ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Ο.Π. ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ (ΘΕΡΙΝΑ & ΧΕΙΜΕΡΙΝΑ) 25/11/2018 ΜΑΚΡΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Πλάτωνος Πρωταγόρας (323d e, 324a-c) Ὅτι μὲν οὖν πάντ ἄνδρα εἰκότως ἀποδέχονται περὶ ταύτης τῆς ἀρετῆς σύμβουλον διὰ τὸ ἡγεῖσθαι παντὶ μετεῖναι αὐτῆς, ταῦτα λέγω ὅτι δὲ αὐτὴν οὐ φύσει ἡγοῦνται εἶναι οὐδ ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου, ἀλλὰ διδακτόν τε καὶ ἐξ ἐπιμελείας παραγίγνεσθαι ᾧ ἂν παραγίγνηται, τοῦτό σοι μετὰ τοῦτο πειράσομαι ἀποδεῖξαι. Ὅσα γὰρ ἡγοῦνται ἀλλήλους κακὰ ἔχειν ἄνθρωποι φύσει ἢ τύχῃ, οὐδεὶς θυμοῦται οὐδὲ νουθετεῖ οὐδὲ διδάσκει οὐδὲ κολάζει τοὺς ταῦτα ἔχοντας, ἵνα μὴ τοιοῦτοι ὦσιν, ἀλλ ἐλεοῦσιν οἷον τοὺς αἰσχροὺς ἢ σμικροὺς ἢ ἀσθενεῖς τίς οὕτως ἀνόητος ὥστε τι τούτων ἐπιχειρεῖν ποιεῖν; Ταῦτα μὲν γὰρ οἶμαι ἴσασιν ὅτι φύσει τε καὶ τύχῃ τοῖς ἀνθρώποις γίγνεται, τὰ καλὰ καὶ τἀναντία τούτοις ὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶ ἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποις, ἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃ, ἀλλὰ τἀναντία τούτων κακά, ἐπὶ τούτοις που οἵ τε θυμοὶ γίγνονται καὶ αἱ κολάσεις καὶ αἱ νουθετήσεις. Ὧν ἐστιν ἓν καὶ ἡ ἀδικία καὶ ἡ ἀσέβεια καὶ συλλήβδην πᾶν τὸ ἐναντίον τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς. Ἔνθα δὴ πᾶς παντὶ θυμοῦται καὶ νουθετεῖ, δῆλον ὅτι ὡς ἐξ ἐπιμελείας καὶ μαθήσεως κτητῆς οὔσης. Εἰ γὰρ ἐθέλεις ἐννοῆσαι τὸ κολάζειν, ὦ Σώκρατες, τοὺς ἀδικοῦντας τί ποτε δύναται, αὐτό σε διδάξει ὅτι οἵ γε ἄνθρωποι ἡγοῦνται παρασκευαστὸν εἶναι ἀρετήν. Οὐδεὶς γὰρ κολάζει τοὺς ἀδικοῦντας πρὸς τούτῳ τὸν νοῦν ἔχων καὶ τούτου ἕνεκα, ὅτι ἠδίκησεν, ὅστις μὴ ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως τιμωρεῖται ὁ δὲ μετὰ λόγου ἐπιχειρῶν κολάζειν οὐ τοῦ παρεληλυθότος ἕνεκα ἀδικήματος τιμωρεῖται οὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγέννητον θείη ἀλλὰ τοῦ μέλλοντος χάριν, ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα. Καὶ τοιαύτην διάνοιαν ἔχων διανοεῖται παιδευτὴν εἶναι ἀρετήν ἀποτροπῆς γοῦν ἕνεκα κολάζει. Ταύτην οὖν τὴν δόξαν πάντες ἔχουσιν ὅσοιπερ τιμωροῦνται καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ. Τιμωροῦνται δὲ καὶ κολάζονται οἵ τε ἄλλοι ἄνθρωποι οὓς ἂν οἴωνται ἀδικεῖν, καὶ οὐχ ἥκιστα Ἀθηναῖοι οἱ σοὶ πολῖται ὥστε κατὰ τοῦτον τὸν λόγον καὶ Ἀθηναῖοί εἰσι τῶν ἡγουμένων παρασκευαστὸν εἶναι καὶ διδακτὸν ἀρετήν. Ὡς μὲν οὖν εἰκότως ἀποδέχονται οἱ σοὶ πολῖται καὶ χαλκέως καὶ σκυτοτόμου συμβουλεύοντος τὰ πολιτικά, καὶ ὅτι διδακτὸν καὶ παρασκευαστὸν ἡγοῦνται ἀρετήν, ἀποδέδεικταί σοι, ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὥς γέ μοι φαίνεται. 1
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Α1. Στο παραπάνω κείμενο να βρείτε το απόσπασμα που αναφέρεται στα έμφυτα ή τυχαία ελαττώματα των ανθρώπων και να το αποδώσετε νοηματικά. Στη συνέχεια να εντοπίσετε δύο τουλάχιστον σχήματα λόγου που υπάρχουν σε αυτό. (Mονάδες: 7) Ο Πρωταγόρας συνεχίζοντας την επιχειρηματολογία του για το διδακτόν της πολιτικής αναφέρεται στα ελαττώματα των ανθρώπων που υπάρχουν εκ φύσεως ή από την τύχη στο χωρίο «Ὅσα γὰρ ἡγοῦνται ἀλλήλους κακὰ τὰ καλὰ καὶ τἀναντία τούτοις». Συγκεκριμένα αναφέρει ότι απέναντι σ αυτά κανείς δεν θυμώνει με τους ανθρώπους που τα έχουν ούτε προσπαθεί να τους συμβουλέψει, ούτε διδάσκει ούτε επιβάλλει τιμωρίες, αλλά τους ευσπλαχνίζονται. Για να κάνει μάλιστα πιο κατανοητή τη θέση του ο σοφιστής χρησιμοποιεί ένα ρητορικό ερώτημα και φέρνει ως παράδειγμα τους άσχημους, τους μικρόσωμους και τους ασθενικούς διερωτώμενος ποιος είναι τόσο ανόητος, ώστε να οργιστεί ή να τιμωρήσει ή να συμβουλεύσει κάποιον που ανήκει στις παραπάνω κατηγορίες. Αξιοσημείωτα σχήματα λόγου σ αυτό το απόσπασμα («οὐδεὶς θυμοῦται οὐδὲ νουθετεῖ οὐδὲ διδάσκει οὐδὲ κολάζει») είναι αυτό της ανιούσας κλιμάκωσης από την ηπιότερη αντίδραση προς την αυστηρότερη, το πολυσύνδετο, καθώς και η πρόταξη όρου («οἷον τοὺς αἰσχροὺς ἢ σμικροὺς»). Α2.Οι παρακάτω προτάσεις περιέχουν κάποιο λάθος. Αφού το βρείτε να το αντικαταστήσετε με μια σωστή απάντηση. α) Σύμφωνα με τα σχόλια του σχολικού βιβλίου η ασέβεια είναι ως προς τους θεούς το αντίστοιχο με την αδικία ως προς τους ανθρώπους, όπως φαίνεται και στη φράση του Αντιφώντα «διὰ τὴν ἐκείνων περὶ μὲν θεοὺς ἀσέβειαν περὶ δὲ ἀνθρώπους ἀδικίαν». β) Το ρήμα τιμωρῶ σημαίνει ότι τιμωρώ για εκδίκηση και για ικανοποίηση του αδικηθέντος και των ανθρώπων του οικείου περιβάλλοντός του. γ) Ο Πρωταγόρας ολοκληρώνει την επιχειρηματολογία του με αυτοπεποίθηση, ειλικρίνεια και αυταρέσκεια. (Mονάδες: 3) α) Σύμφωνα με τα σχόλια του σχολικού βιβλίου η ασέβεια είναι ως προς τους θεούς το αντίστοιχο με την αδικία ως προς τους ανθρώπους, όπως φαίνεται και στη φράση του Αντιφώντα «διὰ τὴν ἐκείνων περὶ μὲν θεοὺς ἀσέβειαν περὶ δὲ ἀνθρώπους ἀδικίαν». στη φράση του Ξενοφώντα β) Το ρήμα τιμωρῶ σημαίνει ότι τιμωρώ για εκδίκηση και για ικανοποίηση του αδικηθέντος και των ανθρώπων του οικείου περιβάλλοντός του. Το ρήμα τιμωροῦμαι 2
γ) Ο Πρωταγόρας ολοκληρώνει την επιχειρηματολογία του με αυτοπεποίθηση, ειλικρίνεια και αυταρέσκεια. με αυτοπεποίθηση, αλαζονεία και αυταρέσκεια. Β1. «Ὅτι μὲν οὖν πάντ ἄνδρα πᾶν τὸ ἐναντίον τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς»: ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται προσκομίζει ένα επιχείρημα. Να το παρουσιάσετε και στη συνέχεια να το αξιολογήσετε. (Mονάδες: 10) Ο Πρωταγόρας συνεχίζοντας τον λόγο του θα απαντήσει στο δεύτερο επιχείρημα του Σωκράτη αναφορικά με το διδακτό της αρετής, που αποτελεί άλλωστε και την ουσιαστική διαφωνία των δύο συνομιλητών. Ο σοφιστής, λοιπόν, ισχυρίζεται ότι θα προσπαθήσει να αποδείξει στο Σωκράτη το διδακτό της πολιτικής αρετής («ὅτι δὲ αὐτὴν οὐ φύσει ἡγοῦνται εἶναι οὐδ ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου, ἀλλὰ διδακτόν τε καὶ ἐξ ἐπιμελείας παραγίγνεσθαι ᾧ ἂν παραγίγνηται, τοῦτό σοι μετὰ τοῦτο πειράσομαι ἀποδεῖξαι»). Το κύριο επιχείρημα που χρησιμοποιεί έχει θέμα τη διαφοροποίηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς απέναντι στα έμφυτα και τα επίκτητα χαρακτηριστικά του ανθρώπου. Αναφέρει ότι οι άνθρωποι για τα ελαττώματα που πιστεύουν ο ένας για τον άλλον ότι τα έχουν από τη φύση ή την τύχη κανείς δεν οργίζεται ούτε συμβουλεύει ούτε τιμωρεί όσους τα κατέχουν, για να τα αποβάλουν, αλλά αντιθέτως τους αντιμετωπίζουν με φιλεύσπλαχνα αισθήματα (ὅσα γάρ ἡγοῦνται ἀλλήλους κακά ἔχειν ἄνθρωποι φύσει ή τύχῃ.ἀλλὰ ἐλεοῦσιν). Για να κάνει πιο κατανοητή τη θέση του ο σοφιστής φέρνει ως παράδειγμα τους άσχημους, τους μικρόσωμους και τους ασθενικούς διερωτώμενος ποιος είναι τόσο ανόητος, ώστε να οργιστεί ή να τιμωρήσει ή να συμβουλεύσει κάποιον που ανήκει στις παραπάνω κατηγορίες. Τα ρήματα θυμοῦται, νουθετεῖ, διδάσκει, κολάζει αποτελούν σχήμα πολυσύνδετο σχηματίζοντας μια ανιούσα κλίμακα από την ηπιότερη αντίδραση προς την αυστηρότερη. Ακόμη, χρησιμοποιείται το ρήμα κολάζω που δηλώνει την τιμωρία που επιβάλλεται με σκοπό τον σωφρονισμό. Ο Πρωταγόρας δέχεται την ύπαρξη μιας τελεολογικής αρχής στη φύση, ότι όλα δηλαδή γίνονται για να εξυπηρετήσουν κάποιο σκοπό. Ο όρος «φύση» υποδηλώνει τις φυσικές ιδιότητες και τη φυσική κατάσταση κάποιου πράγματος, τον χαρακτήρα κάποιου πράγματος ή έμψυχου είδους, του ίδιου του ανθρώπου. Μπορεί επίσης να σημαίνει τον φυσικό κόσμο, τους νόμους που διέπουν το σύμπαν, την ουσία των πραγμάτων, το γένος. Για το σοφιστή, όμως, εκτός από τη φύση υπάρχει και ο παράγοντας της τύχης. Ο όρος «τύχη» αναφέρεται σε χαρακτηριστικά, τα οποία αποκτά ο άνθρωπος κατά τη διάρκεια της ζωής του και οφείλονται σε κάποιο τυχαίο περιστατικό και είναι ανεξάρτητα από τη βούληση και την ευθύνη του ανθρώπου (ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου). Είναι άξιο αναφοράς ότι στο σημείο αυτό ο Πρωταγόρας είναι πιο συνεπής στις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Ως αγνωστικιστής δεν αναφέρεται σε κάποιον θεό που έδωσε κάποιες ιδιότητες, αλλά μιλά για τη «φύση», από την οποία προέρχονται τόσο τα σωματικά προτερήματα όσο και τα σωματικά ελαττώματα. Παρόλ αυτά δέχεται ότι η φύση δεν είναι ο μόνος διαμορφωτικός παράγοντας, υπάρχει και 3
η τύχη που μπορεί να παραλλάξει ένα ήδη δοσμένο χαρακτηριστικό. Μέσα από τα λεγόμενα του σοφιστή διαφαίνεται, επίσης, και η ανθρωπιστική του στάση, η οποία είναι ιδιαιτέρως πρωτοποριακή. Πιστεύει, δηλαδή, ότι άνθρωποι που έχουν αδικηθεί από τη φύση αξίζουν την κατανόηση, τη συμπαράσταση και τη συμπάθεια των συνανθρώπων τους. Συνεχίζοντας ο Πρωταγόρας την επιχειρηματολογία του αναφέρεται στα χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι με την φροντίδα, την άσκηση και τη διδασκαλία (ὅσα δἐ ἔξ ἐπιμελείας.. τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς). Αυτά σχετίζονται με τον χαρακτήρα του ανθρώπου και τις αρετές. Με όσους δεν έχουν τις αρετές αλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά, όπως είναι η ασέβεια και η αδικία και γενικά καθετί το αντίθετο της πολιτικής αρετής, οι άνθρωποι θυμώνουν, τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν, γιατί δεν φρόντισε να τα καλλιεργήσει. Ο Πρωταγόρας, λοιπόν, θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, αφού η κοινωνική φύση του ανθρώπου είναι επιδεκτική καλλιέργειας, ευαισθητοποίησης και ηθικοποίησης. Ο σοφιστής θεωρεί δηλαδή ότι ο άνθρωπος έπρεπε να έχει μετατρέψει τα επίκτητα ελαττώματα σε προτερήματα μέσω της φροντίδας (ἐξ ἐπιμελείας), με την επιλογή των παιδευτικών προγραμμάτων που θα του προσφερθούν, μέσω της πρακτικής εξάσκησης στις προσφερόμενες γνώσεις, με την εξοικείωση με το αντικείμενο (ἐξ ἀσκήσεως) και μέσω της διδασκαλίας (ἐκ διδαχῆς), δηλαδή μέσω της θεωρητικής κατάρτισης και της συστηματικής παροχής γνώσεων στον μαθητή από το δάσκαλο που έχει την ευθύνη καθοδήγησής του. Ο Πρωταγόρας αναφέρει αυτά τα μέσα της εκπαίδευσης και ορθώς αναγνωρίζει τόσο την αναγκαιότητα της σύζευξης θεωρίας και πράξης όσο και της επιμέλειας, της συνετής παρακολούθησης των προγραμμάτων. Αξιοσημείωτο είναι ότι παραλείπει τη μίμηση ως μέσο διδασκαλίας, ενώ είναι κοινά παραδεκτό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει με τη μίμηση. Αυτό εδώ συμβαίνει γιατί η μίμηση έχει αμφίβολα αποτελέσματα, αφού εξαρτάται από το τι μιμείται κάθε φορά κάποιος. Επίσης, ο σοφιστής δεν αναφέρεται στη μίμηση γιατί αυτή έμμεσα υποβαθμίζει το ρόλο της διδασκαλίας. Ο συλλογισμός του Πρωταγόρα μπορεί να καταγραφεί ως εξής: Μείζων προκείμενη: Ο άνθρωπος ανέχεται τα φυσικά ή τυχαία ελαττώματά του, όχι όμως και τα επίκτητα, τα οποία μεταστρέφει σε αρετές με την επιμέλεια, την άσκηση και τη διδασκαλία. Ελάσσων προκείμενη: Η ασέβεια και η αδικία ως επίκτητα ελαττώματα είναι το αντίθετο της πολιτικής αρετής. Συμπέρασμα: Η πολιτική αρετή, ως το αντίθετο της ασέβειας και της αδικίας, αποκτάται με την επιμέλεια την άσκηση και τη διδαχή. Το συγκεκριμένο επιχείρημα του σοφιστή για το διδακτό της πολιτικής αρετής δεν μπορεί να θεωρηθεί πειστικό. Αρχικά, ενδιαφέρεται για το ότι η αρετή θεωρείται διδακτή. Επομένως, δεν απαντά τεκμηριωμένα στο Σωκράτη. Επίσης, το συμπέρασμα έχει ήδη χρησιμοποιηθεί ως πρόταση του συλλογισμού. Ο σοφιστής λέει δηλαδή ότι οι άνθρωποι διδάσκουν την πολιτική αρετή. Άρα, αυτό υποδεικνύει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό ότι ο συλλογισμός αποτελεί σόφισμα λήψεως του αιτουμένου. Επιπρόσθετα, οι φράσεις «ᾧ ἄν παραγίγνηται - ἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχει» έρχονται σε αντίφαση με τα προηγούμενα λεγόμενά του αναφορικά με την καθολικότητα της αρετής. Αφού έχει αποδειχθεί, σύμφωνα με τον σοφιστή η καθολικότητα της αρετής πώς γίνεται 4
κάποιος να μην την έχει; Τέλος, ο Πρωταγόρας δεν καταφεύγει σε μια αυστηρή λογική απόδειξη, αλλά στηρίζεται στη στάση των ανθρώπων απέναντι στα έμφυτα και τα επίκτητα ελαττώματα. Βέβαια, πρέπει να επισημανθεί ότι η αδυναμία των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα δεν σχετίζεται στη δυνατότητά του, αλλά στην άστοχη διατύπωση που χρησιμοποιεί. Αυτό που ήθελε να πει ο σοφιστής είναι ότι όλοι οι άνθρωποι διαθέτουν εν δυνάμει την πολιτική αρετή, έχουν δηλαδή την προδιάθεση να τη δεχτούν και να την τελειοποιήσουν μέσω της φροντίδας, της άσκησης και της επιμέλειας, γι αυτό και τελικά είναι διδακτή. Β2. «Ἔνθα δὴ πᾶς παντὶ θυμοῦται ὥς γέ μοι φαίνεται»: στο συγκεκριμένο απόσπασμα παρουσιάζεται η άποψη του Πρωταγόρα σχετικά με τον σκοπό επιβολής τιμωρίας σε όποιον διαπράξει μια έκνομη ενέργεια. Aφού την βρείτε και την σχολιάσετε στη συνέχεια να αξιολογήσετε την αποδεικτική της ισχύ για το διδακτό της πολιτικής αρετής. (Mονάδες: 10) Ο σοφιστής εισάγει στον λόγο του έναν δεύτερο συλλογισμό, στον οποίο, αξιοποιώντας την υπό όρους αναγκαιότητα της τιμωρίας, αποδεικνύει το διδακτό της αρετής. Με τη χρήση του συμπερασματικού «δὴ» διατυπώνει το συμπέρασμά του από την προηγούμενη απόδειξη: στην περίπτωση (ἔνθα) των ηθικών ελαττωμάτων, που η ύπαρξή τους οφείλεται στον ίδιο τον άνθρωπο και όχι στη φύση ή σε κάποιο τυχαίο γεγονός, ο καθένας θυμώνει και συμβουλεύει τους ανθρώπους που τα παρουσιάζουν, επειδή πιστεύει ότι είναι αποτέλεσμα ελλιπούς διδασκαλίας και ότι οι συμπεριφορές αυτές είναι επίκτητες. Συνεπώς η δικαιοσύνη, η οσιότητα και οτιδήποτε σχετίζεται με την αρετή μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο διδασκαλίας. Ο Πρωταγόρας συνεχίζοντας εκφράζει την πεποίθησή του (Εἰ γὰρ ἐθέλεις ἐννοῆσαι τὸ κολάζειν οἵ γε ἄνθρωποι ἡγοῦνται παρασκευαστόν εἶναι τὴν ἀρετὴν) ότι η επιβολή μιας ποινής σε όποιον διαπράξει ένα αδίκημα αποτελεί επαρκή απόδειξη της βασικής θέσης του, ότι η πολιτική αρετή μπορεί να διδαχθεί. Ο πυρήνας του αποδεικτικού λόγου είναι ότι ένας άδικος άνθρωπος δεν έμαθε ή μπορεί να μη θέλησε να μάθει να συμπεριφέρεται όπως ορίζουν οι ηθικοί κανόνες. Έτσι η επιβολή της τιμωρίας παραδειγματίζει τους άλλους ανθρώπους και σωφρονίζει τον ίδιο. Παράλληλα η ισχύ της τιμωρίας σε όσους αδικοπραγούν σημαίνει ότι οι συγκεκριμένοι άνθρωποι, αν είχαν διδαχθεί να είναι ενάρετοι, δε θα προέβαιναν σε άδικες πράξεις. Υποστηρίζεται, λοιπόν, ότι ο παιδευτικός χαρακτήρας της τιμωρίας αποτελεί απόδειξη του διδακτού της αρετής. Χαρακτηριστική είναι η σημασία της λέξης «λόγος» («μετὰ λόγου») στο κείμενο. Αρχικά, έχει τη σημασία του έναρθρου λόγου, καθώς πρέπει να επιχειρείται ο σωφρονισμός του παραβάτη μέσω νουθεσιών. Επίσης, ο λόγος έχει τη σημασία της διάνοιας, της σκέψης (που εκφράζεται με τον έναρθρο λόγο και την ομιλία), του λογικού, του ορθού λόγου, καθώς αυτός που επιβάλλει τιμωρίες πρέπει να λειτουργεί με βάση τη λογική και όχι με κίνητρα εκδίκησης. Ο Πρωταγόρας αποδίδοντας παιδαγωγική σημασία στην ποινή προϋποθέτει τη 5
στοιχειώδη έστω λογική και αισθήματα στον άνθρωπο, τα οποία χαρακτηρίζονται από τη δυνατότητα περαιτέρω καλλιέργειας και εξανθρωπισμού. Από την άποψη αυτή ο άνθρωπος διαθέτει ηθική συνείδηση, περισσότερο ή λιγότερο αναπτυγμένη, η οποία με την ποινή μπορεί να τον οδηγήσει στην αναθεώρηση των πράξεών του και στην αυτεπίγνωσή του. Γίνεται φανερό, λοιπόν, ότι η τιμωρία ως σκόπιμη ενέργεια μέσα στην κοινωνία απορρέει από τη λογική. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο η ποινή έχει σημασία και σκοπό, είναι δηλαδή προϊόν λογικής. Αποβλέπει στη συνέτιση αυτού που αδικοπραγεί και στον παραδειγματισμό των άλλων, που γίνονται μάρτυρες της τιμωρίας του. Συνεπώς, δεν πρόκειται για ενστικτώδη εκδήλωση αυτοσυντήρησης που κατατείνει στην εξόντωση του «εχθρού», ούτε για πράξη τυφλής αντεκδίκησης και ανταπόδοσης. Όποιος επιβάλλει ποινές ἀλογίστως, δεν πιστεύει στον παιδευτικό χαρακτήρα της ποινής. Αντίθετα, η έλλογη τιμωρία είναι ένας τρόπος παροχής βοήθειας προς τον άλλον, αφού αποβλέπει στην ανασυγκρότηση της ανθρώπινης υπόστασης, στη βελτίωσή της και στην αναμόρφωσή της. Επομένως η τιμωρία δεν είναι μια ψυχρή πράξη αντεκδίκησης ή ανταπόδοσης του αδικήματος, δεν στοχεύει στην εξαφάνιση του αδικοπραγούντα, αλλά στη βελτίωσή του. Για τον σοφιστή η επιβολή της ποινής δεν έρχεται για να αλλάξει μια πράξη που ήδη διαπράχθηκε ( οὐ γὰρ ἄν γε τὸ πραχθὲν ἀγένητον θείη), αλλά η αποτροπή μιας παρόμοιας αξιόποινης πράξης στο μέλλον (τοῦ μέλλοντος χάριν). Μια αντίστοιχη θέση έχει υποστηρίξει και ο Πλάτωνας στον Γοργία (525Β) : αυτός που τιμωρείται στο σωστό μέτρο αρμόζει ή να γίνεται καλύτερος και να ωφελείται ή να χρησιμεύει ως παράδειγμα για τους άλλους. Αν η αρετή δε διδασκόταν τότε η τιμωρία δε θα είχε νόημα ούτε κάποιο αποτέλεσμα, γιατί ο άνθρωπος θα ήταν φύσει καλός ή κακός και συνεπώς ο σκοπός της ύπαρξής του θα ήταν προκαθορισμένος. Έτσι ο Πρωταγόρας δίνει στην ποινή και παιδαγωγικό χαρακτήρα και τελεολογικό, εφόσον έχει ένα σκοπό τον οποίο πρέπει να επιτελεί. Αυτή τη σκοπιμότητα της ποινής έχουν στο μυαλό τους για το σοφιστή όσοι τιμωρούν. Και όλη αυτή η προσπάθεια του σωφρονισμού ενός ανθρώπου που αδικεί και της αποτροπής από την αδικία των άλλων ανθρώπων επικεντρώνεται στο διδακτό της αρετής. Ο Πρωταγόρας γενικεύει το συμπέρασμά του υποστηρίζοντας ότι την ίδια άποψη για την τιμωρία έχουν όλοι όσοι επιβάλλουν ποινές και στον ιδιωτικό βίο, όταν η ποινή επιβάλλεται είτε από τους γονείς προς τα παιδιά είτε από τους δασκάλους προς τους μαθητές και στο δημόσιο βίο, όταν τα θεσμοθετημένα όργανα του κράτους επιβάλλουν ποινές για αδικήματα πιο μεγάλης εμβέλειας και τα όργανα αυτά είναι τα δικαστήρια και η πολιτεία. Ο σοφιστής εδώ εκφράζει μια ρηξικέλευθη για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο θέση σχετικά με τον παιδευτικό και σωφρονιστικό χαρακτήρα της ποινής, που παρουσιάζει σημαντικές ομοιότητες με τις αντίστοιχες κορυφαίων εκπροσώπων του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, όπως του Cesare Beccaria στο έργο του Περί Εγκλημάτων και Ποινών. Με βάση αυτή απορρίπτεται η ανταπόδοση / εκδίκηση ως κίνητρο για την επιβολή ποινής καθώς η τελευταία θεωρείται μέσο που συμβάλλει στην ηθική αναμόρφωση του ανθρώπου και κατ' επέκταση στη διδαχή της πολιτικής αρετής. Επομένως, η συγκεκριμένη ιδιότητα 6
μπορεί να μεταδοθεί από άνθρωπο σε άνθρωπο με την κατάλληλη αγωγή και διδασκαλία. Η πολιτεία επιβάλλει ποινή στην περίπτωση που ο πολίτης δεν έχει αποκτήσει σε ικανοποιητικό βαθμό την πολιτική αρετή με τα προσφερόμενα μέσα («ἐπιμέλεια», «ἄσκησις», «διδαχή»). Ο σοφιστής, όμως, προκειμένου να ολοκληρώσει την απόδειξη της θέσης του σχετικά με το διδακτό της «πολιτικής αρετής», ισχυρίζεται ότι όλοι οι σύγχρονοί του αποδίδουν στην ποινή παιδαγωγικό χαρακτήρα κι ότι κατά συνέπεια επιβάλλουν ποινές σε όσους αδικοπραγούν με σκοπό να τους σωφρονίσουν («Ταύτην οὖν τὴν δόξαν... παρασκευαστὸν εἶναι καὶ διδακτὸν ἀρετήν»). Ο ισχυρισμός του αυτός δεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα, εφόσον ο ίδιος δεν τον έχει αποδείξει αλλά τον θεωρεί δεδομένο. Αντίθετα, είναι γνωστό πως στις αρχαίες ελληνικές κοινωνίες η ποινή είχε κατασταλτικό και ανταποδοτικό χαρακτήρα. Ο σοφιστής επομένως χρησιμοποιεί ως αποδεικτικές αρχές στοιχεία που χρήζουν τα ίδια αποδείξεως («σόφισμα λήψεως τοῦ αἰτουμένου»). Ακόμη η θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας είναι δεοντολογική (τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα της εποχής εκείνης. Έτσι ο σοφιστής επικαλείται, δεν αποδίδει, μια πραγματική κατάσταση της εποχής του και ειδικότερα της τότε Αθήνας. Η επιβολή της ποινής δηλαδή που απέβλεπε στο σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό ήταν μάλλον ανεφάρμοστη στην Αθήνα, γιατί οι Αθηναίοι συνέδεαν περισσότερο την τιμωρία με την εκδίκηση και την ικανοποίηση του θύματος των συγγενών του. Οι ίδιοι πίστευαν εξάλλου ότι, όταν ο άνθρωπος καταλαμβάνεται από αλαζονεία, διαπράττει ὕβριν. Η ισορροπία και η ηθική τάξη διασαλεύονται και ακολουθεί η τίσις, η οργή των θεών, και η νέμεσις, δηλαδή η τιμωρία των θεών για την αποκατάσταση της ηθικής τάξης και της ισορροπίας. Ο Πρωταγόρας, λοιπόν, επιχειρεί να αποδείξει τον παιδευτικό ρόλο της ποινής και, συνεπώς, το διδακτό της αρετής, αναφερόμενος στο τι θα έπρεπε να κάνουν οι Αθηναίοι, όταν δικάζουν, και όχι τι πραγματικά κάνουν. Το επιχείρημά του επομένως, είναι έμμεσα δεοντολογικό και μπορεί να αποδοθεί περίπου ως εξής «η αρετή είναι διδακτή, εφόσον οι ποινές (πρέπει να) έχουν παιδευτικό/σωφρονιστικό χαρακτήρα». Και είναι λογικό ότι με τη σωφρονιστική σκοπιμότητα της ποινής και με το τι θα έπρεπε να κάνουν οι Αθηναίοι, όταν δικάζουν, δεν θα μπορούσε να διαφωνήσει ο Σωκράτης. Β3α. Να επιλέξετε τη σωστή από τις παρακάτω προτάσεις που σας δίνονται: 1. Διάδοχος του Πλάτωνα στη σχολή της Ακαδημίας ήταν: Α. ο Αριστοτέλης Β. ο Ξενοκράτης Γ. ο Σπεύσιππος Δ. ο Φίλιππος από τον Οπούντα 2. Οι κύριοι συζητητές της «Πολιτείας» από το δεύτερο βιβλίο ως το τέλος είναι: Α. ο Σωκράτης, ο Πρωταγόρας και ο Γλαύκων Β. ο Σωκράτης, ο Αδείμαντος και ο Γλαύκων Γ. ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας και ο Γλαύκων Δ. ο Σωκράτης, ο Γλαύκων και ο Αλκιβιάδης 7
3. Ο Πλάτωνας απογοητεύτηκε από το κίνημα των Τριάκοντα Τυράννων, γιατί: Α. δεν του έδωσαν κάποιο αξίωμα. Β. οι Τριάκοντα καταδίκασαν σε θάνατο τον Σωκράτη. Γ. αντιλήφθηκε την ωμότητα των Τριάκοντα Τυράννων. Δ. κατά την παραμονή τους στην αυλή του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου Α, κατάλαβε ότι συνεργαζόταν μαζί τους και συνειδητοποίησε το μέγεθος της διαφθοράς. 4. Ο Σωκράτης ελέγχει τον χρησμό που του δόθηκε από το μαντείο, σύμφωνα με το απόσπασμα από το έργο Α. Αλληγορία του Σπηλαίου του Πλάτωνα Β. Περὶ ζῴων μορίων του Αριστοτέλη Γ. Ἀπομνηνομεύματα του Ξενοφώντα Δ. Ἀπολογία του Πλάτωνα 5. Ο δεύτερος κύκλος εκπαίδευσης των φυλάκων στην Πλατωνική Πολιτεία περιλαμβάνει: Α. το χορό Β. την αρμονική Γ. την γυμναστική Δ. όλα τα παραπάνω (Mονάδες: 5) Β3β. Να αντιστοιχίσετε τα δεδομένα της στήλης Α με αυτά της στήλης Β. Στήλη Α Στήλη Β 1.Ο Πρόδικος γ. είναι μανιακός με τους ορισμούς των εννοιών. 2. Ο Ιππίας α. περιγράφεται μεγαλόστομος και ρητορικός. 3. Ο Πρωταγόρας ε. παρουσιάζεται αλαζονικός και γεμάτος αυτοπεποίθηση, χωρίς να υποβαθμίζεται από τον Πλάτωνα λόγω της ξεχωριστής θέσης του στην ιστορία της ελληνικής σκέψης. 4. Ο Αλκιβιάδης β. είναι έντονος και ορμητικός. 5. Ο Καλλίας δ. είναι ευγενής και συμβιβαστικός. (Mονάδες: 5) Β4. Να γράψετε από ένα παράγωγο των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά με τις καταλήξεις που σας δίνονται, για να δηλώνουν ό,τι ζητείται στην παρένθεση. α) διδάσκει: -εῖον (τόπος): διδασκαλεῖον β) ἡγοῦνται: - μών ( το πρόσωπο που ενεργεί): ἡγεμὼν γ) λέγω: -τωρ (πρόσωπο που ενεργεί): ῥήτωρ δ) ἔχειν: -σις (πράξη, κατάσταση): ἕξις ε) συλλήβδην : -σις (πράξη): σύλληψις (Mονάδες: 10) 8
Β5. Μελετώντας το παρακάτω μεταφρασμένο απόσπασμα από το έργο «Ἀντιγόνη» του Σοφοκλή να περιγράψετε τον τρόπο που τιμωρείται ο στρατηγός Καπανέας από τον Δία και για ποιους λόγους. Στη συνέχεια να το συγκρίνετε με τις απόψεις του Πρωταγόρα στο πρωτότυπο κείμενο για την επιβολή των ποινών, λαμβάνοντας υπόψη την επικρατούσα αντίληψη των αρχαιοελληνικών κοινωνιών. Ο Δίας απεχθάνεται τα λόγια τα παχιά του κομπασμού κι ως τους είδε χείμαρρος να ξεχύνονται βροντοχτυπώντας υπερόπτες τα φλουριά τους, αστροπελέκι ρίχνει σύρριζα, καθώς στις ντάπιες όρμαγε τη νίκη ν' αλαλάξει. Πέφτει, κι ο κόσμος σείεται και τον αντιλαλεί αυτός που πριν με τη φωτιά ριπές ανέμων άγριων θεοκρουσμένος φυσομανούσε κι άλλους εδώ κι άλλους εκεί σκόρπια, κοπαδιαστά χτυπούσε ο μέγας Άρης επιδέξιος. (Πάροδος στ. 127-140) (Mονάδες: 10) Στο συγκεκριμένο απόσπασμα από την πάροδο του έργου «Ἀντιγόνη» παρουσιάζεται ως αιτία της ήττας των Αργείων η θεϊκή οργή, καθώς ο Δίας συντρίβει τους αλαζόνες. Ο κεραυνός του Δία γίνεται όργανο της θείας τιμωρίας εναντίον του αλαζόνα Καπανέα, ο οποίος κεραυνοβολήθηκε όταν ήταν έτοιμος να κραυγάσει δυνατά πάνω στις επάλξεις την ιαχή της νίκης. Ο Καπανέας, ένας από τους επτά Αργείους στρατηγούς, γιος του Ιππόνοου και της Λαοδίκης και πατέρας του Σθενέλου, ήταν γιγαντόσωμος, δυνατός και αλαζονικός. Στην ασπίδα του είχε γράψει ότι θα κατακαύσει τη Θήβα είτε το θέλει ο Δίας είτε όχι. Γι αυτό και ο θεός τον τιμώρησε μόλις όρμησε για να ζητωκραυγάσει τη νίκη του. Εκφραστικά ισχυρή είναι η αντίθεση μεταξύ αλαζονείας και πτώσης. Η μορφή του παρουσιάζεται ως προσωποποίηση της ύβρης, ενώ οι αλλεπάλληλες εικόνες που ακολουθούν δείχνουν παραστατικά τη συντριβή των Αργείων. Σ αυτή τη συντριβή τους συνέβαλε και η βοήθεια που πρόσφερε ο θεός Άρης στους Θηβαίους, αφού αυτοί για να τον εξευμενίσουν θυσίασαν τον Μεγαρέα, τον πρωτότοκο γιο του Κρέοντα. Η άποψη που παρουσιάζεται εδώ για την επιβολή της ποινής ήταν η επικρατούσα εκείνης της εποχής και έρχεται σε αντίθεση με την αντίστοιχη του Πρωταγόρα, που υποστήριξε τον εξανθρωπιστικό της χαρακτήρα. Η επιβολή της ποινής δηλαδή που απέβλεπε στο σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό ήταν μάλλον ανεφάρμοστη στην Αθήνα, γιατί οι Αθηναίοι συνέδεαν περισσότερο την τιμωρία με την εκδίκηση και την ικανοποίηση του θύματος των συγγενών του. Οι ίδιοι πίστευαν εξάλλου ότι, όταν ο άνθρωπος καταλαμβάνεται από αλαζονεία, διαπράττει ὕβριν. Η ισορροπία και η ηθική τάξη 9
διασαλεύονται και ακολουθεί η τίσις, η οργή των θεών, και η νέμεσις, δηλαδή η τιμωρία των θεών για την αποκατάσταση της ηθικής τάξης και της ισορροπίας. Η αρχή της ανταπόδοσης («τίσις» ή «lex talionis») ως μέσου απονομής της δικαιοσύνης ήταν βαθιά εδραιωμένη στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι με τον τρόπο αυτό (ανταπόδοση σε μια άδικη πράξη με την τέλεση μιας αντίστοιχης / ισοδύναμης προς αυτή αδικοπραγίας) αποκαθίστανται η ηθική τάξη και η κοσμική ισορροπία, που είχαν διασαλευτεί με τη διάπραξη μιας έκνομης ενέργειας. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις, η ανταπόδοση / εκδίκηση δεν θεωρούνταν μόνο αναφαίρετο δικαίωμα αυτού που υπέστη την αδικία (ή των οικείων του) αλλά και απαράβατο θρησκευτικό καθήκον. Επομένως η άποψη του σοφιστή για την επιβολή της ποινής ήταν ρηξικέλευθη για την εποχή του, δεν είχε όμως πρακτική εφαρμογή, αλλά κυρίως δεοντολογικό χαρακτήρα. ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Ο Θουκυδίδης αφηγείται την ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου (431 404 π.χ.) μέχρι τα γεγονότα του 411 π.χ. Στο πρώτο βιβλίο, που αποκαλείται «Αρχαιολογία», αναφέρεται στα γεγονότα πριν την έναρξή του, ανατρέχει στο απώτερο παρελθόν και συγκρίνει τις οικονομικές και πολιτικές συνθήκες στον ελλαδικό χώρο με τις συνθήκες της εποχής του. Στο παρακάτω απόσπασμα αναφέρεται στα ήθη και στις κοινωνικές μεταβολές, τονίζοντας το ρόλο της Αθήνας και της Σπάρτης σε αυτή την εξέλιξη. Πᾶσα γὰρ ἡ Ἑλλὰς ἐσιδηροφόρει διὰ τὰς ἀφάρκτους τε οἰκήσεις καὶ οὐκ ἀσφαλεῖς παρ ἀλλήλους ἐφόδους, καὶ ξυνήθη τὴν δίαιταν μεθ ὅπλων ἐποιήσαντο ὥσπερ οἱ βάρβαροι. Σημεῖον δ ἐστὶ ταῦτα τῆς Ἑλλάδος ἔτι οὕτω νεμόμενα τῶν ποτὲ καὶ ἐς πάντας ὁμοίων διαιτημάτων.ἐν τοῖς πρῶτοι δὲ Ἀθηναῖοι τόν τε σίδηρον κατέθεντο καὶ ἀνειμένῃ τῇ διαίτῃ ἐς τὸ τρυφερώτερον μετέστησαν. Καὶ οἱ πρεσβύτεροι αὐτοῖς τῶν εὐδαιμόνων διὰ τὸ ἁβροδίαιτον οὐ πολὺς χρόνος ἐπειδὴ χιτῶνάς τε λινοῦς ἐπαύσαντο φοροῦντες καὶ χρυσῶν τεττίγων ἐνέρσει κρωβύλον ἀναδούμενοι τῶν ἐν τῇ κεφαλῇ τριχῶν ἀφ οὗ καὶ Ἰώνων τοὺς πρεσβυτέρους κατὰ τὸ ξυγγενὲς ἐπὶ πολὺ αὕτη ἡ σκευὴ κατέσχεν. Μετρίᾳ δ αὖ ἐσθῆτι καὶ ἐς τὸν νῦν τρόπον πρῶτοι Λακεδαιμόνιοι ἐχρήσαντο καὶ ἐς τὰ ἄλλα πρὸς τοὺς πολλοὺς οἱ τὰ μείζω κεκτημένοι ἰσοδίαιτοι μάλιστα κατέστησαν. Ἐγυμνώθησάν τε πρῶτοι καὶ ἐς τὸ φανερὸν ἀποδύντες λίπα μετὰ τοῦ γυμνάζεσθαι ἠλείψαντο τὸ δὲ πάλαι καὶ ἐν τῷ Ὀλυμπικῷ ἀγῶνι διαζώματα ἔχοντες περὶ τὰ αἰδοῖα οἱ ἀθληταὶ ἠγωνίζοντο, καὶ οὐ πολλὰ ἔτη ἐπειδὴ πέπαυται. Ἔτι δὲ καὶ ἐν τοῖς βαρβάροις ἔστιν οἷς νῦν, καὶ μάλιστα τοῖς Ἀσιανοῖς, 10
πυγμῆς καὶ πάλης ἆθλα τίθεται, καὶ διεζωμένοι τοῦτο δρῶσιν. Πολλὰ δ ἂν καὶ ἄλλα τις ἀποδείξειε τὸ παλαιὸν Ἑλληνικὸν ὁμοιότροπα τῷ νῦν βαρβαρικῷ διαιτώμενον. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ἄφαρκτος: ανοχύρωτος, αφύλακτος νέμομαι(εδώ): κατοικούμαι τὸ ἁβροδίαιτον: η μαλθακή ζωή ἔνερσις: πρόσδεση, στερέωση κρωβύλος: είδος χτενίσματος, κότσου (Θουκυδίδου Ἱστορίαι Α, 6) ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Γ1. Να μεταφράσετε το παρακάτω απόσπασμα από το κείμενο που σας δίνεται: «Πᾶσα γὰρ ἡ Ἑλλὰς ἐσιδηροφόρει ἐς τὸ τρυφερώτερον μετέστησαν». (Mονάδες: 10) Όλη η Ελλάδα οπλοφορούσε γιατί οι οικισμοί ήταν ανοχύρωτοι και οι μεταξύ τους συγκοινωνίες δεν ήταν ασφαλείς, και συνήθισαν να ζουν οπλισμένοι, όπως ακριβώς (ζούσαν) οι βάρβαροι. Και αυτά τα μέρη της Ελλάδας που κατοικούνται ακόμη έτσι είναι απόδειξη και των κοινών κάποτε τρόπων ζωής για όλους (τους ανθρώπους). Οι Αθηναίοι όμως από τους πρώτους άφησαν την οπλοφορία και εξαιτίας της άνετης ζωής τους άρχισαν να ζουν πιο ευχάριστα. Γ2. Με βάση τα δεδομένα του κειμένου να αναφέρετε τις διαφορές των Αθηναίων και των Λακεδαιμονίων στον τρόπο της ζωής τους. (Mονάδες: 10) Οι Αθηναίοι παρουσιάζονται ως οι πρώτοι από όλους τους Έλληνες που άλλαξαν τον τρόπο της ζωής τους, υιοθετώντας έναν ανετότερο και πιο ευχάριστο βίο. Συγκεκριμένα σταμάτησαν να οπλοφορούν, ενώ οι γεροντότεροι πλούσιοι Αθηναίοι έπαψαν να φορούν μακριούς χιτώνες από λινάρι και να χτενίζουν τα μαλλιά τους σε κότσο, στερεώνοντάς τον με καρφίτσες που είχαν σχήμα τζίτζικα. Οι Λακεδαιμόνιοι από την άλλη μεριά ήταν οι πρώτοι που μεταχειρίστηκαν απλά ρούχα, τα ίδια που φορούν και σήμερα, και οι πλουσιότεροι από αυτούς ζούσαν όπως και οι απλοί πολίτες. Πρώτοι επίσης άρχισαν να παρουσιάζονται γυμνοί στους αγώνες και να αλείφονται με λάδι. Τον παλαιότερο καιρό, στους Ολυμπιακούς αγώνες οι αθλητές φορούσαν μια ζώνη κι έκρυβαν τα γεννητικά τους όργανα, αυτή η συνήθεια όμως σταδιακά καταργήθηκε. 11
Γ3α. «Καὶ οἱ πρεσβύτεροι αὐτοῖς τῶν εὐδαιμόνων διὰ τὸ ἁβροδίαιτον οὐ πολὺς χρόνος ἐπειδὴ χιτῶνάς τε λινοῦς ἐπαύσαντο φοροῦντες καὶ χρυσῶν τεττίγων ἐνέρσει κρωβύλον ἀναδούμενοι τῶν ἐν τῇ κεφαλῇ τριχῶν»: στο παραπάνω απόσπασμα να βρείτε τα ουσιαστικά α και γ κλίσης και στη συνέχεια να γράψετε την κλητική του ενικού αριθμού. (Mονάδες: 5) Πρωτόκλιτο ουσιαστικό: τῇ κεφαλῇ: ὦ κεφαλὴ Τριτόκλιτα ουσιαστικά: χιτῶνας: ὦ χιτὼν τεττίγων: ὦ τέττιξ ἐνέρσει: ὦ ἔνερσι τῶν τριχῶν: ὦ θρὶξ Γ3β. «Μετρίᾳ δ αὖ ἐσθῆτι καὶ ἐς τὸν νῦν τρόπον πρῶτοι Λακεδαιμόνιοι ἐχρήσαντο καὶ ἐς τὰ ἄλλα πρὸς τοὺς πολλοὺς οἱ τὰ μείζω κεκτημένοι ἰσοδίαιτοι μάλιστα κατέστησαν»: στο παραπάνω απόσπασμα αφού βρείτε τα ρήματα να μεταφερθούν στη χρονική βαθμίδα του σύγχρονου, διατηρώντας την έγκλιση και το πρόσωπο. (Mονάδες: 2) ἐχρήσαντο: χρῶνται κατέστησαν: καθίστανται Γ3γ. «Ἐγυμνώθησάν τε πρῶτοι καὶ ἐς τὸ φανερὸν ἀποδύντες λίπα μετὰ τοῦ γυμνάζεσθαι ἠλείψαντο»: να μεταφερθούν οι ρηματικοί τύποι στον άλλο αριθμό. (Mονάδες: 3) Ἐγυμνώθησαν: ἐγυμνώθη ἀποδύντες: ἀποδὺς ἠλείψαντο: ἠλείψατο Γ4α. «Πᾶσα γὰρ ἡ Ἑλλὰς ἐσιδηροφόρει διὰ τὰς ἀφάρκτους τε οἰκήσεις καὶ οὐκ ἀσφαλεῖς παρ ἀλλήλους ἐφόδους, καὶ ξυνήθη τὴν δίαιταν μεθ ὅπλων ἐποιήσαντο ὥσπερ οἱ βάρβαροι»: να βρείτε τους ομοιόπτωτους ονοματικούς στην παραπάνω περίοδο και να γράψετε τον όρο που προσδιορίζουν. (Mονάδες: 4) Πᾶσα: κατηγορηματικός προσδιορισμός στο ἡ Ἑλλὰς ἀφάρκτους: επιθετικός προσδιορισμός στο οἰκήσεις οὐκ ἀσφαλεῖς: επιθετικός προσδιορισμός στο ἐφόδους ξυνήθη: κατηγορηματικός προσδιορισμός στο τὴν δίαιταν 12
Γ4β. «Ἔτι δὲ καὶ ἐν τοῖς βαρβάροις ἔστιν οἷς νῦν, καὶ μάλιστα τοῖς Ἀσιανοῖς, πυγμῆς καὶ πάλης ἆθλα τίθεται, καὶ διεζωμένοι τοῦτο δρῶσιν»: να βρείτε τις προτάσεις που υπάρχουν στην περίοδο και να τις χαρακτηρίσετε ως προς το είδος και το ποιόν τους. Στη συνέχεια να βρείτε το κατηγόρημα της κάθε πρότασης. (Mονάδες: 4) Ἔτι δὲ καὶ ἐν τοῖς βαρβάροις ἔστιν οἷς νῦν, καὶ μάλιστα τοῖς Ἀσιανοῖς, πυγμῆς καὶ πάλης ἆθλα τίθεται: κύρια πρόταση κρίσεως, καταφατική. Κατηγόρημα: τίθεται καὶ διεζωμένοι τοῦτο δρῶσιν: κύρια πρόταση κρίσεως, καταφατική. Κατηγόρημα: τοῦτο δρῶσιν Γ4γ. «ἐς τὰ ἄλλα πρὸς τοὺς πολλοὺς οἱ τὰ μείζω κεκτημένοι ἰσοδίαιτοι μάλιστα κατέστησαν»: να βρείτε τη συντακτική λειτουργία του υπογραμμισμένου όρου και στη συνέχεια να αναλυθεί στην αρχική του μορφή. (Mονάδες: 2) τὰ μείζω: αντικείμενο σύστοιχο της επιθετικής μετοχής οἱ κεκτημένοι. Αρχική του μορφή: τὴν μείζω / μείζονα κτῆσιν ΣΑΣ ΕΥΧΟΜΑΣΤΕ ΕΠΙΤΥΧΙΑ 13