Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΥΠΕΡΚΡΙΣΙΜΩΝ ΡΕΥΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΥΦΑΣΜΑΤΩΝ Δ. Ασλανίδου, Κ. Τσιόπτσιας, Κ. Παναγιώτου Τμήμα Χημικών Μηχανικών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, 54006 Θεσσαλονίκη Ι. Καραπαναγιώτης Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, 54250, Θεσσαλονίκη ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αναπτύχθηκε μια καινοτόμα μεθοδολογία καθαρισμού υφάσματος με τη χρήση υπερκρίσιμου διοξειδίου του άνθρακα. Πρόκειται για ένα σύστημα το οποίο δεν φέρει οργανικούς διαλύτες ενώ το ρόλο του συνδιαλύτη κατέχει η υδατική διασπορά ανθρακικού ασβεστίου το οποίο παράγεται in situ σε ατμόσφαιρα διοξειδίου του άνθρακα. Η προτεινόμενη μεθοδολογία εφαρμόστηκε σε βαμβακερό και μεταξωτό ύφασμα, ενώ εξετάστηκαν διαφορετικοί ως προς τη φύση τους ρύποι. Τα αποτελέσματα του καθαρισμού είναι ιδιαίτερα υψηλά με ποσοστά τα οποία κινούνται μεταξύ του 89 και 99. Παράλληλα, δεν παρατηρούνται σημαντικές αλλοιώσεις στο αρχικό χρώμα του υφάσματος. Η προτεινόμενη μεθοδολογία, με χαμηλή κατανάλωση ενέργειας δεδομένης της χαμηλής λειτουργικής θερμοκρασίας και της σχετικά χαμηλής πίεσης, φιλοδοξεί να καταταχθεί στη λίστα των «πράσινων» τεχνολογιών. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η φθορά των υφασμάτων μπορεί να οφείλεται σε πλήθος παραγόντων όπως το φως, η υγρασία, οι επιθέσεις μικροοργανισμών, καθώς και η παραμονή λεκέδων στην επιφάνειάς τους [1]. Η κηλίδωση των υφασμάτων οφείλεται σε επαφή του υφάσματος με ουσίες όπως τρόφιμα, ιδρώτας, αλλά και χρωστικές ουσίες. Οι συμβατικές τεχνικές καθαρισμού υφασμάτων περιλαμβάνουν τη χρήση μεγάλων ποσοτήτων νερού, απορρυπαντικών υλών, λευκαντικών ουσιών, και σε ειδικές περιπτώσεις μεγάλων ποσοτήτων οργανικών διαλυτών. Στη συντήρηση των υφασμάτων οι τεχνικές καθαρισμού και συντήρησης ποικίλουν ανάλογα με τον τύπο της ίνας και τον τρόπο κατασκευής του υφάσματος. Για τον καθαρισμό υφασμάτων πολιτιστικής αξίας είναι απαραίτητο να επιλεχθεί μια τεχνική η οποία δεν θα αλλοιώνει περαιτέρω την δομή του ήδη αλλοιωμένου από τον χρόνο υφάσματος και θα διατηρεί τις χρωστικές ανέπαφες πάνω στο ύφασμα. Επομένως, απαιτείται μια τεχνική καθαρισμού υφασμάτων η οποία θα είναι αποτελεσματική στην αφαίρεση των ρύπων, ενώ ταυτόχρονα δε θα επιβαρύνει το ύφασμα με τις όποιες πιθανές βλαβερές επιπτώσεις της χρήσης ισχυρών απορρυπαντικών υλών, ή/και διαλυτών. Το διοξείδιο του άνθρακα στην υπερκρίσιμη κατάσταση είναι ένα πολύτιμο εργαλείο για τον καθαρισμό αντικειμένων και επιφανειών. Η διαχυτική του ικανότητα το καθιστά ικανό να εισέρχεται σε πορώδεις επιφάνειες και να συμπαρασύρει ς και εγκλωβισμένα μόρια. Η χρήση του έχει ήδη μελετηθεί και βρίσκει εφαρμογές σε πολλούς τομείς. Μεταξύ άλλων, στη βιοιατρική χρησιμοποιείται για τον καθαρισμό βιοϋλικών, για την απολύμανση θαλάμων [2]. Προτείνεται επίσης, για τον καθαρισμό υλικών με πόρους όπως οι κύλινδροι εκτυπωτών laser [3]. Η χρήση του υπερκρίσιμου διοξειδίου του άνθρακα προτείνεται και για τον καθαρισμό υφασμάτων, προς αντικατάσταση των διαλυτών που χρησιμοποιούνται στο στεγνό καθάρισμα, από το υπερκρίσιμο διοξείδιο του άνθρακα [4-9]. Λόγω της χαμηλής διαλυτότητάς του σε υδατοδιαλυτά μόρια χρησιμοποιούνται συστήματα με συνδιαλύτες ή/ και επιφανειοδραστικές ουσίες. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω αναπτύχθηκε ένα σύστημα καθαρισμού υφασμάτων με υπερκρίσιμο διοξείδιο του άνθρακα, το οποίο δεν απαιτεί τη χρήση οργανικών διαλυτών [10]. Είναι ικανό να αφαιρέσει μεγάλο εύρος υλικών τόσο λιπόφιλων όσο και υδρόφιλών, ενώ παράλληλα δεν αλλοιώνει το χρώμα του υφάσματος ούτε το φθείρει περαιτέρω. Παράλληλα είναι ένα σύστημα καθαρισμού εύκολο στην εφαρμογή, φιλικό τόσο ως προς το ύφασμα όσο και ως προς το περιβάλλον δεδομένου ότι δεν απαιτούνται οργανικοί διαλύτες, ούτε σημαντικές ποσότητες νερού. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Επιλέχθηκαν τρεις ρύποι (, και πάστα παντζαριού) οι οποίοι εφαρμόστηκαν σε μεταξωτό και βαμβακερό ύφασμα, βαμμένο και μη. Οι ρύποι εφαρμόστηκαν σε ποσότητες οι οποίες προκαλούν περίπου 30 του του αρχικού δείγματος. Σε όλα τα δείγματα έγιναν μετρήσεις, καθώς και χρωματομετρικές μετρήσεις στο σύστημα L*, a*, b*, πριν και μετά την εφαρμογή των ρύπων. Παρασκευάζεται μια υδατική διασπορά Ca(OH) 2. Το CaO αντιδρά με το νερό προς Ca(OH) 2. CaO + H 2O Ca(OH) 2 (1)
Τα κηλιδωμένα υφάσματα εμβαπτίζονται στο υδατικό διάλυμα Ca(OH) 2 και στη συνέχεια τοποθετούνται μέσα στη συσκευή υπερκρίσιμου διοξειδίου του άνθρακα όπου παρασκευάζεται in situ το CaCO 3. Ca(OH) 2 + scco 2 CaCO 3 + H 2O (2) Μετά την ολοκλήρωση του καθαρισμού, ακολουθεί εκτόνωση της πίεσης και το δείγμα, επανατοποθετείται στο κελί υψηλής πίεσης μαζί με μικρή ποσότητα νερού, όπου και αφήνεται για περίπου 10 λεπτά. Η θερμοκρασία στο κελί του διοξειδίου του άνθρακα είναι 40 ο C. Μετά το πέρας του δεύτερου σταδίου του καθαρισμού, εκτονώνεται το διοξείδιο του άνθρακα, η πίεση επανέρχεται στην ατμοσφαιρική και το δείγμα απομακρύνεται από τη συσκευή, ακολουθεί ξέπλυμα με απεσταγμένο νερό και το δείγμα αφήνεται να στεγνώσει. Η μεθοδολογία καθαρισμού εφαρμόστηκε αρχικά σε άβαφο ύφασμα προκειμένου να προσδιοριστούν οι συνθήκες καθαρισμού, ενώ στη συνέχεια, εφαρμόστηκε σε βαμμένα υφάσματα. Τα υφάσματα βάφηκαν με φυσικές χρωστικές. Μελετήθηκε η επίδραση της πίεσης και του χρόνου καθαρισμού. Πρόσθετα, εξετάστηκε η πιθανότητα μετακίνησης χρώματος στην επιφάνεια του υφάσματος. Η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της προτεινόμενης τεχνικής έγινε με μέτρηση της ποσοστιαίας ς του, με χρωματομετρικές μετρήσεις, με λήψεις φασμάτων XRF, με οπτική μικροσκοπία, ενώ αξιολογήθηκε η αλλαγή των μηχανικών ιδιοτήτων του υφάσματος με δοκιμή στον εφελκυσμό (tensile test). ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ/ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Απόδοση του καθαρισμού Η πρώτη σειρά πειραμάτων αφορά στην εύρεση των κατάλληλων συνθηκών καθαρισμού για την προτεινόμενη μεθοδολογία. Στο σχήμα 1 αποτυπώνεται η επίδραση του χρόνου καθαρισμού στην ποσοστιαία του. Ο χρόνος, μετά το πέρας των πρώτων 30 λεπτών, δεν φαίνεται να επηρεάζει το ποσοστό καθαρισμού. Για το λόγο αυτό επιλέχθηκαν τα 60 min ως ο χρόνος καθαρισμού των υπολοίπων δειγμάτων. Το δεύτερο στάδιο του καθαρισμού στόχο έχει την του ανθρακικού ασβεστίου από την επιφάνεια του υφάσματος. Αυτό κρίνεται απαραίτητο να γίνει διότι η παρουσία του ανθρακικού ασβεστίου προκαλεί μεταβολή των χρωματικών συντεταγμένων του δείγματος. Πράγματι, η χρήση του νερού σε συνδυασμό με το υπερκρίσιμο διοξείδιο του άνθρακα απομακρύνει το ανθρακικό ασβέστιο το οποίο έχει εγκλωβιστεί εντός των ινών. Με οπτική μικροσκοπία αλλά και με φάσματα XRF των δειγμάτων μετά τον πρώτο στάδιο του καθαρισμού και μετά τη δεύτερη πλύση με νερό απέδειξαν την του ανθρακικού ασβεστίου από το δείγμα (Σχήμα 2, Σχήμα 3). Στον πίνακα 1 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα του καθαρισμού στους 40 o C, σε συγκέντρωση υδροξειδίου του ασβεστίου ίση με 3 w/w, για πιέσεις οι οποίες κυμαίνονται από 100bar έως 340bar. Τα ποσοστά καθαρισμού είναι ιδιαίτερα υψηλά τόσο για λιπόφιλους όσο και για υδρόφοβους ς. Οι βέλτιστες τιμές λαμβάνονται για τα 150 bar όπου στο το ποσοστό ς του είναι στο 89,10 (±1,98), στην στα 99,38 (± 0,71), και στο παντζάρι στο 98,40 (±1,04). Στα 270 και 340 bar τα ποσοστά ς των ρύπων δίνουν μεγαλύτερες τιμές τυπικής απόκλισης. Σε υψηλότερες πιέσεις η πτώση πίεσης κατά την εκτόνωση παγώνει το διοξείδιο του άνθρακα και έτσι εγκλωβίζεται το στην επιφάνεια του υφάσματος, χωρίς να μπορεί να διαφύγει συμπαρασυρόμενο από το διοξείδιο του άνθρακα. Σε χαμηλότερες πιέσεις η διαδικασία της εκτόνωσης προκαλεί μικρότερη πτώση πίεσης. Έτσι, ο ρύπος απομακρύνεται από το ύφασμα. 100 90 80 70 60 50 40 παντζάρι 30 0 20 40 60 80 100 120 χρόνος καθαρισμού (min) Σχήμα 1:Ποσοστιαία των ρύπων συναρτήσει του χρόνου καθαρισμού. P op=200bar, συγκέντρωση Ca(OH) 2=3 w/w Σχήμα 2: Φάσμα XRF για βαμβακερό ύφασμα βαμμένο με κοχινίλη μετά τον καθαρισμό από παντζάρι και μετά την αφαίρεση του ανθρακικού ασβεστίου
α) β) i ii iii i ii iii Σχήμα 3: Αποτελέσματα καθαρισμού λήψεις από οπτικό μικροσκόπιο α) βαμβακερό ύφασμα αφαίρεση παντζαριού. i_πριν τον καθαρισμό, ii_μετά το πρώτο βήμα του καθαρισμού, iii_μετά την δεύτερη πλύση (αφαίρεση CaCO 3), β) μεταξωτό ύφασμα αφαίρεση ς. i_πριν τον καθαρισμό, ii_μετά το πρώτο βήμα του καθαρισμού, iii_μετά την δεύτερη πλύση (αφαίρεση CaCO 3) Πίνακας 1: Ποσοστιαία ρύπων από την επιφάνεια του υφάσματος. πειραματικές συνθήκες πάστα παντζαριού καθαρισμού stdev stdev stdev 100bar 58.48 2.05 98.56 1.13 98.23 1.05 150bar 89.10 1.98 99.38 0.71 98.40 1.04 200bar 83.00 2.25 94.56 2.62 92.76 3.36 270bar 69.58 4.18 76.51 4.43 95.61 2.30 340bar 84.50 3.22 89.41 2.85 95.30 4.00 Οι χρωματομετρικές μετρήσεις δίνουν αντίστοιχα αποτελέσματα (Πίνακας 2). Η μέτρηση της χρωματικής διαφορά δείχνει ότι οι χρωματικές συντεταγμένες μετά τον καθαρισμό των υφασμάτων αποκαταστάθηκαν. Σε ορισμένες περιπτώσεις η χρωματική διαφορά είναι στο όριο την ανίχνευσης της διαφοράς από το ανθρώπινο μάτι (JNT=3). Πίνακας 2: Μετρήσεις χρωματικών διαφορών ΔΕ* σε βαμμένο ύφασμα, P op 200bar, T op 40 o C χρωστική βαμβάκι μετάξι ΔΕ* 1 19,15 26,03 ΔE* 2 12,93 2,28 κοχινίλη ΔΕ* 1 15,52 31,39 ΔE* 2 6,27 6,19 πάστα παντζαριού ΔΕ* 1 23,80 6,71 ΔE* 2 10,41 2,64 ΔΕ 1 8,26 7,99 ΔE* 2 7,84 1,42 ινδικό ΔΕ 1 11,30 7,52 ΔE* 2 6,58 7,31 ΔΕ* 1 15,09 19,32 πάστα παντζαριού ΔE* 2 10,11 5,74 ΔΕ* 1 11,14 1,69 ΔE* 2 1,58 4,13 ρεζεδά ΔΕ* 1 20,24 5,38 ΔE* 2 3,81 2,56 ΔΕ* 1 66,72 49,64 πάστα παντζαριού ΔE* 2 13,12 2,75 ΔΕ* 1 = αντιστοιχεί στην χρωματική διαφορά η οποία μετράται για δείγματα πριν και μετά την εφαρμογή των ρύπων. ΔE* 2= αντιστοιχεί στην χρωματική διαφορά η οποία μετράται για δείγματα πριν την εφαρμογή των ρύπων και μετά τον καθαρισμό με υπερκρίσιμο διοξείδιο του άνθρακα.
Μετακίνηση χρώματος στο ύφασμα Μεταξύ άλλων, έλαβαν χώρα πειράματα καθαρισμού με σκοπό την εξέταση μετακίνησης χρώματος σε άλλες περιοχές του υφάσματος. Συνενώθηκαν δυο υφάσματα ένα λευκό και ένα βαμμένο. Τα δείγματα υποβλήθηκαν μαζί στη μεθοδολογία καθαρισμού με ανθρακικό ασβέστιο και υπερκρίσιμο διοξείδιο του άνθρακα. Οι δοκιμές έγιναν σε δυο πιέσεις στα 200 και στα 150bar. Μετρήθηκαν οι χρωματικές συντεταγμένες του υφάσματος και του βαμμένου (Πίνακας 3), ενώ με τις μετρήσεις επιβεβαιώθηκε η όποια μετακίνηση χρώματος ή/ και (Πίνακας 4). Από τις μετρήσεις προκύπτει ότι λαμβάνει χώρα μια μικρή μετακίνηση χρώματος σε άλλες περιοχές του υφάσματος. Στις περισσότερες περιπτώσεις η μετακίνηση αυτή είναι κοντά στο όριο ανίχνευσης της χρωματικής διαφοράς του ανθρωπίνου ματιού Η μετακίνηση αυτή είναι εντονότερη σε υψηλότερη πίεση. Πίνακας 3: Μετρήσεις χρωματικών διαφορών ΔE*στο λευκό μέρος του δείγματος για δείγματα χωρίς ς δείγμα ΔE* λευκό μέρος 200 bar 150bar λευκ +κοχινίλη 6,86 4,51 λευκό+ινδικό 4,51 1,60 λευκό+ρεζεδά 6,57 0,95 λευκό+κουρκουμάς 8,03 1,69 Πίνακας 4:Μεταβολή στο λευκό και στο βαμμένο μέρος του δείγματος μετά την μεθοδολογία ου υπερκρίσιμου διοξειδίου του άνθρακα. P op =150bar δείγμα πάστα παντζαριού λευκό+κοχινίλη 97,46 ± 1,3 0,49 98,20 ± 1,0 0 96,15 ± 1,3 0,00 λευκό +ινδικό 93,50 ± 2,1 1,53 94,66 ±1,3 0,9 92,65 ± 1,4 0,49 λευκό+ρεζεδά 89,79 ±1,5 0,00 96,53 ±1,5 0 96,16 ± 1,7 0,00 λευκό+κουρκουμάς 97,14 ± 1,4 3,80 98,10 ±1,0 0,5 93,52 ± 2,0 2,53 Μηχανικές ιδιότητες του υφάσματος Κρίθηκε απαραίτητο να μελετηθούν οι μηχανικές ιδιότητες των δειγμάτων μετά τον καθαρισμό προκειμένου να διαπιστωθεί εάν η προτεινόμενη μεθοδολογία προκαλεί αλλοιώσεις στο ύφασμα. α) β) Σχήμα 4: Διάγραμμα τάσης παραμόρφωσης α) βαμβακερό ύφασμα, β) μεταξωτό ύφασμα Οι δοκιμές στον εφελκυσμό (Σχήμα 4) έδειξαν ότι η αντοχή του υφάσματος, μετά την επεξεργασία, μειώθηκε, τόσο στο βαμβακερό όσο και στο μεταξωτό ύφασμα. Ωστόσο αυτές οι μεταβολές οφείλονται στη διόγκωση των ινών λόγω του νερού. Πειραματικές δοκιμές στις οποίες μελετήθηκε η επίδραση του νερού και του ανθρακικού ασβεστίου στη διόγκωση των ινών απέδειξαν ότι η διοξείδιο του άνθρακα δεν συμμετέχει στη διόγκωση των ινών, ενώ το νερό διογκώνει τις ίνες, κατά 40 για το βαμβάκι και κατά 11 για το μετάξι. Επομένως καταλήγει κανείς στο συμπέρασμα ότι η μείωση της αντοχής του βαμβακερού υφάσματος δεν οφείλεται στην κατεργασία με το ανθρακικό ασβέστιο ή το υπερκρίσιμο διοξείδιο του άνθρακα αλλά στο νερό. Δεδομένου ότι οι συμβατικές μέθοδοι καθαρισμού περιλαμβάνουν νερό αντίστοιχη μείωση της αντοχής αναμένεται και εφαρμόζοντας άλλες μεθόδους καθαρισμού.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Για πρώτη φορά αναπτύχθηκε ένα σύστημα καθαρισμού υφασμάτων με υπερκρίσιμο διοξείδιο του άνθρακα χωρίς τη χρήση οργανικών διαλυτών. Η προτεινόμενη μεθοδολογία εφαρμόστηκε με επιτυχία τόσο σε βαμμένα όσο και σε άβαφα υφάσματα. Βασίζεται στην εμβάπτιση του υφάσματος σε διασπορά υδροξειδίου του ασβεστίου το οποίο έχει το ρόλο του συνδιαλύτη στον μηχανισμό του καθαρισμού, ενώ το ανθρακικό ασβέστιο τα οποίο παράγεται in situ αυξάνει την επιφάνεια επαφής CO2-υφάσματος. Η προτεινόμενη μέθοδος, είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική για πλήθος ρύπων, τόσο υδρόφιλων όσο και υδρόφοβων. Το χρώμα των υφασμάτων δεν επηρεάζεται από τη διαδικασία καθαρισμού, ενώ οι χρωματικές συντεταγμένες του βαμμένου υφάσματος επανέρχονται στις αρχικές τιμές. Παρατηρείται μικρή μείωση της αντοχής του υφάσματος μετά τον καθαρισμό, η οποία όμως δεν διαφοροποιείται σε σχέση με τη μείωση της αντοχής του υφάσματος του οποίου ο καθαρισμός έχει γίνει με συμβατικές μεθόδους. Ο μηχανισμός του καθαρισμού βασίζεται στην αλληλεπίδραση του με το διοξείδιο του άνθρακα και με το νερό, αλλά και στη μηχανική του κατά τη γρήγορα εκτόνωση του διοξειδίου του άνθρακα. Σε περιπτώσεις ρύπων οι οποίοι είναι αμιγώς λιπόφιλοι ο καθαρισμός με καθαρό υπερκρίσιμο διοξείδιο του άνθρακα μπορεί να δώσει καλύτερα αποτελέσματα, είναι όμως σύνηθες να συνυπάρχουν ρύποι διαφορετικής προέλευσης. Σε αυτή τη λογική, η προτεινόμενη μεθοδολογία είναι σε θέση να αντιμετωπίσει την αφαίρεση ρύπων διαφορετικών μεταξύ τους με μια μόνο μεθοδολογία, χωρίς να είναι απαραίτητο να υποβληθεί το ύφασμα σε αλλεπάλληλες διεργασίες καθαρισμού, κάτι το οποίο θα προκαλούσε επιπλέον φθορά. Επιπλέον, η προτεινόμενη μεθοδολογία μπορεί να χαρακτηριστεί ως φιλική προς το περιβάλλον αλλά και με χαμηλό λειτουργικό κόστος σε σύγκριση με συμβατικές μεθόδους καθαρισμού, δεδομένου ότι το διοξείδιο του άνθρακα είναι μη τοξικό, βρίσκεται σε αφθονία και είναι οικονομικό, δεν απαιτούνται σημαντικές ποσότητες νερού για τον καθαρισμό, του υφάσματος, και δεν γίνεται χρήση απορρυπαντικών ή οργανικών διαλυτών, ενώ οι συνθήκες πίεση και θερμοκρασίας οι οποίες απαιτούνται για τον καθαρισμό δεν είναι ιδιαίτερα υψηλές. ΕΥΧΑΡΙΣΤΊΕΣ H έρευνα έχει συγχρηματοδοτηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ) - Ερευνητικό Χρηματοδοτούμενο Έργο: ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ ΙΙΙ - Επένδυση στην κοινωνία της γνώσης μέσω του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. D. Weston, ICCM, Bulletin 6, 1980, 4 16. 2. Basceri C., Sandhu G.S., US Patent 0070637A1, 2006. 3. Della Porta G., Volpe M.C., Reverchon E., 2006, J. of Supercrit. Fluid, 2006, 37, 409 416. 4. D. Cauble, J. De Young, J. McClain, B. Laubach, US Patent 6491730B1, 2002. 5. B. Laubach, K. Litaker, J. DeYoung, St. Gina, WO 01/07707A1, 2001. 6. H. Motson, US Patent 0267045A1, 2007. 7. T. Romack, J., De Young, US Patent 0009894A1, 200.1 8. M.J.E. Van Roosmalen, M. Van Diggelen, G.F. Woerlee, G.J. Witkamp, J. of Supercrit. Fluid, 2003, 27, 97 108. 9. M.J.E. Van Roosmalen, G.F. Woerlee and G.J. Witkamp, J. Supercrit. Fluid, 2003, 27, 337. 10. D. Aslanidou, C. Tsioptsias, C. Panayiotou, J. Supercrit. Fluid, 2013, 76, 83.