Αφρική Οι σχέσεις ΕΕ-Αφρικής διέπονται από εν μέρει αλληλεπικαλυπτόμενα πλαίσια πολιτικής. Τα πιο σημαντικά από αυτά είναι η Συμφωνία του Κοτονού (2000) και η Κοινή Στρατηγική Αφρικής-ΕΕ (JAES). Αμφότερα τα πλαίσια έχουν πολιτική, οικονομική και αναπτυξιακή διάσταση. Η ΕΕ εργάζεται ενεργά για την προώθηση της ειρήνης και της ασφάλειας στην Αφρική και συμμετέχει σε διάφορους διαλόγους πολιτικής με την Αφρικανική Ένωση (ΑΕ), μεταξύ άλλων και σχετικά με τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η αναπτυξιακή συνεργασία της ΕΕ με την Αφρική περνάει από διάφορα χρηματοδοτικά μέσα, με πιο σημαντικό το Ευρωπαϊκό Ταμείο Ανάπτυξης (ΕΤΑ). Η ΕΕ ολοκλήρωσε επίσης πρόσφατα διαπραγματεύσεις για συμφωνίες οικονομικής εταιρικής σχέσης (EPAs) με διάφορες περιοχές της Αφρικής. Νομική βάση Άρθρο 217 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) Συμφωνία εταιρικής σχέσης μεταξύ της Ομάδας Κρατών Αφρικής, Καραϊβικής και Ειρηνικού (ΑΚΕ) και της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και των κρατών μελών της (Συμφωνία του Κοτονού) Συμφωνία για το εμπόριο, την ανάπτυξη και τη συνεργασία (ΣΕΑΣ/TDCA) μεταξύ της Δημοκρατίας της Νότιας Αφρικής και της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και των κρατών μελών της. Η Συμφωνία του Κοτονού Ένα πρώτο πλαίσιο για τις πολιτικές της ΕΕ απέναντι στην Αφρική είναι η Συμφωνία του Κοτονού, που θέτει τη βάση για τις σχέσεις ανάμεσα στην ΕΕ και 79 χώρες της ομάδας ΑΚΕ. Το Νότιο Σουδάν και η Σομαλία είναι στο στάδιο υπογραφής και επικύρωσης της συμφωνίας. Οι σχέσεις ΕΕ-ΑΚΕ ανάγονται στις Συμβάσεις Λομέ I-IV (1975-2000) που θέσπιζαν διατάξεις αναπτυξιακής συνεργασίας και εμπορίου οι οποίες παρείχαν τη δυνατότητα στο 99,5% των προϊόντων από τις χώρες ΑΚΕ να έχουν ελεύθερη πρόσβαση στην ευρωπαϊκή αγορά. Τις συμφωνίες Λομέ διαδέχθηκε η Συμφωνία του Κοτονού, που υπογράφηκε στις 23 Ιουνίου 2000 και ισχύει για 20 έτη. Έχουν γίνει δύο αναθεωρήσεις, το 2005 και το 2010, όμως δεν θα γίνει καμία το 2015. Η αναθεώρηση του 2005 αναγνώρισε τη δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ΔΠΔ/ICC), πράγμα που ώθησε το Σουδάν και την Ισημερινή Γουινέα να αρνηθούν να υπογράψουν ή να επικυρώσουν το αναθεωρημένο κείμενο. Η αναθεώρηση του 2010 είναι ακόμη στη φάση της επικύρωσης. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έδωσε τον Ιούνιο 2013 τη συγκατάθεσή του για την επικύρωση, αλλά εξέφρασε «ισχυρότατες επιφυλάξεις σχετικά με μέρη της συμφωνίας που δεν αντανακλούν τη θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και τις αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης». Το Κοινοβούλιο διαφώνησε, ιδίως, με την απουσία ρητής ρήτρας «μη εισαγωγής διακρίσεων με βάση τον Θεματολογικά δελτία για την Ευρωπαϊκή Ένωση - 2016 1
σεξουαλικό προσανατολισμό». Στόχος της Συμφωνίας του Κοτονού είναι η εξάλειψη της φτώχειας χάρις στην πληρέστερη ενσωμάτωση των χωρών ΑΚΕ στην παγκόσμια οικονομία. Η συμφωνία του Κοτονού χρησιμοποιεί τον όρο «εταιρική σχέση», τονίζοντας την αμοιβαία δέσμευση και ευθύνη, και δίνει έμφαση στον πολιτικό διάλογο, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη δημοκρατία και τη χρηστή διακυβέρνηση. Η συμφωνία υλοποιείται από τα μικτά θεσμικά όργανα ΑΚΕ-ΕΕ, όπως είναι το Συμβούλιο των Υπουργών, η Επιτροπή των Πρέσβεων και η Κοινοβουλευτική Συνέλευση Ίσης Εκπροσώπησης. Η κοινή στρατηγική ΕΕ-Αφρικής (ΚΣΕΑ/JAES) Η πρωταρχική πολιτική της ΕΕ έναντι των 54 αφρικανικών χωρών διατυπώνεται στην κοινή στρατηγική ΕΕ-Αφρικής (JAES). Η JAES εγκρίθηκε από τους Ευρωπαίους και Αφρικανούς ηγέτες στη Β' διάσκεψη κορυφής ΕΕ-Αφρικής το Δεκέμβριο 2007 στη Λισαβόνα. Σκοπός της στρατηγικής ήταν να ανεβάσει τις σχέσεις Αφρικής-ΕΕ σε ένα νέο στρατηγικό επίπεδο με ενισχυμένη σύμπραξη και ενισχυμένη συνεργασία σε όλα τα επίπεδα. Στόχοι της είναι: να προχωρήσουμε πέρα από την αναπτυξιακή συνεργασία, ανοίγοντας τις σχέσεις Αφρικής-ΕΕ σε θέματα κοινού πολιτικού ενδιαφέροντος να προχωρήσουμε πέρα από τις καθαρά αφρικανικές υποθέσεις προς την αποτελεσματική αντιμετώπιση παγκόσμιων προβλημάτων όπως είναι η μετανάστευση, η κλιματική αλλαγή, η ειρήνη και η ασφάλεια να υποστηρίξουμε τις αφρικανικές προσδοκίες και να ενθαρρύνουμε να δοθούν σε αυτά τα προβλήματα απαντήσεις σε διαπεριφερειακό επίπεδο και σε επίπεδο ηπείρου να καταβληθεί προσπάθεια προς την κατεύθυνση μιας ανθρωποκεντρικής σύμπραξης, εξασφαλίζοντας καλύτερη συμμετοχή των αφρικανών και ευρωπαίων πολιτών. Για την επίτευξη αυτών των στόχων η JAES είχε αρχικά θεσπίσει οκτώ θεματικές εταιρικές σχέσεις για συνεργασία: 1. Ειρήνη και ασφάλεια με σκοπό την ενίσχυση του πολιτικού διαλόγου για την ειρήνη και την ασφάλεια, την ενίσχυση της Αφρικανικής αρχιτεκτονικής για την ειρήνη και ασφάλεια (APSA), και την εξασφάλιση προβλέψιμης χρηματοδότησης για τις υπό αφρικανική ηγεσία ειρηνευτικές επιχειρήσεις. Η ΕΕ έχει συμβάλει με πάνω από 1,1 δις ευρώ στο Μέσο στήριξης της ειρήνης στην Αφρική (APF) από το 2004 και το APF έχει βοηθήσει διάφορες επιχειρήσεις στήριξης της ειρήνης στην Αφρική, συμπεριλαμβανομένης της Αποστολής της Αφρικανικής Ένωσης στη Σομαλία (AMISOM, της υπό αφρικανική ηγεσία διεθνούς αποστολής στήριξης της ειρήνης στο Μάλι (AFISMA) και της υπό αφρικανική ηγεσία αποστολής στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία. 2. Δημοκρατική διακυβέρνηση και ανθρώπινα δικαιώματα αποσκοπούσε στο να αναπτύξει κοινά θεματολόγια διακυβέρνησης με μία εξειδικευμένη «Πλατφόρμα Διαλόγου» που δημιουργήθηκε το 2008. Ο 10ος διάλογος ΑΕ-ΕΕ επί ανθρωπίνων δικαιωμάτων διεξήχθη τον Νοέμβριο 2013 και έθιξε θέματα όπως ειρήνη και ασφάλεια, γυναίκες και παιδιά στις συρράξεις, εκλογικοί παρατηρητές, θανατική ποινή, δικαιώματα των μεταναστών, δικαιώματα των επιχειρήσεων, ανθρώπινα δικαιώματα και καταπολέμηση της ατιμωρησίας. 3. Εμπόριο, περιφερειακή ολοκλήρωση και υποδομές επέτρεψε στην ΕΕ και την ΑΕ να έχουν διάλογο για την περιφερειακή οικονομική ολοκλήρωση, με βάση τις εμπειρίες τους. 4. Αναπτυξιακοί Στόχοι της Χιλιετίας (MDGs) το 2010 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξήγγειλε μια πρωτοβουλία αξίας 1 δις ευρώ για τους Αναπτυξιακούς Στόχους, επικεντρωμένη σε Θεματολογικά δελτία για την Ευρωπαϊκή Ένωση - 2016 2
εκείνους τους τομείς και τις χώρες οι περισσότερες αφρικανικές που δεν δείχνουν σε θέση να υλοποιήσουν τους MDGs. Η σχετική συζήτηση στράφηκε όλο και περισσότερο προς το μετά το 2015 αναπτυξιακό πλαίσιο. 5. Ενέργεια αποσκοπούσε στη βελτίωση της πρόσβασης σε αξιόπιστες, ασφαλείς, οικονομικά προσιτές και βιώσιμες ενεργειακές υπηρεσίες σε αμφότερες τις ηπείρους. Μια πρώτη συνάντηση υψηλού επιπέδου το 2010 ανακοίνωσε τους πολιτικούς στόχους για το 2020, μεταξύ άλλων την παροχή σύγχρονης και βιώσιμης ενέργειας σε 100 εκατομμύρια Αφρικανούς πολίτες. Η δεύτερη συνεδρίαση υψηλού επιπέδου πραγματοποιήθηκε στην Αντίς Αμπέμπα το Φεβρουάριο 2014. 6. Κλιματική αλλαγή και περιβάλλον συγκρότησε ένα κοινό θεματολόγιο για τις πολιτικές που αφορούν την αλλαγή του κλίματος και ασχολήθηκε με την αντιμετώπιση της απερήμωσης. Η συνεργασία συνέβαλε με 8 εκατ. ευρώ στην πρωτοβουλία για το κλίμα και την ανάπτυξη στην Αφρική, υποστηρίζοντας τη χάραξη περιβαλλοντικής πολιτικής στην Αφρική. 7. Μετανάστευση, κινητικότητα και απασχόληση συνέβαλε στο Αφρικανικό Ινστιτούτο Εμβασμάτων (AIR), που επιτρέπει σε κυβερνητικούς και σε μη κρατικούς φορείς στην Αφρική να κάνουν καλύτερη χρήση των εμβασμάτων ως εργαλείων ανάπτυξης. Αυτή η εταιρική σχέση στήριξε επίσης το Πρόγραμμα Nyerere συμβάλλοντας στην παραγωγή και τη διατήρηση ανθρωπίνων πόρων υψηλού επιπέδου στην Αφρική χάρις στην ενίσχυση της ακαδημαϊκής κινητικότητας. 8. Επιστήμες, κοινωνία της πληροφορίας και διάστημα Ο δεύτερος διάλογος πολιτικής Αφρικής-ΕΕ με θέμα την επιστήμη, την τεχνολογία και την καινοτομία διεξήχθη το Νοέμβριο 2013 στις Βρυξέλλες. Η εφαρμογή της κοινής στρατηγικής ΕΕ-Αφρικής (JAES) και των θεματικών εταιρικών σχέσεών της έχει επιδιωχθεί με δύο διαδοχικά σχέδια δράσης (2008-2010 και 2011-2013), υψηλού επιπέδου συναντήσεις κορυφής και ετήσιες συναντήσεις των Επιτροπών της ΕΕ και της ΑΕ. Η Δ' διάσκεψη κορυφής ΕΕ-Αφρικής που έγινε τον Απρίλιο 2014 στις Βρυξέλλες έκλεισε με την έγκριση μιας πολιτικής διακήρυξης των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων και με ένα «οδικό χάρτη» επιδιωκόμενων στόχων για το 2014-2017 επικεντρωμένο σε πέντε πεδία προτεραιότητας που αντικαθιστούν τις οκτώ θεματικές εταιρικές σχέσεις: (i) ειρήνη και ασφάλεια (ii) δημοκρατία, χρηστή διακυβέρνηση και ανθρώπινα δικαιώματα (iii) ανθρώπινη ανάπτυξη (iv) βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη και οικονομική μεγέθυνση και ενοποίηση σε κλίμακα ηπείρου (v) παγκόσμια και αναδυόμενα θέματα. Σε αυτό το νέο πλαίσιο συνεργασίας, οι επιστήμες, η τεχνολογία και οι καινοτομίες αναγνωρίστηκαν ως διατομεακό θέμα, λόγω της συμβολής τους στην επίτευξη όλων των άλλων στόχων κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης. Ο «οδικός χάρτης» θα εφαρμοστεί μέσω «ετήσιων κοινών fora» (JAFs). Εγκρίθηκε μια χωριστή δήλωση για τη μετανάστευση και την κινητικότητα, μαζί με ένα σχέδιο δράσης για την καταπολέμηση της μη νόμιμης μετανάστευσης και της εμπορίας ανθρώπων, για την βελτίωση της διεθνούς προστασίας, την καλύτερη οργάνωση της νόμιμης μετανάστευσης, και την καλύτερη σύνδεση μετανάστευσης-ανάπτυξης. Αναπτυξιακή συνεργασία Η ΕΕ παραμένει ο σημαντικότερος δωρητής της Αφρικής. Η αναπτυξιακή συνεργασία περνάει μέσα από διάφορα χρηματοδοτικά μέσα. Το πιο σημαντικό είναι το Ευρωπαϊκό Ταμείο Ανάπτυξης (ΕΤΑ/EDF), θεμελιωμένο στη συμφωνία του Κοτονού και μη υπαγόμενο στον Θεματολογικά δελτία για την Ευρωπαϊκή Ένωση - 2016 3
γενικό προϋπολογισμό της ΕΕ (βλ. το χωριστό θεματικό δελτίο για την Ανάπτυξη). Το χρηματοδοτικό κονδύλιο για το 10ο ΕΤΑ (2008-2013) ανέρχεται σε 22,7 δισ. ευρώ. Τον Ιούνιο 2013 το Κοινό Συμβούλιο Υπουργών ΑΚΕ-ΕΕ ενέκρινε ένα κονδύλιο μεγίστου ύψους 31,5 δισ. ευρώ για την αναπτυξιακή συνεργασία την περίοδο 2014-2020. Το 11ο ΕΤΑ θα έχει προϋπολογισμό 29,1 δισ. ευρώ: 24,3 δισ. ευρώ για εθνικά και περιφερειακά προγράμματα συνεργασίας, 3,6 δισ. ευρώ για ενδο-ακε συνεργασία, και 1,1 δισ. ευρώ για την Επενδυτική Διευκόλυνση ΑΚΕ, που τη διαχειρίζεται η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Το ΕΤΑ καλύπτει όλες τις συμβαλλόμενες στη Συμφωνία του Κοτονού αφρικανικές χώρες πλην της Νοτίου Αφρικής, της οποίας οι πόροι για τη συνεργασία προέρχονται από το Μέσο Αναπτυξιακής Συνεργασίας της ΕΕ (DCI), που αποτελεί μέρος του γενικού προϋπολογισμού της ΕΕ. Το νέο DCI του 2014-2020 χορηγεί επίσης 845 εκατ. ευρώ στο Παναφρικανικό Πρόγραμμα (PANAF), που δημιουργήθηκε για να χρηματοδοτεί την κοινή στρατηγική ΕΕ-Αφρικής (JAES) και δραστηριότητες σε ηπειρωτική και διηπειρωτική κλίμακα. Άλλα χρηματοδοτικά μέσα που καλύπτουν την Αφρική είναι το Ευρωπαϊκό Μέσο Γειτονίας για τη Βόρεια Αφρική, τα θεματικά μέσα του DCI (το μέσο Παγκόσμια Δημόσια Αγαθά και Προκλήσεις και το μέσο Κοινωνία των Πολιτών και Τοπικές Αρχές) και το Ευρωπαϊκό Μέσο για τη Δημοκρατία και τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (EIDHR). Εμπορικές σχέσεις Τα κύρια μέσα προώθησης του εμπορίου μεταξύ της ΕΕ και της Αφρικής είναι οι συμβατές με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου εμπορικές ρυθμίσεις με την ονομασία «Συμφωνίες Οικονομικής Εταιρικής Σχέσης» (ΣΟΕΣ/EPAs). Οι ΣΟΕΣ δρομολογήθηκαν με τη Συμφωνία του Κοτονού και αναμενόταν να έχουν συναφθεί έως το 2008. Οι διαπραγματεύσεις κράτησαν πολύ περισσότερο, όμως, αν και ένα βήμα προόδου σημειώθηκε το 2014, με την έγκριση των νέων κανονισμών για την πρόσβαση στην αγορά ΕΕ, που όρισαν την 1η Οκτωβρίου 2014 ως προθεσμία για την υπογραφή και έναρξη εφαρμογής των ενδιάμεσων EPAs από τις μετέχουσες χώρες. Όσες χώρες δεν μπορέσουν να τηρήσουν την προθεσμία θα απολέσουν την προτιμησιακή πρόσβαση και θα αναδιπλωθούν σε διαφορετικά εμπορικά καθεστώτα. Για τα περισσότερα αφρικανικά κράτη, που είναι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, ένα τέτοιο καθεστώς θα μπορούσε να είναι το «Όλα εκτός από όπλα» (ΟΕΟ/ΕΒΑ), που προσφέρει αδασμολόγητη και άνευ ποσοστώσεων είσοδο στην αγορά ΕΕ (βλ. το χωριστό θεματικό δελτίο για τα εμπορικά καθεστώτα που ισχύουν για αναπτυσσόμενες χώρες). Η σημερινή κατάσταση έχει ως εξής: Δυτική Αφρική οι διαπραγματεύσεις τεχνικού επιπέδου μεταξύ της ΕΕ και 16 χωρών της Δ. Αφρικής ολοκληρώθηκαν τον Φεβρουάριο 2014. Το κείμενο μονογραφήθηκε στις 30 Ιουνίου και στις 10 Ιουλίου 2014 οι αρχηγοί κρατών της Οικονομικής Κοινότητας Δυτικοαφρικανικών Κρατών (ECOWAS) προσυπέγραψαν την ΣΟΕΣ/ΕΡΑ. Η διαδικασία υπογραφής είναι υπό εξέλιξη. Κεντρική Αφρική Το Καμερούν ήταν η μόνη χώρα της περιοχής που υπέγραψε την ενδιάμεση ΣΟΕΣ/ΕΡΑ Κεντρικής Αφρικής τον Ιανουάριο 2009. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έδωσε τον Ιούνιο 2013 την έγκρισή του και το Κοινοβούλιο του Καμερούν ενέκρινε την επικύρωση της Συμφωνίας τον Ιούλιο 2014. Η συμφωνία εφαρμόζεται προσωρινά στο Καμερούν από τον Αύγουστο 2014. Οι περιφερειακές διαπραγματεύσεις από την άλλη καθυστέρησαν κι άλλο λόγω της κατάστασης στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία. Θεματολογικά δελτία για την Ευρωπαϊκή Ένωση - 2016 4
Ανατολική και Νοτιότερη Αφρική Τέσσερις χώρες της περιοχής Μαυρίκιος, Σεϋχέλλες, Ζιμπάμπουε και Μαδαγασκάρη υπέγραψαν μια ενδιάμεση ΣΟΕΣ το 2009. Αυτή εφαρμόζεται προσωρινά από τον Μάιο 2012 και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έδωσε την έγκρισή του για επικύρωση τον Ιανουάριο 2013. Κοινότητα Ανατολικής Αφρικής μια πλήρης περιφερειακή ΣΟΕΣ/ΕΡΑ υπεγράφη στις 16 Οκτωβρίου 2014 από ανώτερους αξιωματούχους του Μπουρούντι, της Ρουάντα, της Τανζανίας, της Κένυα και της Ουγκάντα. Η συμφωνία ετοιμάζεται για υπογραφή και εν συνεχεία επικύρωση. Αναπτυξιακή Κοινότητα Νοτιότερης Αφρικής στις 15 Ιουλίου 2014 ολοκληρώθηκαν επιτυχώς ανάμεσα σε Μποτσουάνα, Λεσόθο, Νότιο Αφρική, Σουαζιλάνδη και Μοζαμβίκη αφενός και ΕΕ αφετέρου οι διαπραγματεύσεις για την ΣΟΕΣ/ΕΡΑ. Οι εμπορικές διατάξεις της συμφωνίας εμπορίου, ανάπτυξης και συνεργασίας του 1999 βάσει της οποίας η ΕΕ και η Νότιος Αφρική κατήργησαν το 95% και 85% αντιστοίχως των δασμών τους, θα αντικατασταθούν από εκείνες της περιφερειακής ΣΟΕΣ. Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Εκτός από το έργο που επιτελεί στον τομέα της αναπτυξιακής συνεργασίας, το Κοινοβούλιο έχει μόνιμες διακοινοβουλευτικές αντιπροσωπείες για τις σχέσεις με τις χώρες και τα θεσμικά όργανα της Αφρικής. Το κύριο όργανο στο πλαίσιο του οποίου το Κοινοβούλιο συνεργάζεται για τέτοια θέματα είναι η Κοινοβουλευτική Συνέλευση Ίσης Εκπροσώπησης ΑΚΕ-ΕΕ, η οποία διαδραματίζει θεμελιώδη ρόλο στην ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ της ΕΕ και των χωρών ΑΚΕ και συνεδριάζει δύο φορές κατ' έτος. Η δεύτερη αναθεώρηση της Συμφωνίας του Κοτονού επιδιώκει να ενισχύσει τον συμβουλευτικό ρόλο της Συνέλευσης σε τομείς όπως οι ΣΟΕΣ, η εκτέλεση του ΕΤΑ και η οικοδόμηση της ικανότητας των εθνικών κοινοβουλίων. Η ΕΕ έχει επίσης αναπτύξει διάφορες μορφές κοινοβουλευτικής συνεργασίας με την Αφρικανική Ένωση μέσω της Αντιπροσωπείας για τις σχέσεις με το Παναφρικανικό Κοινοβούλιο (ΠΑΚ), που συγκροτήθηκε το 2009. Το Ευρωπαϊκό και το Παναφρικανικό Κοινοβούλιο παρέχουν τη δημοκρατική εποπτεία της υλοποίησης της κοινής στρατηγικής ΕΕ- Αφρικής (JAES). Η ΕΕ και η Νότια Αφρική διατηρούν επίσης στενές διμερείς κοινοβουλευτικές σχέσεις, που έχουν ενισχυθεί από την στρατηγική εταιρική σχέση ΕΕ-Νότιας Αφρικής (2007) τη μόνη διμερή στρατηγική εταιρική σχέση με μια αφρικανική χώρα. Valerie Ramet 10/2015 Θεματολογικά δελτία για την Ευρωπαϊκή Ένωση - 2016 5