ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ Α.Μ. ΤΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΚΥΠΡΟΥ κ.κ. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ... 6-7 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΟΜΟΔΟΥΣ... 8-9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 10-13 ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ... 14-17 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ... 18-31 ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΖΩΗ... 32 Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ... 33 Η δημιουργία της Μονής... 33-47 Η αρχιτεκτονική της Μονής... 48-53 Η περιουσία της Μονής... 54-60 Ηγούμενοι - Οικονόμοι - Ιερείς και Ιεροψάλτες... 61-65 Οι σχέσεις της εκκλησίας του Τιμίου Σταυρού Ομόδους με τη Ρωσική Εκκλησία... 65-75 Η ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ Ή ΠΕΝΤΕ ΛΙΘΑΡΙΑ... 76-82 Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΤΙΜΙΟΥ ΚΑΙ ΖΩΟΠΟΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ... 83-99 Τα Ιερά Κειμήλια της εκκλησίας... 100-101 Οι Σταυροί... 102-107 Ο Τίμιος Λίθος...108-110 Η Τιμία Κάρα του Αποστόλου Φιλίππου...111-117 Άλλα ιερά κειμήλια...117-121 Εξαίρεση εκκλησιαστικών σκευών από την εκκλησία... 122 Από τα θαύματα του Τιμίου Σταυρού... 123-124 368 ΤΑ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΑ... 125 Αγία Παρασκευή... 125-127
Άγιος Σπυρίδων... 127-130 Προφήτης Ηλίας... 131-132 ΟΜΟΔΙΤΕΣ ΑΝΩΤΕΡΟΙ ΚΛΗΡΙΚΟΙ... 133 Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Πανάρετος... 134-144 Επίσκοπος Πάφου Σωφρόνιος Β... 144 Επίσκοπος Κιτίου Μελέτιος Γ... 145-148 Επίσκοπος Πάφου Νεόφυτος... 149-152 Αρχιμανδρίτης Μελέτιος Αγαθόβουλος... 152-153 Αρχιμανδρίτης Μελέτιος Μοδινός... 153 Αρχιμανδρίτης Νικόδημος... 154-155 Οικονόμος Δοσίθεος... 155-157 Διαμαρτυρία Ομοδιτών, το 1908, για τη ψήφιση νόμου εκλογής Αρχιεπισκόπου... 158 ΕΘΝΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ... 160 Το Όμοδος στην Ελληνική επανάσταση του 1821... 161-164 Ελληνοτουρκικός Πόλεμος 1897... 165 Βαλκανικοί Πολεμοι... 166-170 Τα Οκτωβριανά (1931)... 171 Β Παγκόσμιος Πόλεμος... 172 Η συμμετοχή της κοινότητας στον απελευθερωτικό αγώνα 1955-59... 173-189 ΓΡΑΜΜΑΤΑ... 190 Ελληνική Σχολή Ομόδους (1796-1918)... 191-194 Ανωτέρα Ιδιωτική Ελληνική Σχολή...195 Γυμνάσιο Ομόδους... 196-198 Άνθρωποι των Γραμμάτων... 199 Κλήμης Ασημίδης... 199 Θεόδωρος Μοδίτης Γενάς... 199 Αρχιμανδρίτης Νικηφόρος Ευγενιάδης... 200 Σοφοκλής Παυλίδης... 201 Χριστόδουλος Ιωαννίδης... 201 Επαμεινώνδας Μοδινός... 202 Γεώργιος Λουκάς... 203-206 Γεώργιος Μοδινός... 207 Στυλιανός Χουρμούζιος... 208-213 Θεόδωρος Νεστορίδης... 213-214 369
Κώστας Νικολαΐδης... 214-217 Πολύβιος Χριστοδούλου Μοδινός... 217 Ήβη Σταύρου Πετρίδου... 217 Κώστας Πιλαβάκης... 218 Πόλυς Μοδινός... 219 Αγγελική Νεστορίδου... 220 Τζων Μοδινός... 220-221 Μιλτιάδης Χαχολιάδης... 222 Οι Ομοδίτικες ρίζες του Δημήτρη Λιπέρτη... 223 Ηρόδοτος Μοδινός - Ένας μουχτάρης με παγκύπριο κύρος... 224-225 ΛΑΪΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ... 226 Δημοσθένης Λουκά... 226 Μελής Κ. Παπίδης... 226-227 Γεώργιος Χατζηλίας... 227 ΕΔΕΣΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΟΜΟΔΟΣ... 228 Τα Αρκατένα κουλούρια... 229-230 Εδέσματα παρασκευασμένα απο σταφυλοχυμό... 231-234 Τσαμαρέλλα... 235 ΛΑΪΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ... 236 Η εντυπωσιακή πλατεία και τα στενά δρομάκια... 237-298 Αγροτουρισμός... 239-251 ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ... 252 Πολιτιστική κίνηση... 253-254 Τοπικά Μουσεία... 255 Μουσείο Απελευθερωτικού αγώνα 1955-59... 255-261 Εικονοσκευοφυλάκιο... 262-269 Μουσείο - Πινακοθήκη έργων σύγχρονης τέχνης... 270-271 Μουσείο Φωτογραφίας... 272-281 Κέντρο διάσωσης και διατήρησης της Ομοδίτικης δαντέλας (πιπίλλα)... 282-286 Λαογραφικό Μουσείο... 287-288 Ιδιωτικά Μουσεία... 289-291 370 Άλλες πολιτιστικές δραστηριότητες... 292 Μεγάλοι αγροτικοί αγώνες Ομόδους (1903)... 292-294 Έκθεση και Βράβευση Ίππων στο Όμοδος... 295-296
Θέατρο σκιών στην Κύπρο. Η προσφορά του Ομοδίτη Αθηνόδωρου Ονούφριου - Γεωργιάδη (1895-1958)... 296-297 Περιφερειακό Κέντρο Λαϊκού Πολιτισμού... 297 ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ... 298 Το πανηγύρι στις 14 του Σεπτέμβρη... 299-303 Ήθη κι έθιμα της παλιάς και σημερινής ζωής του Ομόδους... 304-319 Τοπωνύμια Ομόδους... 320-325 ΑΜΠΕΛΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ... 326 Η Αμπελοκαλλιέργεια στο Όμοδος... 327-334 Ομοδίτικο κρασί... 335-343 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ... 344 Κοινοτικό Συμβούλιο... 345-348 Αγροτικό Υγιειονομικό Κέντρο... 349 ΓΛΩΣΣΑΡΙ... 350-353 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ... 354-362 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 363-3 67 371
Η αρχιτεκτονική της Μονής Το αρχαίο μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού Ομόδους, είναι κτισμένο στην ανατολική άκρη της κεντρικής πλατείας του χωριού και σε χαμηλότερο υψόμετρο από αυτήν. Η είσοδος στο μοναστηριακό χώρο γίνεται από τρεις εισόδους τη δυτική, τη βόρεια και τη νότια πλευρά. Το οικοδόμημα έχει σχήμα τετραγωνικό, με πλευρά γύρω στα 50 μέτρα. Στο βόρειο και δυτικό μέρος είναι κτισμένα αρκετά ισόγεια και ανώγεια δωμάτια. Μερικά από αυτά χρησίμευαν ως κελλιά για τους μοναχούς, ως ξενώνες για επισκέπτες που διανυκτέρευαν, ως αποθήκες και κελλάρια, ενώ γύρω στα δεκαπέντε, χρησιμοποιούνταν ως δωμάτια από τους εργάτες και υπηρέτες της Μονής. Το Καθολικό, δηλαδή ο κυρίως ναός, βρίσκεται στο κέντρο της Μονής. 48 Στη διάρκεια της δεύτερης δεκαετίας του 19ου αιώνα, έγινε πλήρης ανακαίνιση του Μοναστηριού από τον Επίσκοπο Πάφου Χρύσανθο, σε συνεργασία με τον Ομοδίτη Οικονόμο του Μοναστηριού Δοσίθεο. Μια επιγραφή του 1816, που βρίσκεται πάνω από την είσοδο του Συνοδικού της Μονής, πληροφορεί για το κτίσιμο της δυτικής πτέρυγας και το δυτικό τμήμα της βόρειας, των οποίων το ύψος των δωματίων και των τόξων της διώροφης στοάς είναι μεγαλύτερο εκείνου της βόρειας ανατολικής πτέρυγας. Ενδιαφέρον προκαλεί η πόρτα του Συνοδικού, όπως φυσικά και η αίθουσά του. Το Συνοδικό είναι γνωστό για τα εξαιρετικής τέχνης, από ξύλο καρυδιάς ξυλόγλυπτά του, που κοσμούν ολόκληρο το ταβάνι της αίθουσας, όλο τον ανατολικό τοίχο με το θρόνο του Σταυρού και τέσσερις ψιλοσκαλισμένους καναπέδες σε ρυθμό ροκοκό. Ιδιαίτερη εντύπωση κάνει Η δυτική είσοδος της Μονής
στον επισκέπτη ο χώρος του Θρόνου του Σταυρού και της οροφής. Ο Θρόνος του Σταυρού είναι τόσο περίτεχνα σκαλισμένος που μπορεί να χαρακτηριστεί βασιλικότερος του βασιλικού. Σε ένα τεχνητά καμωμένο αψιδωτό κούφωμα, βάθους τριάντα περίπου εκατοστών, προβάλλει η ορθογώνιου σχήματος βάση του, η οποία επιστέφεται με αριστοτεχνικά φτιαγμένο ξυλόγλυπτο ημιθόλιο, στηριγμένο σε λεπτές, ημικυκλικού σχήματος ξυλοκολόνες, με ανάγλυφο φυτικό διάκοσμο. Δεξιά και αριστερά της βάσης, δυο προστατευτικά σκέπαστρα εν είδει αμβλείας γωνίας, οδηγούν προς τα έξω. Παρατηρώντας προσεκτικά ο επισκέπτης το ημιθόλιο κάλυμμα του Θρόνου, αντιλαμβάνεται πως οι λεπτουργοί τεχνίτες, πραγματικά έπαιξαν με την τέχνη τους, παραδίνοντας ένα αψεγάδιαστο έργο. Ψηλότερα του καλύμματος δεσπόζει εντυπωσιακά η αψίδα του Θρόνου, σχηματισμένη σε τρία διαδοχικά ημικύκλια. Ολόκληρος ο Θρόνος του Σταυρού είναι εμπλουτισμένος με πλείστα γεωμετρικά σχήματα και διακοσμήσεις. Η είσοδος του Συνοδικού Στο ανώφλι του Συνοδικού πάνω σε εντοιχισμένη πέτρινη πλάκα, υπάρχει η εξής επιγραφή, η οποία παρατίθεται όπως είναι γραμμένη: Ἐπ ἀρχυθύτου τοῦ Κυρίου Χρυσάνθου 1816, κεκαλλώπισθαι τρικλίνοις καί διορό φοις, αὕτη ἡ οἰκοδομή δι ἐλεημοσ ύνης τῶν εὐσεβῶν καί πόνου πο λλοῦ Δισιθέου θύτου καί Οἰκονόμου. 49
Τόσο τα στηθαία της τοξοστοιχίας του ορόφου όσο και τα παράθυρα, είναι κατασκευασμένα από μικρά κομμάτια ξύλου, προσαρμοσμένα κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να σχηματίζουν περίτεχνα δικτυωτά. Κατασκευασμένα από μικρά τεμάχια ξύλων με γλυφές, είναι και τα θυρόφυλλα, η κατασκευή των οποίων δημιουργεί την εντύπωση ενός περίτεχνου ανάγλυφου. Μέσα στο Συνοδικό της Μονής, μετά τη Θεία Λειτουργία, μαζεύονταν ο Ηγούμενος και οι μοναχοί, όπου έπαιρναν πρωινό ρόφημα. Σε κάποιες περιόδους, όταν θα λαμβάνονταν αποφάσεις για εθνικά ζητήματα, στο Συνοδικό συγκεντρώνονταν μαζί με τον Ηγούμενο οι πρόκριτοι του χωριού ή και της περιοχής, για σύσκεψη, συζήτηση και λήψη αποφάσεων πάνω σε κρίσιμα θέματα. 50 Στη μέση της βόρειας πλευράς του Μοναστηριού, υπάρχει πετρόκτιστη σκάλα που συνδέει το ισόγειο με τα ανώγεια δωμάτια. Δεύτερη πετρόκτιστη, εσωτερική σκάλα που και αυτή οδηγεί στην οροφή - η οποία στις μέρες μας δεν χρησιμοποιείται - βρίσκεται στη δεξιά πλευρά της κεντρικής δυτικής εισόδου της Μονής. Οι στενές και χαμηλές πόρτες των κελιών, είναι κατασκευασμένες από ξύλο και παραμένουν οι ίδιες, από την εποχή που κτίστηκαν τα κελιά. Τα δωμάτια της Μονής φέρουν αμφικλινή στέγη, σκεπασμένη με παλιού τύπου, επίπεδα, αγκιστρωτά κυπριακά κεραμίδια. Ο τσιμεντένιος αυλόγυρος της Μονής είναι ανισόπεδος και αρκετά μεγάλος. Το ξυλόγλυπτο ταβάνι του Συνοδικού και ο Θρόνος του Τιμίου Σταυρού
Άποψη του διάδρομου των ανώγειων κελιών με τις πετρόκτιστες κιονοστοιχίες Το 1757 μ.χ., με φροντίδα του Ηγούμενου της Μονής Γερμανού, κατασκευάστηκε δεξαμενή και μπροστά από αυτήν πετρόκτιστη βρύση. Σε εντοιχισμένη πλάκα που φέρει τη χρονολογία 1763 μ.χ. υπάρχει η ακόλουθη επιγραφή - όπως αυτή εξηγήθηκε από τον καθηγητή Κώστα Πιλαβάκη, του οποίου η μητέρα Μαριάννα καταγόταν από το Όμοδος: Δεῦτε πρός ἐμέ πάντες ἄν οἱ διψῶντες ὡς πρός Σιλωάμ τῆ πάλαι Σολομῶντος ἐκείνη καί παρόν ὑγιής ποιεῖ τοῦ ἔτους ὅλου ταραξαμένη τῆ τοῦ Σταυροῦ δυνάμει. Δράμετε ἐλθόντες πάντες καί κορεσθῆτε ἐκ τῶν ἐμῶν ναμάτων ἐπιμελείας τοῦ δεξιοῦ προστάτου Γερμανοῦ θύτου ἐπί χρόνου Πατρός Χαρίτωνος Ἰωακείμ τῆς Πάφου. Χείρας πρός Θεόν ὑψώσατε ὅπως Ζωῆς τύχωσιν Χριστοῦ Ἰησοῦ. 51
Ομοδίτικο κρασί Η παρασκευή κρασιού στο Όμοδος παρατηρείται από τα πολύ παλιά χρόνια. Σε πολλούς είναι γνωστή η παράδοση, σύμφωνα της οποίας, ο Σουλτάνος της οθωμανικής αυτοκρατορίας Σελήμ Β, σαν ήπιε από το γλυκόποτο κρασί που παράγεται από τα αμπέλια της περιοχής του Αφάμη - το ψηλότερο βουνό της γης Στο στενό δρομάκι στεγάζονται δυο Ληνοί 335
του Ομόδους - θέλησε να κατακτήσει την Κύπρο για να έχει στη διάθεσή του εύγεστα κυπριακά κρασιά. Σύμφωνα όμως με δεύτερη παράδοση, το κρασί ήπιε μια γυναίκα από το χαρέμι του Σουλτάνου, η οποία τον παρακίνησε να κατακτήσει το νησί. Διάφοροι ξένοι και Κύπριοι συγγραφείς αναφέρονται σε βιβλία τους με κολακευτικά λόγια για τα κρασιά του Ομόδους. 336 Αμπέλι με τα πρώτα φύλλα στις «κουζούπες»
Από το εσωτερικό του «Ληνού του Χαρίλαου» Ο Ιταλός ιερέας Τζιοβάνι Μαρίτι γράφει για τα κρασιά του Ομόδους: Το νησί παράγει και άλλα κρασιά, που χρησιμοποιούνται στα γεύματα, όχι διαφορετικά από εκείνα της Προβηγγίας. Το καλύτερο κατασκευάζεται στο χωριό Όμοδος (Omodos). Αρχικά είναι σκουρόχρωμο, αλλά ύστερα από μερικά χρόνια αρχίζει να μετατρέπεται σε κίτρινο και να γίνεται σαν αυτό της κουμανταρίας σε χρώμα και γεύση. Δεν εξάγεται αλλά πίνεται στο νησί, καθώς και στα καράβια που χρησιμοποιούνται για το εμπόριο με την ακτή της Συρίας. Το κρασί μοσχάτο μόλις και συμπληρώνει 5.000 κούζες. Η τιμή είναι η ίδια με εκείνην της κουμανταρίας, όπως και ο δασμός. Η ανάπτυξη των δύο ειδών είναι εντελώς διαφορετική. Το μοσχάτο, κατά τον πρώτο χρόνο, έχει ελαφρότερο χρώμα από τα άλλα, μετην πάροδο όμως του χρόνου αποκτά ένα πλούσιο κόκκινο χρώμα και μεγάλη πυκνότητα, και τέτοια γλυκύτητα που γενικά αρέσει περισσότερο, παρά όταν είναι μόνο ενός ή δύο χρόνων. 1 1 Ο Τζιοβάνι Μαρίτι ήταν ιερέας κι αξιωματούχος του κράτους της Τοσκάνης και υπηρέτησε σε διάφορα 337
Για το κρασί του χωριού, ο Ελλαδίτης εκπαιδευτικός και συγγραφέας Αθανάσιος Σακελλάριος σημειώνει: Στό Ὅμοδος ἔχω γευτεῖ τό καλύτερο μοσχάτο κρασί, ἀλλά ἐπίσης καί ὡραῖο μαῦρο, ὅπως ξανθή καί μαύρη σταφίδα, ἄριστα χοιρομέρια καί πολύ μυρωδάτο καπνό. 1 Τοπικά κρασιά εκθετειμένα για πώληση στο «Ληνό του Χαρίλαου» Στο ίδιο βιβλίο του, που τιτλοφορείται Τα Κυπριακά, σημειώνει για τα Ομοδίτικα κρασιά: ἀπό τούς καλύτερους οἴνους τῆς Κύπρου εἶναι ὁ καλούμενος ἀνθοσμίας, κοινῶς 338 μέρη, μεταξύ των οποίων και η Κύπρος. Στο νησί μας έμεινε για εφτά χρόνια ως υπάλληλος στο εδώ προξενείο της χώρας του. Το 1769 δυο χρόνια μετά την αναχώρησή του από την Κύπρο, έγραψε το βιβλίο Ταξίδια στο νησί της Κύπρου. 1 Σακελλάριος Αθανάσιος, Τα Κυπριακά, Λευκωσία, 1890, σελ. 239, 240.