EΛΕΥΘΕΡΟΣ TΥΠΟΣ 18 Η διαχρονική λατρεία του λίθου Α' ΜΕΡΟΣ Στο απώτατο παρελθόν οι «πέτρες που έρχονταν από τον ουρανό» θεωρούνταν θεϊκής προέλευσης και τους αποδίδονταν τιµές θεού. Στο πρώτο µέρος της εκτενούς µελέτης του που δηµοσιεύουµε αυτή την εβδοµάδα στα «Φαινόµενα», ο ερευνητής και συγγραφέας Γιώργος Λεκάκης µάς ξεναγεί στους σηµαντικότερους τόπους λατρείας των ιερών λίθων σε Ελλάδα και εξωτερικό, ανοίγοντας το κεφάλαιο ενός πολύ ενδιαφέροντος πεδίου µελέτης που παρουσιάζει αξιοπρόσεκτη διαχρονικότητα µέσα στην ανθρώπινη Ιστορία. Του Γιώργου Λεκάκη, info@lekakis.com
θρησκευτικοτητα Βαίτυλος ή βαίτυλλος ή βαιτύλιον (> λατ. betulus) ονο- µαζόταν ο λίθος που δόθηκε σπαργανωµένος στον Κρόνο, τον οποίο και κατάπιε, αντί του νεογέννητου ιός, και τον «εξήµεσεν» στο ικταίον Ορος της Κρήτης. Κι αυτό γιατί η Ρέα «βαίτη αιγός σπαργανώσασα» τον λίθο «παρά το τύλον όντα κεκρύφθαι», τον έδωσε στον Κρόνο. Ετσι σώθηκε ο ίας, ο κορυφαίος θεός του ωδεκαθέου. Και έκτοτε ο σπαργανωµένος λίθος λεγόταν «βαίτυλος» και ως αναπαράσταση της σωτηρίας του θείου βρέφους λατρευόταν ως ιερός λίθος, ως λίθος έχων θεία ζωή ή θεία πνοή, ως έµψυχος λίθος 1 - κατοικητήριο θεών. Ο βαίτυλος λίθος που κατάπιε ο Κρόνος σωζόταν στους ελφούς, κοντά στον τάφο του Νεοπτολέµου! Κάθε ηµέρα αλειφόταν µε έλαιο! Στις ηµέρες των πανηγύρεων, δε, τον στόλιζαν. Οι βαίτυλοι λέγονταν και αργοί (= λευκοί) λίθοι. Πριν από τη λατρεία των αγαλµάτων, οι Ελληνες είχαν τη λατρεία των αργών λίθων, που είχε ιδρύσει/επινοήσει ο πρώτος θεόςβασιλιάς τους, ο Ουρανός. Στα παραπάνω λεχθέντα συνηγορεί και η ελληνική Μυθολογία, της ελληνικής περιοχής Φοινίκης-Συρίας, αφού ο Ουρανός και η Γαία, κατ αυτήν, απέκτησαν 4 αρσενικά παιδιά: τον Ηλο/Βήλο/Βωλαθήν (Κρόνο), τον Βαίτυλο, τον άγωνα και τον Ατλαντα. Αργότερα η λατρεία του λίθου επεκτάθηκε. Και κάθε πέτρα που είχε παράξενο µέγεθος, σχήµα ή προέλευση λατρεύτηκε ως θείο σηµάδι, γέννηµα της θεάς φύσεως κ.λπ. Ετσι και οι µετεωρόλιθοι-αερόλιθοι που έπεφταν εξ ουρανού λατρεύονταν ως βαίτυλοι -δηλ. ιεροί λίθοι- αφού εκλαµβάνονταν ως θεία σύµβολα, θεία σηµεία. Οι βαίτυλοι αφορούσαν σε διάφορες θεότητες (Κρόνο, Ηλιο, ία, Ρέα-Κυβέλη, Απόλλωνα, Αρτεµη κ.ά.). Ο παλαιότατος αερόλιθος στο ίδυµον όρος, στο λατρευτικό σπήλαιο της Κυβέλης (κύβελα), ο οποίος ελογίζετο και ως οµοίωµά της, απολάµβανε λατρεία βαιτύλου. Γι αυτό και ο Πίνδαρος όταν είδε να πέφτει από τον ουρανό ένας φλεγόµενος αερόλιθος τον αφιέρωσε στην Κυβέλη. Ηταν ο «µαύρος λίθος της Κυβέλης» (ο µαύρος νεφρίτης, το «µαύρο µαργαριτάρι», που συµβολίζει το κοσµικό αυγό). Από εκεί προέρχεται και η γνωστή από την ελληνική λαϊκή παροιµιολογία φράση «µαύρη πέτρα», που πρέπει να ρίξει κανείς πίσω του εάν θέλει να ξεχάσει. Μαύρος ήταν και ένας βαίτυλος της Κοίλης Συρίας, τυλιγµένος µε ταινίες, στον τόπο λατρείας του Ηλιο-Γάβαλου. Θεϊκοί µετεωρίτες Οι αερο-βαίτυλοι σε πολλά σηµεία δεν αφέθηκαν στο φυσικό άµορφο σχή- µα τους, όπως έπεσαν εξ ουρανού, αλλά έτυχαν επεξεργασίας και τους δόθηκαν H Ρέα δίνει στον Κρόνο µια πέτρα τυλιγµένη σε σεντόνι. Με αυτόν τον τρόπο ο ίας επιζεί. γεωµετρική µορφή (συνήθως τετράγωνη, κυβική, κωνική, σφαιρική) και άλλο χρώµα. Ο σφαιρικός βαίτυλος απεικονίζει τη Σελήνη. Ο σπασµένος συµβολίζει το θάνατο κ.λπ. (Για περισσότερα, βλ. σχ. Prima Materia). Στις Φαρές Αχαΐας υπήρχαν 300 τετράγωνοι λίθοι που λατρεύονταν ως βαίτυλοι, ένας για κάθε Ο Ιακώβ ξάπλωσε να κοιµηθεί χρησιµοποιώντας ως προσκεφάλι του ένα βράχο-βαίτυλο -τον Βαίτυλο του Ιακώβκαι είδε προφητικό όνειρο-όραµα: Μια κλίµακα από την οποία ανεβοκατέβαιναν οι άγγελοι στον ουρανό 19 EΛΕΥΘΕΡΟΣ TΥΠΟΣ
eλευθεροσ tυποσ φαινομενα 20 θεό! Στη Σικυώνα το είδωλο της θεάς στο ναό της Πατρώας Αρτέμιδος είχε μορφή βαιτύλου. Του δε Μειλιχίου Διός το είδωλο ήταν βαίτυλος πυραμιδοειδής. Οι αρχαίοι Ελευσίνιοι έδειχναν μια πέτρα στην οποία κάθισε μελαγχολική η θεά Δήμητρα κατά την αναζήτηση της θυγατέρας της κι έκτοτε λάτρευαν την πέτρα ως Αγέλαστο! (Αντιστοίχως στην Παλαιστίνη δείχνουν μια πέτρα και διαδίδουν πως είναι αυτή πάνω στην οποία ξεκουράστηκε η Παρθένος Μαρία στο ταξίδι της για τη Βηθλεέμ... Περί το 530 η πέτρα αυτή έγινε Αγία Τράπεζα στην εκκλησία του Αγίου Τάφου των Ιεροσολύμων και μετά ξανατοποθετήθηκε στην πρωταρχική θέση της, απ όπου τώρα... αναβλύζει νερό!). Η Παναγιά Παλαιοκαστρίτισσα Κερκύρας πέτρωσε αλγερινό πειρατικό καράβι που ερχόταν με κακό σκοπό κατά πάνω της. Αντίστοιχα, ο Αγιος Δημητριανός απολίθωσε θηρίο, κάνοντας επί βράχου το σημείο του σταυρού! Στα Μέγαρα, πλάι στο πρυτανείο, υπήρχε μια πέτρα σε σχήμα καθίσματος. Εκεί έλεγαν οι αρχαίοι Μεγαρείς πως κάθισε η θεά Δήμητρα και ανεκάλεσε την Περσεφόνη. Κι αυτήν την πέτρα την λάτρευαν και την αποκαλούσαν «Ανακληθρίδα πέτρα»! (Η τιμητική θέση της πέτραςκαθίσματος εξακολουθεί έως σήμερα σε λαϊκές παραδόσεις αρχαιολογικών χώρων, από τους εντόπιους: Στα Φαλάσαρνα λ.χ. της Κρήτης το πρώτο που θα σου δείξουν είναι ο πέτρινος «θρόνος του Μίνωος», στη Μάκρη Εβρου υπάρχει ο «θρόνος του Κύκλωπος» κ.λπ.). Στον Ορχομενό Βοιωτίας έπεσαν εξ ουρανού λίθινα είδωλα για τον Ετεοκλέα. Στο μέρος αυτό ίδρυσαν το ιερό των Χαρίτων και ανάμεσά τους λάξευσαν αγάλματα των Χαρίτων. Στο ναό του Ηρακλή στην Υηττο Βοιωτίας, αντί αγάλματος του ήρωος, υπήρχε αργός λίθος. Πριν από τη μάχη παρά τους Αιγός Ποταμούς (468-467 π.χ.) έπεσε ένας παμμεγέθης μετεωρόλιθος, ο οποίος από τους Χερρονησιώτες λατρεύτηκε αργότερα ως ιερός! Κωνική-πυραμιδοειδή μορφή είχε ο βαίτυλος της Αφροδίτης-Αστάρτης στην Πάφο Κύπρου. Λίθινο είδωλο και μάλιστα αδιακόσμητο είχε ο ναός του Κασίου Διός στη Σελεύκεια. Και στο ναό της Αρτέμιδος στην Παμφυλία υπήρχε ιερός βαίτυλος, στολισμένος με 4 παράλληλες ταινίες, σαν τους παράλληλους της Γης. Αντανακλάσεις του ουράνιου θόλου Το σύνολο βέβαια των διάσπαρτων λίθων, που στους μεταγενέστερους ανθρώπους φάνταζε τυχαίο ή θεϊκό, μπορούσε να αποτελέσει άριστη αστρονομική γνώση προκατακλυσμιαίων γενεών, που ήθελαν με αυτόν τον τρόπο να αναπαραστήσουν τον ουράνιο θόλο. Και παρατηρώντας το ίχνος της ηλιακής ακτίνος, να ρύθμιζαν τις γεωργο-κτηνοτροφικές ή και αλιευτικές τους εργασίες. Να μην είναι απλώς πέτρες «ατάκτως ερριμμένες» στη γη, αλλά σοφότατα και πρακτικότατα ημερολόγιαανθρώπινες κατασκευές. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν περιοχές και τοπωνύμια στην Ελλάδα που λέγονται Μονολίθι/Μονόλιθος, Ορθολίθι/Ορθόλιθος κ.λπ. από την ύπαρξη κάποιου τέτοιου μεγάλου λίθου στην περιοχή. Επί πολλών τέτοιων εκτίσθησαν μοναστήρια, που λατρεύτηκαν και θαυμάστηκαν ιδιαιτέρως (λ.χ. τα Μετέωρα και τα μοναστήρια επ αυτών, ο πάγος επί του οποίου εκτίσθη η Ι.Μ. Παγανίων στη Θεσπρωτία, πολλά βράχια επί των οποίων είναι κτισμένες μονές και σκήτες του Αγ. Ορους, όπως η Ι.Μ. Σίμωνος Πέτρα, κ.λπ.).
θρησκευτικοτητα Οι αρχαίοι Ελευσίνιοι έδειχναν µια πέτρα στην οποία κάθισε µελαγχολική η θεά ήµητρα κατά την αναζήτηση της θυγατέρας της κι έκτοτε λάτρευαν την πέτρα ως Αγέλαστο! Ζωροάστρες, Βίβλος και Ισλάµ Στους αρχαίους Πέρσες βρίσκουµε τον κορυφαίο θεό τους, τον Μίθρα, να γεννιέται µέσα από ένα βράχο. Στους Ρωµαίους βρίσκουµε τη θεά Acca Larentia, ερωµένη του Ηρακλέους, θεά-πρόγονο της ρωµαϊκής εθνικής ψυχής, των εφεστίων θεών Λαρήτων και µητέρα του θεού Ηλίου. Προς τιµήν της οι αρχαίοι Ρωµαίοι εόρταζαν -περίπου τη σηµερινή 23η εκεµβρίου- τα Λαρεντάλια. Οµως η λατρεία του ιερού λίθου εντοπίζεται και στη Βίβλο. Ο Ιακώβ λ.χ. ξάπλωσε να κοιµηθεί χρησιµοποιώντας ως προσκεφάλι του ένα βράχο-βαίτυλο -τον Βαίτυλο του Ιακώβ- και είδε προφητικό όνειρο-όραµα: Μια κλίµακα από την οποία ανεβοκατέβαιναν οι άγγελοι στον ουρανό. Εκ του βαιτύλου ο τόπος ονοµάστηκε Βαιθήλ και θεωρήθηκε ιερός. Εκεί έστησε στήλη την οποία επέχεε µε έλαιο (Γεν. ΚΗ, 10-19). Το βαίτυλο λάτρευαν και οι Ντολµέ 3. Στις πέτρες (στο Τείχος των ακρύων) αποδίδουν και σήµερα τιµές οι Εβραίοι. Αλλά µήπως και το λεγόµενο Ιερό ισκοπότηρο δεν είναι παρά µία «οµιλούσα λίθος», κατά τον Γερµανό Βόλφραµ φον Εσενµπαχ στο ποίηµά του «Πάρσιφαλ» (1210); Και στο µουσουλµανικό κόσµο υπάρχει η λατρεία της πέτρας-βαιτύλου: Αλλωστε ο ίδιος ο Μωυσής µυήθηκε στο µεγάλο µυητικό κέντρο, την πνευµατική πρωτεύουσα της Πετραίας Αραβίας στην πόλη Πέτρα (της νυν Ιορδανίας), από τον Ελληνα πεθερό του. Μνήµη όλων αυτών αποτελεί η ιερή µαύρη πέτρα Κάαµπα στη Μέκκα της Αραβίας, που αποτελεί κάθε χρόνο ιερό προσκύνηµα για τους µωαµεθανούς. Είναι τυλιγµένη µε µαύρο ύφασµα, το λεγόµενο κισουάχ. Κάθε µουσουλµάνος πρέπει να προσκυνήσει τουλάχιστον µία φορά στη ζωή του αυτόν τον µαύρο, ιερό γι αυτούς, µετεωρίτη. Στον βαίτυλο ιερό λίθο αποδίδονταν θείες τιµές: Τον άλειφαν έλαιο ή οίνο ή αίµα και τον εστόλιζαν µε στέφανα. Οι βαίτυλοι εχρησιµοποιούντο για διάφορες µαντείες ή προφητείες, γι αυτό και ελέγοντο και «προφητικοί λίθοι» και «οµιλούντες λίθοι» - σχετική και η «Φιλοσοφική Λίθος». Η πέτρα στην οικιακή λατρεία Στα ιστορικά χρόνια, ένας κωνικός οξυκόρυφος λίθος έγινε ένα ιερό µνη- µείο υπέρ του Αγυιέως Απόλλωνος, που λατρευόταν ως προστάτης των οδών (όπως και ο Ερµής και ο ιόνυσος). Ο βαίτυλος ή στήλη του Αγυιέως Απόλλωνος ετοποθετείτο εν ταις αγυιαίς (στους 21 EΛΕΥΘΕΡΟΣ TΥΠΟΣ
EΛΕΥΘΕΡΟΣ TΥΠΟΣ 22 δρόµους) ή εντός των οικιών, προ της οποίας εσυνήθιζαν να χύνουν αρωµατικά έλαια, εν είδει θυσίας, για καλό κατευόδιο. Αργότερα, οι στήλες µίκρυναν (είχαν ύψος περίπου 1,25 µ.), έγιναν κυλινδρικές και έφεραν στο κέντρο οπή, όπου έχυναν το έλαιον 2. Επιβίωση του βαιτύλου του Αγυιέως Απόλλωνος είναι οι οξυκόρυφοι χιλιοµετρητήρες (τα «µιλιάρια» των ρωµαϊκών χρόνων), που µέχρι προσφάτως σηµείωναν τη χιλιο- µετρική απόσταση στις µεγάλες εθνικές οδούς. Εξέλιξη του βαιτύλου θεωρείται ο οβελίσκος. Από την κορυφή του βαιτύλου του Αγυιέως ξεκινούσαν δύο ή περισσότερες ταινίες (κορδέλες). Ισως τις ταινίες αυτές περιέπλεκαν ιερείς-χορευτές, άνδρες ή γυναίκες, σε µια τελετή που θα προσοµοίαζε µε το σηµερινό σωζόµενο «γαϊτανάκι», που εξακολουθεί να «πλέκεται» τελετουργικά σε πανηγύρια της Θεσσαλίας, της Στερεάς Ελλάδος, της Ηπείρου κ.α. ιαµέσου της µεταναστεύσεως των αρχαίων ελληνικών φύλων στην Ευρώπη, το γαϊτανάκι πέρασε και εκεί. Τέτοιοι βαίτυλοι λίθοι παρουσιάζονται σε νοµίσµατα της Αµβρακίας, της Απολλωνίας και άλλων πόλεων. Το σύνολο των διάσπαρτων λίθων, που στους µεταγενέστερους ανθρώπους φάνταζε τυχαίο ή θεϊκό, µπορούσε να αποτελέσει άριστη αστρονοµική γνώση προκατακλυσµιαίων γενεών, που ήθελαν µε αυτόν τον τρόπο να αναπαραστήσουν τον ουράνιο θόλο Το γαϊτανάκι ίσως προέρχεται από αρχαίο έθιµο προς τιµήν του Αγυιέως Απόλλωνος. Ιεροί λίθοι στον Χριστιανισµό Ακόµη κι όταν ξέπεσε η αρχαία λατρεία του λίθου και ήλθε ο Χριστιανισµός, η λατρεία αυτών των αργών ιερών λίθων-βαιτύλων δεν έπαψε και διατήρησε τη θρησκευτική της σηµασία. Αλλωστε ο ίδιος ο Χριστός λέγει πως επί πέτρας θα οικοδοµήσει την εκκλησία του. Ως ιερά προσκυνήµατα λατρεύονται από χριστιανούς πέτρες και βράχια. Λαξεύµατα θεωρούνται θεϊκά σηµεία, όπου, λένε, άφησε το αποτύπωµά της η Παναγία καθώς περνούσε(!) βλ. Προυσού Ευρυτανίας κ.α. Αλλού πάλι λένε πως η Παναγία σταµάτησε το κύλισµα πέτρας που θα κατέστρεφε έναν οικισµό Παναγιά Αρµενόπετρα Σερρών. Εδώ Παναγιά και πέτρα είναι επίσης σχετικές µε το αρµένισµα των εγκύων γυναικών. Η Παναγιά Παλαιοκαστρίτισσα Κερκύρας πέτρωσε αλγερινό πειρατικό καράβι που
θρησκευτικοτητα Τα Μετέωρα βρίσκονται κτισµένα πάνω σε πανάρχαιους ορθόλιθους. µε τη λέξη λάας-λας, που σηµαίνει λίθο, αφού λίθοι εγέννησαν τα πλήθη, κατά τη µυθολογία µας! Η συνέχεια του άρθρου στο επόµενο τεύχος. Σηµείωση: Το παρόν κείµενο είναι απόσπασµα από το υπό έκδοση βιβλίο του Γ. Λεκάκη «Αγνωστη αρχαία Ηπειρος». ερχόταν µε κακό σκοπό κατά πάνω της (πολλά τα σχετικά πετροκάραβα της ελληνικής παραδόσεως). Αντίστοιχα, ο Αγιος ηµητριανός απολίθωσε θηρίο κάνοντας επί βράχου το σηµείο του σταυρού! Αλλού λατρεύεται ο βράχος όπου άφησε την πατηµασιά του το άλογο του καβαλάρη δρακοκτόνου Αϊ-Γιώργη βλ. σχ. ίδυµα Αργολίδος κ.α. Αλλού ο Αϊ-Γιώργης καβαλάρης πέρασε µέσα από τρύπα βράχου και λευτέρωσε το νερό, αυτό το πολύτιµο αγαθό βλ. σχ. Αγ. Γεώργιος Πρεβέζης κ.α. Το ίδιο έκαµαν και ο Αγιος Αθανάσιος στο Αγιον Ορος και ο χριστιανός όσιος... ίας στο Βυζάντιο και η Αγία Ευφροσύνη κατ αυτόν τον τρόπο δηµιούργησε την Πηγή της Αγ. Ευφροσύνης στον Βουραϊκό Αχαΐας. Ολα αυτά τα βράχια λατρεύονται από τους χριστιανούς ως σχετιζόµενα µε τους αγίους τους. Πολλοί άγιοι ασκήτεψαν πάνω σε πέτρες ή µέσα σε αυτές, που µετά την Η Παναγία Ολυµπιώτισσα στην Ελασσόνα. κοίµησή τους λατρεύτηκαν ως ιεροί τόποι. Πολλές πέτρες σχίστηκαν στη µέση και δέχτηκαν στο εσωτερικό τους τα µαρτυρικά σώµατα αγίων! Αλλες πάλι φορές ήταν πέτρες που καταπλάκωσαν αγίους και τους αφαίρεσαν τη ζωή. Στην Παναγιά Ολυµπιώτισσα της Ελασσόνος, που είναι κτισµένη επί αρχαίου ναού του Απόλλωνος, ένας Τούρκος βοσκός, λένε, πετροβόλησε κάποτε την... Παναγία, που µεταµορφωµένη σε γριούλα πήγαινε από την Ελασσόνα στην Καρυά! Το κοµµάτι αυτό της πέτρας, η οποία χτύπησε την Παναγία, ενσωµατώθηκε στην ιερή εικόνα της, στο ναό, για να... θυµίζει στους πιστούς το δυσάρεστο αυτό συµβάν... Στη Νέα Ζωή Πέλλης υπάρχει ο «Τρύπιος Βράχος», απ όπου επέρασαν -λένε και πιστεύουν ακόµη και σήµερα- µέσα απ αυτόν τη µητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Ολυµπιάδα, για να γεννήσει τον παµµέγιστο των Ελλήνων! (Κάτι ανάλογο υπάρχει και στο δαιµονισµένο όρος Γκίγκιλος στην Κρήτη). Η σχέση λίθων-ευγονίας είναι πανάρχαια και αποδεικνύεται από το µύθο των σπαρτών του ευκαλίωνος, την πλαγιά µε τις λίθινες κυλίστρες στο ναό της Αρτέµιδος έναντι της Ακροπόλεως, όπου πήγαιναν οι έγκυες για να έχουν ευκολότερη γέννα κ.λπ. Αλλά πάνω απ όλα προκύπτει από τη λέξη λαός, η οποία είναι οµόρριζη Παραποµπές: [1] βλ. σχ. Φίλων ο Βύβλιος (Fr.2.19). Ο Κ. Κρυστάλλης λέγει πως τα τραγούδια των νεραϊδών τη Λαµπρή «και ταις πέτραις ζωντανεύουν», που σηµαίνει πως στη λαϊκή δοξασία οι πέτρες ήταν κάποτε έµψυχα όντα και ζωντανά, τα οποία υπό συνθήκες ξαναζωντανεύουν... Σε πολλές περιοχές (Αράχωβα κ.α.) τη Λαµπρή γινόταν διαγωνισµός ρίψεως ή άρσεως πέτρας ανάµνηση του σπαρ- µού του ευκαλίωνος! [2] Τέτοιος βωµός ευρέθη στην Αττική (βλ. σχ. Στούαρτ «Antiquities of Athens»). Στη συγκεκριµένη στήλη, ο Απόλλων παριστάνεται γυ- µνός, κρατών λύρα και ερειδόµενος επί δένδρου. Ανωθεν δε αυτού υπάρχει επιγραφή («δια Θηί τύχη»), όπου φέρεται αυτός προστάτης των οδών, της κατοικίας, της οικογενείας και όλων των αιολικών λαών («Απόλλωνος Αγυιέως προστατηρίου πατρώου Πυθίου Κλαρίου Πανιονίου» - Αρχαιολ. Μουσείο Αθηνών). [3] ή Ντονµέ: Αιρετικοί Εβραίοι, οι οποίοι εξισλαµίσθηκαν πολλοί βιαίως. Οπαδός τους ήταν και ο αναµορφωτής της σύγχρονης Τουρκίας, Κεµάλ Ατατούρκ, και γενοκτόνος 1.500.000 Ελλήνων της Μ. Ασίας. Για τις λατρευτικές τους ανάγκες στη Θεσσαλονίκη ιδρύθηκε το Γενί Τζαµί. Στη Θεσσαλονίκη υπήρχε και οδός της Μαύρης Πέτρας. Ενας µαύρος σχετικός µονόλιθος που υπήρχε στο Αρχ. Μουσείο της Θεσσαλονίκης είναι «άγνωστο» τι απέγινε... Who is who Ο Γ. Λεκάκης είναι συγγραφέας (περισσότερων από 40 βιβλίων) και δηµοσιογράφος. Είναι µέλος του.σ. της Εταιρείας Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας (ΕΜΑΕΜ) και του.σ. της Επιτροπής Ενηµερώσεως επί των Εθνικών Θεµάτων. Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες για τη δράση και το έργο του µέσα από την προσωπική του ιστοσελίδα www. lekakis.com. 23 EΛΕΥΘΕΡΟΣ TΥΠΟΣ
EΛΕΥΘΕΡΟΣ TΥΠΟΣ 36 Η διαχρονική λατρεία του λίθου Η διαχρονική ΜΕΡΟΣ B' ΜΕΡΟΣ
θρησκευτικοτητα Στο δεύτερο και τελευταίο µέρος της πολύ ενδιαφέρουσας µελέτης του, ο ερευνητής Γιώργος Λεκάκης επιστρέφει µε µια περισσότερο διεισδυτική µατιά στην ιδιαίτερη λαογραφική παράδοση της χώρας µας, φέρνοντας στο φως άγνωστες και εξαιρετικά πολύτιµες πτυχές της διαχρονικής λατρείας του λίθου στην Ελλάδα του χθες και του σήµερα. Του Γιώργου Λεκάκη, info@lekakis.com Σε πολλά ελληνικά χωριά, µια πέτρα, συνήθως µεγάλη ή µε παράξενο σχήµα ή χρώµα, γινόταν κατά το παρελθόν το τελευταίο ορόσηµο του χωριού. Εως αυτήν πήγαιναν και συνόδευαν τους ξένους τους οι κάτοικοι. «Στην πέτρα» τους άφηναν πια, να συνεχίσουν µόνοι το δρόµο τους... Σε τέτοιες πέτρες αποχαιρετίστηκαν µε δάκρυα στα µάτια και πόνο στην ψυχή µανάδες και παιδιά, άνδρες και γυναίκες, συγγενείς, φίλοι... Ενώπιον τέτοιων πετρών έδωσαν και πήραν ένα φιλί ή ένα χάδι, το οποίο κανείς δεν ήξερε εάν θα ήταν το στερνό... Με τον καιρό οι πέτρες αυτές ιεροποιήθηκαν και σε µερικά χωριά ονοµατίστηκαν. Ο µισεµός έπαψε µε τα χρόνια. Και οι «πέτρες των δακρύων» µάζεψαν τα δάκρυα που είδαν, ήπιαν κι ένιωσαν και απόµειναν ξεχασµένες, σιωπηλές... Μια τέτοια είναι το «Κουντρί», µια µεγάλη πέτρα στην έξοδο του χωριού Κυψέλη (Χόσεψη) Αρτης. Μενίρ και άλλες ιστορίες Σε πολλά σηµεία λέει η τοπική παράδοση πως όταν ο γιος που έφευγε γυρνούσε πίσω να δει από µακριά τελευταία φορά τη µάνα του, την έβλεπε να έχει πετρώσει. Σε αυτές τις περιπτώσεις αναφερόµαστε σε ανθρωπόµορφες πέτρες (τα γνωστά simulacrum). Κι άλλες φορές, σωροί περίεργων όρθιων λίθων είναι, λένε, πετρωµένα σόγια, που πήγαιναν σε άτυχο ή αταίριαστο γάµο (λ.χ. στη Νυµφόπετρα Θεσσαλονίκης). Τέλος, υπάρχουν σπουδαία πετροτοπία, άξια περισσότερης µελέτης, όπως οι µονόλιθοι (στην Ευρώπη τα ξέρουν ως... µενίρ) στην Ανωγή Ιθάκης. Σε άλλα χωριά αναφέρονται πέτρες σε σχήµα µαστού, από τις οποίες έρρεε γαλακτώδες υγρό (προφανώς ασβεστολιθικά πετρώµατα). Οι κάτοικοι πήγαιναν σε αυτές να βυζάξουν λ.χ. στο Αρχάνι Φθιώτιδος ή στην Παναγιά Κρυφτή Λέσβου- γιατί το νερό αυτό το θεωρούσαν ιαµατικό κυρίως για όσες γυναίκες είχαν προβλήµατα τεκνοποιίας και γονιµότητος! Πώς λοιπόν να µην ιεροποιηθούν τέτοιες ιαµατικές πέτρες στο απλό λαϊκό µυαλό; Αλλόκοτες αντιλήψεις Στα νησιά µας, αντίστοιχα, δείχνουν βράχους διάσπαρτους στη θάλασσα και λένε πως πρόκειται για πετροκάραβα, Εντυπωσιακός ο θρύλος που συνδέεται µε τους ορθόλιθους της Νυµφόπετρας στη Θεσσαλονίκη. πειρατικά καράβια που είτε πέτρωσαν µε θεϊκή ή εντολή αγίου, λίγο πριν εισέλθουν για να λεηλατήσουν το βιος των κατοίκων, είτε είναι ακόµη παλαιότερα, καράβια του Οδυσσέα, που πέτρωσαν από τη µελαγχολία των ναυτών τους όταν είδαν πως ούτε αυτή η στεριά είναι η πολυπόθητη Ιθάκη τους... Σε όλη την Ελλάδα αναφέρονται επίσης πετρωµένοι ήρωες και ιερείς, βασιλόπουλα και βασιλοπούλες, µαρµαρωµένοι βασιλιάδες, απλοί άνθρωποι του καθηµερινού µόχθου, πάνω από τα χωράφια τους, πετρωµένα ζώα, πουλιά και δένδρα... Στη Λυδία της Μ. Ασίας εξορύσσετο η λυδία λίθος, που έµεινε παροιµιώδης φράση ως αδέκαστος κριτής αληθείας. Εξ αυτής της αντιλήψεως έµεινε η φράση «Η καρδιά σου είναι από πέτρα» να λέγεται για κάθε άνθρωπο µε σκληρά ή καθόλου συναισθήµατα, όπως πρέπει να είναι ο δικαστής. Φράση που πρωτοβρίσκουµε στον Οµηρο! 37 EΛΕΥΘΕΡΟΣ TΥΠΟΣ
eλευθεροσ tυποσ φαινομενα 38 Στην Ιεράπετρα Κρήτης, όταν πηδούν τις φωτιές τ Αη-Γιάννη, κρατούν και μια βαριά πέτρα, όσο μπορούν βαρύτερη, τη ρίχνουν πίσω τους και λέν : «Φεύγω απ το χρόνο τον καλό και πάω στον καλύτερο κι όσο βαρεί η πέτρα μου τόσο μάλαμα κι ασήμι»! Στην Καππαδοκία υπάρχει ο ναός του Κόκκινου Λίθου. Στο αγίασμα της Παναγιάς Εγατερής στα Φάρασα της Καππαδοκίας θυμίαζαν, άναβαν κερί και το κολλούσαν στην... πέτρα! Στην ίδια απομονωμένη περιοχή γίνονταν, καθημερινώς σχεδόν, θυσίες σε χριστιανούς αγίους, αλλά με αρχαϊκές τελετουργίες, με θυσία στο «θάλι», το οποίο ήταν μια πέτρα ενώπιον της Αγίας Τράπεζας, η οποία είχε ένα μικρό κοίλωμα στο επάνω μέρος, απ το οποίο έρρεε το αίμα του θύματος... Οι κάτοικοι της Καισαρείας και οι γύρω Πόντιοι την ημέρα της εορτής του Αγίου Βλασίου του Βουκόλου (3 Φεβρουαρίου) πήγαιναν στο ναό του και πίσω από το ιερό, επάνω σε μια πέτρα, έσπαγαν ένα σταμνί με γάλα! Εθιμα της Πρωτοχρονιάς Και στα διαβατήρια έθιμά μας απαντάται η πίστη στην ιερότητα της πέτρας: Στο Λασήθι Κρήτης, ο ξένος που θα μπει πρώτος στο σπίτι την Πρωτοχρονιά (που θα κάμει «ποδαρικό») κρατά μια πέτρα και τη βάζει στη μέση του σπιτιού, λέγοντας «Καλημέρα στην αφεδιά σας, καλή αγία αρχιμενιά». Δέχεται τα κεράσματα από τους οικοδεσπότες και φεύγει για να επαναλάβει τα ίδια σε άλλο σπίτι. Στο Ηράκλειο, ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, βάζουν στο σπίτι τους μια πέτρα για να είναι γερό σαν κι αυτήν. Αλλά και στη Λέσβο κάμουν κάτι αντίστοιχο την Πρωτοχρονιά: Ο νοικοκύρης φέρνει το αμίλητο νερό, μαζί με μια πέτρα ή ένα σιδερένιο αντικείμενο (συνήθως μασιά) και ένα ρόδι για το ποδαρικό. Και στην Ανατολική Θράκη συνήθιζαν τη μεταφορά μιας πέτρας Στα νησιά μας υπάρχουν βράχοι διάσπαρτοι στη θάλασσα και λένε πως πρόκειται για πειρατικά καράβια που είτε πέτρωσαν με θεϊκή ή εντολή αγίου είτε είναι ακόμη παλαιότερα, καράβια του Οδυσσέα που πέτρωσαν από τη μελαγχολία των ναυτών τους όταν είδαν πως ούτε αυτή η στεριά είναι η πολυπόθητη Ιθάκη τους... -συνήθως από το μικρότερο μέλος της οικογένειας- στο εσωτερικό του σπιτιού, για να είναι στέρεο «σαν την πέτρα» το σπίτι και η οικογένεια τη νέα χρονιά! Απ τους Θρακιώτες μεταλαμπαδεύθηκε στην Καβάλα. Στα Τρίκαλα Θεσσαλίας, οι τυχεροί της βασιλόπιτας ήσαν πέντε και όχι ένας, γιατί μέσα σε αυτήν έβαζαν: ένα νόμισμα (όποιος το τύχει θα γίνει πλούσιος), ένα σπόρο καλαμποκιού (όποιος το τύχει θα έχει καλή σοδειά), ένα κομμάτι από κλήμα (όποιος το τύχει θα κάνει καλά σταφύλια και κρασί), ένα άχυρο (όποιος το τύχει θα πάνε καλά τα ζώα του) και... μια μικρή πέτρα (όποιος την τύχει θα είναι γερός)! Σε άλλα μέρη της Ελλάδας, πρωτοχρονιάτικα άφηναν μια πέτρα στη γωνιά της πόρτας. Στην ουσία βάζουν τον αρχέγονο φύλακα-προστάτη θεό στο σπίτι τους κι ας μην το γνωρίζουν ενσυνείδητα. Η
θρησκευτικοτητα Στα νησιά µας δείχνουν βράχους διάσπαρτους στη θάλασσα και λένε πως πρόκειται για καράβια του Οδυσσέα, που πέτρωσαν από τη µελαγχολία των ναυτών τους όταν είδαν πως ούτε αυτή η στεριά είναι η πολυπόθητη Ιθάκη τους... Σκληρή σαν τη δικαιοσύνη Η πέτρα λόγω της ισχύος της και της σκληρότητός της συνδέθηκε µε τη δικαιοσύνη. Είναι γνωστός ο Αρειος Πάγος, το αρχαίο δικαστήριο των Αθηνών, που έδωσε το όνοµά του στο ανώτατο ακυρωτικό δικαστήριο της Πολιτικής και Ποινικής ικαιοσύνης της σύγχρονης Ελλάδος. Στη Λυδία της Μ. Ασίας εξορύσσετο η λυδία λίθος, που έµεινε παροιµιώδης φράση ως αδέκαστος κριτής αληθείας. Εξ αυτής της αντιλήψεως έµεινε η φράση «Η καρδιά σου είναι από πέτρα» (ή «έχεις πέτρινη καρδιά») να λέγεται για κάθε άνθρωπο µε σκληρά ή καθόλου συναισθήµατα, όπως πρέπει να είναι ο δικαστής. Φράση που πρωτοβρίσκουµε στον Οµηρο! Πριν πεθά νει ο Εκτωρ λέει στον Αχιλλέα: «Η καρδιά σου είναι από πέτρα. Να θυµάσαι, λοιπόν, πως εξαίτιας µου οι θεοί θα είναι οργισµένοι εναν τίον σου την ηµέρα που ο Πάρις και ο Απόλλων, παρ όλη τη γενναιότητά σου, θα σε σκοτώσουν δίπλα στις Σκαιές Πύλες» πέτρα είναι το βασικό δοµικό υλικό των νεότερων οικιών. Γι αυτό και στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς τραγουδούν «πέτρα να µη ραΐσει». Στην Ιεράπετρα Κρήτης, όταν πηδούν τις φωτιές τ Αη-Γιάννη, κρατούν και µια βαριά πέτρα, όσο µπορούν βαρύτερη, τη ρίχνουν πίσω τους και λέν : «Φεύγω απ το χρόνο τον καλό και πάω στον καλύτερο κι όσο βαρεί η πέτρα µου τόσο µάλαµα κι ασήµι»! Στη Σωζόπολη Θράκης, παραµονή της γιορτής του Αη-Γιάννη, τον Ιούνιο, γυναίκες και παιδιά βουτούσαν τα πόδια τους στη θάλασσα, έκαναν το πρώτο θαλάσσιο µπάνιο τους και µετά έπαιρναν µια οβρυά (= µε βρύα) πέτρα και την πήγαιναν σπίτι τους «για γούρι»... Οι µαγικές πέτρες Στη λαϊκή δοξασία των Ελλήνων στο ξύλο ή την πέτρα εµφωλιάζει το κακό. Αλλά και η πέτρα είναι το µέσον που θα βοηθήσει στην επιτυχή έκβαση µιας ευχής: Την 1η Μαρτίου συνήθως τα παιδιά στην Ελλάδα περνούν τον «Μάρτη» ως βραχιόλι στο χέρι τους: Στις Σέρρες το βάζουν κάτω από µια πέτρα κι άµα δουν πελαργό κάµουν µια ευχή, που θα πιάσει σίγουρα, λένε... Το χριστιανικά µοναστήρια πωλούν ένα κοµµάτι ελαφρόπετρας, βασικό «εργαλείο» για το ξεµάτιασµα. Οι αιωρού- µενοι στις κούνιες τ Αη-Γιώργη στη υτ. Μακεδονία έπρεπε να έχουν στο κεφάλι τους ένα µικρό πετραδάκι -ανάµεσα σε άλλα «µαγικά» φυλακτά- το οποίο δεν πρέπει να τους πέσει καθ όλη τη διάρκεια της αιωρήσεώς τους! Αποµεινάρι του αρχαίου ελληνικού βαίτυλου λίθου είναι οι τυλιγµένες σε πολυτελή υφάσµατα πέτρες και εικόνες, ιερά σκεύη και πολύτιµα αντικείµενα, θρησκευτικά ή πολιτικά, ή οι στολισµένοι οβελίσκοι και κιονίσκοι µε ταινίες, και αργότερα τα κοντάρια, τα επίσης τυλιγµένα µε ύφασµα, κορδέλες κ.λπ. που συναντά- 39 EΛΕΥΘΕΡΟΣ TΥΠΟΣ
eλευθεροσ tυποσ φαινομενα 40 Η πέτρα στο κάστρο Μπλάρνεϊ της Ιρλανδίας. Οποιος τη φιλήσει αποκτά, σύμφωνα με την παράδοση, το χάρισμα της ευγλωττίας... Στην Ανατολική Θράκη συνήθιζαν τη μεταφορά μιας πέτρας -συνήθως από το μικρότερο μέλος της οικογενείας- στο εσωτερικό του σπιτιού, για να είναι στέρεο «σαν την πέτρα» το σπίτι και η οικογένεια τη νέα χρονιά! με σε όλες τις θρησκείες, σε Ευρώπη, Αφρική και Ασία. Πέτρες με μαγικές δυνάμεις απαντώνται παντού: Στην Ιρλανδία, για να αποκτήσει κανείς το χάρισμα της ευγλωττίας, αρκεί να επισκεφθεί το εντυπωσιακό μεσαιωνικό κάστρο Μπλάρνεϊ και να σκύψει και να φιλήσει μια πέτρα του τείχους της κορυφής του! Γι αυτό το επισκέπτονται εκατομμύρια άνθρωποι απ όλο τον κόσμο Τέλος, και το φυσικό βασίλειο -αν και πανέμορφο- έχει... ζηλέψει τη δόξα της πέτρας! Γι αυτό κάποια λουλούδια... φορούν στολή πέτρας, για να μη γίνουν αντιληπτά από τους εχθρούς τους... Και μόνον όταν έρχεται το φθινόπωρο ανθίζουν (έως το χειμώνα) και προδίδουν το φυτικό και όχι τον πέτρινο χαρακτήρα τους... Τέτοια «πέτρινα φυτά» είναι λ.χ. τα lithops (λίθωψ = τα έχοντα όψη λίθου) της οικογένειας των Aizoaceae, ιθαγενή της Ν. Αφρικής, που οι ντόπιοι τα λένε «ζωντανές πέτρες» ή «χαλικόφυτα» κ.ά. ΠΗΓΕΣ: V. Baudissin «Stud. z. semit. Rel.». Munter «Uber die von Himmel gefallenen Steine» («Περί των εξ ουρανού πεσόντων λίθων»), Κοπεγχάγη, 1805. Λεκάκης Γ. «Τάματα και αναθήματα», εκδ. «Γεωργιάδης», 2001. Του ιδίου «Στον Τρύπιο Βράχο, εκεί απ όπου επέρασε η μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η Ολυμπιάς, για να τον γεννήσει», στο περ. «Ενδοχώρα», τ. Αυγ. 2005. Λεντάκης Α. στη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια. Von Dalberg «Uber Meteor Kultus der Alten» («Η περί μετεωριτών κουλτούρα της αρχαιότητος»), Χαϊδελβέργη. Overbeck «Berichte der Sachs. Ges. d. Wiss.», 1864. Rocher W. H. «Rom. Myth». Schreiber στην Αρχ. Εφημ. τ. 41, 1863. Του ιδίου στο Ausf. Lex. der Griech. (*) Το παρόν κείμενο είναι απόσπασμα από το υπό έκδοση βιβλίο του Γ. Λεκάκη «Αγνωστη αρχαία Ηπειρος». Who is who Ο Γ. Λεκάκης είναι συγγραφέας (περισσότερων από 40 βιβλίων) και δημοσιογράφος. Είναι μέλος του Δ.Σ. της Εταιρείας Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας (ΕΜΑΕΜ) και του Δ.Σ. της Επιτροπής Ενημερώσεως επί των Εθνικών Θεμάτων. Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες για τη δράση και το έργο του μέσα από την προσωπική του ιστοσελίδα www. lekakis.com.