ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝ ΣΕ ΕΚΤΕΤΑΜΕΝΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΛΙΘΙΝΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19 ο ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ου ΑΙ.

ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝ ΣΕ ΕΚΤΕΤΑΜΕΝΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΛΙΘΙΝΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19 ο ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ου ΑΙ. ΤΑ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ, ΤΑ ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΑΘΗΝΑ 2009

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία αποτελεί έναν σύντομο οδηγό των κυριοτέρων περιόδων συντήρησης και αναστήλωσης των μνημείων στα νεότερα χρόνια (τέλος 19 ου αι. αρχές 20 ου αι. ). Πρόκειται για τις επεμβάσεις εκείνες, που προσέδωσαν στα περισσότερα μνημεία την σημερινή τους μορφή. Σκοπός είναι η κατανόηση των αλλότριων στοιχείων (δομικών ή μορφών φθοράς), που συχνά παρατηρούνται και καταγράφονται κατά την διαδικασία εκπόνησης μιας μελέτης συντήρησης. Η αναγνώριση των στοιχείων που συνιστούν την προηγούμενη επέμβαση είναι σημαντική για τους εξής λόγους: Την κατανόηση της σημερινής μορφής και της αρχιτεκτονικής δομής του μνημείου Την κατανόηση ορισμένων μορφών φθοράς και την σύνδεση - απόδοση τους με το αίτιο (φθοροποιό παράγοντα) Την αποσύνδεση των νεωτεριστικών υλικών από το αυθεντικό δομικό υλικό Την αποσύνδεση των νεωτεριστικών υλικών από τυχόν αρχαίες επισκευές (συχνά ρωμαϊκές ή βυζαντινές). Ο διαχωρισμός αυτός είναι επιβεβλημένος προκειμένου να αποφασίζουμε ορθά ποια στοιχεία διατηρούμε και ποια απομακρύνουμε. Την τεκμηριωμένη πρόταση μελλοντικής προστασίας του μνημείου. Η πρόταση άρσης του παράγοντα φθοράς (δηλαδή της προηγούμενης επέμβασης) μπορεί να δώσει την λύση για την παθητική προστασία του μνημείου. Πρέπει να σημειωθεί ότι, οι τεχνικές και τα υλικά που εφαρμόστηκαν κατά τις πρώτες αναστηλωτικές προσπάθειες του 19 ου και του 20 ου αι. δέχθηκαν σφοδρή κριτική ήδη κατά τη σύγχρονη τους εποχή. Οι επεμβάσεις αυτές χαρακτηρίζονται από αποσπασματικότητα, εμπειρισμό, συνεχή πειραματισμό σε υλικά και μεθόδους, αυθαιρεσία και ανεπάρκεια τεκμηρίωσης. Στα εκτεταμένα προγράμματα αναστήλωσης και συντήρησης των μνημείων που εκτελούνται σήμερα, το κύριο μέλημα είναι η διόρθωση αυτών των επεμβάσεων και η άρση των φθοροποιών παραγόντων που δημιούργησαν. 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι προσπάθειες για την προστασία των αρχαίων μνημείων στη νεώτερη Ελλάδα αρχίζουν πολύ νωρίς, προσλαμβάνοντας συστηματικό χαρακτήρα το 1833 με την ίδρυση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και την ψήφιση το 1834 του πρώτου αρχαιολογικού νόμου που αποσκοπεί κυρίως στην προστασία από την αρχαιοκαπηλία των κινητών ευρημάτων. Το ζήτημα της συντήρησης, αποκατάστασης και ανάδειξης των κλασικών μνημείων τίθεται για πρώτη φορά από τον Leo von Klenze τo1834 και οι προτάσεις του υιοθετούνται μετά το 1837 από την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία 1 Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1834-1836) Βασικοί συντελεστές : Leo von Klenze L. Ross, C. Hansen, E.Schaubert Μνημεία επεμβάσεων: Μνημεία Ακρόπολης (Παρθενώνας, Αθηνά Νίκη), Ναός Ολυμπίου Διός, ναός Ηφαίστου (Θησείο) Βασικοί στόχοι: Η φύλαξη των σπουδαιότερων αρχαιολογικών χώρων του νεοσύστατου κράτους, η απομάκρυνση ερειπίων και προσθηκών 1, η ανόρθωση του κατακείμενου υλικού κι η επανατοποθέτηση του στο μνημείο όχι απαραίτητα στην ακριβή του θέση, η απομάκρυνση «άχρηστου υλικού», οι συμπληρώσεις μελών που λείπουν και η έντονη διαφοροποίηση τους από τα αυθεντικά μέλη (είτε χρωματική είτε μορφολογική). Επισκευή κίονα Ολυμπίου Διός 1835 Τεχνικές / Υλικά: Η συμπλήρωση των μαρμάρινων μελών γίνεται με πωρόλιθο ή με νέο μάρμαρο διαφορετικού χρωματισμού. Οι συνδέσεις επιτυγχάνονται με σιδηρούς χονδροειδείς εξωτερικούς συνδέσμους. Αξιολόγηση: Ο εμπειρισμός των αρχών αναστήλωσης αυτής της περιόδου απέδωσε μεν το αρχέτυπο σχέδιο και τη μορφή των μνημείων απέβη όμως σε βάρος της αυθεντικής δομής, οδήγησε σε απώλεια βασικών στοιχείων και αυθεντικού υλικού και δημιούργησε αισθητική υποβάθμιση με τα ποικίλα χρωματικά και μορφολογικά συμπληρώματα. Στη φάση αυτή απομακρύνθηκαν ιστορικές φάσεις των μνημείων με το σκεπτικό του «καθαρμού» τους από τις μετέπειτα προσθήκες 1 π.χ κατεδάφιση χριστιανικής αψίδας Παρθενώνα 3

Πιστοποιήσεις των επεμβάσεων: χάραξη ημερομηνίας της επέμβασης πάνω στο νέο υλικό συμπλήρωσης 2 Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ - ΟΘΩΝΙΚΗ (1836-1863) Βασικοί συντελεστές : Κυριάκος Πιττάκης, Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής A. Paccard, Λύσσανδρος Καυταντζόγλου Άλλοι σημαντικοί συντελεστές (γλύπτες, αρχιτεχνίτες,συντηρητέςκ.λ.π): Andreoli Μνημεία επεμβάσεων: Παρθενώνας, Ερέχθειο, Προπύλαια, Αθηνά Νίκη, μνημείο Θρασύλλου, Θησείο, περίβολος Ολυμπίου Διός. Βασικοί στόχοι : Η ανεύρεση, η περισυλλογή και η φύλαξη διάσπαρτων αρχαίων, η διενέργεια ανασκαφών, αναστηλώσεων, και αντιστηρίξεων και η απομάκρυνση ερειπίων και προσθηκών 2 Τεχνικές / Υλικά: Σιδερένιες στεφάνες, σιδερένιοι ράβδοι σχήματος Π και ελκυστήρες χρησιμοποιούνται για συνδέσεις και στηρίξεις δομικού υλικού. Συμπληρώσεις, στερεώσεις και επενδύσεις τοίχων με αργολιθοδομές, και οπτοπλινθοδομές 3 καθώς και αντιστηρίξεις με διάφορα υλικά. Ακόμη γίνονται συμπληρώσεις με νέο μάρμαρο ή από μάρμαρο προερχόμενο από διάσπαρτα μέλη και προκειμένου να προσαρμοστούν κατάλληλα απολαξεύονται τα αρχαία μέλη. Ακόμη τοποθετούνται αντίγραφα γλυπτών. Στερέωση του βόρειου τοίχου του Παρθενώνα με οπτοπλινθοδομή 2 Πρόκειται για κατάλοιπα των επόμενων ιστορικών φάσεων των μνημείων. Κατά τις ενέργειες αυτές απομακρύνθηκαν σημαντικά ιστορικά στοιχεία κι ακόμη σύγχρονα των μνημείων στοιχεία που θεωρήθηκαν μεταγενέστερα. 3 Η χρήση βιομηχανοποιημένων τούβλων σε αντιστηρίξεις αρχαίων μνημείων αποτελεί την καινοτομία σε σχέση με την προηγούμενη αναστηλωτική περίοδο 4

Κορμός δένδρου που χρησιμοποιήθηκε από τον Πιττάκη στη στερέωση εσωτερικά των ορθοστατών τοίχου του Ερεχθείου Αξιολόγηση: Ο αυτοσχεδιασμός της περιόδου αυτής έφτασε στο αποκορύφωμα, με συνέπεια την σοβαρή επιβάρυνση των αυθεντικών δομικών στοιχείων λόγω χρήσης ακατάλληλων υλικών και την πρόκληση διαβρωτικών συνθηκών. Στην περίοδο αυτή σημαντική ήταν η αισθητική υποβάθμιση των μνημείων καθώς και η απώλεια αυθεντικών τους στοιχείων και η εξάλειψη των μετακλασικών τους φάσεων. Πιστοποιήσεις των επεμβάσεων: χάραξη ημερομηνίας της επέμβασης πάνω στο νέο υλικό συμπλήρωσης κι ακόμη ονόματα αρχιτεχνιτών. Λιθόπλινθος διαμορφωμένος με συμπλήρωμα το 1838 3 Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1864-1884) Βασικοί συντελεστές : Παναγιώτης Ευστρατιάδης, Στέφανος Κουμανούδης, F. Boulanger, F. C. Penrose 4, W. Dörpfeld, E. Ziller. Άλλοι σημαντικοί συντελεστές (γλύπτες, αρχιτεχνίτες,συντηρητέςκ.λ.π): Martinelli, Κ. Δημητριάδης, Π. Καλούδης, Π. Μωραΐτης, Κ. Μαργαρίτης, Σβαρνόπουλος, Ιωάννης και Λεωνίδας Ιωάννου, Ν. Πρωτοπαππάς Αν και Αλ. Ζήσης, Κ. Μάνθος Μνημεία επεμβάσεων: Τείχος Ακρόπολης, Αθηνά Νίκη, μνημείο Αγρίππα, Προπύλαια, Βιβλιοθήκη Αδριανού, μνημείο Λυσικράτους, Αρχαία Αγορά (πλατεία 4 Αυτά τα χρόνια οι ελληνικοί φορείς αρχίζουν να συνεργάζονται και να απευθύνονται για ζητήματα ανασκαφής και συντήρησης σε ξένους ειδικούς 5

Γιγάντων, Αγορανομείο), Λέοντας Κέας, άγαλμα νησίδας Ράφτη, ναός Αθηνάς Αφαίας Αίγινα, Επικούρειος Απόλλωνας Βάσσες Φιγαλείας, ναός Ποσειδώνα Σούνιο, ναός Ολυμπίου Διός. Βασικοί στόχοι: Η διάσωση των αρχαιοτήτων λόγω της αυξανόμενης οικοδομικής δραστηριότητας σε όλη την Ελλάδα, και μικρές σωστικές επεμβάσεις (περιδέσεις, συγκολλήσεις) και αντιστηρίξεις, καθώς και η απομάκρυνση των μεταγενέστερων καταλοίπων 5. Η συνέχιση των ανασκαφών από ξένους κυρίως μελετητές. Αντίγραφα, συγκολλήσεις και συντηρήσεις γλυπτών στα υφιστάμενα μουσεία ανά την Ελλάδα. Τεχνικές / Υλικά: Σιδηρές στεφάνες, σιδηροδοκοί 6 και ελκυστήρες, χρησιμοποιούνται για συνδέσεις και αντιστηρίξεις Επίσης για αντιστήριξη χρησιμοποιούνται τοιχοποιίες από πλίνθους και πωρόλιθους και το δομικό υλικό των μνημείων συμπληρώνεται με νέο μάρμαρο. Για τις σφραγίσεις ρωγμών γνωστό είναι το λεγόμενο «γαλλικόν χώμα» 7 που χρησιμοποιεί ο Martinelli. Πιθανή είναι η αδιαβροχοποίηση της της επιφάνειας των μαρμάρων με τον εμποτισμό τους με διάλυμα πυριτικού καλίου ή «εν θερμώ» με στεατικό οξύ 8. Γίνονται στερεώσεις κυρίως θεμελίων με τσιμεντοσκυρόδεμα Αξιολόγηση: Παρά του ότι η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται κυρίως από επεμβάσεις σωστικής φύσεως κι όχι ευρέως αναστηλωτικές σοβαρή είναι η επιβάρυνση των αυθεντικών δομικών στοιχείων αλλά και η απομάκρυνση ιστορικών μεταγενέστερων φάσεων τους. Πιστοποιήσεις των επεμβάσεων: χάραξη ημερομηνίας της επέμβασης πάνω στο νέο υλικό συμπλήρωσης κι ακόμη ονόματα αρχιτεχνίτων Ναός Επικούρειου Απόλλωνα, ξύλινες αντιστηρίξεις του 1880 5 π.χ απομακρύνονται τα τελευταία κατάλοιπα της Μονής των Καπουκίνων γύρω από το μνημείο του Λυσικράτους, η ολοκληρώνεται η απομάκρυνση της χριστιανικής αψίδας του Παρθενώνα και η κατεδάφιση του Φράγκικου πύργου των Προπυλαίων. 6 Δια πρώτη φορά γίνεται χρήση ενός καθαρά οικοδομικού υλικού, σε μνημείο 7 Πρόκειται για φυσική υδραυλική άσβεστο 8 Η μέθοδος αυτή ( silicatisation des pierres ) είχε εφαρμοστεί στα μνημεία της Γαλλίας Προτάθηκε από τον χημικό Frederic Kuhlmann για προστασία σε λίθους που εκτίθενται στον θαλασσινό αέρα 6

Ναός Επικούρειου Απόλλωνα με τις σιδερένιες στεφάνες του 1880 4 Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1885-1909) / 1 ο αναστηλωτικό πρόγραμμα Μπαλάνου Βασικοί συντελεστές : Παναγιώτης Καββαδίας, Νικόλαος Μπαλάνος 9 F. C. Penrose, W. Dörpfeld και J. Durm, G. Stevens,Nathan, Replat Άλλοι σημαντικοί συντελεστές (γλύπτες, αρχιτεχνίτες,συντηρητέςκ.λ.π): Ι. Μαλακατέ, Κ. Καμπάνης, Κ. Κοντόπουλος, Α. Σώχος, Ν. Ιωαννίτης, Ζ. Μηλιός, Ν. Πουγγής, Κ. Πάνος Μνημεία επεμβάσεων: Παρθενώνας, μνημείο Φιλοπάππου, τύμβος Μαραθώνα, Ωδείο Ηρώδου Αττικού, ναός Ποσειδώνα Σούνιο, μνημεία Δελφών, Αθηνά Νίκη,, τείχος Ακρόπολης, πύργος Belvedere,, στοά Αττάλου, Ερέχθειο, Επικούρειος Απόλλωνας, ναός Ολυμπίου Διός, μνημεία Επιδαύρου, μνημεία αρχαίας Κορίνθου. Βασικοί στόχοι: Η συντήρηση αρχαίων μνημείων, οι πραγματογνωμοσύνες, οι αυτοψίες οι περιφράξεις και οι επισκευές μουσείων. Βασικές αρχές της αναστήλωσης είναι η ισχυρές δομικές αποκαταστάσεις ή καθαιρέσεις ετοιμόρροπων τμημάτων, η μη επανένταξη στα μνημεία ορισμένων μη υγιών μελών, η χρησιμοποίηση στην αντικατάσταση ή συμπλήρωση του ίδιου με το αρχαίο υλικό η αναπαραγωγή των αρχαίων μορφών στις προσθήκες και τέλος η αφαίρεση των πλίνθινων συμπληρώσεων της οθωνικής περιόδου Τεχνικές / Υλικά: Χαρακτηριστικό στοιχείο αποτελεί η επιλογή του σιδήρου και του τσιμέντου ως κύρια υλικά της επέμβασης. Άλλες αρχές συνιστούν, η ομοιότητα χρώματος και υφής ανάμεσα στα αρχαία τμήματα και τις νέες προσθήκες. Για την επίτευξη του στόχου αυτού γίνεται χρήση αρχαίου υλικού κατάλληλα απολαξευμένου με συνέπεια τις παρατοποθετήσεις μελών και τη συναρμογή πολλών θραυσμάτων ποικίλης προέλευσης, σπάνια συνανήκοντων. 9 Με αφορμή τον σεισμό του 1894 πραγματοποιείται εκτεταμένη επέμβαση στον Παρθενώνα και εγκαινιάζεται έτσι η πιο γόνιμη αναστηλωτική περίοδος του πρώτου αιώνα ζωής του νεοελληνικού κράτους και η αναστηλωτική δράση του Νικόλαου Μπαλάνου στα μνημεία της χώρας. 7

Τα νέα συμπληρώματα (από πεντελικό μάρμαρο ή ελευσίνιο λίθο) οξειδώνονται τεχνητά με διάλυμα θεϊκού σιδήρου ή χονδρολαξεύονται με αδρή κατεργασία ώστε να προσομοιάζουν με τα αρχαία φθαρμένα μέλη. Επισημαίνεται η εμφάνιση πρώτη φορά απολαξεύσεων αρχαίου υλικού προκειμένου να δημιουργηθούν εγκοπές για την προσαρμογή νέων κομματιών Μεταλλικά στοιχεία διαφόρων σχημάτων και ποιοτήτων (σιδερένια συνδετήρια σχήματος διπλού Τ ή Π, γαλβανισμένα στοιχεία σχήματος διπλού Τ ή Π, συνδετήρια με σκέλη μορφής χελιδονοουράς, μεταλλικές ράβδοι, μικρής διατομής, μεταλλικοί δοκοί, μεγάλα σιδερένια φέροντα στοιχεία και οπλισμοί) ενσωματώνονται στα αρχαία μέλη εμβαπτιζόμενα άλλοτε σε τσιμέντο κι άλλοτε σε μόλυβδο. Γίνεται χρήση διάφορων κονιαμάτων (λεπτόκοκκων, χονδρόκοκκων) με υδραυλική κονία ή τσιμεντοκονιάματα για την σφράγιση μεγάλων κενών, για εξομάλυνση των επιφανειών έδρασης, για συμπληρώσεις, ακόμη και για επίχριση της επιφάνειας των μελών προς αισθητική αποκατάσταση. Την περίοδο αυτή εισάγεται και η χρήση της λιθόκολλας meyer 10 και των ορειχάλκινων βλήτρων. Αξιολόγηση: Σημαντική καταστροφή του αρχαίου υλικού, παρατοποθετήσεις μελών, ενσωμάτωση σιδηρών στοιχείων στα αρχαία μέλη με τα γνωστά αποτελέσματα, εκτεταμένη χρήση ισχυρών κονιαμάτων ποικίλης σύνθεσης. Το έργο του Μπαλάνου υφίσταντο κριτική ήδη από σύγχρονους του επιστήμονες. Πιστοποιήσεις των επεμβάσεων: Δια πρώτη φορά καθιερώνεται η τεκμηρίωση της επέμβασης (σχεδιαστικά και φωτογραφικά) και η συλλογικότητα κατά την λήψη των σχετικών αποφάσεων μέσα από διεθνείς επιστημονικές συναντήσεις. Φύλλα μολύβδου με ονόματα τεχνιτών ή σταυροί με την χρονολογία της επέμβασης τοποθετούνται από τους τεχνίτες μέσα σε αρμούς. Επιγραφές με την χρονολογία της επέμβασης και τον φορέα εκτέλεσης του έργου «Αρχαιολογική Εταιρεία» χαράσσονται πάνω στις μολυβδοχοήσεις των συνδέσμων ή πάνω στα μαρμάρινα μέλη 1 1 2 1. Επιμήκεις σύνδεσμοι της επέμβασης Πιττάκη 2. Σύνδεσμοι διπλού Τ της επέμβασης Μπαλάνου 10 Την ίδια περίοδο οι εύστοχες παρατηρήσεις του J. Durm, για τις καταστροφικές συνέπειες της λιθόκολλας Meyer και για η οδηγία για χρήση ορειχάλκινων συνδέσμων αντί των σιδηρών, φαίνεται ότι δεν ελήφθησαν τελικά υπ όψιν. 8

Συνδετήρια στοιχεία διαφόρων σχημάτων και διατομών και εξωτερικοί σιδερένιοι οπλισμοί ανάρτησης της επέμβασης Μπαλάνου Επιγραφές σε φύλλο μολύβδου ή εγχάρακτες στο μάρμαρο, δηλωτικές της επέμβασης Μπαλάνου Τρόποι συναρμογής λιθοπλίνθων από ποικίλα θραύσματα και νέες προσθήκες 9

Αποσυναρμολογημένα μέλη κατά το 1936 από τον ναό της Αθηνάς Νίκης 5 Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1911-1939) / 2 ο αναστηλωτικό πρόγραμμα Μπαλάνου Βασικοί συντελεστές :Ν. Μπαλάνος, Α. Ορλάνδος, Άλλοι σημαντικοί συντελεστές (γλύπτες, αρχιτεχνίτες,συντηρητέςκ.λ.π): Πουγγής, Μήλιος, Ι. Λιγνός, Π. Λουδάρος, Ποταμιάνος, Γ. Ευγένιος Μνημεία επεμβάσεων: Προπύλαια, Πύλη Αδριανού, ναός Αφαίας Αίγινα, Ζωφόρος Παρθενώνα, τοιχογραφίες Παρθενώνα, μνημείο Αγρίππα, Ωρολόγιο Κηρρύστου, Επικούρειος Απόλλωνας, Κρήνη Γλαύκης Αρχαίας Κορίνθου, πρόπυλο Ρωμαϊκής Αγοράς Φαληρικό τείχος, ιερό Απόλλωνος Πτώου Θέατρο Διονύσου, Κορώνεια τείχη, τείχος Ακρόπολης, Πύλη Λεόντων Μυκήνες, ναός Διός Νεμέας, μνημεία Επιδαύρου, Ωδείο Ηρώδου Αττικού, Αθηνά Νίκη, Παρθενώνας, ναός Απόλλωνα Δελφών. Βασικοί στόχοι: Ο διαχωρισμός 11 της συντήρησης, στερέωσης, αναστήλωσης από τις άλλες αρχαιολογικές εργασίες και η σύνδεση τους με τις τεχνικές υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας έρχεται ως συνέπεια της αντίληψης για την τεχνική φύση αυτών των εργασιών. Τεχνικές / Υλικά: Εκτεταμένες συρραφές αρχαίων διάσπαρτων μελών σπάνια συνανηκόντων τα οποία υφίστανται απολαξεύσεις, αποκοπές, διατρήσεις και ακρωτηριασμούς προκειμένου να συνενωθούν και να προσαρμοστούν με τις νέες προσθήκες (τμήματα νέου μαρμάρου). Τα μάρμαρα συνδέονται εσωτερικά και εξωτερικά κατά κανόνα με σιδηρά στοιχεία, καμιά φορά και με ορειχάλκινα, διαφόρων μεγεθών και τύπων που σπάνια μολυβδοχοούνται και συνήθως εγκιβωτίζονται με τσιμεντοκονίαμα. Με τσιμεντοκονίαμα ή και με κοινό σκυρόδεμα γεμίζονται κενά και αρμοί. Σιδηροδοκοί διατομής διπλού Τ, και μεγάλων διατομών σιδερένιοι οπλισμοί (σχημάτων διπλού Τ, Π, Γ) προσαρμόζονται στα μάρμαρα εσωτερικά ή εξωτερικά και καλύπτονται με τσιμεντοκονίαμα. Χρησιμοποιούνται 11 Με σχετική νομοθεσία αφαιρείται από την Αρχαιολογική Εταιρεία όποια άλλη αρμοδιότητα (αναστήλωση, συντήρηση) πέραν των ανασκαφών και δημοσιεύσεων και αναδιαρθρώνεται η Αρχαιολογική Υπηρεσία. Δημιουργείται πλέον στο Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων για πρώτη φορά υπηρεσία για την συντήρηση επισκευή και αναστήλωση των αρχαιολογικών μνημείων (Γραφείο αναστηλώσεως και συντηρήσεως αρχαίων μνημείων). Την δ/νση του γραφείου αναλαμβάνει αυτή την περίοδο ο Ν. Μπαλάνος 10

ακόμη και τσιμεντένια εκμαγεία. Τα μάρμαρα συγκολλούνται με τσιμεντοκονία και κονία meyer. Αξιολόγηση: Οι μέθοδοι που ακολουθήθηκαν αποδείχθηκαν ιδιαίτερα βλαπτικές για το αρχαίο υλικό που αντιμετωπίζεται ως καθαρά οικοδομικό. Η αδυναμία του Μπαλάνου για τον εντοπισμό των αρχικών θέσεων των λίθων γίνεται κανόνας των παρατοποθετήσεων. Παρά του ότι οι σιδερένιοι σύνδεσμοι των πρώτων επεμβάσεων Ross, Schaubert, Hansen ) είχαν ήδη οξειδωθεί η χρήση του συνεχίζεται Γνωστές 12 έγιναν τα τελευταία χρόνια και οι καταστροφικές συνέπειες της κονίας meyer Πιστοποιήσεις των επεμβάσεων: Η φάση αυτή, αντίθετα με την πρώτη (1885-1909) χαρακτηρίζεται από ανυπαρξία τεκμηρίωσης (σπανίως είναι μόνο φωτογραφική κι αυτή συχνά παραπλανητική), προκαταρκτικών μελετών, ή έστω γενικών εκθέσεων. Πύλη Αδριανού σιδηροδοκός και σιδερένιο στοιχείο στήριξης Πύλη Αδριανού. Ισχυρά τσιμεντοκονιάματα επικαλύπτουν σιδηρά συνδετήρια και σφραγίζουν αρμούς και κενά. 12 Α. Μωραίτου «Η αρνητική επίδραση της κονίας Meyer σε γλυπτά του Μουσείου Ακροπόλεως» Αρχείο ΕΣΜΑ, Μάρτιος 1991 11

Πύλη Αδριανού, χάραξη επιγραφής με το όνομα τεχνίτη και την ημερομηνία της επέμβασης, 1911 6 Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1922-1939) / 1 ο αναστηλωτικό πρόγραμμα Ορλάνδου 13 Βασικοί συντελεστές: Α. Ορλάνδος 14 Ε. Στίκας Άλλοι σημαντικοί συντελεστές (γλύπτες, αρχιτεχνίτες,συντηρητέςκ.λ.π): Ευγένιος, Πουγγής, Λιγνός, Μ. Αγγελικής, Β. Ψαρρός, Γ. Νομικός, Κ. Κυριάκης Μνημεία επεμβάσεων: Θησείο, μνημεία αρχαίας Σικυώνας, μνημεία Ελευσίνας, μνημείο Ιερολοχιτών Λεύκτρων, Απόλλωνας της Κολώνας Αίγινας, μνημεία Ρωμαϊκής Αγοράς, ναός Διός Νεμέας, μνημεία Ελευθερών Βοιωτίας, ρωμαϊκή έπαυλη και αρχαία αγορά Αρχαίας Κορίνθου, Πύλη Αδριανού, Θέατρο Διονύσου Ολυμπιείο, ναός Ποσειδώνα Σούνιο, μνημεία Ολυμπίας, μνημεία Δελφών, τείχος Στυμφάλου, ναός Αθηνάς και Ασκληπιού Αλίφειρας Αρκαδίας, Απόλλων Ζωστήρας Βουλιαγμένης, μνημείο Φιλοπάππου, μνημεία Μεγάρων, Ναυπλίου, Μυκηνών, Αίγινας, Μυστρά, Δαφνίου, Μετεώρων, Αγίου Όρους, στάδια και ωδεία Ηρώδου Αττικού, Διονύσου, Παναθηναϊκό Στάδιο, Τελεστήριο Ελευσίνας, Ασκληπιείο και θέατρο Επιδαύρου, Ωδείο Πατρών, Άργους, Τίρυνθας, Κρήτης. Στην δεύτερη μεταπολεμική φάση επισκευάστηκαν επί Ορλάνδου πλήθος βυζαντινά μνημεία (π.χ Παρηγορήτισσα Άρτας) καθώς και τα μνημεία της Ακρόπολης. Βασικοί στόχοι: Η αναστήλωση, στερέωση, συντήρηση μνημείων όλων των περιόδων 15 Η αποτύπωση μνημείων και χώρων, ο ευπρεπισμός τους (περιφράξεις) αλλά και ο έλεγχος και η έγκριση των μελετών εκκλησιαστικών κτηρίων. Η διαμόρφωση αρχαιολογικών χώρων σε μουσεία και η προσαρμογή των ωδείων και θεάτρων σε απαιτήσεις νέας χρήσης Για πρώτη φορά εκτείνεται η αναστήλωση συντήρηση στα αρχαία βυζαντινά και ιστορικά μνημεία.. Τεχνικές / Υλικά: Ο Ορλάνδος ακολουθεί σε μεγάλο βαθμό ως το τέλος του έργου του τις τακτικές του Μπαλάνου και συγκεκριμένα την αποκατάσταση σε μεγάλο βαθμό με υποθετική ανακατασκευή των μνημείων, την αντικατάσταση ή συμπλήρωση ελλειπόντων μελών ή την συμπλήρωση των υφιστάμενων με τον ίδιο δομικό λίθο με τον αρχαίο ο οποίος αποδίδεται σχηματοποιημένα (χονδρολαξεύσεις). 13 Η πρώτη περίοδος των επεμβάσεων συντήρησης στη νεώτερη Ελλάδα ταυτίζεται με την 2 η αναστηλωτική περίοδο του Α. Ορλάνδου που ξεκινά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο με την «Υπηρεσία Αναστηλώσεως Αρχαίων και Ιστορικών Μνημείων» 14 Ο Α. Ορλάνδος αναλαμβάνει την διεύθυνση του Γραφείου Αναστηλώσεως και Συντηρήσεως Αρχαίων Μνημείων το 1922 ενώ την δ/νση στο Αρχιτεκτονικό Τμήμα του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων αναλαμβάνει την ίδια χρονιά ο Ν. Μπαλάνος. 15 Πλην των μνημείων της Ακροπόλεως που την περίοδο αυτή είναι αρμοδιότητα του Αρχιτεκτονικού τμήματος υπό την δ/νση του Ν. Μπαλάνου. Οι αρμοδιότητες των δύο τμημάτων ενοποιούνται μετά το 1939 στην «Υπηρεσία Αναστηλώσεως Αρχαίων και Ιστορικών Μνημείων» υπό την δ/νση του Α. Ορλάνδου στην οποία θα τον διαδεχθεί το 1958 ο Ε. Στίκας. 12

Συνεχίζονται οι επιπεδώσεις των επιφανειών θραύσης των μελών κατά την συμπλήρωση τους προκειμένου να προσαρμοστούν με τα νέα. Ο Ορλάνδος δεν χρησιμοποίησε τσιμέντο στις συμπληρώσεις χρησιμοποίησε ωστόσο σιδηρά στοιχεία (κυρίως σιδερένιες στεφάνες) τα οποία κατάργησε μόνο όταν άρχισαν να φαίνονται τα αποτελέσματα της προηγούμενης χρήσης τους και τα αντικατέστησε με ορειχάλκινα ή ανοξείδωτο χάλυβα για τους ισχυρότερους οπλισμούς. Εκτεταμένη είναι την περίοδο αυτή η χρήση της λιθόκολλας meyer, ακόμη και για επαλείψεις επιφάνειας μαρμάρων που παρουσίαζαν αποσάθρωση. Αξιολόγηση: Οι επεμβάσεις του Ορλάνδου τόσο της πρώτης περιόδου όσο και της μεταπολεμικής σφράγισαν την μορφή πολλών αρχαίων και ιστορικών μνημείων με την μορφή που τα γνωρίζουμε σήμερα. Τα δε υλικά που χρησιμοποίησε τόσο οι ορειχάλκινες καρφίδες για τις συγκολλήσεις, οι διατρήσεις μαρμάρων για την τοποθέτηση τους αλλά και η κονία meyer ήταν τεχνικές που συνέχιζαν να χρησιμοποιούνται από τεχνίτες μέχρι και την δεκαετία του 80. Πιστοποιήσεις των επεμβάσεων: παντελής έλλειψη τεκμηρίωσης, χαράσσονται ημερομηνίες και ονόματα τεχνιτών σε προσθήκες και κονιάματα Βιβλιοθήκη Αδριανού, συγκράτηση με μεταλλικές στεφάνες Θησείο, προσθήκες μελών με νέο μάρμαρο που αποδίδει σχηματικά το μέλος 13

Εκτεταμένη χρήση της κονίας meyer που χρησιμοποιείται για συγκολλήσεις, σφραγίσεις ακόμη και επικαλύψεις αποσαθρωμένων περιοχών, Πύλη Αδριανού επέμβαση 1959 Πύλη Αδριανού, χάραξη ονόματος και της χρονολογίας της επέμβαση του 1959. Παρηγορήτισσα Άρτας, επέμβαση Ορλάνδου 1960, σιδηρές στεφάνες συγκράτησης, σιδηρά συνδετήρια και ελκυστήρες διαρρηγνύουν τα μαρμάρινα μέλη. 14

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Μαλλούχου Φ.- Tufano «Η Αναστήλωση των Αρχαίων Μνημείων στην Νεώτερη Ελλάδα», Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήννα, 1998. 2. Κορρές Μ., Μπούρας Χ. «Μελέτη Αποκαταστάσεως του Παρθενώνος», ΥΠΠΟ, Επιτροπή Συντηρήσεως Μνημείων Ακροπόλεως (ΕΣΜΑ), Αθήνα 1983. 3. Τραυλός Ι. «Πολεοδομική Εξέλιξις των Αθηνών», Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ και Α. ΚΟΚΚΟΥ, Αθήνα, 1993 4. Μπίρης, Κώστας, Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, Αθήνα, 1995 5. Κλ. Παπασταματίου «Πύλη Αδριανού - Μελέτη Συντήρησης» Δ/νση Συντήρησης Αρχαίων και Νεότερων Μνημείων ΥΠΠΟ (αρχείο ΔΣΑΝΜ), Αθήνα 2002 6. Κλ. Παπασταματίου «Ι.Ν Παρηγορήτισσας Άρτας - Μελέτη συντήρησης γλυπτού και κεραμοπλαστικού διακόσμου» Δ/νση Συντήρησης Αρχαίων και Νεότερων Μνημείων, ΥΠΠΟ (αρχείο ΔΣΑΝΜ), Αθήνα 2004 Η παρούσα εργασία έχει κατατεθεί με αρ. πρωτ. 117/3648/11-01-10 στο αρχείο της Δ/νσης Συντήρησης Αρχαίων και Νεότερων Μνημείων του ΥΠΠΟΤ 15