ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ Σ. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΡΟΥΣΑΝΟΥ ΜΕΤΕΩΡΩΝ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ Α ΚΕΙΜΕΝΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010 1
ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ Σ. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΡΟΥΣΑΝΟΥ ΜΕΤΕΩΡΩΝ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ Α ΚΕΙΜΕΝΟ Ὑποβλήθηκε στό Τμῆμα Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Εὐθύμιος Ν. Τσιγαρίδας Συμεών Πασχαλίδης Μαρία Καζαμία Τσέρνου Ἀθανάσιος Καραθανάσης Ἀριστοτέλης Μέντζος Ἀγγελική Τριβυζαδάκη Γλυκερία Χατζούλη «Ἡ ἔγκριση τῆς παρούσας Διδακτορικῆς Διατριβῆς ἀπό τό Τμῆμα Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δέν ὑποδηλώνει τήν ἀποδοχή τῶν γνωμῶν τοῦ συγγραφέως» (Ν.5343/1932, ἄρθρο 202, παρ. 2). 2
Στούς γονεῖς μου καί στά παιδιά μου 3
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 6 1. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΡΟΥΣΑΝΟΥ α. Ἀπό τήν ἵδρυση ἕως τήν ἀνακαίνιση. Θέση καί ὄνομα... 9 β. Οἱ νέοι κτήτορες καί ὁ διάδοχός τους.... 16 γ. Ἡ μονή κατά τήν περίοδο τῆς τουρκοκρατίας. Ἀναγέννηση καί συρρίκνωση... 21 δ. Ὁ νεότερος ἱστορικός βίος τῆς μονῆς... 24 ε. Ἡ ἀνασύσταση τῆς μονῆς... 27 στ. Μετόχια... 29 ζ. Ἅγια λείψανα καί λειψανοθῆκες... 31 η. Φορητές εἰκόνες... 31 θ. Κώδικες καί κωδικογράφοι... 32 ι. Ἡ διαθήκη τῶν κτητόρων ἱερομονάχων Ἰωάσαφ καί Μαξίμου. Συμβολή στήν ἱστορία τῆς μονῆς.... 34 2. Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ... 41 ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΣΧΕ ΙΟ - ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙ- ΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ... 47 3. α. ΤΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ 52 β. Ἡ κατάσταση διατήρησης τῶν τοιχογραφιῶν... 68 4. ΟΙ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ α. Ἡ εἰκονογραφία τοῦ τρούλου... 71 β. Ὁ Εὐχαριστιακός κύκλος... 85 γ. Ὁ κύκλος τοῦ Δωδεκαόρτου... 100 δ. Ὁ κύκλος τῶν Παθῶν... 134 ε. Ὁ κύκλος τῶν Ἑωθινῶν εὐαγγελίων... 164 στ. Τά Θαύματα καί ἡ Διδασκαλία... 174 ζ. Ὁ Θεομητορικός κύκλος... 184 η. Σκηνές ἐμπνευσμένες ἀπό τό τριώδιο... 188 θ. Σκηνές Παλαιᾶς Διαθήκης... 191 ι. Οἱ Αἴνοι... 199 5. ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΓΙΩΝ α. Ἀρχάγγελοι... 203 β. Προπάτορες... 204 γ. Προφῆτες (σέ μετάλλια)... 206 δ. Ἰωάννης ὁ Πρόδρομος... 207 ε. Ἱεράρχες... 208 στ. Ἰσαπόστολοι... 209 ζ. Ὁλόσωμοι ἅγιοι μάρτυρες... 210 η. Μάρτυρες (σέ μετάλλια)... 220 θ. Ὅσιοι καί ἀναχωρητές μοναχοί... 226 4
ι. Στυλίτες... 234 ια. Μελωδοί... 236 ιβ. Ἰαματικοί... 237 6. ΘΕΜΑΤΑ ΜΗΝΟΛΟΓΙΟΥ.. 242 7. ΕΥΤΕΡΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑ... 259 8. ΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ... 262 9. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ 9.1. ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑΣ... 266 9.2. ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ... 277 α. Οἱ συνθέσεις. Γενικά χαρακτηριστικά... 277 β. Τό τοπίο καί τό ἀρχιτεκτονικό βάθος... 278 γ. Ἡ ανθρώπινη μορφή... 279 δ. Οἱ φυσιογνωμικοί τύποι καί ἡ τεχνική ἀπόδοση τῶν μορφῶν... 282 ε. Ἡ πτυχολογία... 287 στ. Τό χρῶμα... 288 ζ. Πηγές ἔμπνευσης τοῦ ζωγράφου καί τυχόν πρωτοτυπία τῶν συνθέσεων... 290 10. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΓΑ ΠΟΥ ΤΟΥ ΑΠΟ Ι ΟΝΤΑΙ... 292 SUMMARY 298 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 305 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 307 5
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τά μοναστήρια τῶν Μετεώρων, μέ ἀδιάκοπη παρουσία ὀργανωμένου μοναστικοῦ βίου ἐδῶ καί ἑξακόσια καί πλέον χρόνια, ἀποτελοῦν τή σπουδαιότερη, μετά τό Ἅγιον Ὄρος, μοναστική πολιτεία τῆς πατρίδος μας, παγκοσμίως γνωστή ὡς χώρου ὀρθοδόξου λατρείας καί ἀσκήσεως, ἀλλά καί γιά τήν μοναδικότητα καί ἰδιαιτερότητα τοῦ τόπου. Ἡ ἐπίσκεψη στίς μονές καί τό ὑποβλητικό μοναδικοῦ φυσικοῦ κάλλους τοπίο μέ τούς ὑψίκορμους βράχους ἀποτελεῖ μοναδική ἐ- μπειρία, τόσο πνευματική, γιά τήν ἀνάταση τῆς ψυχῆς, ὅσο καί καλλιτεχνική, γιά τόν θαυμασμό τῶν ἐκκλησιαστικῶν θησαυρῶν -τοιχογραφίες, φορητές εἰκόνες, χειρόγραφα, ἀργυρᾶ ἐκκλησιαστικά σκεύη, ἱερά ἄμφια, ξυλόγλυπτα-, ἔργα ἐνάρετων τεχνιτῶν, τά ὁποῖα διεφύλαξαν ἀπό τήν φθορά τοῦ πανδαμάτορος χρόνου καί τήν ληστρική, ἴσως, διάθεση ἐπισκεπτῶν ἄλλων ἐποχῶν οἱ μοναχοί. Ἀνάμεσα στούς καλλιτεχνικούς αὐτούς θησαυρούς ἀξιόλογο ἐνδιαφέρον παρουσιάζουν οἱ τοιχογραφίες τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Ρουσάνου, γιά τίς ὁποῖες δέν ὑπάρχει μέχρι σήμερα κάποια συστηματική μελέτη τοῦ διάκοσμου, σέ ἀ- ντίθεση μέ τά ἄλλα καθολικά καί παρεκκλήσια τῶν μετεωριτικῶν μονῶν, τά ὁ- ποῖα δημοσιεύονται πλήρως ἤ μερικῶς στά ἔργα τῶν Χατζηδάκη - Σοφιανοῦ (Μεγάλο Μετέωρο), Σοφιανοῦ - Τσιγαρίδα (Μονή Ἀναπαυσᾶ), Χατζούλη (Λιτή μονῆς Βαρλαάμ), Σαμπανίκου (Παρεκκλήσι Τριῶν Ἱεραρχῶν μονῆς Βαρλαάμ) καί Vitaliotis (Saint-Etienne). Γιά τήν ἱστορία τῆς μονῆς Ρουσάνου, ὅπως καί τῶν ἄλλων μονῶν τῶν Μετεώρων, μεγάλη συμβολή στήν ἔρευνα ἀποτέλεσαν κυρίως οἱ δημοσιεύσεις τῶν ἀκάματων ἐπιστημόνων Ν. Βέη, Γ. Σωτηρίου καί Δ. Σοφιανοῦ. Ἐπιπλέον, ἡ δημοσίευση τῶν τοιχογραφιῶν τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Διονυσίου Ἁγίου Ὄρους, καθώς καί ἄρθρα κυρίως τοῦ καθηγητῆ κ. Γ. Βελένη, ἀλλά καί τοῦ κ. Λ. Δεριζιώτη γιά τόν ζωγράφο Τζώρτζη καί τό ἔργο του στό καθολικό τῆς μονῆς Δουσίκου, καθιστοῦν προσιτές τίς ἐν λόγῳ τοιχογραφίες στήν ἔρευνα καί προσφέρουν σημαντικά στοιχεῖα γιά τήν δραστηριότητα καί τό ἔργο τοῦ κρητικοῦ ζωγράφου στό Ἅγιο Ὄρος καί στή Θεσσαλία. Τό μεγάλο τουριστικό ἐνδιαφέρον ἄλλωστε τῆς περιοχῆς ἐπέβαλε ἀκόμη τήν ἔκδοση τουριστικῶν ὁδηγῶν, ὅ- που παρουσιάζεται μέ σύντομες, ἀξιόπιστες καί γλαφυρές περιγραφές ἡ ἱστορία, τό εἰκονογραφικό πρόγραμμα καί οἱ καλλιτεχνικοί θησαυροί τῶν μοναστικῶν καθιδρυμάτων (κατόψεις καί φωτογραφικό ὑλικό). Τά δεδομένα αὐτά ἀποτελοῦν πολύτιμες πληροφορίες γιά τήν ἔρευνα, τήν ἱστορία καί τήν μεταβυζαντινή ζωγραφική στό θεσσαλικό χῶρο. Μετά τήν ὁλοκλήρωση τοῦ πρώτου κύκλου τῶν μεταπτυχιακῶν μου σπουδῶν (2002) καί κατόπιν προτάσεως τοῦ ἐπόπτου καθηγητῆ κ. Εὐθ. Τσιγαρίδα, ἀνέλαβα ὡς θέμα τῆς διδακτορικῆς μου διατριβῆς τίς τοιχογραφίες τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Ρουσάνου. Συμπαραστάση καί στήριξη στό ἐνδιαφέρον μου αὐτό μοῦ προσέφερε ἡ ὁσιολογιωτάτη καθηγουμένη τῆς μονῆς Ρουσάνου μοναχή Φιλοθέη, ἡ ὁποία μέ παρακίνησε νά ἀσχοληθῶ περαιτέρω. Ἀποτέλεσμα τῆς ἐνασχόλησής μου αὐτῆς εἶναι ἡ παροῦσα μελέτη, ἡ ὁποία διαρθρώνεται σέ δέκα ἑνότητες. Στήν πρώτη ἐξετάζονται ἡ διαδρομή τῆς μονῆς μέσα στήν ἱστορία, στοιχεῖα πού προκύπτουν ἀπό τήν διαθήκη τῶν κτητόρων Ἰωάσαφ καί Μαξίμου, ἡ ἴδρυση, ἡ ἀνακαίνιση καί οἱ θησαυροί τῆς μονῆς. Στή δεύτερη δίδονται πληροφορίες γιά τήν ἀρχιτεκτονική τοῦ καθολικοῦ. Στήν τρίτη ἑ- νότητα παρουσιάζεται τό εἰκονογραφικό πρόγραμμα τοῦ καθολικοῦ καί ἀναλύε- 6
ται ἡ κατάσταση διατήρησης τῶν τοιχογραφιῶν. Στήν τέταρτη γίνεται ἐκτενής εἰκονογραφική ἀνάλυση τῶν ἐπιμέρους εἰκονογραφικῶν κύκλων σέ δέκα ὑποενότητες. Ἡ πέμπτη πραγματεύεται τίς μεμονωμένες μορφές τῶν ἁγίων, ἡ ἕκτη τά θέματα μηνολογίου μέ τίς σκηνές τῶν μαρτυρίων πού κοσμοῦν τόν χῶρο τῆς λιτῆς, ἡ ἕβδομη τήν Δευτέρα Παρουσία και ἡ ὄγδοη τά διακοσμητικά θέματα. Στήν ἔνατη σέ δύο ἐπιμέρους ὑποενότητες ἐξάγονται συμπεράσματα γιά τήν εἰκονογραφία καί τήν τεχνοτροπία συγκεκριμένα, διατυπώνονται γενικές παρατηρήσεις στήν εἰκονογραφία, ἐντάσσεται τό ἐξεταζόμενο καθολικό στήν εἰκονογραφική καί καλλιτεχνική παράδοση τῆς κρητικῆς σχολῆς ζωγραφικῆς, ἀναζητοῦνται οἱ καταβολές στά πρότυπα τοῦ ζωγράφου, ἀναλύεται ὁ τρόπος ἀπόδοσης τῶν συνθέσεων, τῆς ἀνθρώπινης μορφῆς, τῆς πτυχολογίας, τῶν χρωμάτων, παρουσιάζονται οἱ πηγές ἔμπνευσης τοῦ ζωγράφου, ἀποδίδεται ἡ διακόσμηση τοῦ καθολικοῦ στό ζωγράφο Τζώρτζη καί συνδέεται μέ τά καθολικά τῶν μονῶν Διονυσίου, Μεγάλου Μετεώρου, Δουσίκου καί Δοχειαρίου. Στή δέκατη, τέλος, ἑ- νότητα γίνεται λόγος γιά τό πρόσωπο τοῦ καλλιτέχνη καί ἀναφέρονται οἱ ἐπιστημονικές ἀπόψεις πού ἔχουν κατά καιροῦς διατυπωθεῖ. Πρέπει, ὡστόσο, νά διευκρινήσω ἐδῶ, ὅτι τά παραπάνω καθολικά δέν εἶναι πλήρως δημοσιευμένα, μέ ἐξαίρεση τίς τοιχογραφίες τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Διονυσίου, ἐνῶ γιά τήν μονή Μεγάλου Μετεώρου καί τήν μονή Δοχειαρίου γίνεται ἐπιλογή καί δημοσίευση ἐλαχίστων φωτογραφιῶν σέ λευκώματα, ἤ ἐλαχίστων σποραδικά γιά τήν μονή Δουσίκου. Ἡ ἀναφορά σέ συνθέσεις καί μεμονωμένες μορφές τῶν καθολικῶν αὐτῶν γίνεται μέ βάση τή μελέτη φωτογραφικοῦ ἀρχεῖου πού μοῦ παραχώρησε ἀγαπητός μου φίλος. Γιά τό λόγο αὐτό ἡ ἐπανάληψη σέ ὑποσημείωση, ὅτι ἡ ἀνάλυση βασίζεται στή μελέτη προσωπικοῦ ἀρχείου ἤ σέ ἐπιτόπια παρατήρηση, ἀποφεύγεται ὡς μονότονη καί κουραστική. Ἡ παροῦσα μελέτη ὑποβάλλεται ὡς διδακτορική διατριβή στό Τμῆμα Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μέ τήν ἐλπίδα νά συμβάλει θετικά στήν ἔρευνα γιά τήν μεταβυζαντινή μνημειακή ζωγραφική τοῦ 16ου αἰώνα. Ἐπιθυμῶ νά ἐκφράσω ἀπό τή θέση αὐτή τίς θερμές εὐχαριστίες καί τήν ἐγκάρδια εὐγνωμοσύνη μου στόν ὁμότιμο καθηγητή κ. Εὐθύμιο Ν. Τσιγαρίδα, κύριο ἐπιβλέποντα τῆς μελέτης μου καί δάσκαλό μου ἀπό τά πρῶτα πανεπιστημιακά χρόνια, γιά τήν ἐνθάρρυνση καί προτροπή του νά ἀσχοληθῶ μέ τό θέμα, τίς πολύτιμες συμβουλές του κατά τίς γόνιμες συζητήσεις μας σχετικά μέ τόν τρόπο ἐπιστημονικῆς προσέγγισης τοῦ θέματος καί τίς καίριες ὑποδείξεις καί διορθώσεις του, μέ τίς ὁποῖες συνέβαλε στήν ἀρτιότερη παρουσίαση τοῦ κειμένου. Εὐχαριστῶ ἐπίσης θερμά τόν ἀναπληρωτή καθηγητή κ. Συμεών Πασχαλίδη καί τήν ἐπίκουρο καθηγήτρια κ. Μαρία Καζαμία - Τσέρνου, μέλη τῆς τριμελοῦς συμβουλευτικῆς ἐπιτροπῆς, γιά τήν πρόθυμη καί φιλική συνεργασία καί βοήθειά τους. Ὀφείλω ἐπίσης νά εὐχαριστήσω θερμῶς τόν σεβασμιώτατο μητροπολίτη Σταγῶν καί Μετεώρων κ. Σεραφείμ, πολυσέβαστο ἱεράρχη τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, γιά τήν παροχή τῆς εὐλογίας καί τήν χορήγηση τῆς σχετικῆς ἀδείας μελέτης τῆς μονῆς. Ὁλόψυχες εὐχαριστίες ἐκφράζω πρός τήν ὁσιολογιωτάτη καθηγουμένη τῆς μονῆς Ρουσάνου μοναχή Φιλοθέη καί τήν περί αὐτή ἀδελφότητα γιά τήν ἄριστη συνεργασία, ἀκούραστη προθυμία, ἀμέριστη βοήθεια κατά τίς ἀ- μέτρητες ἐπισκέψεις μου στή μονή, τήν παροχή τῆς γνωστῆς μετεωριτικῆς φιλο- 7
ξενίας καί κάθε διευκόλυνσης στίς ἐκεῖ ἐργασίες μου. Ἰδιαίτερα δε εὐχαριστῶ τίς μοναχές Μαξίμη, Ἰσιδώρα καί Εὐσεβία. Εὐχαριστῶ ἐπίσης τόν ἐκλεκτό φίλο καί διδάκτορα Βυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας κ. Γεώργιο Φουστέρη γιά τήν σχεδίαση τῶν ἀναπτυγμάτων τοῦ καθολικοῦ, καθώς καί τούς ἀγαπητούς φίλους Κωνσταντῖνο Βαφειάδη καί Ἰωάννη Χουλιαρᾶ, διδάκτορες Βυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας, γιά τίς πολύτιμες ὑποδείξεις, ἐποικοδομητικές συζητήσεις καί παντοειδή βοήθειά τους. Τέλος, ἰδιαίτερη εὐγνωμοσύνη ἐκφράζω στά ἀγαπημένα μου πρόσωπα, τή σύζυγό μου Δέσποινα καί στά παιδιά μου, γιά τήν στήριξη πού μοῦ παρεῖχαν στήν πορεία τῆς ἔρευνας, τίς θυσίες, τήν ὑπομονή καί τήν ἀγάπη τους. 8
1. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΡΟΥΣΑΝΟΥ α. Ἀπό τήν ἵδρυση ἕως τήν ἀνακαίνιση. Θέση καί ὄνοµα. Ἡ ἱερά μονή Ρουσάνου εἶναι ἕνα ἀπό τά ἕξι, σέ λειτουργία σήμερα, ἐναπομείναντα μοναστήρια τῶν Μετεώρων, τῆς δεύτερης σέ σπουδαιότητα καί ἐπιρροή μοναστικῆς πολιτείας τῆς Ἑλλάδας. Εἶναι κτισμένη σέ ἕνα κατακόρυφο καί λεῖο βράχο ὕψους ἑκατό περίπου μέτρων, πάνω ἀπό τόν ἀμαξιτό δρόμο πού ὁδηγεῖ ἀπό τό χωριό Καστράκι στίς μονές τῶν Μετεώρων. Ἀπό τόν ἐξώστη τῆς μονῆς ὁ προσκυνητής ἀτενίζει τό ὑψίκορμο πέτρινο δάσος τῶν Μετεώρων, ὅπου στίς γύρω κορυφές τῶν βράχων βρίσκονται οἱ μονές Μεγάλου Μετεώρου, Βαρλαάμ, Ἁγίου Νικολάου Ἀναπαυσᾶ καί Ἁγίας Τριάδος, οἱ ἐρειπωμένες μονές Παντοκράτορος, Προδρόμου καί Ἁγίας Μονῆς, ἐνῶ στό βάθος ὑψώνονται οἱ ὁρεινοί ὄ- γκοι τῆς Πίνδου καί τοῦ Κόζιακα. Οἱ βράχοι καί οἱ σπηλιές τῶν Μετεώρων ἀποτέλεσαν χῶρο ἐγκαταβίωσης μοναχῶν καί ἀναχωρητῶν καί δημιούργησαν ἕνα εὐνοϊκό περιβάλλον γι αὐτούς πού ἤθελαν νά ἀφιερωθοῦν στό Θεό 1, πολύ πρίν ὀργανωθεῖ ὁ κοινοβιακός τρόπος ζωῆς τοῦ μετεωριτικοῦ μοναχισμοῦ. Οἱ βράχοι πού προβάλλουν κατακόρυφοι ἀπό τήν πεδιάδα, τό ἀπρόσιτο τοῦ τόπου, καθώς ἐπίσης καί τό γεγονός ὅτι ἡ πρόσβαση ἦταν δυνατή μόνο μέ τό βριζόνι δημιουργεῖ τήν ἐντύπωση ἑνός περιβάλλοντος ἀποκομμένου ἀπό τήν κίνηση τοῦ ἔξω κόσμου. Ἡ πρώτη ὀργάνωση τῆς μοναστικῆς ζωῆς στούς βράχους τῶν Μετεώρων καί κατά συνέπεια καί στό βράχο τῆς μονῆς Ρουσάνου ἀρχίζει στά μέσα τοῦ 14ου αἰώνα ὅταν ἱδρύθηκαν τά πρώτα μοναστήρια. Ἀπό πολύ νωρίτερα, ἵσως τόν 11ο αἰώνα, στίς σπηλιές τῶν βράχων ζοῦν ἀναχωρητές σέ μικρά κελλιά, τίς λεγόμενες «κέλλες», πού γιά τήν καθημερινή τούς προσευχή εἶχαν ὑποτυπώδη παρεκκλήσια, τά γνωστά «προσευχάδια» 2. Περίπου στίς ἀρχές τοῦ 12ου αἰώνα συγκροτήθηκε ἡ σκήτη τῆς Δούπιανης ἤ σκήτη τῶν Σταγῶν, στό ναό τῆς ὁποίας συ- 1 Τό ἦθος καί ὁ τρόπος ζωῆς τῶν μοναχῶν ἀναδεικνύουν τό φυσικό περιβάλλον ὅπου κατοικοῦν στό ἀρχέτυπο κάλλος του, δημιουργώντας μία ἀγαπητική σχέση μαζί του, ἀφοῦ τό προσεγγίζουν μέ διάκριση καί ἀγάπη. Ἀν. Κεσελόπουλος, Ἄνθρωπος καί φυσικό περιβάλλον, σπουδή στόν ἅγιο Συ- µεών τό Νέο Θεολόγο, σ. 227 228. Ὁ ἴδιος, Οἱ ἱερεῖς καί τό φυσικό περιβάλλον, Κληρ 27 (1995), σ. 83 97. Σ. Μπαλατσούκας, Οἱ ἅγιοι καί τό φυσικό περιβάλλον, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 128. Νικοδήμη μοναχή Ἁγιοστεφανίτισσα, Ἡ σχέση ἀνθρώπινης δηµιουργίας καί φυσικοῦ περιβάλλοντος στήν ὀρθόδοξη µοναχική παράδοση καί ἡ ἀποτύπωσή της στήν µοναστική πολιτεία τῶν Ἁγίων Μετεώρων, στόν τόμο Ἡ Καλαµπάκα µέσα ἀπό τήν ἱστορία της, εἰσηγήσεις πρακτικά Β ἱστορικοῦ συνεδρίου Καλαµπάκας, Καλαμπάκα 2005, σ. 267 285. Βλ. ἐπίσης τά πρακτικά διατμηματικοῦ συμποσίου «Ὀρθοδοξία καί φυσικό περιβάλλον», πού διοργανώθηκε ἀπό τά τμήματα Θεολογίας, Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας, Δασολογίας καί Φυσικοῦ Περιβάλλοντος τοῦ ΑΠΘ στίς 3-4 Ἀπριλίου 1997. 2 Ν. Βέης, Συµβολή εἰς τήν ἱστορίαν τῶν µονῶν τῶν Μετεώρων, Βυζ 1 (1909), σ. 236 θ, 245, 248. Ἀδ. Ἀδαμαντίου, Ἐργασίαι ἐν Μετεώροις, ΠΑΕ 1909, σ. 215. Ἰ. Βογιατζίδης, Τό χρονικό τῶν Μετεώρων, Ἱ- στορική ἀνάλυση καί ἑρµηνεία, ΕΕΒΣ 1 (1924), 2 (1925), σ. 176 178. Ἰ. Παπασωτηρίου, Τά Μετέωρα, Τρίκαλα 1934, σ. 7. Δ. Σοφιανός, Μετέωρα, σ. 5 10. Ν. Νικονάνος, Μετέωρα, Τά µοναστήρια καί ἡ ἱστορία τους, Ἀθήνα 1992, σ. 18 19. Ν. Νικονάνος, Τό ἐκκλησάκι τῆς Παναγίας ούπιανης ἤ Ζωοδόχου Πηγῆς στό Καστράκι Καλαµπάκας, Τρικ 2 (1982), σ. 99. Θ. Νημᾶς, Μετέωρα Καλαµπάκα (ἱστορία-µνηµεῖα-τουρισµός), Θεσσαλονίκη 1990 2, σ. 42. Χρ. Μότσιου, Οἱ ἅγιοι τῶν Μετεώρων, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 19, ἀδημ. διδ. διατρ. Σ. Χούλια - Τζ. Ἀλμπάνη, Μετέωρα, Ἀρχιτεκτονική - Ζωγραφική, Ἀθήνα 1999, σ. 11. 9
γκεντρωνόταν οἱ ἐρημίτες πατέρες κάθε Κυριακή γιά νά τελέσουν καί συμμετάσχουν στή θεία Λειτουργία ἀπό κοινοῦ 3. Ἡ σκήτη ὑπαγόταν στήν ἐπισκοπή Σταγῶν 4, ὁ προϊστάμενος ἔφερε τόν τίτλο τοῦ «Πρώτου», δηλαδή τοῦ καθηγουμένου τῆς σκήτης, κυβερνοῦσε τά γύρω ἀσκηταριά καί εἶχε ὡς ἕδρα τό ναό τῆς Δούπιανης πού ἦταν ἀφιερωμένος στήν Παναγία 5. Ἡγετική μορφή σέ αὐτό τό στάδιο τοῦ Μετεωριτικοῦ μοναχισμοῦ ἀναδεικνύεται ὁ «Πρῶτος» τῆς σκήτης τῶν Σταγῶν καί καθηγούμενος τῆς Δούπιανης Νεῖλος 6, μέ ἐνέργειες τοῦ ὁποίου ἡ σκήτη ἀπέκτησε προνόμια καί ἔκτισε στά γύρω σπήλαια τέσσερις ναούς. Τό 1490 καταργεῖται ὁ τίτλος τοῦ «Πρώτου» 7 καί ἡ σκήτη ἀποσπᾶται ἀπό τήν ἐπισκοπή. Κύρια ἡγετική μορφή στή διαμόρφωση, συγκρότηση καί ὀργάνωση τοῦ μοναχικοῦ βίου τῶν Μετεώρων στό 14ο αἰώνα ἀναδεικνύεται ὁ Ἀθανάσιος ὁ Μετεωρίτης 8, ὁ ὁποῖος ἵδρυσε τή μονή Μεγάλου Μετεώρου. Ἡ ἀσκητικότητα καί ἡ φήμη 3 Ἀδαμαντίου, ὅ. π., σ. 213. Νικονάνος, Παναγία ούπιανη, σ. 99, ὅπου γίνεται καί ἡ ἀρχιτεκτονική περιγραφή καί ἡ χρονολόγηση τοῦ ναοῦ. Δ. Σοφιανός, Ἑξακόσια χρόνια ὀργανωµένης µοναστικῆς παρουσίας στά Μετέωρα. Ἱστορική τεκµηρίωση, Τρικ 11 (1991), σ. 102. Ὁ ἴδιος, Μετέωρα, Σύντοµο ἱστορικό διάγραµµα τῆς µοναχοπολιτείας τῶν Σταγῶν, στό Ὁ θησαυρός τῆς Ὀρθοδοξίας 2000 χρόνια ἱστορία, µνηµεῖα, τέχνη, Ἀθήνα 2000, σ. 318 320. Ν. Ἀντωνόπουλος, Τό καθεστώς τῶν µονῶν τῶν Μετεώρων ΝΕ 128 (1990), σ. 1301 1305. Μότσιου, ὅ. π., σ. 22. 4 Βέης, Συµβολή, σ. 196 198. Βογιατζίδης, ὅ. π., σ. 149 153. Ν. Γιαννόπουλος, Τά ἐν Θεσσαλίᾳ Μετέωρα, ΕπΝ 1 (1891), σ. 31. Παπασωτηρίου, Μετέωρα, σ. 8 10. Γιά τήν ἱστορία τῆς ἐπισκοπῆς Σταγῶν, βλ. Ἐ. Βρανούση, Τό ἀρχαιότερο σωζόµενο ἔγγραφο γιά τή θεσσαλική ἐπισκοπή Σταγῶν (τοῦ ἔτους 1163), Συµ 7 (1987), σ. 19 31. Δ. Σοφιανός, Acta Stagorum. Τά ὑπέρ τῆς θεσσαλικῆς ἐπισκοπῆς Σταγῶν παλαιά βυζαντινά ἔγγραφα (τῶν ἐτῶν 1163, 1336 καί 1393). Συµβολή στήν ἱστορία τῆς ἐπισκοπῆς, Τρικ 13 (1993), σ. 17 53. Ὁ ἴδιος, Σύντοµο ἱστορικό διάγραµµα τῆς ἐπισκοπικῆς ἱστορίας τῶν Σταγῶν, στόν τόμο Ἡ Καλαµπάκα µέσα ἀπό τήν ἱστορία της, εἰσηγήσεις πρακτικά Α ἱστορικοῦ συνεδρίου Καλαµπάκας, Καλαμπάκα 2001, σ. 93 113. Ἐλ. Καρακίτσιος, Οἱ Σταγοί µέσα ἀπό κατάστιχα τῶν ἱερῶν ναῶν Ἁγίων Μετεώρων, στόν τόμο Ἡ Καλαµπάκα µέσα ἀπό τήν ἱστορία της, εἰσηγήσεις πρακτικά Α ἱστορικοῦ συνεδρίου Καλαµπάκας, Καλαμπάκα 2001, σ. 125 154. Ὁ ἴδιος, Οἱ Σταγοί (Καλαµπάκα) καί ἡ περιφέρειά των κατά τόν 18ο αἰώνα ὡς ἐµφαίνεται εἰς τό 252 χειρόγραφον τῆς ἱερᾶς µονῆς Βαρλαάµ τῶν Ἁγίων Μετεώρων, στόν τόμο Ἡ Καλαµπάκα µέσα ἀπό τήν ἱστορία της, εἰσηγήσεις πρακτικά Β ἱστορικοῦ συνεδρίου Καλαµπάκας, Καλαμπάκα 2005, σ. 185 214. 5 Γ. Σωτηρίου, Βυζαντινά µνηµεῖα τῆς Θεσσαλίας ΙΓ καί Ι αἰώνος, ΕΕΒΣ 9 (1932), σ. 382 415, ἰδιαίτερα σ. 385. Ὁ ἴδιος, Αἱ µοναί τῶν Μετεώρων, Τρικ 10 (1990), σ. 49 85, ἀναδ. Βογιατζίδης, ὅ. π., σ. 166, 213. Παπασωτηρίου, ὅ. π., σ. 8 κ. ἑ. Νικονάνος, Παναγία ούπιανη, σ. 99 110. Ὁ ἴδιος, Βυζαντινοί ναοί τῆς Θεσσαλίας, Ἀθήνα 1989, σ. 69 75, εἰκ. 26 27. Ἀντωνόπουλος, ὅ. π., σ. 1301 1302. Σοφιανός, Μετέωρα, σ. 5 10. Ὁ ἴδιος, Ἑξακόσια χρόνια, σ. 101 102. Ὁ ἴδιος, Ἱστορικό διάγραµµα, σ. 318 320. Νικονάνος, Μετέωρα, σ. 18. Νημᾶς, ὅ. π., σ. 42. 6 Ἡ ἐξάρτηση ἦταν τυπική, περιοριζόταν στήν πνευματική ὑποτέλεια καί ἀφοροῦσε στήν καταβολή ἐτήσιου φόρου, πού ἦταν ἕνα λίτρο καθαροῦ κεριοῦ. Βλ. Γιαννόπουλος, Μετέωρα, σ. 31, 34 35, 92. Σοφιανός, Ἑξακόσια χρόνια, σ. 111. Ὁ ἴδιος, Ἱστορικό διάγραµµα, σ. 320. Μότσιου, ὅ. π., σ. 24. Γιά τόν «Πρῶτο» τῆς σκήτης τῶν Σταγῶν Νεῖλο, βλ. Ἀδαμαντίου, ὅ. π., σ. 215. Βογιατζίδης, ὅ. π., σ. 167 169. Σωτηρίου, Βυζαντινά µνηµεῖα σ. 385. Ν. Σκουβαρᾶς, Μετέωρα, ΘΗΕ 8, σ. 1078 1079. M. Lascaris, Byzantinoserbica saeculi XIV Deux chartes de Jean Uroš, dernier Némanide (novembre 1372, indiction XI), Byz 25-27 (1955-57), σ. 295 309. Γιά τούς μετά τόν Νεῖλο «Πρώτους», βλ. Βογιατζίδης, ὅ. π., σ. 170 182. 7 Ἀδαμαντίου, ὅ. π., σ. 215, 227 228. Σκουβαρᾶς, Μετέωρα, σ. 1078. Ἀντωνόπουλος, ὅ. π., σ. 1302. 8 Γιά τόν βίο τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου, βλ. Σπ. Λάμπρου, Συµβολαί εἰς τήν ἱστορίαν τῶν µονῶν τῶν Μετεώρων, ΝΕ 2 (1905), σ. 61 87. Βέης, Συµβολή, σ. 237 260. Βογιατζίδης, ὅ. π., σ. 177. Δ. Σοφιανός, Ὅ- σιος Ἀθανάσιος ὁ Μετεωρίτης. Βίος, ἀκολουθία, συναξάρια, Μετέωρα 1990, σ. 36 58. Ὁ ἴδιος, Ἑξακόσια χρόνια, σ. 107 109. Ὁ ἴδιος, Ὁ Συντάκτης τοῦ βίου τοῦ ὁσίου Ἀθανασίου τοῦ Μετεωρίτη, γνωστός γραφέας µετεωρικῶν χειρογράφων (τέλη Ι - ἀρχές ΙΕ αἰ), Τρικ 16 (1996), σ. 8 10. Ὁ ἴδιος, Οἱ 10
11
πού ἀπέκτησε ἔφερε κοντά του πολλούς μοναχούς καί ἔβαλε τά θεμέλια γιά τήν πρώτη μορφή ὀργάνωσης τοῦ κοινοβιακοῦ μοναχισμοῦ, δίνοντας ἔτσι ἰδιαίτερη ἀκμή καί ἄνθηση στή μοναχική ζωή τῶν Μετεώρων καί τῆς εὐρύτερης περιοχῆς στά ἑπόμενα χρόνια μέ τήν ἴδρυση ἤ καί ἀνακαίνιση νέων μονῶν τόν 16ο καί 17ο αἰώνα, ὅπως ἡ μονή Ἁγίας Τριάδος στόν Ὄλυμπο (1541), Δουσίκου, Βητουμᾶ, ὁσίου Νικάνορος στή Ζάβορδα, Τιμίου Προδρόμου Βεροίας (τέλη 15ου), Ξενιᾶς στήν Ὄρθρυ, Κορώνας, Σωσίνου, Φλαμουρίου καί Σουβριᾶς στό Πήλιο, Πέτρας στά Ἄγραφα, Δολιανῶν κ.ἄ. Σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες ἀναδεικνύονται ὁ ὅσιος Νικάνορας (1491-1549), ὁ ὅσιος Διονύσιος, ὁ Βησσαρίων Β μητροπολίτης Λαρίσης (1489-1540) καί ὁ ἀνεψιός του Νεόφυτος, ὁ ὅσιος Συμεών ὁ ἀ- νυπόδητος ( 1594), ὁ Γεράσιμος ὁ νέος (1509-1579), ὁ Διονύσιος Αἰγίνης (1546-1622), ὁ ὅσιος Δαβίδ ὁ ἐν Εὐβοίᾳ, ὁ Νεκτάριος καί Θεοφάνης οἱ Ἀψαράδες στό νησί τῶν Ἰωαννίνων. Ὅλοι αὐτοί μέ τήν πνευματική δράση τους συμβάλλουν καθοριστικά στήν ἀνασύσταση τοῦ μοναχισμοῦ καί στήν ἀνασύνταξη τῶν δυνάμεων τοῦ ἔθνους 9. Γιά τήν πρώτη ἐποχή τῆς μονῆς δέν γνωρίζουμε κάτι συγκεκριμένο, καθώς δέν ἔχει σωθεῖ κάποιο ἔγγραφο πού θά μποροῦσε νά μας δώσει στοιχεῖα γιά τόν ἱδρυτή καί γιά τόν χρόνο κατοίκησης τοῦ βράχου τῆς μονῆς Ρουσάνου γιά πρώτη φορά ἀπό μοναχούς. Ἡ ἀκριβής ἡμερομηνία καί οἱ περιστάσεις ἱδρύσεως παραμένουν ἄγνωστες, ὅπως συμβαίνει ὅταν δέν διαθέτουμε τόν βίο τοῦ ἱδρυτοῦ. Ὁ ἡγούμενος τῆς μονῆς Μεγάλου Μετεώρου ἀρχιμανδρίτης Πολύκαρπος Ραμμίδης 10 διατυπώνει στά 1882 τήν γνώμη, ὅτι «ὁ σκόπελος οὔτος κατῳκήθη τό πρῶτον» ἀπό κάποιον μοναχό Νικόδημο καί τόν ὑποτακτικό του Βενέδικτο τό 1388, καί ἑπομένως τότε ἔγινε ἡ πρώτη κατοίκηση τοῦ βράχου ἀπό μοναχούς. Χρονολογικά, ὅμως, τό γεγονός αὐτό δέν βρίσκει ἔρεισμα στίς πηγές, καθώς μέχρι σήμερα δέν ἔχει ἐπισημανθεῖ πηγή πού νά μαρτυρεῖ τήν ὕπαρξη τῆς μονῆς κατά τόν 13ο αἰώνα. κτήτορες τοῦ Μεγάλου Μετεώρου ὅσιος Ἀθανάσιος καί ὅσιος Ἰωάσαφ καί οἱ µετακινήσεις τους ἀπό καί πρός τό Ἅγιον Ὄρος ὡς συνέπεια τουρκικῶν ἐπιδροµῶν καί κατακτήσεων (Ι αἰ.), Τρικ 18 (1998), σ. 145 156. Ὁ ἴδιος, Ἱστορικό διάγραµµα, σ. 324. Ἀντωνόπουλος, ὅ. π., σ. 1302. Μότσιου, ὅ. π., σ. 26, 64 104. Γιά τήν τουρκική κατάκτηση τῆς Θεσσαλίας στά τέλη τοῦ 1393 μέ ἀρχές τοῦ 1394 ἀπό τούς Τούρκους, βλ. N. Beldiceanu - P. S. Năsturel, La Thessalie entre 1454/55 et 1506, ΘΗ 19 (1991), σ. 121 123. Ἀλ. Σαββίδης, Τά προβλήµατα γιά τήν ὀθωµανική κατάληψη καί τήν ἐξάπλωση τῶν κατακτητῶν στό θεσσαλικό χῶρο, ΘΗ 28 (1995), σ. 36 40. 9 Σχετικά μέ τό θέμα αὐτό, βλ. Μ. Χατζηδάκης, Μεταβυζαντινή τέχνη 1430-1830. Μακεδονία 4000 χρόνια ἑλληνικῆς ἱστορίας καί πολιτισµοῦ, Ἀθήνα 1982, σ. 410 412, 414 420. Χ. Πατρινέλης, Ὁ Ἑλληνισµός κατά τήν πρώιµη τουρκοκρατία (1453-1600). Γενικές παρατηρήσεις καί συσχετισµοί µέ τήν ἱστορική ἐξέλιξη τῆς µεταβυζαντινῆς τέχνης, ΧΑΕ 16 (1992), σ. 33 38. Σ. Βογιατζῆς, Συµβολή στήν ἱστορία τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀρχιτεκτονικῆς τῆς κεντρικῆς Ἑλλάδος κατά τό 16ο αἰώνα, Οἱ µονές ἁ- γίου Βησσαρίωνος ( ούσικο) καί τοῦ ὁσίου Νικάνορος (Ζάβορδας), Ἀθήνα 2000, σ. 25. Μ. Παρχαρίδου - Ἀναγνώστου, Παρατηρήσεις στό εἰκονογραφικό πρόγραµµα τῶν µοναστηριακῶν ναῶν τῆς δυτικῆς Μακεδονίας σέ σχέση µέ τήν «ἀναγέννηση» τοῦ 16ου αἰώνα, στόν τόμο Γρεβενά, ἱστορία τέχνη πολιτισµός, πρακτικά συνεδρίου 2002, σ. 148 164. 10 Π. Ραμμίδης, Τά Μετέωρα, ἐν Ἀθῆναις 1882, σ. 32. Τήν γνώμη τοῦ Ραμμίδη ἐπαναλαμβάνουν καί οἱ Θ. Μητσικώστα, Τό πέτρινο δάσος, σ. 190. Σοφιανός, Μετέωρα, σ. 73. Θεοχ. Προβατάκης, Μετέωρα, ἱστορία τῶν µονῶν καί τοῦ µοναχισµοῦ, σ. 50. Ὁ Νικονάνος, Μετέωρα, σ. 67, διατυπώνει τήν ἄποψη ὅτι ἡ πρώτη ἄνοδος στό βράχο τῆς μονῆς Ρουσάνου πιθανόν νά ἔγινε πρίν τό πρῶτο μισό τοῦ 12ου αἰώνα. Ὁ Νημᾶς ἔχει τήν γνώμη ὅτι ἱδρύθηκε τό 1288. Νημᾶς, ὅ. π, σ. 54. 12
Γιά τήν ὀνομασία τῆς μονῆς Ρουσάνου δέν ὑπάρχουν βάσιμα στοιχεῖα πού θά μποροῦσαν μέ βεβαιότητα νά μᾶς πληροφορήσουν. Τό κενό πού δημιουργεῖ ἡ σιωπή τῶν πηγῶν μᾶς ὁδηγεῖ στό νά καταλήξουμε σέ διάφορες ὑποθέσεις καί εἰκασίες. Μιά πρώτη ὑπόθεση μᾶς ὁδηγεῖ στό συμπέρασμα ὅτι ἡ μονή ὀ- νομάστηκε ἔτσι ἀπό τόν πρῶτο οἰκιστή τοῦ βράχου. Μία δεύτερη ὑπόθεση ἔχει σχέση μέ τήν καταγωγή τοῦ κτήτορα ἀπό τό χωριό Ρωσσάνα τῆς Θεσσαλίας 11, τό ὁποῖο ἔδωσε τό ὄνομα στή μονή, ἐνῶ κατά τήν γνώμη τοῦ Πορφύριου Οὐσπένσκυ ἡ μονή ἔλαβε τό ὄνομά της ἀπό δύο Ρώσους στήν καταγωγή μοναχούς πού ὑ- πῆρξαν οἱ ἱδρυτές της 12. Σύμφωνα μέ μία ἄλλη ὑπόθεση ἡ μονή ἔλαβε τό ὄνομά της ἀπό τόν χορηγό τῆς διακόσμησης τοῦ καθολικοῦ τόν ἱερομόναχο Ἀρσένιο 13, κατά παραφθορά τοῦ ὀνόματός του ἀπό Ἀρσένιος σέ Ἀρσένος, τ Ἀρσένο, Ρουσάνος. Ἡ μονή Ρουσάνου, ἀφιερωμένη ἀπό τήν ἵδρυσή της στή Μεταμόρφωση τοῦ Σωτῆρος, εἶναι περισσότερο γνωστή μέ τήν ἐπωνυμία τοῦ Ρουσάνου, ἀπό τό ὄνομα πιθανόν τοῦ πρώτου κτήτορα, ἀπό τό 1300 περίπου χωρίς μεταβολή, πολύ πρίν τήν ἡγουμενία τοῦ χορηγοῦ τῆς ἱστόρησης τοῦ καθολικοῦ ἱερομοναχοῦ Ἀρσενίου, καθώς στό διαθηκῶο γράμμα τῶν κτητόρων μοναχῶν Ἰωάσαφ καί Μαξίμου ἡ μονή ἦταν ἤδη γνωστή μέ τό ὄνομα Ρουσάνου, ἀφοῦ ἀναφέρεται «τόν τοῦ Ρουσάνου λίθον ἐλάβομεν καί κατά δεσποτείαν ἔχειν τοῦτον συνεχωρήθημεν» καί στό τέλος τοῦ τυπικοῦ «κ(αί) ἐτέθη ἐν τῆ ῥηθείση σεβασμία μονῆ τοῦ σ(ωτῆ)- ρ(ο)ς ἡμῶν Ἰ(ησο)ῦ Χ(ριστο)ῦ, τῆ ἐπικαλουμένη τοῦ Ρουσάνου» 14. Ἡ μνεία τῆς μονῆς στό τυπικό τῶν κτητόρων ἀποδεικνύει ὅτι ἡ μονή ἦταν γνωστή μέ αὐτό τό ὄ- νομα σέ ἔγγραφα ἀπό τήν τρίτη δεκαετία τοῦ 16ου αἰώνα πρίν ἀκόμη ἀνακαινισθεῖ ἀπό τούς δύο μοναχούς. Σέ σημείωμα πού ὑπάρχει σέ μηναῖο τῆς μονῆς, πού σήμερα βρίσκεται στήν Ἐθνική Βιβλιοθήκη τῆς Ἑλλάδος, ἀναγράφεται ἡ μνεία τοῦ κωδικογράφου τῆς μονῆς Παρθένιου «Ἐτελειώθη τό παρόν βιβλίον διά Παρθενίου ἱερομονάχου ἐν τῶ στύλω τῆς Μονῆς τῆς καλουμένης Ρουσάνου ἐν τῷ θέματι τοῦ Μετεώρου ἐν ἔτει Ζοδ ίνδ θ ης» (1566) 15. Ἡ ἐπωνυμία Ρουσάνου ὑ- πάρχει καί σέ ἔγγραφο μέ ἡμερομηνία 28 Νοεμβρίου 1742, ὅπου στίς ἐδαφικές διαφορές μεταξύ τῶν μονῶν Ἁγίου Νικολάου Ἀναπαυσᾶ καί Μεγάλου Μετεώρου τά ρυάκια τῶν μονῶν Ρουσάνου καί Καλλιστράτου ἀποτελοῦν τά φυσικά ὅ- 11 Ραμμίδης, ὅ. π., σ. 32. Μητσικώστα, Πέτρινο δάσος, σ. 190. 12 Μητσικώστα, Πέτρινο δάσος, σ. 190. 13 Σύμφωνα μέ τήν ἐπιγραφή ἱστόρησης τοῦ καθολικοῦ πού ἔγινε στά 1560, χορηγός τῆς διακόσμησης ὑπῆρξε ὁ ἱερομόναχος Ἀρσένιος. Σοφιανός, Μετέωρα, σ. 73. Ἰ. Χατζηφώτης, Τά κάστρα τῆς Ὀρθοδοξίας, Μετέωρα, Ἀθήνα 1998, σ. 95. Προβατάκης, Μετέωρα, σ. 50. Νικονάνος, Μετέωρα, σ. 67. Μητσικώστα, Πέτρινο δάσος, σ. 189. Σπ. Κοντογιάννης, Ἅγια Μετέωρα, ἡ ἱερή λιθόπολη τῶν Σταγῶν, στό Πρακτικά Πανελληνίου Μοναστικοῦ Συνεδρίου, Ἅγια Μετέωρα 1990, σ. 53. Εὐ. Λέκκος, Τά ἑλληνικά µοναστήρια, σ. 334. Γιά τήν ἐπιγραφή ἱστόρησης θά ἀναφερθοῦμε παρακάτω. 14 Πρέπει νά ἐπισημανθεῖ ὅτι στήν ἐπιγραφή ἱστόρησης τοῦ καθολικοῦ δέν μνημονεύεται καί δέν ἀ- ναφέρεται γιά τήν μονή ἡ προσωνυμία τοῦ Ρουσάνου. Βλ. Δ. Σοφιανός, Ἡ διαθήκη (ἔτους 1545) τῶν κτητόρων τῆς µονῆς Ρουσάνου ἱεροµονάχων Ἰωάσαφ καί Μαξίµου, συµβολή στήν ἱστορία τῆς µονῆς, Τρικ 12 (1992), σ. 18, ὅπου ἀναλύεται διεξοδικά τό διαθηκῶο γράμμα τῶν κτητόρων μοναχῶν Ἰωάσαφ καί Μαξίμου. Ἡ προσωνυμία τῆς ἁγίας Βαρβάρας εἶναι σύγχρονη καί ὀφείλεται στήν εὔρεση μίας μικρῆς φορητῆς εἰκόνας τῆς ἁγίας. Γιά τό λόγο αὐτό ὑπάρχει καί μικρό ἱερό παρεκκλήσι ἀφιερωμένο πρός τιμή της. 15 Ἰ. Σακκελίωνος - Ἀ. Σακκελίωνος, Κατάλογος τῶν χειρογράφων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθῆναις 1892, σ. 153, ἀριθμ. 843. Λάμπρου, Συµβολαί, σ. 154 155. Ἀδαμαντίου, ὅ. π., σ. 218. Ν. Γιαννόπουλος, Τά Μετέωρα µελέτη ἱστορική καί τοπογραφική, Βόλος 1926, σ. 94. 13
14
15
ρια τῶν κτημάτων 16. Τέλος, στήν παλαιά σφραγίδα τῆς μονῆς, πού τώρα δέν γνωρίζουμε πού βρίσκεται, ὑπῆρχε ἡ ἐπωνυμία Ρουσάνου 17. Γιά τά κτίρια τῆς μονῆς πού ὑπῆρχαν πάνω στό βράχο αὐτή τήν ἐποχή δέν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα. Τό βέβαιο εἶναι πώς ὅταν ἀνέβηκαν στό βράχο ὁ Ἰωάσαφ καί ὁ Μάξιμος ὑπῆρχαν σέ ἀξιοθρήνητη κατάσταση, κατεστραμμένα ἀ- πό τήν ἐγκατάλειψη καί τήν φθορά τοῦ χρόνου, τό ἀφιερωμένο στή Μεταμόρφωση τοῦ Κυρίου καθολικό καί κάποια ἄλλα βοηθητικά κτίσματα τοῦ 13ου καί 14ου αἰώνα, ὅπως ἀναφέρεται στό διαθηκῶο γράμμα 18. Κατά τή διάρκεια τῶν τριῶν αὐτῶν αἰώνων ἡ μονή Ρουσάνου ἀκολουθοῦσε τήν πενιχρή ζωή της, φθάνοντας σιγά σιγά στήν ἐγκατάλειψη. Ἱδρυμένη πιθανόν τόν 13ο αἰώνα καί ἀφιερωμένη στήν Μεταμόρφωση τοῦ Κυρίου πέρασε, ἐ- νῶ ἦταν κατεστραμμένη, στή δικαιοδοσία τῆς μονῆς Μεγάλου Μετεώρου, ὅπου ἔμεινε μέχρι τήν ἐπανίδρυσή της ἀπό τούς νέους κτήτορες μοναχούς Ἰωάσαφ καί Μάξιμο. β. Οἱ νέοι κτήτορες καί ὁ διάδοχός τους. Ἡ μονή Ρουσάνου, ὅπως τήν περιγράψαμε παραπάνω, βρισκόταν σέ κατάσταση παρακμῆς καί ἐγκατάλειψης, ἔχοντας ἐμφανή τά σημάδια τῆς φθορᾶς τοῦ πανδαμάτορος χρόνου. Κανεῖς δέν μπορεῖ νά γνωρίζει πιό θά ἦταν τό μέλλον τῆς μονῆς ἐάν δέν ἐρχόταν νά μονάσουν στά Μετέωρα οἱ ἀδελφοί Ἰωάσαφ καί Μάξιμος ἀπό τά Ἰωάννινα. Στό τυπικό τῆς μονῆς οἱ δύο ἀδελφοί ἐμφανίζονται ὡς οἱ ἀρχικοί κτήτορες. Οἱ πληροφορίες πού ἔχουμε γιά τή ζωή τους χάνονται στά βάθυ τῶν αἰῶνων, ἀφοῦ δέν ὑπάρχουν κύριες πηγές, πέραν τοῦ τυπικοῦ, πού νά μᾶς πληροφοροῦν ποῦ καί πότε γεννήθηκαν, πότε ἐγκατέλειψαν τόν κόσμο καί ἔγιναν μοναχοί. Τό μόνο πού γνωρίζουμε εἶναι τά ὀνόματά τους πού ὑπάρχουν στό τέλος τοῦ διαθηκώου γράμματος καί τόν τόπο καταγωγῆς τους. Γιά τήν οἰκογένειά τους δέν ἔχουμε ἐπίσης κάποιες πληροφορίες ἀπό τίς πηγές. Ἡ ἔλευση τῶν δύο αὐταδέλφων μοναχῶν Μαξίμου καί Ἰωάσαφ στά Μετέωρα θά πρέπει νά τοποθετηθεῖ γύρω στά 1510 19. Θά πρέπει καί ἐδῶ νά ἀνεχθοῦμε τήν σιωπή τῶν πηγῶν καί νά δεχθοῦμε ὡς πιθανή τήν ἔλευση στά Μετέωρα τῶν δύο ἀδελφῶν μαζί μέ τούς κτήτορες τῆς μονῆς Βαρλαάμ, ἀδελφούς ἐπίσης, μοναχούς Νεκτάριο καί Θεοφάνη, οἱ ὁποῖοι καταγόταν ἐπίσης ἀπό τά Ἰωάννινα 20. Ἐνῶ ἦταν ἤδη μοναχοί στό νησί τῶν Ἰωαννίνων ὑπό τήν πνευματική καθο- 16 Ὁ ἐπίσκοπος Σταγῶν καί Δούπιανης Θεοφάνης δίνει στίς 20 Νοεμβρίου 1748 συμβιβαστική λύση στή διαφωνία πού ὑπῆρχε μεταξύ τῶν δύο μονῶν. Βογιατζίδης, ὅ. π., σ. 176. Φ. Κοτοπούλης, Τά Μετέωρα, Ἀθήνα 1973, σ. 140 141. 17 Μητσικώστα, Πέτρινο δάσος, σ. 189. Πιθανόν εἶναι ἡ σφραγίδα αὐτή νά φυλάσσεται στή μονή Ἁγίου Στεφάνου στή συλλογή μέ τά χειρόγραφα. 18 Σοφιανός, ιαθήκη, σ. 20, 25. Στό τυπικό τῶν κτητόρων τό μοναστήρι χαρακτηρίζεται ὡς «ἠρημωμένον τῶν κατοίκων». 19 Τήν χρονολογία αὐτή ἀναφέρει ὁ Κοντογιάννης χωρίς ὡστόσο νά τήν τεκμηριώνει. Κοντογιάννης, ὅ. π., σ. 53. Ὁ Ἀδαμαντίου, ὅ. π., σ. 218, ὑποστηρίζει ὅτι ἱδρύθηκε τόν 15ο αἰώνα. 20 Γιά τό βίο, τήν δράση καί τό ἔργο τῶν μοναχῶν Νεκταρίου καί Θεοφάνη καί τόν οἶκο τῶν Ἀψαράδων, βλ. Λάμπρου, Συµβολαί, σ. 107 114. Βογιατζίδης, ὅ. π., σ. 87 92. Σκουβαρᾶς, Μετέωρα, σ. 1084 1086. Κοτοπούλης, Μετέωρα, σ. 125 126. Μητσικώστα, Πέτρινο δάσος, σ. 102 103. Θ. Μητσικώστα, Στό βράχο τῆς ἰσάγγελης πολιτείας, οἱ ἅγιοι κτήτορες τοῦ Βαρλαάµ, Ἅγια Μετέωρα 1994, σ. 192 198. Ἀν. Τούρτα, Νεκτάριος καί Θεοφάνης οἱ Ἀψαράδες καί ἡ µονή τοῦ Προδρόµου στό Νησί τῶν 16
δήγηση τοῦ γέροντός τους ὁσίου Σάββα, μετά τήν κοίμησή του πηγαίνουν τόν Ἀ- πρίλιο τοῦ 1505 στήν μονή Ὁσίου Διονυσίου στό Ἅγιο Ὄρος, γιά νά ἐπιστρέψουν ἀργότερα πάλι στό Νησί, ὅπου διαπιστώνουν τήν κατάληψη τοῦ ἀσκητηρίου τους ἀπό ἄλλους μοναχούς. Γιά ἄγνωστο ὅμως λόγο 21, μετά ἀπό τέσσερα χρόνια παραμονῆς στό νέο τους ἀσκητήριο στό Νησί, ἦρθαν στά Μετέωρα τό 1510-11 καί μόνασαν ἀρχικά στόν βράχο τῆς μονῆς Τιμίου Προδρόμου καί ἀργότερα ἵδρυσαν τή μονή Βαρλαάμ. Τό γεγονός ὅτι στό βράχο τῆς μονῆς Ρουσάνου δέν σωζόταν τίποτα ἀπό τό ἀρχικό καθολικό καί τά κελλιά, παρά μόνο ἐρείπια αὐτῶν, ὅπως μαρτυρεῖται στό διαθηκῶο γράμμα τῶν κτητόρων, σέ συνδυασμό μέ τήν παραχώρηση στούς μοναχούς Ἰωάσαφ καί Μάξιμο τοῦ βράχου τῆς μονῆς Ρουσάνου στά 1527 μέ 1529, μᾶς ὁδηγεῖ στό συμπέρασμα ὅτι οἱ δύο μοναχοί δέν ἦταν τελείως ἄγνωστοι στούς Μετεωρίτες πατέρες. Ἑπομένως, θά πρέπει νά δεχθοῦμε, ἔστω καί ὑποθετικά, ἀφοῦ οἱ πηγές δέν τό μαρτυροῦν, ὅτι ὁ Ἰωάσαφ καί ὁ Μάξιμος μαθήτευσαν κοντά στό Νεκτάριο καί Θεοφάνη 22, γνώρισαν ἀπό αὐτούς τήν πατερική διδασκαλία καί τή μοναχική ἄσκηση στή μονή Τιμίου Προδρόμου ἀρχικά καί στή συνέχεια στή μονή Βαρλαάμ, ὅπου βοήθησαν στήν ἀνοικοδόμησή της καί μόνασαν μαζί ἕως τό 1529. Ἡ μικρή ἄλλωστε ἀπόσταση μεταξύ τῶν δύο μονῶν, καθώς ἐπίσης καί τό γεγονός τῶν ἀντίξοων συνθηκῶν διαβίωσης στόν Ἰωαννίνων, ἨπΧρ 22 (1980), σ. 66 88. Σοφιανός, Μετέωρα, σ. 21 22. Ὁ ἴδιος, Ἑξακόσια χρόνια, σ. 110 111. Νικονάνος, Μετέωρα, σ. 39 43. Προβατάκης, Μετέωρα, σ. 42. Κοντογιάννης, ὅ. π., σ. 40. Μότσιου, ὅ. π., σ. 142 186. Λέκκος, ὅ. π., σ. 307 313. Ἀν. Τούρτα, Μονή Προδρόµου Νήσου Ἰωαννίνων, οἱ Ἀψαράδες καί τά ἱδρύµατά του, στό Μοναστήρια Νήσου Ἰωαννίνων, πρακτικά συνεδρίου, Ἰωάννινα 1999, σ. 343 355. Μ. Τατάγια, Οἱ διαθῆκες τῶν κτητόρων τῆς µονῆς Βαρλαάµ Θεοφάνους καί Νεκταρίου καί τῆς µονῆς Ρουσσάνου Μαξίµου καί Ἰωάσαφ (Νοµική προσέγγιση), στόν τόμο Ἡ Καλαµπάκα µέσα ἀπό τήν ἱστορία της, εἰσηγήσεις πρακτικά Β ἱστορικοῦ συνεδρίου Καλαµπάκας, Καλαμπάκα 2005, σ. 303 316. Νήφων Βαρλααμίτης ἱερομόναχος, Ὁ ἅγιος Νήφων καί οἱ κτήτορες τῆς ἱερᾶς µονῆς Βαρλαάµ, στόν ἐπετειακό τόμο τῆς ἱερᾶς μονῆς Διονυσίου «ὁ ἅγιος Νήφων πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1508-2008), Ἅγιον Ὄρος 2008, σ. 174 180. 21 Δέν γνωρίζουμε, πρός τό παρόν τουλάχιστον, ποιοί εἶναι οἱ λόγοι τῆς μετακίνησης τῶν μοναχῶν Νεκταρίου, Θεοφάνη, Ἰωάσαφ καί Μαξίμου ἀπό τά Ἰωάννινα στά Μετέωρα. Πιθανόν ἡ μετακίνησή τους νά ἔχει ἄμεση σχέση μέ τίς τουρκικές ἀπειλές τῶν πασάδων τῶν Ἰωαννίνων, ἤ νά ὀφείλεται στή μεγάλη φήμη πού εἴχε προηγουμένως δημιουργήσει ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ Μετεωρίτης. Μία ἄλλη πιθανή ἐκδοχή τῆς μετακίνησής τους ἴσως νά ὀφείλεται στά οἰκονομικά καί φορολογικά προνόμια, στήν ἄδεια καλλιέργειας κτημάτων καί κυρίως στή θρησκευτική ἐλευθερία πού εἶχε παραχωρηθεῖ στίς μονές τῶν Μετεώρων. Σοφιανός, Μετέωρα, σ. 162. Ὁ ἴδιος, Κτήτορες, σ. 155. Λ. Δεριζιώτης, Μετέωρα-Ἰωάννινα. Σχέσεις πνευµατικές, στόν τόμο Μοναστήρια Νήσου Ἰωαννίνων πρακτικά συµποσίου, Ἰωάννινα 1999, σ. 151 160. Τόν 16ο αἰώνα ὁ θρησκευτικός φανατισμός καί οἱ καταπιέσεις τῶν Τούρκων ἐναντίον τῶν χριστιανῶν γίνεται ἐντονότερος καί ἐκδηλώνεται μέ ἐκβιασμούς καί κατασχέσεις τῶν περιουσιακῶν στοιχείων τῶν μονῶν. Ἀπ. Βακαλόπουλος, Ἱστορία τοῦ νέου Ἑλληνισµοῦ, Β, Θεσσαλονίκη 1976, σ. 194. Γιά τήν γενικότερη κατάσταση τῶν μονῶν στήν τουρκοκρατούμενη Ἑλλάδα, βλ. Κ. Οἰκονόμου, Ἔκθεσις περιεκτική τῆς ἐνεστώσης καταστάσεως τῆς Ἑλληνικῆς ἐκκλησίας, καί τῶν ἐντός τοῦ Βασιλείου µοναστηριῶν, ἐφ ᾗ καί σχέδιον διοργανισµοῦ, ἀ- φορῶντος τήν βελτίωσιν τῶν ἐκκλησιαστικῶν, παρά τῆς ἐπί τούτῳ διορισθείσης ἐπιτροπῆς, διά τοῦ ἀ- πό 15)27 Μαρτ. 1833 Βασ. ιατάγµατος, στό Τά σωζόµενα ἐκκλησιαστικά συγγράµατα, Β, Ἀθήνησι 1864, σ. 125 162. Χρ. Παπαδόπουλος, ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν, Ἡ ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος - ἀπ ἀρχῆς µέχρι τοῦ 1934, Ἀθήνα 2000 3 σ. 132 199. Βακαλόπουλος, Ἱστορία, 288 345. Χρ. Πατρινέλης, Τουρκοκρατία Λατινοκρατία (1453-1669), ΙΕΕ, Ι, σ. 132 145. Ἰ. Ἀλεξανδρόπουλου, Τά µοναστήρια τῶν Μετεώρων στούς δύο πρώτους αἰῶνες τῆς τουρκοκρατίας, Τρικ 4 (1984), σ. 81 88. Beldiceanu - Năsturel, ὅ. π., σ. 121 123. Στ. Ράνσιμαν, Ἡ µεγάλη ἐκκλησία ἐν αἰχµαλωσίᾳ, Ἀθήνα 2000 2 σ. 143 167. 22 Οἱ δύο κτήτορες τῆς μονῆς Βαρλαάμ εἶχαν ὡς ὑποτακτικούς τούς μοναχούς Βενέδικτο καί Παχώμιο. Μότσιου, ὅ. π., σ. 186 188. 17
18
βράχο τῆς μονῆς Ρουσάνου, ἀφοῦ δέν ὑπῆρχαν οὔτε καθολικό πού νά ἐξυπηρετεῖ τίς λατρευτικές ἀνάγκες, οὔτε κελλιά πού νά καλύπτουν τή διαμονή, ἐνισχύουν τήν ὑπόθεση αὐτή, ἡ ὁποία ὡστόσο πρέπει νά γίνει δεκτή μέ ὁρισμένες ἐπιφυλάξεις, καθώς δέν ἔχουν ἐπισημανθεῖ πηγές πού νά μαρτυροῦν τή σχέση αὐτή. Σύμφωνα λοιπόν μέ τό διαθηκῶο γράμμα τῆς μονῆς κτήτορες ὑπῆρξαν οἱ δύο μοναχοί ἀπό τά Ἰωάννινα, ἀδελφοί Ἰωάσαφ καί Μάξιμος, οἱ ὁποῖοι ὑπέβαλαν αἴτημα στόν τοποτηρητή τῆς ἐπισκοπῆς Σταγῶν καί μητροπολίτη Λαρίσης Βησσαρίωνα τόν Β 23 καί στόν ἡγούμενο τῆς μονῆς Μεγάλου Μετεώρου, προκειμένου νά τούς παραχωρηθεῖ ὁ βράχος τοῦ Ρουσάνου καί νά προχωρήσουν στήν ἀνέγερση καί ἀνασύσταση τῆς μονῆς. Τό δικαίωμα τῆς ἐγκατάστασης καί παραχώρησης τοῦ βράχου καί τῶν καλλιεργούμενων ἐδαφῶν 24 ἔγινε δεκτό μέ ἐπίσημο ἔγγραφο, ἀφοῦ ἀσφαλῶς οἱ δύο ἀδελφοί θά πρέπει νά ἔδωσαν κάποιο χρηματικό ποσό γι αὐτό στή μονή Μεγάλου Μετεώρου. Ἄν καί ἡ μονή Ρουσάνου ἦταν ἕνα μικρό μοναστήρι, σέ σύντομο χρονικό διάστημα αὔξησε τό κύρος της μέ τούς φιλόδοξους ἀδελφούς μοναχούς Ἰωάσαφ καί Μάξιμο, διαθέτοντας μέσα πίεσης στούς γείτονές της, κυρίως στά μικρά μονύδρια καί στά σκαρφαλωμένα στούς βράχους κελλιά, καί μπόρεσε νά ἐπιβληθεῖ σέ βάρος τους. Τό διαθηκῶο γράμμα τῶν δύο κτητόρων μᾶς δίνει πολλές πληροφορίες, ὅπως θά δοῦμε στή συνέχεια, γιά τήν δραστηριότητά τους, οἱ ὁποῖοι μέ τίς σοφές παραινέσεις καί τόν ἐνάρετο βίο τους προσείλκυσαν πολλούς μοναχούς ὀργανώνοντας μοναστική ἀδελφότη- 23 Γιά τό βίο καί τήν εἰκονογραφία τοῦ ἁγίου Βησσαρίωνος, Δ. Σοφιανός, Χατζη-Γερασίµου ἱεροµονάχου ουσικιώτη, Ἀνέκδοτο ἐγκώµιο (1826) τοῦ ἁγίου Βησσαρίωνος, µητροπολίτη Λαρίσης (Μάρτ. 1527 - Σεπτ. 1540) καί κτήτορα τῆς µονῆς ουσίκου. Προσωπογραφικά καί χρονολογικά ἁγίου Βησσαρίωνος, Τρικ 7 (1987), σ. 13 29. Ὁ ἴδιος, Ὁ ἅγιος Βησσαρίων µητροπολίτης Λαρίσης (1527-1540) καί Κτήτορας τῆς µονῆς ουσίκου, ΜΝΕ 4 (1992), σ. 177 231. Ὁ ἴδιος, Ἐπισκοπική ἱστορία, σ. 103 104. Ὁ ἴδιος, Ἑξακόσια χρόνια, σ. 131. Ν. Γιαννόπουλος, Αἱ παλαιαί ἐκκλησίαι Τρικάλων καί οἱ δύο Βησσαρίωνες Λαρίσης, Τρικ 7 (1987), σ. 115 131, ἀναδ. Δ. Σοφιανός, Ἀνέκδοτα ὑµνογραφικά κείµενα ἀναφερόµενα στόν µητροπολίτη Λαρίσης καί κτήτορα τῆς µονῆς ουσίκου ἅγιο Βησσαρίωνα ( 1540), Τρικ 14 (1994), σ. 37 38. Κ. Μπαλατσούκα, Ἡ εἰκονογραφία τοῦ ἁγίου Βησσαρίωνος, µητροπολίτη Λαρίσης (Μάρτ. 1527 - Σεπτ 1530) καί κτήτορα τῆς ἱερᾶς µονῆς Μεταµορφώσεως τοῦ Σωτῆρος ( ουσίκου), Τρικ 14 (1994), σ. 202 232. Ἀπό τόν Μάρτιο τοῦ 1527 ἕως λίγο πρίν τόν Αὔγουστο τοῦ 1529 ὁ μητροπολίτης Λαρίσης Βησσαρίων Β ὑπῆρξε τοποτηρητής στή χηρεύουσα ἐπισκοπή Σταγῶν. Ἀπό τό 1521 ἕως τόν Μάρτιο τοῦ 1527, πρίν τήν ἐκλογή του δηλαδή σέ μητροπολίτη Λαρίσης, ὁ Βησσαρίων διετέλεσε ἔξαρχος Σταγῶν. Σύμφωνα μέ τουρκικό βεράτι πού φυλάσσεται στό ἀρχεῖο τῆς μονῆς Δουσίκου, στίς 21 Αὐγούστου 1529 στήν χηρεύουσα θέση τοῦ ἐξάρχου Σταγῶν τοποθετεῖται ὁ Βησσαρίων Β, μαθητής καί ὑποτακτικός τοῦ Λαρίσης Βησσαρίωνος Β. Βλ. ἐπίσης καί Ν. Γιαννόπουλος, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι Θεσσαλίας, Θεολ 11 (1933), σ. 331 342, καί 14 (1936), σ. 137 140. Γιά τούς ἐ- πισκόπους τοῦ 17ου αἰώνα, βλ. Μ. Παρανίκας, Ἡ ἐν Θεσσαλίᾳ Τρίκκη κατά τόν ΙΖ αἰώνα, Τρικ 7 (1987), σ. 132 134. Γ. Ντρογκούλης, Ἐπίσκοποι Σταγῶν τόν 17ο καί 18ο αἰώνα κατά τόν κώδικα µητροπόλεως Λαρίσης, στόν τόμο Ἡ Καλαµπάκα µέσα ἀπό τήν ἱστορία της, εἰσηγήσεις πρακτικά Β ἱ- στορικοῦ συνεδρίου Καλαµπάκας, Καλαμπάκα 2005, σ. 157 174. Δ. Καλούσιος, Τρικαλινά σύµµεικτα ΙΘ, ΘΗ 36 (1999), σ. 227 233. Γλ. Χατζούλη, Ὁ τοιχογραφικός διάκοσµος τῆς λιτῆς τοῦ καθολικοῦ τῆς µονῆς Βαρλαάµ Μετεώρων. Συµβολή στή µελέτη τῆς µεταβυζαντινῆς ζωγραφικῆς τοῦ 16ου αἰώνα, Ἰωάννινα 1998, σ. 49 50, παρ. 37, ἀδημ. διδ. διατρ. 24 Δέν γνωρίζουμε σέ ποιόν ἀνήκαν τά ἐδάφη αὐτά, στή μονή Ρουσάνου ἤ στή μονή Μεγάλου Μετεώρου. Ἡ ἔκταση τῆς μονῆς Ρουσάνου δέν πρέπει νά ἦταν μεγάλη, καθώς τά καλλιεργούμενα ἐδάφη περισφίγγονταν ὄχι μόνο ἀπό τούς γύρω βράχους, ἀλλά καί ἀπό τίς ἰδιοκτησίες τῶν ἄλλων γειτονικῶν μονῶν Ἀναπαυσᾶ, Καλιγράφου, Παντοκράτορος, Βαρλαάμ, Ἁγίας Μονῆς, Μεγάλου Μετεώρου, οἱ ὁποῖες κατεῖχαν καί αὐτές καλλιεργούμενες ἐκτάσεις. Εἶναι πιθανόν τά ἐδάφη αὐτά νά ἀνῆκαν στήν μονή Μεγάλου Μετεώρου, ὅπως ἄλλωστε ὅλες οἱ γαῖες τῶν περιχώρων πού δέν καλλιεργούνταν ἀπό κάποια μονή ἤ σέ κάποιους ἀσκητές πού μόναζαν στίς σπηλιές τῶν βράχων. 19
τα. Μέ τήν προσωπική τους περιουσία ἀνήγειραν ἐκ θεμελίων τό καθολικό τῆς Μεταμορφώσεως καί τά κελλιά τῶν πατέρων, τό ἐφοδίασαν μέ ἱερά σκεύη, ἄμφια, ἄγνωστο ἀριθμό λειτουργικῶν βιβλίων καί πρόσθεσαν στά περιουσιακά στοιχεῖα τῆς μονῆς κτήματα, μετόχια καί ζώα. Ὅμως δέν πρόλαβαν νά διακοσμήσουν τό καθολικό μέ τοιχογραφίες, εἶτε γιατί τά οἰκονομικά τους ἦταν πενιχρά, εἶτε γιατί, ἄγνωστο πότε, μετέστησαν εἰς οὐρανούς. Ἡ μονή τιμᾶ τούς Ἰωάσαφ καί Μάξιμο ὡς ἁγίους καί ἑορτάζει τήν μνήμη τους στίς 7 Αὐγούστου, τήν ἑπομένη δηλαδή τοῦ ἑορτασμοῦ τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Κυρίου. Ὁ κοινός ἑορτασμός τῶν δύο ἁγίων φανερώνει ἀφ ἑνός μέν τήν ἄγνοια τοῦ ἀκριβοῦς χρόνου κοιμήσεως τῶν δύο ἀνδρῶν, πού σημαίνει ὅτι ἡ καθιέρωση τῆς τιμῆς τους εἶναι μεταγενέστερη, ἀφ ἑτέρου δε τήν ἄμεση σχέση τῶν δύο πατέρων μέ τήν ἀνέγερση καί ἀνασύσταση τῆς μονῆς. Ἡ ἀκολουθία τῶν ὁ- σίων κτητόρων Ἰωάσαφ καί Μαξίμου εἶναι πλήρης ἀκολουθία, ποίημα τοῦ ἁγιορείτου μοναχοῦ Ἀθανασίου Σιμωνοπετρίτου, πού ψάλλεται στά κτητορικά τῆς μονῆς τήν 7η Αὐγούστου μαζί μέ τά μεθεόρτια τῆς Μεταμορφώσεως. Τήν μοναδική γνωστή ἀπεικόνιση τῶν δύο ὁσίων κτητόρων ἀποτελεῖ μία μικρῶν διαστάσεων φορητή εἰκόνα τῆς μονῆς, πού χρονολογεῖται στό δεύτερο μισό τοῦ 17ου αἰώνα 25. Εἰκ. v. Ἡ ἐπιγραφή ἱστόρησης τοῦ καθολικοῦ. Ἐνῶ τό ἀνακαινιστικό ἔργο τῶν κτητόρων βρισκόταν σέ ἐξέλιξη, οἱ δύο ἀ- δελφοί μετέστησαν στήν οὐράνια βασιλεία. Τήν ἀποπεράτωση τῶν ἐργασιῶν ἀ- νέλαβε ὁ ἱερομόναχος Ἀρσένιος, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε πιθανόν καί ὁ διάδοχος στόν ἡ- γουμενικό θρόνο τῆς μονῆς. Ὁ Ἀρσένιος πρέπει νά ἀνέλαβε τήν πνευματική διοίκηση τῆς μονῆς, εἴτε ἀμέσως μετά τήν κοίμηση τῶν δύο ἀδελφῶν Ἰωάσαφ καί Μαξίμου, εἴτε ἦρθε νά μονάσει στή μονή μετά τήν κοίμηση αὐτῶν, νά ἡγουμένευσε καί νά ἀσχολήθηκε μέ τήν ἀνακαίνιση τῆς μονῆς ἀπό τό 1550 ἴσως καί ἔ- πειτα. Ἡ μεγαλύτερη προσφορᾶ τοῦ Ἀρσενίου στή μονή ἀποτελεῖ ἀναμφίβολα ἡ διακόσμηση τοῦ κατάγραφου μέ τοιχογραφίες καθολικοῦ, σύμφωνα ἄλλωστε καί μέ τήν ἐπιγραφή ἱστόρησης (εἰκ. v), στήν ὁποία ἀναγράφεται ὅτι ὑπῆρξε ὁ κύριος χορηγός τῆς διακόσμησης 26, χωρίς ὡστόσο νά γίνεται σέ αὐτήν καμία ἀ- ναφορά γιά τούς κτήτορες Ἰωάσαφ καί Μάξιμο. Τό κείμενο τῆς ἐπιγραφῆς 27, πού 25 Ἀν καί ἡ διακόσμηση τοῦ καθολικοῦ μέ τοιχογραφίες ἔγινε λίγα μόλις χρόνια μετά τήν κοίμησή τους, ὡστόσο οἱ δύο κτήτορες ὄχι μόνο δέν ἀπεικονίζονται σέ κάποια παράσταση, ἀλλά πολύ περισσότερο δέν ἀναφέρεται τό ὄνομά τους στήν ἐπιγραφή ἱστόρησής του. 26 Στήν ἐπιγραφή ἱστόρησης τοῦ καθολικοῦ ὁ Ἀρσένιος ἀναφέρεται ὡς ἡγούμενος τῆς μονῆς Ρουσάνου καί χορηγός τῆς διακόσμησης. 27 Τήν ἐπιγραφή δημοσιεύουν οἱ Ἰ. Βογιατζίδης, Μικρά ἀνέκδοτα ἐκ Μετεώρων, Τρικ 9 (1989), σ. 93. Μητσικώστα, Πέτρινο δάσος, σ. 193. Σοφιανός, Μετέωρα, σ. 82. 20