمكي بارها ديده شده كه رنگ ا ن ها سياه و قهوه اي تيره و كاملا مات شده اند. نقصان و كاهش يون ) Fe(ІІ و( Mn(ІІ سبب كم رنگ يا سفيد شدن مي شود و در پيشرفت نمكي شدن اين يون ها از باند شبكه ى سيليكا ا زاد شده و هيدراته مي شوند. سطح شروع به ترك خوردن و باز شدن و ا ب شروع به سوراخ كردن مي كند. اتم ها داراي بار مثبت هستند و يون هيدروكسيد ا زاد مي كنند. اكسيداسيون در شرايط قليايي بالا در بين لايه هاي خيس و خشك سريع انجام مي گيرد. يون منگنز( Mn(ІІ هيدراته شده ى زرد كمرنگ و يون هيدراته شده ى ا هن سبز كمرنگ تبديل به MnOH و FeOH قهوه اي تيره مي شوند و در نتيجه در حفره ها لايه هاي سيليكات هيدراته شده ى نمك باقي مي ماند. ساختار مجددا باز شده و كاتيون ها هيدراته مي شوند و هيدروليز انجام مي گردد و اكسيدهاي ا بدار جدا شده ته نشين و خارج مي گردند (برداشت ا زاد از: دقت 1378 ص 57). عيوب ساختارى شيشه هاى تاريخى شيشه هاى سيليسي كه در ساختار ا نها تمام سيليسيم ها توسط چهار اتم اكسيژن محاصره شده و اين چهار وجهي هاي حاصله تشكيل مجموعه ى شش عضوي مي دهند (در سه بعد) يك نوع ساختار ايده ا ل است. هر نوع انحراف از اين حالت ايده ا ل نوعي عيب محسوب مي شود. به طور كلي عيوب در ساختار شيشه ى سيليسي مي تواند داراي ماهيت هاي متفاوتي به قرار زير باشد: الف) برخي حلقه ها ممكن است داراي كمتر از شش وجه باشند. ب) نوعي عيب متداول در شيشه هاي سيليسي كمبود ا نيون اكسيژن است كه منجر به نوعي غير استوكيومتري مي شود. در نتيجه برخي از اتم هاي سيليسيم داراي همسايه هاي اكسيژني كمتر خواهند سال پنجم شماره 4- شماره پياپى 5- زمستان 88 - بهار 89 35
دو فصلنامه تخصصى دانش مرمت و ميراث فرهنگى بود. اين وضعيت به ويژه هنگامي كه ذوب سيليس در محيط احيايي انجام شود احتمال وقوع خواهد داشت. در اين صورت فرمول سيليس SiO x-2 در مي ا يد كه در اينجا X معرف مقدار اكسيژن به صورت غايب است. اين امر منجر به تشكيل شيشه ى به اصطلاح احياي ي مي گردد كه بسياري از انواع شيشه ى سيليسي كم و بيش اين حالت را نشان مي دهند. ج) حضور گروه OH در شيشه خود نوعي عيب محسوب مي گردد SiO 4 و اين به علت حضور پل هاي هيدروژني بين چهار وجهي-هاي مي باشد. تمام عيوب فوق بدون در نظر گرفتن وجود ناخالصي ها ساختار و خواص فيزيكي شيشه ى سيليسي را تحت تا ثير قرار مي دهند (برداشت ا زاد از: مارقوسيان 1386 ص 300 عباسيان 1370 ص 35 تويسركاني 1386 صص.(75-70 ا سيب هاى ناشى از شرايط اسيدي و بازي 1- شرايط اسيدى سيليس در اثر محلول هايي چون فلوي ورين اسيد هيدرو فلوي وريك و محلول هاي قليايي به شدت ا سيب مي بيند كه سرعت ا سيب پذيري سيليس به فرم كريستالين به مراتب كمتر از سيليس به فرم ا مورف مي باشد. واكنش هاي ديپليمريزاسيون سيليس به صورت زير مي باشد: Si O + Na+OH- Si OH + Si O- Na+ Si O Si + H+F- Si OH + Si F Si O Si + Na+F- Si O- Na+ + Si F علت اساسي واكنش هاي فوق ابتدا شكست پيوند اكسيژن- سيليسيم است. اين پيوند قوي قطبي است -Si +δ O δ و افزايش بار مثبت بر روي Si عاملي است جهت جذب نوكلوفيلي مانند - OH و F. لذا در اين گونه واكنش ها حمله ى OH به عامل + Si مي باشد (برداشت ا زاد از: ترنس مالوني 1379 ص 160 ريسمانچيان 1376 ص 78 مارقوسيان 1386 ص.(339 2 شرايط قليايى (اثر اكسيدهاي قليايي خاكي در استخراج قليا) روند اصلي تخريب شيشه در حضور ا ب شستشوي قليايي يون ها مي باشد. با افزايش اندازه ى كاتيون هاي قليا يي مقاومت كاهش مي يابد و به همين دليل شيشه هاي پتاسي مقاومت كمتري نسبت به اندازه ى سودايي نشان مي دهند و به اين دليل شيشه ى پنجره- هاي قديمي دو قرن 19 و 20 م داراي تخريب بيشتري شده اند. در شرايط قلياييPH بيشتر از 9 پيوند Si-O شكسته و منجر به لايه ى هيدرات سيليكا روي سطح شيشه مي شود (برداشت پراكنده از: استاني فورس 1999 صص 757 759). SiO 2 حلاليت ا نها در «يكي از عيوب مهم قليايي ها در تركيب با ا ب است.» (عباسيان 1370 ص 372) افزايش مقدار CaO از 10 درصد مولي باعث كاهش سريع در استخراج قليا Na2O مي شود. اندازه ى شعاع يوني اكسيدهاي تشكيل دهنده ى شيشه نقش بسيار مهمي در تخريب ا ن دارند به طوري كه در تعويض يوني + H با قليا به دليل كوچك بودن يون + H به نسبت قليايي ها پس از جايگزين فضاهاي خالي در شبكه افزايش يافته و اين امر منجر به انقباض و جمع شدن لايه-ى سطحي شيشه مي گردد و به همين جهت شيشه هاي پتاس كه داراي يون بزرگتر نسبت به يون سديم است داراي نيمي از استحكام شيشه هاي سودايي است و از طرفي اكسيد كلسيم با يون بزرگتر باعث استحكام شيشه شده و در نتيجه در صورت استخراج نيز تخريب بيشتر خواهد شد. اكسيد ا لومينيوم به دليل خواص ا مفوتر مي تواند به عنوان پايدار كننده يعني جلوگيري-كننده از هيدروليز شدن به عنوان سازنده ى شبكه مورد استفاده قرار گيرد. اكسيد ا لومينيوم Al 2 O 3 در تركيبات شيشه باعث بالا بردن مقاومت شيميايي ا ن مي گردد. اگر نسبت مولي اكسيد ا لومنيوم به اكسيد سديم بيشتر از يك شود يون 3+ Al به عنوان تغيير دهنده ى شبكه در شيشه موجب خوردگي مي شود (برداشت پراكنده از: ريسمانچيان 1376 صص 67-57). اكسيدهاي رنگي مي توانند نقش مهمي در شيشه ها از لحاظ ايجاد مقاومت و يا ا سيب خوردگي در ا ن ها داشته باشد (برداشت ا زاد از: ديويسون 2006 ص 193). در مورد شيشه هاي قليايي- سيليكاتي ميزان مقاومت با افزايش يون قليايي كاهش پيدا مي كند و اين نوع شيشه به شيشه هاي مريض معروف است. بريل (Brill) تعدادي از شيشه هاي مريض را مورد ا ناليز قرار داده است و علت را كاهش ميزان كلسيم به ميزان 3/. تا 4/71 درصد وزني بيان كرده است. در پي بررسي نمونه هايى از شيشه هاي فرسوده ى قديمي توجه او را جلب كرد. در ابتدا ميزان تخريب را يك لايه ى نازك سيلييكا حدس زد ولي بعد از چند ماه متوجه ميزان شديد تخريب در اثر خشك شدن اشياء شد. او مي گويد اشياء قرن ها ا ب گرفته كه با محيط به تعادل رسيده وقتي به محيط بيرون راه پيدا كردند در خلال چندين ماه در اثر كاهش رطوبت و دهيدراته شدن علاي م تخريب در ا نها مشاهده شد (برداشت ا زاد از: نيوتن 1989 ص 144). در شيشه ها با مقدار زياد پتاس براي خنثي نمودن گدازا ور به ا نها سنگ چخماق اضافه شده است. اين عمل باعث به وجود ا مدن ترك ها و خوردگى هاي ريز در سطح شيشه شده است. براي برطرف نمودن اين عيب از اكسيد سرب استفاده شده است (برداشت ا زاد از: ترنس مالوني 1379 صص 97 99). سيليكات هيدراته رفتار و خاصيتي مانند سيليكا ژل دارد يعني ماده اي است هايروسكوپ كه باعث جذب و دفع ا ب مي شود و تكرار اين امر باعث ترك و تخريب شيشه هاي تاريخي مي شود (برداشت پراكنده از: ريسمانچيان 1376 صص 67-57). علاوه بر موارد ذكر شده چگونگي ساخت نيز مي تواند فرا يند تخريب را تسريع نمايد به عنوان مثال نحوه ى سرد كردن شيشه 36
حاي ز اهميت است چرا كه ثابت شده است شيشه اگر به ا رامي سرد شود از دوام و استحكام بيشتري برخوردار است. وقتي شيشه سرد مي شود يك لايه ى سيليكاتي غني روي ا ن تشكيل مي شود كه غلظت و تراكم اين لايه يا فيلم بستگي به ساختار و نحوه ى ساخت ا ن دارد كه نقش مهمي در تخريب پذيري دارد. 3- مساحت شيشه مساحت شيشه يكي از عوامل مهم خوردگي شيشه مي باشد زيرا ميزان اجزايي از شيشه كه در طي عمل تجزيه ا زاد مي گردد متناسب با مساحتي از شيشه كه در معرض محلول قرار گرفته است در واقع هر چه نسبت تغيير SA به V افزايش يابد استخراج سيليس نيز افزايش مي يابد. همچنين ميزان قلياي استخراج شده با افزايش SA به V افزايش مي يابد (برداشت ا زاد از: ديويسون 2006 ص 197 نيوتن 1989 ص 180). 4- اثر دما بر استخراج قليا مقدار قليايى كه از يك شيشه خارج مي شود در مدت معيني از زمان با بالا رفتن حرارت افزايش مي يابد. به ازاي يك زمان معين هر 8 تا 15 درجه ى سانتيگراد افزايش حرارت بر اساس تركيبات شيشه و نوع يون قليايي تقريبا استخراج دو برابر مي-گردد. Log t 1 = Log t 2 + ( T 2 T 1 )23/4 زمان براي خوردگي در دماي T1 t= 1 زمان براي خوردگي در دماي T2 t= 2 T= 1 دماي محيط (دماي اوليه) T= 2 دمايي كه بالا برده شده است (دماي ثانويه) وهمچنين تابع حرارتي استخراجقليابرحسبمعادلهى ) -Arh (nius به صورت زير بيان مي شود: -E / RT A =Be در پنجره هاي خانه هاي قديمي در طول خيابان Beacon در بستن ماساچوست ا مريكا ديده شده است (برداشت ا زاد از: ديويسون 2006 ص 198). 6- ميكرو ا رگانيزم ها ( Micro-organisms) رشد مواد ا لي بر روي شيشه هاي انبار شده در شرايط رطوبتي و بي توجهي به پنجره هاي قرون وسطي ممكن است با خوردگي شيشه ارتباط داشته باشد. ميكرو ارگانيزم ها مانند خزه ها قارچ ها و جلبك ها به شيشه هاي تميز نمي توانند حمله كنند. ا نها به منبع غذايي نياز ندارند و غذاي خودشان را به وسيله ى فتوسنتز به دست مي ا ورند كه احتياج به گرد و غبار و يا حفره هايي بر روي شيشه كه مي توانند مكاني براي تجمع ا نها فراهم سازند دارند. گلسنگ ها احتمالا نمي توانند به طور مستقيم به شيشه حمله كنند ولي خوردگي به وسيله ى رطوبتي كه در خود نگه مى دارند مي تواند باعث تسريع در تجزيه ى شيميايي شيشه شود. (تصوير 5) بررسي شده كه باكتري سيليكو فاژ (Silicophage) ممكن است به خوردگى شيشه هاي مدفون شده كمك كند ولي هنوز جزي يات روشني در اين زمينه وجود ندارد (برداشت ا زاد از: ديويسون 2006 ص 194 نيوتن 1989 ص 154). A= ميزان واكنش مخصوص است كه با حرارت تغيير مي كند B= ثابت سرعت R= ثابت گاز T= حرارت مطلق E= انرژي اكتيواسيون تعريف شده است كه به عنوان كمترين انرژي كه يك سيستم بايد براي واكنش كه اتفاق مي افتد به دست ا ورد (برداشت ا زاد از: ديويسون 2006 ص 197). 5- ا فتاب زدگي (Solarization) در سال 1875 م فرادي يك گزارش علمي از تا ثير ا فتاب زدگي بر روي شيشه اراي ه داد كه مشخص گرديد شيشه هايي كه بي-رنگ هستند براي مدت زيادي كه در معرض نور خورشيد قرار مي گيرند يك ته رنگ ارغواني در ا نها مشاهده مي شود. اين پديده كه به اسم ا فتاب زدگي مي شناسيم نخست نشان مى دهد كه اين تغيير رنگ Mn 2 مي باشد كه منجر به ايجاد O 3 Fe 2 و O 3 در اثر تا ثير متقابل Fe 2 مي شود. تا ثير ا ن به خصوص در پنجره ى خانه O 3 Mn 2 و O 3 ها در قرن 19 م كه به رنگهاي زرشكي فام مشاهده شده به عنوان مثال تصوير 5 - رشدميكرو ارگانيزمهابر روىشيشه (ت.م (http://www.ancienttouch.edu 1386/11/15 سال پنجم شماره 4- شماره پياپى 5- زمستان 88 - بهار 89 37
دو فصلنامه تخصصى دانش مرمت و ميراث فرهنگى 7- لكه ى سياه شيشه هاي پيدا شده از حفاري ها ممكن است يك لايه ى سياه رويسطح ا نها وجود داشتهباشد. اينتاريكيياتيرگيممكن است به دلايل زير باشد : 1) اكسيداسيونيونهاي ا هنومنگنزموجود درشيشه. 2) فعاليت باكتري هاي احياء كننده ى سولفور كه توليد سولفور هيدروژن در شرايط بي هوازي مي كند. 3) ندرتا به دليل ايجادسولفيدسرب. اين موارد در شيشه هايي روي مي دهد كه در تركيب ا نها سرب زيادي وجود داشته باشد كه در شيشه هاي قرون وسطي غير معمول است. شيشههايپتاسيكهدرساختمانهايشمالاروپادرقرونوسطي استفاده شده است بر روي اين شيشه ها بيشتر لكه هاي موضعي و حفراتيمشاهدهشدهاست. اثر تاريكي بر روي شيشه ها به دليل اكسيداسيون هاي يون هاي ا هن( ІІІ )ومنيزيم( ІІ )موجود درساختارشيشهميباشدكه ازماسهو خاكستر چوب راش كه در ساختار ا نها استفاده شده است مي باشد. ته رنگ صورتي يون منگنز( ІІ ) هيدراته شده و ته رنگ سبز يون ا هن( ІІ ) تبديل به قهوه اي تيره (MnOH) و (FeOH) شده است. فرا يندهاي اكسيداسيون درشرايطقليايي درفصلمشترك لايهى شسته شده ى شيشه خيلي سريع است. اكسيدهاي ا هن و منيزيم تنها در PH خيلي پايين قابل حل است و به طور كلي در PH برابر با 9 يا 8 غير قابل حل هستند و حضور ا نها در سطح شيشه نتيجه ى نشستن كاتيونهاي قليا است (برداشت ا زاد: ديويسون 2006 ص 186 نيوتن 1989 ص 190). شيشه هاي مدفوني كه بر روي ا نها طراحي شده است را مي توان با استفاده از روش بتا- بك اسكاتر (Beta-bakscatter) مشاهده كرد و طرحهايى كه بر روي ا ن رسوبات و لكه هاي سياه قرار دارند با وضوح روشن و طبيعي مشاهده نمود (برداشت ا زاد از: كنايت 1989 ص 207). شيشه در سايت هايا بي رسوب لايه ى كربنات بر روي شيشه هايي كه در محيط هاي ا بي وجود داشته اند مشاهده شده است. بيشتر كربنات ها در ا ب دريا به صورت نامحلول هستند كه از دي اكسيد كربن هوا مشتق شده و CO 2 H) 2 است. زماني كه ميزان CO 3 به شكل كربنات هيدروژن ) كاهش يابد به همان نسبتPH افزايش پيدا مي كند. در جاييكه CO2 به طور ا زاد در محلول وجود ندارد ا ب دريا بيشتر قليايي از 7/5 است. اگر دما شوري يا PH ا ب دريا افزايش يابد كربنات ها نشستخواهندكرد همانندكلسيم منيزيموياكربنات استرانسيم. كربناتهاميتوانندبر رويمادههايغير ا لينشستكنند (برداشت ا زاد از: كارمونا و ديگران 2005 صص 98 100). دريا از چهار طريق مي تواند باعث نشست پوشش هاى كربناتى گردد: 1) به صورت فيزيكي (به وسيله ى رشد ميكرو ارگانيزمها) 2) بيوشيمي (به وسيله ى فعاليت ميكروبيولوژيكها كه باعث پايين ا وردن PH مي گردند) 3) شيميايى فيزيكى (به وسيله ى محلول و نشست دوباره ى كربناتها) (تصوير 6) 4) الكتروشيميايي (نشست روي كاتد و نواحي ا ند به خصوص فلز) كاهش باكتري سولفيت يك نقش مهم در نشست كربنات ها بازي مي كند. به دليل پايين ا وردن.PH اين لايه در دريا سخت شده و توسط لكه هاي ا هن مى تواند به شدت ايجاد لكه كنند. سولفيد هيدروژن به وسيله ى باكتري احياء سولفيت باعث ا زاد شدن سولفيد هيدروژن مي گردد و سولفيد هيدروژن مي تواند با يونهاي ا هن در ا ب واكنش دهد و رسوب سولفيد ا هن ايجاد شده با كربنات كلسيم نشست دهد (برداشت پراكنده از: ديويسسون 2006 صص 187 190). تصوير 6- رسوبات كربنات بر روى شيشه در سايت هاى دريايى (ت مhttp://www.hfmgv.org/explore/artifacte/glass/asb 1387/2/2 ( 7- حفره و پوسته شدن سطح حفره اى و پوسته اي شدن روي سطح شيشه هايى كه در معرض ا ب و يا هوا قرار داشته اند بر روي شيشه هاي قرون وسطي مطالعه شده است. تخريب شيشه نتيجه اي از ايجاد حفره و پوسته در سطح بوده كه در ابتدا ملاحضه شده است و دو پديده ى متفات را به وجود مي ا ورد. پيشنهاد شده كه حفره ها و چاله ها تنها در شيشه هاي پتاسي به وجود مي ا يد و پوسته شدن در شيشه-هاي سودايي ايجاد مي شود ولي در واقع اين طور نبوده است. به نظر مي رسد كه ايجاد سطح پوسته اي در حقيقت باعث ايجاد حفره هايي در سطح شده است. استنباط شده است كه شيشه هاى ) minster) Yorkبدون تخريب بوده است به دليل اينكه محتواي سيليس اين شيشه ها بيشتر از 60 درصد مولي بوده است. شيشه هاي پوسته شده معمولا داراي كمتر از 60 درصد مولي سيليس بوده است. حفره ها و پوسته هاي ايجاد شده روي شيشه عموما در دامنه ى بين 57 تا 63 درصد محتواي سيليس به وجود مي ا يند (برداشت پراكنده از: ديويسسون 2006 صص 192-190). 38
روش هاي درمان و مرمت عوامل كمپلكس دهنده براي برداشتن شوره ها و رسوبات شيشه كه از سايت هاى باستاني به دست ا مده با استفاده از دو روش شيميايي و فيزيكي به برداشتن ا نها اقدام مي كنند. براي پاك كردن رسوبات كه در سطح شيشه هاي تاريخي وجود داشته بيشتر از عوامل كيليت ساز Chelating) (agents مانند پلي فسفاتها اسيدهاي ا مينو كربوكسيل و اسيدهاي هيدروكسي كربوكسيليك استفاده شده است. عوامل كمپلكس دهنده ى بالا پيوند چندگانه با يون فلزي تشكيل مي دهند. موادي كه توسط كيليت دهنده ها برداشته مي شوند رسوباتي هستند كه از كربنات كلسيم سولفات كلسيم و تركيب ا نها با سيليكات ها مي باشند. يون هاي فلزي كه بايد برداشته شوند همان يونهايي هستند كه در تركيب شيشه وجود دارند مانند كلسيم. در هنگام تميز كردن با اين محلول ها بايد توجه داشت كه شيء كمترين زمان را در تماس با محلول داشته باشد (برداشت ا زاد از: ريسمانچيان 1376 ص 76). پلي فسفاتها براي نرم كردن ا ب جهت كلسيم و منيزيم معرفي شده اند و هنوز به عنوان پاك كننده هاي تجاري به طور وسيع استفاده مي شوند يكي از پلي فسفات هاي استفاده شده كالگون است كه اثر ا ن بر روي شيشه ها متناقض به نظر مي رسد. فرنزل( Frenzel ) سال 1975 م استفاده از كالگون (Calgon) را پيشنهاد كرد ولي بعد از 4 سال فرودي كرافت استفاده از ا ن را متوقف كرد زيرا كه محلول به صورت لغزنده به زير لايه ى تزي ينات نقاشي رفته و باعث ا سيب لايه هاي نقاشي شده است. اسيدهاي هيدروكسي كربوكسيليك كه بستگي به PH دارد به دو صورت عمل مي كند. در PH كمتر از 11 اين گونه اسيدها با قليايي ها كمپلكس مي دهند و جهت حمل كردن يون هاي كلسيم مقدار زيادي كمپلكس نياز دارند و در PH بالاتر از 11 موثرتر از EDTA و پلي فسفاتها براي حل كردن كلسيم مي باشند. در PH برابر 7 اسيد گلوكانيك جهت برداشتن عناصر مس و لكه هاي ا هن با اثر تقريبا كمي بر روي اصلاح گرهاي شيشه موثر است. كمپلكس هاي كربوكسيليك در PH بالا به خصوص براي شيشه مضر مي باشد. همچنين EDTA كه جزء گروه اسيدهاي ا مينو- كربوكسيليك مي باشد باعث استخراج سرب در شيشه هاي سه جزي ي (سيليس سرب پتاس) مي گردد. چنانچه عوامل كمپلكس دهنده در ا ب باشند سرعت خوردگي شيشه افزايش خواهد يافت. عوامل كمپلكس دهنده در شرايطي مى توانند سرعت خوردگي را كاهش دهند. مثلا اتانول در سطح شيشه هاي سيليكاتي هيدراته جذب شده توليد اتيل سيلسكات غير محلول مي نمايد و اتيل سيليكات به عنوان يك لايه ى محافظ عمل مي كند (برداشت پراكنده از: ديويسون 2006 صص 199 203 نيوتن 1989 صص 182 174 ). امروزه از جديدترين روش غير تخريبي لايه برداري توسط ليزر استفاده مي شود كه عموميت نيافته است. اين روش تجزيه و ا زمايش در سال 1997 م بر روى نمونه هاى شيشه ى ا سيب ديده از هر نوع تخريب قرون وسطي در مدرسه ى عالي مونستر (Munster) انجام گرفت 3 (برداشت ا زاد از: دقت 1378 ص 61 ). چسب ها و استحكام بخش ها پوسته هاي تشكيل شده روي شيشه را مي توان با ماده ى (( C- luttu كه در ماده اي فرار نظير استون يا الكل محدود است با برس نرم تثبيت نمود. بعضي اوقات براي اين كار از سيانوا كريليك استفاده مي شود. اين ماده براي شيشه بسيار سخت بوده و برق و جلاي نامطلوبي را ايجاد مي كند (برداشت ا زاد از: دقت 1378 صص.(75 71 پوششهايحفاظتيشيشه بايد داراي شرايط زير باشد: 1) افزايشمقاومتشيمياييوفيزيكيشيشه 2) مقاومت در برابر نور 3) حفظكنندهىشفافيتشيشه 4) داراي انعكاس كم 5) برگشتپذيري يكي از جديدترين روش هاي پوشش دهي (Coating) شيشه روش سل- ژل (Sol-gel) 4 مي باشد. پايداري پوشش هاي سل- ژل بهكار رفتهبر رويشيشهبالاميباشدوبهنظرمي رسدكههمسطح پوشش دهندهوهمسطح اورژينال حالتطبيعيشيشه را دارند. در ا زمايش هاي صورت گرفته مشخص گرديده كه پوشش دهندگي با تركيب 10ZrO2) ( 90SiO2 داراى انعكاس كم و پايدارينسبتا خوبيمىباشد.تا ثيرحفاظتيبهطورمستقيمبا دماي استفاده شده براي تراكم افزايش مي يابد كه دماي 250 تا 400 درجه ى سانتيگراد بهترين دما براي تراكم حرارتي بوده است و اساس حفاظتي خوبي به دست ا مده است. كريستاله شدن بعضي فازهاي پوشش دهندهىسيليكايخالص در لايهىپوشش دهندههامشاهده نشده است.پوشش دهندهىسيليكاتيخالصبرايپوشش دهندگي مناسب مي باشد و بعضي از ترك هاي اين پوشش دهنده ها به دليل ناصاف بودن سطح شيشه بوده و زماني كه تراكم حرارتي با دما مطابقت داشته باشد اين ترك ها كاهش پيدا مي كنند (برداشت ا زاد از: كارمونا 2006 صص 1328-1326). روش سل- ژل براي شيشه هايي كه در تركيب ا نها يون هاي سرب به كار رفته ا زمايش گرديده است و نتايج نشان مى دهد كه پوششى مناسب براى سطح اين شيشه ها مى باشد (برداشت ا زاد از: ويلي گاس 2007 ص 141). روش غير ا بي سل- ژل كه بيشتر از روش سيلان ها مرسوم شده استميتواندبهعنوانيك استحكامبخشمناسببرايلعاب-هاو شيشه ها باشد (برداشت ا زاد از: برادلي 1999 ص 770). يكي از چسبهاي مورد استفاده براي چسباندن شيشه ها پارالوي يد ) ( B-72 مي باشد. اين چسب براي شيشه هايي كه در موزه قرار خواهندگرفتمناسبنميباشدوبيشتربرايچسباندنشيشههايي كهدرحينحفارياززمينخارجميشوندمناسبمي-باشد.چسب سيانوا كريلاتبعد از استفاده درPH محيطهايقلياييمتلاشيمي گردد. توصيه شده كه براي چسباندن موقت تكه هاي شيشه قبل از وصالي داي م ا نها رابا رزين اپوكسي ازسيانو ا كريلاتكهبسيارنرم استو داخلتركهاوكمبودها رامي-پوشاندوبهسرعتخشكمي سال پنجم شماره 4- شماره پياپى 5- زمستان 88 - بهار 89 39
شود استفاده شود (برداشت پراكنده از: دقت 1378 صص 71 75). اپوكسي هاي بيس فنول ا (A (Bis phenol زماني كه با عامل هاي انيدريدي تركيب شوند پيوندهاي عرضي در 80 درجه ى سانتيگراد تشكيل داده وحالتي پايدار و بدون زرد شدگي دارند. تغيير رنگ كم در طول زمان بر روي شيشه ها محسوس است. عيب اپوكسي هاي ا ليفاتيك حساسيت ا نها در برابر رطوبت است. از اپوكسي- رزين ها براي استحكام بخشي شيشه هايي كه از سايت هاي باستان شناسي به دست ا مده اند استفاده شده است ولي زرد شدگي رزين را نمي توان ازسطح برطرف نمود. اپوكسي- رزين هاى امريكايي ا بلباند 342-1 (342-1 (Ablebond استفادهىگسترده ايبرايچسباندنشيشهها در انگلستانو ا مريكا داشته است.عيب اينمحصولهاتمايل داشتن هاردنربهكريستالهشدن در دماي اتاق استوقبل ازمخلوطكردنبا رزينهاردنربايدگرمشود. ديگر رزينهاي استفادهشدها رالديت AY) (103/HY 956 و ا رالديت (2020 (Araldit است كه ا رالديت 2020 براي چسباندن شيشه ها به كار مي رود (برداشت پراكنده از: ديويسون 2006 ص 213 211 نيوتن 1989 صص.(179 174 در ا زمايشي كه به وسيله ى فيلترUV بر روي تخريب چسب ها در سطح شيشه هاي قديمي انجام گرفت مشخص گرديد كه بعد از پير سازيوكاربردفيلترUV اثري ازتخريبفيزيكيبر رويشيشهها وجودنداشته استوهرتركوياخراشيدگيبر رويسطحشيشهنتيجه ى استفاده از چسب ها يا زدودن ا نها به صورت تخريب فيزيكي بوده است (برداشت ا زاد از: ك. استايني فورس 1999 ص 760). در حال حاضر مناسب ترين چسبها و استحكام بخش ها در مرمت و حفاظت ساخته هاي شيشه اي ا رالديت 2020 و هگزتال Hxtal) (NYL-1 5 و هيپوتك (301-2 (Hpo-TEK مي باشد. روش حفاظتي كه براي جلوگيرى از شكستگي در انبار و موزه ى ويكتوريا و ا لبرت براي اشياء شيشه اي و سراميكي طراحي شده است روش ( Plastazot-LD )ميباشد روشبستهبنديبر رويفومنرمبودهكههمبراينمايش اشياءشيشه ايوهمبراينگهدارى در انبارهاى موزه مناسب مي باشد (برداشت ا زاد از: جونيتا 1999 صص 793 796). دو فصلنامه تخصصى دانش مرمت و ميراث فرهنگى تصوير 7 - نحوه ى بسته بندى اشياء شيشه اى و سراميكى در موزه ى ويكتوريا و ا لبرت (برگرفته از: جونيتا 1999 ص 796). نتيجه گيري حفاظت نگهداري و مرمت شيشه هاي تاريخي به عنوان قسمتي از ميراث فرهنگي كشور كه در گذشته به عنوان اشياء تزي يني و همچنين وسايل روزمره كاربرد داشته اند با توجه به جايگاه ارزشمند اين گونه ا ثار حفاظت و مرمت ا ن در بين حفاظت گران امري لازم و ضروري مي باشد. ا سيب پذيري اين ا ثار بيشتر تحت شرايط مرطوب و پارامتر هاي ديگر محيطي مي باشد كه بايد كنترل شود. مناسب ترين راهكار و روش حفاظتي براي اين گونه ا ثار با توجه به پيشرفت تكنولوژي و فن ا وري روش نانو (سل ژل) مي باشد كه به صورت لايه ى پوشش دهنده بر روي اين ا ثار مي باشد و مي تواند جواب گوي برخي از مشكلات مرمتي مورد استفاده براي ا ثار شيشه اي باشد. قدرداني در پايان از زحمات و راهنمايي هاي دلسوزانه ى استاد محترم درس پروژه ى مرمت يك ا قاي دكتر پدرام و همكاري هاي ديگر دوستان كه در تكميل اين مقاله ياري نمودند كمال تشكر را مي نمايم. پى نوشت ( 1 يعني مايعي كه به زير دماي انجماد ا مده اما انجماد حاصل نكرده و در نتيجه از نظر ترمودينامكي در وضعيت فرا پايدار قرار دارد. ( 2 Diffusion حركت مولكول ها در داخل يك محلول از منطقه اى كه داراى غلظت بيشترى است به سمت منطقه اى با غلظت كمتر جهت حصول همگنى در سراسر محلول به عبارت ديگر مهاجرت اتمها در يك جامد مايع گاز است حتى در يك ماده ى خالص اتم ها جاى خود را تغيير مى دهند. 40
James&James. London 11. Navsrro. juanita; (1999), «moving display ; Four methods. used for mounting ceramic and glass objects in drawers «11 Th Triennial meeting Lyon 29 August 3 September.1999. Icom. Vol, 2. James&James. London 12. Knight Barry; (1989). «Imaging the design on corroded mediaeval windo glass By Beta Backscattering radiography «, study in conservation. IIC,V.34,N.4 London 13. Staniforth Sarah ; (1999). «Apreliminary investigtion into the effect of self adhesive ultraviolet absorring film on window glass «; 12 Triennial meeting Lyon 29 August 3 September.1999. Icom. Vol 2. James&James. London ( 3 اين روش كه موفقيت ا ميز بود توسط افراد زير انجام گرفت: مهندس فيزيك كريستف الانيك olainech) (Christoph از دفتر فن ا ورى ليزر پروفسور دكتر كلاوس ديك من Dick) Klus (man سرپرست ا زمايشگاه فن ا ورى ليزر در حوزه ى فن ا وريهاى فيزيك اين گروه از نظرات مشورتى حوزه ى مرمت برخوردار بوده اند. ( 4 تهيه كردن ماده ى شفاف شيشه اى در دماى پايين تر از دماى ذوب شيشه. اين ماده به عنوان پوشش دهنده ى نازك حفاظتى براى شيشه مورد استفاده قرار مى-گيرد و ضخامت ا ن بين nm200 تا 500 nm مى باشد. (5 / www.talasonline.edu http : // ت.م.1387/2/12 منابع 1.ترنس مالوني افساچي (1379)» صنعت شيشه» محمد رمضاني انتشارات گوتنبرگ چاپ دوم تهران 2. تويسركاني حسين (1386)» اصول علم مواد» مركز نشر دانشگاه صنعتي اصفهان چاپ ششم تهران 3. دقت اشرف 1378 «تحليل علمى ا سيبهاى شيشه ى معبد چغازنبيل و طرح حفاظتى ا ن» پايان نامه ى كارشناسى ارشد مرمت اشياء فرهنگى و تاريخى دانشكده ى مرمت دانشگاه هنر اصفهان 4. ريسمانچيان فرزانه (1376)» تحقيق فرسودگى شيشه هاى تاريخى» پايان نامه ى كارشناسى ارشد مرمت اشياء فرهنگى و تاريخى دانشكده ى مرمت دانشگاه هنر اصفهان 5. عباسيان مير محمد (1370)» مباني شيمي فيزيك شيشه سراميك» انتشارات گوتنبرگ چاپ اول تهران 6. مارقوسيان واهاك (1386) «شيشه: ساختار خواص و كاربرد «تهران دانشگاه علم و صنعت ايران چاپ دوم منابعاينترنتي 1. http://www.ancienttouch.edu 2. http://www.hfmgv.org/explore/artifacte/glass/ asb 3. http;//www.science direct./ «chemical degradation of glasses under simulated marin me- ت.م 2007: dium «. Carmona.n and another. April 12/2/1387 سال پنجم شماره 4- شماره پياپى 5- زمستان 88 - بهار 89 7. Davison ; Sandra (2006), «Conservation and restoration of glass» Butterworth Heinenemann, London 8. H.tennent, Norman, (1999), «the conservation of glass and Ceramic» James&James, London 9. Newton; Roy.g (1989),»conservation of glass»; Butterworths, London 10. Bradley. Susan and another. (1999), «A novel inorgain polymer for conservation of glass and ceramic object», 11 Th Triennial meeting Lyon 29 August 3 September.1999. Icom. Vol, 2. 41