ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ 2013 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Διδαγμένο κείμενο Πλάτωνος Πρωταγόρας (324 Α-C) Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια (Β1,5-7) Οὐδεὶς γὰρ κολάζει τοὺς ἀδικοῦντας πρὸς τούτῳ τὸν νοῦν ἔχων καὶ τούτου ἕνεκα, ὅτι ἠδίκησεν, ὅστις μὴ ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως τιμωρεῖται ὁ δὲ μετὰ λόγου ἐπιχειρῶν κολάζειν οὐ τοῦ παρεληλυθότος ἕνεκα ἀδικήματος τιμωρεῖται οὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείη ἀλλὰ τοῦ μέλλοντος χάριν, ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα. καὶ τοιαύτην διάνοιαν ἔχων διανοεῖται παιδευτὴν εἶναι ἀρετήν ἀποτροπῆς γοῦν ἕνεκα κολάζει. ταύτην οὖν τὴν δόξαν πάντες ἔχουσιν ὅσοιπερ τιμωροῦνται καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ. τιμωροῦνται δὲ καὶ κολά- ζονται οἵ τε ἄλλοι ἄνθρωποι οὓς ἂν οἴωνται ἀδικεῖν, καὶ οὐχ ἥκιστα Ἀθηναῖοι οἱ σοὶ πολῖται Μαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς, καὶ τὸ μὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτ ἐστίν, ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν, καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης. Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται, ὁμοίως δὲ καὶ τέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶ γίνονται κιθαρισταί. ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱ λοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ www.diakrisi-edu.gr, 1
οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται, ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί. εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος, ἀλλὰ πάντες ἂν ἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοί. Α. Από το παραπάνω κείμενο να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση των αποσπασμάτων: «καὶ τοιαύτην διάνοιαν ἔχων... οἱ σοὶ πολῖται», «Μαρτυρεῖ δὲ... ἀγαθὴ φαύλης.» Β. Να απαντήσετε στις ακόλουθες ερωτήσεις: Β1. α) Ποιο είναι το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Πρωταγόρας στο δοθέν απόσπασμα και ποιο το επιχείρημα με το οποίο καταλήγει σε αυτό; (5 Μονάδες) β) Να εντοπίσετε τις αδυναμίες που υπάρχουν στο επιχείρημα του Πρωταγόρα. (5 Μονάδες) γ) Για ποιο λόγο ο Πρωταγόρας κάνει ιδιαίτερη αναφορά στον τρόπο με τον οποίο επιβάλλουν ποινές οι Αθηναίοι; (5 Μονάδες) (Μονάδες 15) Β2. Να εντοπίσετε στα λεγόμενα του Αριστοτέλη τους τρόπους με τους οποίους αποδεικνύει ότι η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως στον άνθρωπο. Β3. Ποια ομοιότητα εντοπίζετε ανάμεσα στις θέσεις του Πρωταγόρα και του Αριστοτέλη; (Μονάδες 5) Β4. α) Να περιγράψετε τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τον πλατωνικό διάλογο «Πρωταγόρας». (5 Μονάδες) β) Να περιγράψετε τη σημασιολογική εξέλιξη της έννοιας «ευδαιμονία» από τη στιγμή που εμφανίστηκε μέχρι τη διατύπωση του ορισμού της από τον Αριστοτέλη.(5 Μονάδες) Β5. Για καθεμιά από τις παρακάτω αρχαιοελληνικές λέξεις να γράψετε δύο ετυμολογικά συγγενείς, σύνθετες λέξεις της Νέας Ελληνικής: νοῦν, ἐπιχειρῶν, παρεληλυθότος, πραχθὲν, ἀγένητον, θείη, ἔχων, διαφέρει, φθείρεται, ἔδει www.diakrisi-edu.gr, 2
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. Και επειδή σκέφτεται έτσι, πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί Τιμωρεί λοιπόν για να αποτραπεί (η επανάληψη της αδικίας). Αυτή λοιπόν την άποψη έχουν όλοι, όσοι επιβάλλουν τιμωρίες στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή. Τιμωρούν λοιπόν για εκδίκηση και για σωφρονισμό όποιους τυχόν πιστεύουν ότι αδικούν και οι άλλοι άνθρωποι και κυρίως οι Αθηναίοι, οι συμπολίτες σου (Και αυτά) τα επιβεβαιώνει και αυτό που συμβαίνει στις πόλεις Οι νομοθέτες, δηλαδή, κάνουν τους πολίτες καλούς με τον εθισμό και αυτή είναι η επιθυμία του κάθε νομοθέτη, ενώ όσοι δεν το κάνουν αυτό καλά, δεν πετυχαίνουν αυτό που επιδιώκουν σ αυτό άλλωστε διαφέρει το καλό πολίτευμα από το λιγότερο καλό. Β1. α) O Πρωταγόρας θέλοντας να αποδείξει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί διατυπώνει το εξής επιχείρημα: - Η τιμωρία με σκοπό την εκδίκηση είναι ασυλλόγιστη και ταιριάζει στα θηρία. - Η τιμωρία δεν έχει στόχο το ήδη διαπραχθέν αδίκημα, διότι αυτό έχει ήδη συντελεστεί και δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να αναιρεθεί. - Ο σκοπός της τιμωρίας είναι ο σωφρονισμός του δράστη και ο παραδειγματισμός των άλλων. Επομένως, η τιμωρία αποσκοπεί στην μη επανάληψη του αδικήματος στο μέλλον. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει είναι ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες επειδή πιστεύουν ότι η αρετή μπορεί να αποκτηθεί και να διδαχθεί. (ὥστε... διδακτόν ἀρετήν) β) Ο συλλογισμός του Πρωταγόρα δεν είναι αρκετά πειστικός για τους ακόλουθους λόγους: α. Χρησιμοποιεί το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου. Ο σκοπός του είναι να αποδείξει ότι η αρετή είναι διδακτή αλλά αυτή την ίδια την www.diakrisi-edu.gr, 3
αποδεικτέα θέση τη θεωρεί δεδομένη προκειμένου να εξηγηθεί το ότι επιβάλλουν τιμωρίες για σωφρονισμό και παραδειγματισμό. β. Το βασικό στοιχείο στο οποίο ο Πρωταγόρας στηρίζει το επιχείρημά του, δηλαδή το ότι οι άνθρωποι τιμωρούν με σκοπό το σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να θεωρηθεί δεδομένο, αφού, όπως προαναφέρθηκε, δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ιδιαίτερα της εποχής του Πρωταγόρα. γ) Ο Πρωταγόρας εντάσσει τους Αθηναίους μέσα στο σύνολο των ανθρώπων που χρησιμοποιούν την έλλογη ποινή η οποία δε θα είχε κανένα νόημα, αν δεν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή διδάσκεται. Η αναφορά στους Αθηναίους γίνεται για να επιστρέψουμε στο παράδειγμα που είχε χρησιμοποιήσει στην πρώτη ενότητα ο Σωκράτης, για να δείξει ότι με βάση την τακτική των Αθηναίων στην Εκκλησία του Δήμου η αρετή δε διδάσκεται. Τους ίδιους τους Αθηναίους λοιπόν και την τακτική τους στο θέμα της επιβολής της ποινής θα χρησιμοποιήσει τώρα ο Πρωταγόρας, για να αποδείξει το ακριβώς αντίθετο: ότι η αρετή διδάσκεται. Β2. Ο Αριστοτέλης, προκειμένου να ενδυναμώσει τη θέση του για τον αποφασιστικό ρόλο του εθισμού στην απόκτηση της ηθικής αρετής, περνάει στο χώρο της πολιτικής οργάνωσης επικαλούμενος τα συμβαίνοντα στις πόλεις. Συγκεκριμένα, αναφέρεται στους νομοθέτες οι οποίοι αναλαμβάνουν τον σημαντικό ρόλο της θέσπισης νόμων τέτοιων που θα εθίσουν τους πολίτες στην απόκτηση ηθικής αρετής μέσω της επανάληψης ηθικών πράξεων. Εξηγεί ότι σκοπός του νομοθέτη είναι να αποκτήσουν οι πολίτες την ηθική αρετή μέσω του εθισμού. Έτσι, ο νομοθέτης που θεσπίζει ορθούς κανόνες και αρχές και πετυχαίνει τον εθισμό των πολιτών στην αρετή θεωρείται ότι έχει συνολικά πετύχει το στόχο του. Στην αντίθετη περίπτωση έχει αποτύχει στο έργο του νομοθέτη. Αν όμως η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως, θα ήταν άτοπο το να ενεργούν με αυτό τον τρόπο οι νομοθέτες. Επομένως, το παράδειγμα αυτό πράγματι ενισχύει την αρχική θέση του Αριστοτέλη σχετικά με το www.diakrisi-edu.gr, 4
ότι η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως. Επίσης, ο Αριστοτέλης δημιουργεί μια αναλογία ανάμεσα στις ηθικές αρετές και τις τέχνες, εξηγώντας ότι και οι μεν και οι δε γεννιούνται και φθείρονται για τους ίδιους λόγους και με τα ίδια μέσα. Στη συνέχεια, χρησιμοποιώντας παραδείγματα από το χώρο των τεχνών εξηγεί ότι δεν αρκεί η άσκηση σε μια τέχνη για να γίνει κάποιος καλός τεχνίτης αλλά απαιτείται η με σωστό τρόπο άσκηση σε αυτή. Αυτό άλλωστε είναι που επιβάλλει και την αναγκαιότητα του δασκάλου, ο οποίος καλείται να υποδείξει το σωστό τρόπο άσκησης μιας τέχνης. Φαίνεται λοιπόν ότι οι τέχνες δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο, διότι διαφορετικά δεν θα είχε κανένα ρόλο ο δάσκαλος. Έτσι, μέσω της αναλογίας των αρετών με τις τέχνες αποδεικνύει και πάλι ο Αριστοτέλης ότι οι ηθικές αρετές, όπως και οι τέχνες, δεν υπάρχουν εκ φύσεως στον άνθρωπο. Β3. Ο Αριστοτέλης σ αυτό το απόσπασμα αναφέρεται στον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζει ο δάσκαλος στην απόκτηση της ηθικής αρετής. Οι νομοθέτες σαν δάσκαλοι ηθικής αρετής υποδεικνύουν στους πολίτες μέσω της θέσπισης νόμων τον ορθό τρόπο άσκησης σ αυτή. Στόχος των νομοθετών είναι η διάπλαση ενάρετων πολιτών, το να κατορθώσουν δηλαδή να διδάξουν μέσω των νόμων τους στους πολίτες την ηθική αρετή. Φαίνεται λοιπόν πως ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πρωταγόρας στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα, υποστηρίζει ότι η αρετή είναι διδακτή. Β4. α) Εισαγωγή σχολικού εγχειριδίου σελ. 57 «...θέμα της συζήτησης μεταξύ Σωκράτη και Πρωταγόρα... σε ανολοκλήρωτη ακόμα μορφή.» β) Εισαγωγή σχολικού εγχειριδίου σελ. 151-152 «Η λέξη όπως βέβαια δείχνουν τα συστατικά της... της τέλειας αρετής.» Β5. νοῦν: νοησιαρχία, ανόητος ἐπιχειρῶν: χειρουργός, χειρολαβή παρεληλυθότος: διέλευση, εισιτήριο www.diakrisi-edu.gr, 5
πραχθὲν: απραξία, απραγματοποίητος ἀγένητον: εγγενής, απόγονος θείη: επίθεση, διαθήκη ἔχων: εξοχή, κατάσχεση διαφέρει: οισοφάγος, διένεξη φθείρεται: φθοροποιός, άφθαρτος ἔδει: δεοντολογικός, ένδεια Επιμέλεια: Κατερίνα Κεφαλωνίτου www.diakrisi-edu.gr, 6