ΣΤΟΧΟΙ: 1. Σπουδή στα χαρακτηριστικά των δύο τεχνοτροπιών. 2. Προβολή αντιπροσωπευτικών έργων των δύο σχολών. 3. Εστίαση στο Πρωτάτο αγίου Όρους και στη Μονή Σταυρονικήτα. 4. Εστίαση στον Άγιο Νικόλαο Αναπαυσά Μετεώρων. 5. Παρουσίαση των δύο μεγάλων καλλιτεχνών : Πανσέληνου και Θεοφάνη. Εισηγητής :Κυριακουλόπουλος Ευάγγελος ΠΕ1
Η Βυζαντινή ζωγραφική αποτελεί ανεκτίμητο κεφάλαιο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Είναι μια τέχνη με διαστάσεις οικουμενικές, αφού: Με αφετηρία το Σινά, διατρέχει την Μ.Ασία και τον κυρίως ελλαδικό χώρο, περνάει από την νότιοβορειοανατολική Ιταλία και τις σλαβικές χώρες της βαλκανικής χερσονήσου και φτάνει μέχρι τις αχανείς περιοχές της Ρωσίας.
ΣΤΟΧΟΙ: 1. Παρουσίαση των δύο καλλιτεχνικών τεχνοτροπιών. 2. Εστίαση στα κύρια χαρακτηριστικά των δύο ρευμάτων. 3. Γνωριμία των δύο βασικών εκφραστών τους. Πανσέληνο και θεοφάνη. 4. Ανάδειξη των αντιπροσωπευτικότερων καλλιτεχνικών δημιουργιών των δύο σχολών. 5. Εικονική περιήγηση μέσα στο Πρωτάτο και τη μονή Σταυρονικήτα Αγίου Όρους. 6. Σχολιασμός και σύγκριση των αισθητικών χαρακτηριστικών των δύο σχολών. Εισηγητής: Κυριακουλόπουλος Ευάγγελος ΠΕ01
Η Μακεδονική Σχολή άνθισε στην Μακεδονία με κέντρο την Θεσσαλονίκη και πέρασε στη Σερβία. Χαρακτηριστικά της είναι ο ρεαλισμός και η ελευθερία. Έχει ένταση, κίνηση και πλούσια χρωματολογία. Το πρόσωπο και τα ενδύματα είναι πλατειά φωτισμένα, γι' αυτό και την ονομάζουν «πλατειά τεχνοτροπία». Κύριοι εκφραστές της είναι ο Εμμανουήλ Πανσέληνος ο Μιχαήλ Αστραπάς και ο αδελφός του Ευτύχιος, ( αγιογράφησαν στη Σερβία), ο Γεώργιος Καλλιέργης κ.α. οι αγιογράφοι αυτοί ζωγράφισαν στο Άγιο Όρος: το Πρωτάτο και τα καθολικά των μονών Μεγίστης Λαύρας, Βατοπεδίου, Χιλανδαρίου, Παντοκράτορος, την Τράπεζα και τον Κοιμητηριακό ναό της Μονής Παντοκράτορος. Ονομαστά εργαστήρια της Μακεδονικής Σχολής υπήρχαν πολλά, αλλά πάνω από όλα στεκόταν το εργαστήριο του Πανσέληνου. Υποστηρίχθηκε η άποψη ότι η μακεδονική τεχνοτροπία προτιμήθηκε από τους λογίους, τις μορφωμένες τάξεις, και τους αυλικούς.
Η Μακεδονική Σχολή άκμασε τον 13ο-14ο αι. Χαρακτηριστικά: Έντονα και πλούσια χρώματα Πλατιά σαρκώματα και φωτίσματα. Διαγραφή των σωμάτων κάτω από τα ενδύματα. Πλούσια πτυχολογία διακοσμημένη με θεαματική λεπτομέρεια. Ένταση, κίνηση, ελευθερία, Έντονη έκφραση της ψυχολογικής καταστάσεως των εικονιζόμενων προσώπων.
Σημεία αναφοράς αυτής της σχολής είναι ο ρεαλισμός στην απεικόνιση των μορφών, όχι μόνον στα εξωτερικά χαρακτηριστικά αλλά και στην απόδοση του εσωτερικού κόσμου. Οι συνθέσεις είναι πολυπρόσωπες, όλες οι μορφές κινούνται μέσα στο χώρο, ο οποίος είναι διευρυμένος και αποδίδεται με αξιοσημείωτο βάθος.
Ο Εμμανουήλ Πανσέληνος είναι ο κύριος εκπρόσωπος της λεγόμενης Μακεδονικής Σχολής. Η βιογραφία του μας είναι άγνωστη. Αυτό αποτέλεσε και την αιτία ώστε να αμφισβητηθεί η ύπαρξή του. Όμως οι εξαίσιες για την καλλιτεχνική τους αξία τοιχογραφίες, που διασώζονται στο εσωτερικό του Πρωτάτου στο Άγιο Όρος, παραμένουν αδιάψευστοι μάρτυρες της καλλιτεχνικής του δράσης. Φέρεται ότι γεννήθηκε στην Θεσσαλονίκη τον 14 ο αι. Μια σειρά από έργα που αποδίδονται σε αυτόν, τον αναδεικνύουν σε καλλιτεχνική μορφή ισάξια με τους τεχνίτες των περίφημων ψηφιδωτών της προ της άλωσης βυζαντινής τέχνης.
Πληροφορίες σχετικά με τον Πανσέληνο παρέχονται στο σύγγραμμα «Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης». Συγγραφέας του είναι ο ιερομόναχος και αγιογράφος Διονύσιος από τα Φουρνά της Ευρυτανίας που μόνασε στο Άγιο Όρος στις αρχές του 18ου αι. Ο Διονύσιος απέδιδε στον Πανσέληνο τις τοιχογραφίες του Πρωτάτου, τις τοιχογραφίες του εξωνάρθηκα του καθολικού της Μονής Βατοπεδίου, του καθολικού των Μονών Παντοκράτορος και Μεγίστης Λαύρας και πλήθος φορητές εικόνες σε μονές εντός και εκτός του Αγίου Όρους. Η επιστημονική έρευνα έχει αποδεχθεί ως γνήσια έργα του Πανσέληνου, όσα ο Διονύσιος αναφέρει για το Άγιο Όρος καθώς και τις τοιχογραφίες στο παρεκκλήσιο του αγίου Ευθυμίου που βρίσκεται μέσα στο ναό του αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης. Έργα του έχουν εντοπιστεί σε πόλεις της Μακεδονίας.
Στον Πανσέληνο, σύμφωνα με την παράδοση, αποδίδονται οι τοιχογραφίες του Πρωτάτου. Η ομοιογένεια στο ύφος και η συνοχή που χαρακτηρίζουν τις συνθέσεις αυτές, μας βεβαιώνουν ότι αποτελούν έκφραση του ίδιου δημιουργικού πνεύματος. Ενός μόνο καλλιτέχνη και των βοηθών του (Σχολή Πανσέληνου). Ο Ιερομόναχος και αγιογράφος Διονύσιος εκ Φουρνά στο σύγγραμμά του αναφέρεται στον Πανσέληνο με άκρατο ενθουσιασμό χαρακτηρίζοντάς τον μάλιστα σαν τον μεγαλύτερο των ζωγράφων, αρχαίων και νεώτερων. Τον παρομοιάζει με την «πασιφαή Σελήνην» και προτρέπει συχνά τον αναγνώστη να μελετά τα έργα του μεγάλου ζωγράφου. Μάλιστα αναφέρει τον Πανσέληνο ως αντίπαλο του Θεοφάνη, ο οποίος είναι ο κύριος εκπρόσωπος της Κρητικής σχολής.
Οι τοιχογραφίες του Πρωτάτου, αποτελούν έργα του 14 ου αιώνα και είναι κατά κοινή παραδοχή, οι αρχαιότερες και καλλιτεχνικότερες του Αγίου Όρους. Σύμφωνα με τον Γεώργιο Σωτηρίου «Οι τοιχογραφίες αυτές ζωογονημένες από το ατομικό του καλλιτέχνη αίσθημα, έχουν μεγάλη δεξιότητα εις την εκτέλεσιν, συνδυάζουν έντονη φυσικότητα μετά ευρείας διακοσμητικότητας. Αποτελούν δε τα μνημεία αυτά άριστα δείγματα της σχολής εκείνης της βυζαντινής τέχνης του 14ου αι., η οποία εζωογονήθη από την πλέον ισχυρά - την όλως ανεξάρτητον της ιταλικής - πνοήν της ελληνικής αναγέννησης»
Ο Φώτης Κόντογλου αναφέρει : «Η τραγική τέχνη του Πανσέληνου έχει αναλογία με τις τεταραγμένες παραστάσεις του Μιχαήλ Αγγέλου. Δεινός εκτελεστής της εφ υγρού ζωγραφικής συγκεντρώνει εις ύψιστον βαθμόν τα χαρίσματα του τοιχογράφου, δηλαδή την μνημειώδη ευρύτητα των σχημάτων, την αίσθησιν των επιφανειών, την περί την κατάτμησην του χώρου σοφία, τα αδρά περιγράμματα και την πλήρη υποταγή των λεπτομερειών εις τας μεγάλας γραμμάς του έργου. Το χρώμα του είναι τεφρώδες και εις άκρον λιτόν, μετ ελαφρών υποπράσινων φωτοσκιάσεων, σε αντίθεση προς τους ζωγράφους της Κρητικής σχολής που αγαπούν τους βίαιους και μεταλλικούς σκιοφωτισμούς. Ο Πανσέληνος αναδεικνύεται ακαταγώνιστος και εις τας συνθέσεις και εις την αναπαράστασιν μεμονωμένων μορφών. Παρ όλη την πειθαρχία του έργου του εις τον ρυθμό της παράδοσης μια βαθειά πνοή ωμού πραγματισμού σφραγίζει τις τοιχογραφίες του Ουδείς βυζαντινός ζωγράφος υπήρξε τόσο υποκειμενικός, τόσο δημιουργικός, όσο ο Πανσέληνος. Ουδενός δε το έργο φανερώνει τόσο συνειδητές επιδιώξεις που έχουν αναλογία προς τας σημερινάς κατευθύνσεις της τέχνης».
Στο Πρωτάτο οι τοιχογραφίες είναι αρκετά φθαρμένες αλλά μπορούν και μαρτυρούν την πνευματικότητα, και την υψηλή τεχνική κατάρτιση του καλλιτέχνη. Το διάχυτο φως στο πλάσιμο των χρωματικών τόνων, ροδαλών και πρασινωπών φωτοσκιάσεων, ο ρεαλισμός στην απόδοση μορφών και κινήσεων δίχως εμμονή στις λεπτομέρειες, το πολύ καλό σχέδιο και η συνθετική ικανότητα, ο σωστός καταμερισμός του χώρου, η δίχως αντιθέσεις ζεστή χρήση των χρωμάτων και τέλος η πλούσια διακοσμητικότητα ασπίδων, πανοπλιών και χιτώνων αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ζωγραφικής του Μανουήλ Πανσέληνου.
Η ζωγραφική του δεν υστερεί καθόλου της τέχνης των σύγχρονών του μεγάλων ζωγράφων της δυτικο-ευρωπαϊκής ζωγραφικής, όπως του Τσιμαμπούε και του μαθητή του Τζιότο ντι Μποντόνε που θεωρούνται θεμελιωτές της δυτικής ζωγραφικής. Στο ίδιο χρονικό διάστημα, από το 1290-1300, που ο Τζιότο δούλευε στην Ασίζη και στην Φλωρεντία, ο Πανσέληνος ζωγράφιζε το εσωτερικό του Πρωτάτου.
Στην περίπτωση του Τζιότο, η ρήξη με τη Βυζαντινή τέχνη ήταν ένας αναπόφευκτος μονόδρομος. Αποτελούσε την προσπάθεια να θεμελιωθεί μια ανεξάρτητη ιταλική ζωγραφική. Η τεχνική του Τζιότο στήριζε την αναγκαιότητα να εκφραστεί πλέον η Παπική Εκκλησία με διαφορετικό καλλιτεχνικό τρόπο από εκείνον της ανατολικής-ορθόδοξης Εκκλησίας. Την διαφοροποίηση αυτή πρέπει να την κατανοήσουμε μέσα από το πρίσμα της δογματικής διαφοροποίησης που είχε οριστικοποιηθεί με το Σχίσμα.
Σ` όλες σχεδόν τις προσωπογραφίες του αποδίδεται η σωστή εκφραστική σημασία με τη χρησιμοποίηση των ιδιαίτερων χρωματισμών και των φωτεινών τόνων. Οι τοιχογραφίες του Μανουήλ Πανσέληνου ξεχωρίζουν: από τα φωτεινά τους χρώματα, την ευρύτητα του σχεδίου, την ολοκληρωμένη απόδοση των μορφών, την αναδυόμενη πνευματικότητα τη μεγαλοπρέπεια των ζωγραφικών συνθέσεων.
Μέσα στο έργο του Πανσέληνου συντελείται μια ανανέωση η οποία δεν αμφισβητεί την βυζαντινή παράδοση και τους κανόνες της, ούτε την εκκοσμικεύει. Αντίθετα την προάγει σε ένα επίπεδο μεγαλύτερης έκφρασης. Η τέχνη του προβάλλει την ατομικότητα της κάθε μορφής με τρόπο ρεαλιστικό και οι χαρακτήρες των προσώπων του είναι μοναδικοί και χωρίς εξιδανίκευση. Η ατομική οντότητα αποτελεί ξεχωριστό και ταυτόχρονα αναπόσπαστο μέρος ενός τέλειου οργανικού συνόλου. Η ελεύθερη, έξω από επαναλαμβανόμενους συμβατικούς τύπους, απόδοση χαρακτήρων και μορφών, δημιουργεί μια ποικιλία.
Η ποικιλία του Πανσέληνου βρίσκεται σε αντίθεση με τις επαναλαμβανόμενες, σχεδόν πανομοιότυπες μορφές μεταγενέστερων καλλιτεχνών ιδίως της Κρητικής Σχολής. Η ελευθερία στην έκφραση των μορφών κατατάσσει τον Πανσέληνο περισσότερο στους ζωγράφους θρησκευτικών παραστάσεων, παρά στον κύκλο των συμβατικών αγιογράφων. Εδώ ανευρίσκονται κοινά σημεία ανάμεσα στον Πανσέληνο και στους σύγχρονούς του Ιταλούς, παρά τη διαφορετικότητα ως προς τους σκοπούς που επιδιώκουν. Ο Πανσέληνος επαναφέρει τα χαρακτηριστικά της αρχαιοελληνικής και ελληνιστικής τέχνης και τα «παντρεύει» με τα ανατολικά στοιχεία.
Όλο το έργο του Πανσέληνου, αλλά και όλων των άλλων βυζαντινών καλλιτεχνών, προβάλλει : την διαχρονική παρουσία και την συνεχή μετεξέλιξη της ελληνικής τέχνης. Την δυναμική και την ελληνικότητα της βυζαντινής τέχνης.
Αντίθεση στο ρεαλισμό της Μακεδονικής Σχολής παρουσιάζει η λεγόμενη "Κρητική Σχολή",που αναπτύχθηκε κυρίως στην Κρήτη, στο Άγιον Όρος και τα Μετέωρα. Μη στερούμενη ζωτικότητας παρέμεινε περισσότερο πιστή στο βυζαντινό ιδεαλισμό. H τεχνοτροπία αυτή βρήκε την τελείωσή της στα έργα του περίφημου τοιχογράφου Θεοφάνους και του ζωγράφου φορητών εικόνων Μιχαήλ Δαμασκηνού. Χαρακτηριστικό μάλιστα είναι το γεγονός ότι οι μεγαλύτερες καλλιτεχνικές μεταρρυθμίσεις και οι σπουδαιότερες φάσεις των εξελίξεων στη ζωγραφική έγιναν στην Κωνσταντινούπολη. Και αυτό ήταν επόμενο. Εκεί ήταν η έδρα του Αυτοκράτορα και του Οικουμενικού Πατριάρχη. Εκεί υπήρχαν οι μεγάλες μονές, στα καλλιτεχνικά εργαστήρια των οποίων και μάλιστα του Στουδίου οι καλλιτέχνες αποκτούσαν θεολογική μόρφωση. Κατά συνέπεια κάθε εξωτερική "αλλαγή" έφερε τη σφραγίδα του κέντρου του κράτους, της Κωνσταντινούπολης. Aπό τον 16ο αιώνα και εξής η αγιογραφία ολοκληρώθηκε και παρέμεινε έκτοτε στους παραδεδεγμένους τύπους. Από τότε τα δύο παραπάνω ρεύματα κυριαρχούν πλέον στον ορθόδοξο χώρο.
Σύμφωνα με τις έρευνες του Μανόλη Χατζηδάκη, ο ζωγράφος Θεοφάνης Στρελίτζας, ο λεγόμενος Μπαθάς, κατάγεται από την οικογένεια ζωγράφων Στρελίτζα Μπαθά, που κατέφυγαν από την τουρκοκρατούμενη Πελοπόννησο στην Κρήτη. Ο Θεοφάνης γεννήθηκε, πιθανότατα, στα τέλη του 15ου αιώνα στο Ηράκλειο Κρήτης, όπου ακολούθησε το οικογενειακό επάγγελμα. Παντρεύεται και αποκτά δύο παιδιά, τον Συμεών και το Νεόφυτο, οι οποίοι, όταν ενηλικιώνονται, ακολουθούν το επάγγελμα του πατέρα τους. Όταν στα 1527 εμφανίζεται στα Μετέωρα είναι ήδη μοναχός. Η πρώτη μνεία του ζωγράφου Θεοφάνη βρίσκεται στην επιγραφή του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά, όπου αναφέρεται ως μοναχός καταγόμενος από την Κρήτη. Για την καλλιτεχνική δραστηριότητα του Θεοφάνη πριν από το 1527 και στο διάστημα από το 1527 έως το 1535 δε διαθέτουμε καμία πληροφορία. Είναι μάλιστα αξιoπερίεργο ότι μέχρι στιγμής δεν έχει εντοπιστεί κανένα έργο του Θεοφάνη στην Κρήτη, ενυπόγραφο ή μή.
Το 1535 τον συναντάμε στη Μονή Μεγίστης Λαύρας στο Άγιον Όρος, όπου προσεκλήθη να διακοσμήσει με τοιχογραφίες το καθολικό της μονής, μία τρίκογχη βυζαντινή εκκλησία μεγάλων διαστάσεων, έργο του ιδρυτή της Λαύρας, αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη. Στην κτητορική επιγραφή της μονής αναφέρεται ο ζωγράφος με τρόπο συνοπτικό: δια χειρός κυρού Θεοφάνη μοναχού. Η λιτή αυτή διατύπωση και το προσηγορικό κυρού, όπως και η πρόσκληση από το μεγαλύτερο μοναστήρι του Αγίου Όρους, δείχνει ότι ο Θεοφάνης ήταν πλέον φημισμένος και καθιερωμένος ως καλλιτέχνης. Δεν είναι μάλιστα χωρίς σημασία ότι σε αναφορές σε κώδικα της Λαύρας μνημονεύεται ως ο διδάσκαλος, ενώ, μερικά χρόνια μετά το θάνατό του (1559), στην κτητορική επιγραφή του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (1573) στην Καλαμπάκα, αναφέρεται ως άριστος αγιογράφος.
Στον ίδιο καλλιτέχνη αποδίδονται, χωρίς όμως να έχει γίνει καθολικά αποδεκτό και οι τοιχογραφίες της Τράπεζας της Λαύρας. Η διακόσμηση με τοιχογραφίες της Τράπεζας της Λαύρας, σύμφωνα με την άποψη του Μανόλη Χατζηδάκη, άρχισε μετά το 1535 και τελείωσε μετά το 1541. Από σημειώματα στον κώδικα των αδελφοτήτων της Μονής Μεγίστης Λαύρας συνάγεται ότι το 1536 γίνεται αδελφός της Μονής, όπου ο κυρ Θεοφάνης ο ζωγράφος αποκτά ένα κάθισμα στη Λαύρα, για να το έχει επί ζωής αυτός και τα παιδιά του. Για λόγους που αγνοούμε, ίσως επαγγελματικούς, εγκαθίσταται το 1543 στις Καρυές. Το 1545-1546 ο Θεοφάνης μαζί με το γιο του Συμεών αναλαμβάνουν να διακοσμήσουν το καθολικό, την Τράπεζα, και το παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου της Μονής Σταυρονικήτα. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Άγιον Όρος, ο Θεοφάνης αναλαμβάνει και τη διακόσμηση ενός παρεκκλησιού της Μονής Παντοκράτορος. Από τη διακόσμηση του παρεκκλησίου αυτού σώζονται σήμερα ορισμένα σπαράγματα τοιχογραφιών, που απόκεινται στη Μονή και στο Μουσείο Hermitage της Πετρούπολης.
Παράλληλα με τη δραστηριότητα στη διακόσμηση καθολικών και παρεκκλησίων στα Μετέωρα και στο Άγιον Όρος, ο Θεοφάνης ζωγραφίζει από το 1527 έως το 1546 μία σειρά φορητών εικόνων, στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα (1527), στη Μονή Μεγίστης Λαύρας (1535 1541), στη Μονή Ιβήρων, στη Μονή Παντοκράτορος, στη Μονή Σταυρονικήτα και στη Μονή Γρηγορίου. Ο Θεοφάνης θα παραμείνει στο Άγιον Όρος ως αδελφός της Μονής Λαύρας, ως το 1558. Στις αρχές του 1559 μεταβαίνει στο Ηράκλειο, όπου την ημέρα που συντάσσει τη διαθήκη του πεθαίνει (24 Φεβρουαρίου 1559).
Άλλοι καλλιτέχνες της Κρητικής σχολής είναι: Ο Τζώρτζης που εικονογράφησε το καθολικό της μονής Διονυσίου και το καθολικό της μονής Δοχειαρίου. Ο Τζώρτζης μιμήθηκε τον Θεοφάνη, ωστόσο οι μορφές του έχουν μεγαλύτερη σχηματικότητα και περισσότερο πάθος. Από άλλους καλλιτέχνες της Κρητικής σχολής εικονογραφήθηκαν τον 16ο αι. τα καθολικά των μονών Κουτλουμουσίου και Ιβήρων, οι Τράπεζες των μονών Φιλοθέου και Μεγίστης Λαύρας και η Μολυβοκκλησιά στις Καρυές. Ο Αντώνιος εικονογράφησε το παλαιό καθολικό της μονής Ξενοφώντος, το κελί του Αγίου Προκοπίου, το παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου στη μονή Αγίου Παύλου. Ο Αντώνιος καταγόταν από την ηπειρωτική Ελλάδα, όμως ακολουθούσε πιστά τους κανόνες της Κρητικής σχολής. Τις τοιχογραφίες του νάρθηκα του παλαιού καθολικού της μονής Ξενοφώντος φιλοτέχνησε ο Θεοφάνης, ένας συνώνυμος ζωγράφος του Θεοφάνη Στρελίτζα.
Η Κρητική τεχνοτροπία αιώνα.. ακμάζει τον 16 ο Χαρακτηριστικά: οι σκοτεινότεροι προπλασμοί, κυρίως στα πρόσωπα. Αντί του πράσινου χρώματος της μακεδονικής σχολής, χρησιμοποιείται το καφέ. Η τέχνη είναι απλή, λιτή, με μυστικό ασκητικό χαρακτήρα. Το φως είναι πλέον λιγοστό και μοιάζει να πηγάζει από κάποιο βάθος, στοιχείο που υποβάλλει στον θεατή βαθιά κατάνυξη. Προτίμησε τη συντηρητικότητα και τις συγκρατημένες κινήσεις, την ηρεμία και την έκφραση της εσωτερικής συγκίνησης. Η πιστή απόδοση των εξωτερικών χαρακτηριστικών και η απεικόνιση της ψυχοσύνθεσης δίνει τη θέση της σε μια πιο αυστηρή εικονογραφία. Οι μορφές είναι ψηλόλιγνες, λιπόσαρκες και εκπέμπουν ασκητική ευγένεια.
Κύριος εκπρόσωπος αυτής της τεχνοτροπίας είναι ο Θεοφάνης ο Κρης Οι τοιχογραφίες του Θεοφάνη διακρίνονται: Από τέλεια οργάνωση της σύνθεσης Από το τέλειο στήσιμο των μορφών Πολλές πτυχώσεις των ενδυμάτων Από φυσικότητα, Από ευγενικά πρόσωπα Από φωτεινά χρώματα.
Η κρητική τέχνη στηρίζεται στην Παλαιολόγια τέχνη του 14ου αιώνα, αλλά σε αυτή προσθέτει την οργάνωση των συνθέσεων και αφαιρεί το λυρικό στοιχείο. Αναπτύσσονται συνθέσεις ισορροπημένες, ρυθμικά οργανωμένες, λιγόλογες και αυστηρές. Στα πρότυπα του κλασικισμού βρίσκονται : Οι όρθιες μορφές σε σκούρο ουδέτερο κάμπο. Η σκληρή και μάλλον πλούσια χρωματικά πτυχολογία. Οι κορμοστασιές, οι στάσεις και οι χειρονομίες που εμπνέουν αρχοντική ευγένεια. Ιταλικές επιδράσεις υποδηλώνουν: Το πλάσιμο των μορφών που είναι διαφορετικό για πρόσωπα διαφόρων ηλικιών και οι συχνές πλάγιες ματιές προς τον θεατή. Επιδράσεις αναγεννησιακές, φαίνονται και στις δευτερεύουσες συνθέσεις. Ο φωτισμός είναι εσωτερικός και απόκοσμος, χωρίς συγκεκριμένη φωτιστική πηγή. Η διατύπωση του χώρου είναι συμβατική, χωρίς προφανή λάθη αλλά και χωρίς ιδιαίτερη φροντίδα για την απόδοση του βάθους. Οι ήρεμες σκηνές με τις άψογες δογματικά και καθιερωμένες σχέσεις προσώπων, κτιρίων και τοπίων εκφράζουν απαρασάλευτη αλήθεια, κάτι που προσδίδει στην τέχνη αυτή χαρακτήρα κλασσικό. Στην Κρητική σχολή είναι σαφής και συνεχής η προσπάθεια ένταξης και προσαρμογής των καινούργιων αυτών στοιχείων στις αισθητικές αρχές της ορθόδοξης παράδοσης.
Εκτός από την Κρητική σχολή, ιδιαίτερα αγαπητή είναι κατά τον 16 ο αιώνα και η τέχνη του Φράγκου Κατελλάνου, ο οποίος κατάγεται από τη Θήβα. Την τέχνη του χαρακτηρίζουν : οι πολυπρόσωπες συνθέσεις το πλήθος των αρχιτεκτονημάτων στο βάθος της σύνθεσης. η έντονη κινητικότητα των μορφών τα φωτεινά χρώματα η αφηγηματικότητα. Ο Κατελλάνος εικονογράφησε στο Άγιο Όρος το 1560 το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου στο καθολικό της μονής Μεγίστης Λαύρας, ενώ έργα του υπάρχουν σε πολλές μονές της υπόλοιπης Ελλάδας. Τον 17ο αι. συνεχίζεται η κυριαρχία της Κρητικής τέχνης, η οποία όμως συνδυάζεται με στοιχεία της λαϊκής παράδοσης, που προέρχονται κυρίως από τη δυτική Ελλάδα.
Η Κρητική Σχολή, κυριάρχησε στα μεγάλα κέντρα της Ορθοδοξίας, αφού, όπως παραπάνω σημειώσαμε, διαμορφώθηκε στην Κρήτη στα τέλη του 15ου και τις αρχές τού 16ου αιώνα. Ιδεαλιστική και περισσότερο συντηρητική από τη Μακεδονική Σχολή, αγαπήθηκε από τούς συντηρητικούς και ιδιαίτερα από τους μοναχούς, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν θαυμάσια έργα τέχνης στην Κωνσταντινούπολη, το Άγιο Όρος, τα Μετέωρα, τη Σερβία, τη Βουλγαρία κ.ά. Η παράδοση συνεχίζεται από πολλούς αγιογράφους, που στα μεταβυζαντινά χρόνια έγιναν δημιουργοί σπουδαίων έργων με κύριο χαρακτηριστικό την ισχυρή πνευματική δύναμη, την αληθινή καλλιτεχνική έμπνευση και το μυστικό βάθος.
Είτε όμως υπό τη συμβολική μορφή ερευνήσουμε την Ορθόδοξη ζωγραφική είτε υπό την ιστορική, είτε υπό τη δογματική θεολογική είτε από την αφηγηματική, είτε υπό οιαδήποτε τεχνοτροπία και τεχνική της, πάντοτε θα διαπιστώσουμε ότι αποσκοπούσε και αποσκοπεί στην "παροχή" των ορθοδόξων αληθειών. Εφόσον σκοπός της είναι η παράσταση της κατηγορίας του αγίου, που είναι αναλλοίωτη και αμετάτρεπτη, επόμενο είναι ο χαρακτήρας της να παραμένει ανέκαθεν ο ίδιος στα βασικά του χαρακτηριστικά. Πολλές φορές άλλαζε "ενδύματα και μορφολογία", όμως η ουσία της, συνισταμένη στην έκφραση του ουρανίου και αιώνιου πνευματικού κόσμου, παρέμεινε πάντοτε η ίδια. Την ουσία ακριβώς αυτή και τον υψηλό χαρακτήρα της τονίζει ο αντιρεαλιστικός τρόπος έκφρασής της. Παρατηρούμε δηλ. ότι αγνοεί το φυσικό χώρο και τον πραγματικό χρόνο. Κινείται σε ιδεατό μεταφυσικό χώρο και σε λειτουργικό χρόνο. Τα όρη και οι λόφοι σχηματοποιούνται, τα φυτά και τα ζώα εικονίζονται γεωμετρικά. Τα σχέδια και η εκτέλεση καθώς και το χρυσό βάθος φανερώνουν την προσπάθεια του αγιογράφου να απομακρύνει την παράστασή του από τον επίγειο κόσμο.