ΙΑΠΛΑΝΗΤΙΚΗ ΜΕΤΑΚΟΜΙΣΗ Της GAIA VINCE έσσερις βαθµοί δεν ακούγονται ίσως πολλοί στο κάτω κάτω είναι λιγότεροι από τη µέση διαφορά θερµοκρασίας ηµέρας και νύχτας. Μια µέση αύξηση θερµοκρασίας όλου του πλανήτη κατά 4 βαθµούς είναι ωστόσο εντελώς διαφορετικό και θα µεταµορφώσει τη Γη σε κάτι εντελώς άγνωστο από οτιδήποτε έχουν γνωρίσει ως τώρα οι άνθρωποι. Η ανθρώπινη δραστηριότητα άσκησε τόσο µεγάλη επίδραση στον κόσµο µας ώστε ορισµένοι προτείνουν να θεωρηθεί η εποχή από τον 18 ο αιώνα και µετά µια νέα γεωλογική περίοδος. «Μπορεί να ονοµαστεί Ανθρωπόκαινος» λέει ο νοµπελίστας χηµικός της ατµόσφαιρας Πολ Κρούτσεν του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ της Γερµανίας. Η άνοδος των 4 βαθµών µπορεί να συµβεί εύκολα. Προβλέπεται ακόµη και από τις πιο συντηρητικές προβλέψεις, όπως αυτή του διακυβερνητικού Πάνελ για την Κλιµατική Αλλαγή. Ο καίριος παράγοντας για το πόσο καλά µπορούµε να αντιµετωπίσουµε έναν θερµότερο κόσµο είναι ο χρόνος που θα έχουµε για να προσαρµοστούµε. Το πότε και το εάν θα επέλθει η θέρµανση δεν εξαρτάται µόνο από το πόσα αέρια του θερµοκηπίου εκπέµπουµε στην ατµόσφαιρα και µε τι ρυθµό, αλλά και το πόσο ευαίσθητο είναι και το κλίµα του πλανήτη σε αυτά τα αέρια. Εξαρτάται επίσης από το αν θα φτάσουµε σε «σηµεία καµπής», στα οποία αναδραστικοί µηχανισµοί του κλίµατος θα επιταχύνουν τη θέρµανση ακόµα περισσότερο. Σύµφωνα µε τα περισσότερα µοντέλα, η άνοδος των 4 βαθµών θα επέλθει ως το 2100, ορισµένοι επιστήµονες όµως φοβούνται ότι ίσως φθάσουµε εκεί ήδη από το 2050. Αν συµβεί κάτι τέτοιο, οι επιπτώσεις για τη ζωή στη Γη είναι τόσο τροµακτικές ώστε πολλοί ειδικοί µε τους οποίους ήρθαµε σε επαφή για 1
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο αυτό το άρθρο προτιµούν να µην τις σκέφτονται, τονίζοντας µόνο ότι πρέπει να επικεντρωθούµε στην µείωση των αερίων του θερµοκηπίου ώστε να αποφύγουµε έναν τέτοιο εφιάλτη. Λαµβάνοντας υπόψη ότι µία από τις σηµερινές γενιές µπορεί να ζήσει την τροµακτική πλευρά των κλιµατολογικών προβλέψεων, ας δούµε µε θάρρος αυτό το θερµότερο κόσµο και ας σκεφτούµε αν και πώς µπορούµε να επιζήσουµε διατηρώντας ανέπαφο το µεγαλύτερο µέρος του πληθυσµού µας. Τι µπορεί να επιφυλάσσει το µέλλον; Η τελευταία φορά που ο πλανήτης γνώρισε τόσο µεγάλη άνοδο της θερµοκρασίας ήταν πριν από 55 εκατοµµύρια χρόνια, την περίοδο του Πλειστόκαινου Ηώκαινου. Οι ένοχοι ήταν τότε τα κλαθράτα µεθανίου, παγιδευµένες ενώσεις παγωµένου µεθανίου που απελευθερώθηκαν µε εκρήξεις από τον ωκεανό. Ο ήδη θερµός πλανήτης θερµάνθηκε κατά 5 ή 6 βαθµούς, τροπικά δάση άρχισαν να φυτρώνουν στις ελεύθερες από πάγο πολικές περιοχές και η οξείδωση των ωκεανών από το διοξείδιο του άνθρακα οδήγησε σε µαζική εξόντωση της θαλάσσιας ζωής. Η στάθµη της θάλασσας ανέβηκε κατά 100 µέτρα ψηλότερα από τα σηµερινά επίπεδα και η έρηµος απλώθηκε από τη Νότια Αφρική ως την Ευρώπη. Παρ ότι οι ακριβείς µεταβολές θα εξαρτηθούν από το πόσο γρήγορα θα αυξηθεί η θερµοκρασία και από την ποσότητα των πολικών πάγων που θα λιώσουν, µπορούµε να περιµένουµε ανάλογα σενάρια και για το δικό µας µέλλον. Το πρώτο πρόβληµα θα είναι ότι πολλοί τόποι όπου σήµερα οι άνθρωποι ζουν και καλλιεργούν την τροφή τους δεν θα είναι πλέον κατοικήσιµοι ούτε καλλιεργήσιµοι. Η άνοδος της στάθµης της θάλασσας από τη θερµική διαστολή των ωκεανών, το λιώσιµο των παγετώνων και τις καταιγίδες θα καλύψει τις σηµερινές παράκτιες περιοχές µε τουλάχιστον δύο µέτρα νερό αρχικά και πιθανώς πολύ περισσότερο αν λιώσουν οι πάγοι της Γροιλανδίας και τµηµάτων της Ανταρκτικής. «ύσκολα θα δούµε τους παγετώνες της υτικής Ανταρκτικής να επιβιώνουν µετά το τέλος του αιώνα, γεγονός το οποίο σηµαίνει άνοδο της στάθµης της θάλασσας τουλάχιστον κατά ένα ως δύο µέτρα» λέει ο κλιµατολόγος Τζέιµς Χάνσεν, επικεφαλής του Ινστιτούτου ιαστηµικών Σπουδών Γκοντάρ της NASA. «Συγκεντρώσεις του διοξειδίου του άνθρακα σε αναλογία 500 ανά εκατοµµύριο (σήµερα είναι 385) θα είναι καταστρεπτικές, οδηγώντας σε έναν πλανήτη χωρίς πάγους, µε τη 2
στάθµη της θάλασσας 80 µέτρα ψηλότερα. Το ταξίδι ως εκεί θα είναι τροµακτικό». Η µισή επιφάνεια του πλανήτη βρίσκεται στις τροπικές περιοχές, ανάµεσα στα γεωγραφικά πλάτη των 30 και των -30 µοιρών και οι περιοχές αυτές είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στην κλιµατική αλλαγή. Η Ινδία, το Μπαγκλαντές και το Πακιστάν π.χ., θα γνωρίσουν µια βραχύτερη αλλά εντονότερη περίοδο των ασιατικών µουσώνων, µάλλον µε πολύ πιο καταστρεπτικές πληµµύρες από τις σηµερινές. Επειδή ωστόσο η ξηρά θα είναι πιο θερµή, το νερό θα εξατµίζεται γρηγορότερα προκαλώντας ξηρασία σε όλη την Ασία. Το Μπαγκλαντές θα χάσει το ένα τρίτο της έκτασής του και το κύριο µέρος των καλλιεργειών του. Οι αφρικανικοί µουσώνες, αν και η κατανόησή τους από τους ειδικούς είναι µικρότερη, αναµένεται να ενταθούν, «πρασινίζοντας» ίσως την ηµιάγονη περιοχή του Σαχέλ στα νότια της Σαχάρας. Άλλα µοντέλα ωστόσο προβλέπουν ένταση της ξηρασίας σε όλη την Αφρική. Η έλλειψη νερού θα είναι αισθητή σε όλο τον κόσµο και η άνοδος της θερµοκρασίας θα µειώσει την υγρασία του εδάφους σε όλη την Κίνα, στις Νοτιοδυτικές Ηνωµένες Πολιτείες, στην Κεντρική Αµερική, στο µεγαλύτερο µέρος της Νότιας Αµερικής και στην Αυστραλία. Όλες οι µεγάλες έρηµοι προβλέπεται ότι θα επεκταθούν και η Σαχάρα θα φθάσει ως την Κεντρική Ευρώπη. Η υποχώρηση των παγετώνων θα αποξηράνει τους ποταµούς της Ευρώπης από τον ούναβη ως τον Ρήνο και τα αποτελέσµατα θα είναι ανάλογα στις Περουβιανές Άνδεις, στα Ιµαλάια και στο Καρακόρουµ, διακόπτοντας την παροχή νερού στο Αφγανιστάν, στο Πακιστάν, στην Κίνα, στο Μπουτάν, στην Ινδία και στο Βιετνάµ. Όλα αυτά θα οδηγήσουν στη δηµιουργία δύο ξηρών ζωνών απολύτως µη κατοικήσιµων από τον άνθρωπο, υποστηρίζουν ο Σιουκούρο Μανάµπε του Πανεπιστηµίου του Τόκιο και οι συνεργάτες του. Η µία θα εκτείνεται κατά µήκος της Κεντρικής Αµερικής, της Νότιας Ευρώπης και της Βόρειας Αφρικής, της Νότιας Ασίας και της Ιαπωνίας η άλλη θα καλύπτει τη Μαδαγασκάρη, τη Νότια Αφρική, τα νησιά του Ειρηνικού και το µεγαλύτερο µέρος της Αυστραλίας και της Χιλής. 3
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο Τα µόνα µέρη όπου τα µοντέλα εγγυώνται αρκετό νερό βρίσκονται στα µεγάλα γεωγραφικά πλάτη. «Τα πάντα σε αυτές τις περιοχές θα αναπτύσσονται σαν τρελά. Εκεί θα βρίσκεται όλη η ζωή» λέει ο πρώην ειδικός της NASA Τζέιµς Λάβλοκ, εµπνευστής της θεωρίας της Γαίας, η οποία περιγράφει τη Γη ως µια αυτορρυθµιζόµενη οντότητα. «Ο υπόλοιπος κόσµος θα είναι κυρίως έρηµος µε µερικές οάσεις». Αν όµως µόνο ένα µικρό τµήµα του πλανήτη είναι κατοικήσιµο, πώς θα επιζήσει ο τεράστιος πληθυσµός µας; Ορισµένοι, όπως ο κ. Λάβλοκ, δεν είναι αισιόδοξοι. «Οι άνθρωποι βρίσκονται σε πολύ δύσκολη θέση και δεν νοµίζω ότι είναι αρκετά έξυπνοι για να χειριστούν αυτό που έρχεται. Νοµίζω ότι θα επιζήσουν ως είδος, αλλά ο αποδεκατισµός σε αυτό τον αιώνα θα είναι τεράστιος» λέει. «Ως το τέλος του θα έχει µείνει ένα δισεκατοµµύριο ή και λιγότερο». Ο Τζον Σελνχούµπερ του Ινστιτούτου των Ερευνών των Κλιµατικών Επιπτώσεων του Πότσδαµ της Γερµανίας είναι πιο αισιόδοξος. Η πρόκληση θα είναι τεράστια, λέει, αλλά µπορούµε να την αντιµετωπίσουµε. «Νοµίζω ότι θα τα καταφέρουµε µε µια νέα κατανοµή της γης και της παραγωγής» υποστηρίζει. Για να επιζήσουν οι άνθρωποι θα πρέπει να προβούν σε ριζοσπαστικές αλλαγές, να ξανασκεφτούν την κοινωνία όχι µε βάση τις γεωπολιτικές γραµµές, αλλά µε βάση την κατανοµή των πόρων. «Είµαστε κλεισµένοι σε µία λογική ότι κάθε χώρα πρέπει να είναι αυτάρκης σε τρόφιµα, νερό και ενέργεια» λέει ο Πίτερ Κοξ, µελετητής των δυναµικών των κλιµατικών συστηµάτων στο Πανεπιστήµιο του Εξετερ της Βρετανίας. «Πρέπει να δούµε τον κόσµο από την αρχή, µε βάση το πού βρίσκονται οι πόροι, και στη συνέχεια να σχεδιάσουµε την κατανοµή του πληθυσµού, τα τρόφιµα και την παραγωγή ενέργειας. Αν οι εξωγήινοι έρχονταν στη Γη, θα θεωρούσαν τρελό ότι ορισµένες από τις ξηρότερες περιοχές όπως το Πακιστάν καλλιεργούν τις πιο διψασµένες για νερό σοδειές όπως το ρύζι». Το να βγάλουµε εκτός την πολιτική φαίνεται ίσως µη ρεαλιστικό οι συγκρούσεις για τους πόρους το πιθανότερο είναι ότι θα ενταθούν σηµαντικά µε την αλλαγή του κλίµατος και οι πολιτικοί ηγέτες δεν πρόκειται να απαρνηθούν έτσι εύκολα την εξουσία τους. Παρ όλα αυτά η υποσκέλιση των πολιτικών εµποδίων ίσως αποτελεί τη µοναδική µας ελπίδα. «Αν αποδειχθεί 4
ότι το µόνο πράγµα που εµποδίζει την επιβίωσή µας είναι τα εθνικά σύνορα, τότε θα χρειαστεί να κάνουµε κάτι γι αυτό, η επιβίωσή µας είναι πολύ σηµαντική» λέει ο κ. Κοξ. ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να αποδοθεί η περίληψη του άρθρου (130 150 λέξεις). (Μονάδες 25) 2. Να σχολιάσετε την υπογραµµισµένη φράση σε µία παράγραφο ως 150 λέξεις. (Μονάδες 15) 3. Να αποδοθούν τα αντώνυµα των παρακάτω λέξεων: αποφεύγουµε, εξόντωση, ευάλωτες, ριζοσπαστικές, αυτάρκης. (Μονάδες 5) 4. Να επισηµάνετε τρία τεκµήρια του κειµένου που ενισχύουν τα επιχειρήµατα του άρθρου. (Μονάδες 10) 5. Η αλλαγή των κλιµατικών συνθηκών που σηµειώνεται µε ταχύτατο ρυθµό απειλεί πλέον τη «φυσιογνωµία» του πλανήτη. Σε ένα άρθρο (500 600 λέξεων) να αναφερθείτε στους τρόπους προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, λαµβάνοντας υπόψη πως η καταστροφή αυτού υπονοµεύει καθηµερινά τα ανθρώπινα δικαιώµατα. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (Μονάδες 40) 1. Περίληψη: Η µέση αύξηση της θερµοκρασίας κατά 4 βαθµούς θα επηρεάσει σηµαντικά τη Γη, κάτι που µπορεί εύκολα να συµβεί. Η αντιµετώπιση ενός θερµότερου κόσµου εξαρτάται από το χρόνο που έχουµε για την προσαρµογή µας. Κατά τους επιστήµονες, η άνοδος 5
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο αναµένεται ως το 2100 ή ακόµα και ως το 2050. Οι επιπτώσεις για τον πλανήτη θα είναι τροµακτικές, γι αυτό οι προσπάθειες πρέπει να επικεντρωθούν στη µείωση των αερίων του θερµοκηπίου, βασική αιτία της αύξησης της θερµοκρασίας. Το πρώτο πρόβληµα που θα προκύψει λαµβάνοντας υπόψη το ανάλογο παράδειγµα του παρελθόντος, είναι ότι πολλές περιοχές δεν θα είναι πλέον κατοικήσιµες ούτε καλλιεργήσιµες. Ακόµα, θα λιώσουν οι πάγοι και θα καλυφθούν οι παράκτιες περιοχές, καθώς η στάθµη της θάλασσας αναµένεται κατά δύο µέτρα τουλάχιστον ψηλότερα στο τέλος του αιώνα. Οι τροπικές περιοχές απ την άλλη, θα αντιµετωπίσουν καταστροφικές πληµµύρες, ενώ θα προκληθεί ξηρασία σε όλη την Ασία και την Αφρική. Κυρίως, αισθητή θα είναι η έλλειψη νερού, ενώ προβλέπεται επέκταση των ερήµων και της Σαχάρας ως την Κ. Ευρώπη. Μόνο ένα µικρό τµήµα του πλανήτη θα είναι κατοικήσιµο στα µεγάλα γεωγραφικά πλάτη µε αποτέλεσµα τον τεράστιο αποδεκατισµό του πληθυσµού. Για να επιβιώσουµε απαιτούνται ριζικές αλλαγές στην κατανοµή του πληθυσµού, των τροφίµων καθώς και στην παραγωγή ενέργειας. Το επακόλουθο είναι εποµένως ότι θα ενταθούν οι συγκρούσεις για τους πόρους, παρόλα αυτά η αναθεώρηση των εθνικών συνόρων και το ξεπέρασµα των πολιτικών εµποδίων ίσως είναι η µοναδική ελπίδα. 2. Η ανθρώπινη δραστηριότητα έχει ασκήσει τέτοια επίδραση στη Γη, που δηµιουργεί πλέον πρόβληµα επιβίωσης της ανθρωπότητας στο άµεσο µέλλον, που για να αντιµετωπιστεί χρειάζονται ριζικές αλλαγές και ανακατανοµή των πόρων. Η πρακτική της υπερεκµετάλλευσης του φυσικού περιβάλλοντος µε στόχο το µέγιστο κέρδος που έχει οδηγήσει στην οικολογική καταστροφή αλλά και στην ανισοκατανοµή των πόρων µε έντονο το πρόβληµα της πείνας στον Τρίτο κόσµο, θα πρέπει να αλλάξει. Οι επερχόµενες δυσµενείς αλλαγές στη µορφολογία του πλανήτη δηµιουργούν την ανάγκη της αναθεώρησης του παγκόσµιου οικονοµικού σχεδιασµού, καθώς η αυτάρκεια κάθε χώρας σε τρόφιµα, νερό και ενέργεια δε θα είναι πλέον εφικτή. Η ελπίδα επιβίωσης βρίσκεται στην αλλαγή της παγκόσµιας πολιτικής προς την κατεύθυνση της διεθνούς συνεργασίας. Η µετατόπιση του πληθυσµού ανάλογα µε τους πόρους, η αλλαγή των καλλιεργειών, ανθεκτικών στη ξηρασία και τη ζέστη, η υιοθέτηση νέων διατροφικών συνηθειών και η βελτίωση της εκµετάλλευσης των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας είναι ορισµένες ενέργειες που απαιτούνται εκ παραλλήλου µε τη µείωση των εκποµπών 6
αερίων, για να αποτραπεί η δυσοίωνη µοίρα της ανθρωπότητας. Η επιβίωση εποµένως, εξαρτάται από τη συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας αυτών των αλλαγών. 3. αποφεύγουµε επιδιώκουµε εξόντωση διάσωση αυτάρκης εξαρτηµένος ριζοσπαστικές οπισθοδροµικές ευάλωτες άτρωτες 4. - «Η τελευταία φορά που ο πλανήτης γνώρισε τόσο µεγάλη άνοδο της θερµοκρασίας ήταν πριν από 55 εκατοµµύρια χρόνια η έρηµος απλώθηκε από τη Νότια Αφρική ως την Ευρώπη». Τεκµήριο γεγονός που λειτουργεί σαν παράδειγµα στο επιχείρηµα ρητορική ερώτηση: τι µας επιφυλάσσει το µέλλον. - «Η Ινδία, το Μπαγκλαντές και το Πακιστάν π.χ. θα γνωρίσουν µια βραχύτερη, αλλά εντονότερη περίοδο των ασιατικών µουσώνων, µάλλον µε πολύ πιο καταστρεπτικές πληµµύρες από τις σηµερινές». Τεκµήριο παράδειγµα στο επιχείρηµα ότι οι τροπικές περιοχές είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στην κλιµατική αλλαγή. - «Τα πάντα σε αυτές τις περιοχές θα αναπτύσσονται σαν τρελά. Εκεί θα βρίσκεται όλη η ζωή» λέει ο πρώην ειδικός της NASA Τζέιµς Λάβλοκ. Τεκµήριο αυθεντία στο επιχείρηµα ότι τα µόνα µέρη όπου τα µοντέλα εγγυώνται αρκετό νερό βρίσκονται στα µεγάλα γεωγραφικά πλάτη. 5. α) Το ζητούµενο κείµενο είναι άρθρο, εποµένως επισηµαίνονται ως απαραίτητα στοιχεία του επικοινωνιακού πλαισίου ο τίτλος που να αποδίδει την κεντρική ιδέα του θέµατος ενδεικτικά προτείνεται «η προσπάθεια για τη διάσωση του περιβάλλοντος, θεµέλιο του σεβασµού των ανθρωπίνων δικαιωµάτων» το σοβαρό, ορθολογικό ύφος και η χρησιµοποίηση γ ενικού και πληθυντικού προσώπου. β) Ως προς το περιεχόµενο επισηµαίνονται: - ανάλυση δεδοµένων: επιπτώσεις της σχέσης ανθρώπου φυσικού περιβάλλοντος στη σύγχρονη εποχή: εκτεταµένη ρύπανση και µόλυνση του οικοσυστήµατος. 7
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο 8 ταχύτατη αλλαγή των κλιµατολογικών συνθηκών, θερµοκρασιακή άνοδος «φαινόµενο του θερµοκηπίου», επίταση των ακραίων καιρικών φαινοµένων. διαταραχή της χλωρίδας και της πανίδας, κίνδυνος ανόδου της στάθµης της θάλασσας καθώς και αλλαγής της µορφολογίας του πλανήτη (καταβύθιση ολόκληρων περιοχών, «ερηµοποίηση» άλλων κ.λπ.). απειλή κατά της ζωής ενός τεράστιου πληθυσµιακού όγκου. καθηµερινή υποβάθµιση της ποιότητας ζωής και παράλληλα υπονόµευση των δικαιωµάτων του ανθρώπου (της ζωής, της υγείας, της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας) που λαµβάνει καθολικό χαρακτήρα, αφού αφορά όλες τις χώρες και όλα τα κοινωνικά στρώµατα. πλήρης ανατροπή του δικαιώµατος του ανθρώπου σε µία υγιή και παραγωγική ζωή σε αρµονία µε τη φύση (όπως διακηρύσσεται από την τρίτη γενιά των δικαιωµάτων στο ανθρώπινο περιβάλλον) µε την ανατροπή της οικολογικής ισορροπίας. - ανάλυση ζητουµένων: τρόποι προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος: σεβασµός της τρίτης γενιάς των δικαιωµάτων στο ανθρώπινο περιβάλλον µε την επιβολή αυστηρών ελέγχων ως προς την εφαρµογή των απαιτούµενων τεχνικών προδιαγραφών για οποιαδήποτε δραστηριότητα επηρεάζει το περιβάλλον (προγραµµατισµένη, εκβιοµηχάνιση στη βάση χωροταξικών µελετών, χρησιµοποίηση αντιρρυπαντικής τεχνολογίας, ηπίων µορφών ενέργειας, υιοθέτηση µεθόδων ανακύκλωσης κ.λπ.) καθώς και ανάλογων κυρώσεων σε περιπτώσεις µη τήρησης αυτών των προδιαγραφών. ανάγκη διεθνούς συνεργασίας για την αναθεώρηση του παγκόσµιου οικονοµικού σχεδιασµού προς την κατεύθυνση της δυναµικής αντιµετώπισης των προβληµάτων από την οικολογική καταστροφή: µείωση των εκποµπών αερίων για περιορισµό της ρύπανσης, βελτίωση της εκµετάλλευσης των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας, αλλαγή καλλιεργειών, διατροφικών συνηθειών ακόµη και µετατοπίσεις πληθυσµών.
συλλογική κινητοποίηση των πολιτών σε παγκόσµιο επίπεδο για την ανάληψη οργανωµένης δράσης για την προστασία του περιβάλλοντος στο πλαίσιο των διαφόρων οικολογικών οργανώσεων και του ευρύτερου οικολογικού κινήµατος. σύνδεση του οικολογικού κινήµατος µε τα ανάλογα κινήµατα προστασίας των δικαιωµάτων του ανθρώπου για ανάληψη κοινής δράσης και άσκηση πίεσης στους ιθύνοντες για την προστασία του περιβάλλοντος. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει τη συνειδητοποίηση της οργανικής σχέσης µεταξύ φυσικού περιβάλλοντος και ανθρώπινων δικαιωµάτων (καθώς η καταστροφή του πρώτου υπονοµεύει τα δεύτερα) που απαιτεί καλλιέργεια οικολογικής συνείδησης µε τη βοήθεια της εκπαίδευσης και των Μ.Μ.Ε. Επιµέλεια: Χατζηιωάννου Σοφία 9