ΚΥΠΡΟΣ: ΕΠΑΝΕΝΩΣΗ Ή ΔΙΧΟΤΟΜΗΣΗ; Ευρώπη Μελέτη N 201 30 Σεπτεμβρίου 2009

ΚΥΠΡΟΣ: ΕΠΑΝΕΝΩΣΗ Ή ΔΙΧΟΤΟΜΗΣΗ; Ευρώπη Μελέτη N 201 30 Σεπτεμβρίου 2009

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΣΥΝΟΨΗ ΚΑΙ ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ... i I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 II. ΕΙΡΗΝΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΔΙΧΩΣ ΟΝΟΜΑ... 3 A. Η ΣΥΝΔΕΣΗ ΧΡΙΣΤΟΦΙΑ-ΤΑΛΑΤ...3 B. Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΣΗ ΕΝΤΕΙΝΕΤΑΙ...5 III. ΤΟ ΔΙΛΗΜΜΑ ΠΟΥ ΔΙΑΦΑΙΝΕΤΑΙ... 8 A. Η ΕΠΙΤΑΧΥΝΟΜΕΝΗ ΔΙΟΛΙΣΘΗΣΗ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΙΧΟΤΟΜΗΣΗ...9 1. Ένα αβέβαιο μέλλον για τους Ελληνοκύπριους...11 2. Πολλαπλό κόστος για την Τουρκία...12 3. Μια έκβαση που οι Τουρκοκύπριοι θα πρέπει να αποφύγουν...14 B. ΔΡΑΤΤΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΓΙΑ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΚΗ ΕΠΑΝΕΝΩΣΗ...17 IV. ΤΑ ΠΡΟΣ ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗ ΖΗΤΗΜΑΤΑ... 19 A. ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΜΕΡΙΣΜΟΣ ΕΞΟΥΣΙΩΝ...20 B. ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΕΣ......21 Γ. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΕ...23 Δ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ...24 E. ΤΟ ΕΔΑΦΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ...24 ΣΤ. ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ...25 Ζ. ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ...26 V. Η ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ... 28 A. ΟΙ ΕΓΓΥΗΤΡΙΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ...30 1. Η Τουρκία... 30 2. Η Ελλάδα... 35 3. Το Ηνωμένο Βασίλειο... 36 B. Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ...36 1. Το Τρίγωνο ΕΕ-Τουρκία-Κύπρος...39 2. Το Πρόσθετο Πρωτόκολλο και η κρίσιμη καμπή στο τέλος του 2009...40 Γ. ΤΑ ΗΝΩΜΕΝΑ ΕΘΝΗ...41 Δ. ΟΙ ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ...42 E. Η ΡΩΣΙΑ...43 VI. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ......44 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ A. ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ...45 B. ΧΡΟΝΟΔΙΑΓΡΑΜΑ...46 Γ. ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ INTERNATIONAL CRISIS GROUP...48 Δ. ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΑΙ ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ INTERNATIONAL CRISIS GROUP ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΜΕΤΑ ΤΟ 2006...50 Ε. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ INTERNATIONAL CRISIS GROUP...52

Ευρώπη/ Μελέτη N 201 30 Σεπτεμβρίου 2009 ΚΥΠΡΟΣ: ΕΠΑΝΕΝΩΣΗ Ή ΔΙΧΟΤΟΜΗΣΗ; ΣΥΝΟΨΗ ΚΑΙ ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ Η τριακονταετής προσπάθεια για την επανένωση της Κύπρου μοιάζει να οδεύει προς τη λήξη της, θέτοντας ζήτημα μιας ξεκάθαρης επιλογής μεταξύ της de facto διχοτόμησης του νησιού, η οποία θα είναι προϊόν εχθρότητας, και της δημιουργίας μιας ομοσπονδίας μεταξύ ελληνοκυπριακής και τουρκοκυπριακής κοινότητας, οι οποίες θα συνυπάρχουν ως δύο συστατικά κράτη-μέλη. Οι περισσότεροι παρατηρητές συμφωνούν ότι το παράθυρο της δεδομένης συγκυρίας για την επίτευξη μιας διευθέτησης δικοινοτικού, διζωνικού χαρακτήρα, θα κλείσει τον Απρίλιο του 2010, κατά τη διεξαγωγή των επόμενων εκλογών στην τουρκοκυπριακή κοινότητα, όπου ο τωρινός Τουρκοκύπριος ηγέτης, ο οποίος τάσσεται ανοιχτά υπέρ της διευθέτησης, αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο να απολέσει τη λαϊκή εντολή προς όφελος κάποιου περισσότερο αδιάλλακτου υποψήφιου. Σε περίπτωση που δεν επιτευχθεί συναίνεση έως τότε, αυτή θα είναι η τέταρτη φορά που καθίστανται ανεπιτυχείς οι ειρηνευτικές συνομιλίες, που διεξάγονται με τη διαμεσολάβηση των Ηνωμένων Εθνών. Επικρατεί μια γενικότερη αίσθηση, πως εφόσον οι δεδομένες ηγεσίες των δύο κοινοτήτων, οι οποίες παρουσιάζουν συγκλίσεις στον τρόπο σκέψης, καθώς και διάθεση συμβιβασμού, αδυνατούν να έλθουν σε συμφωνία για μια ομοσπονδιακή επανένωση, φαντάζει δύσκολο να βρεθεί απάντηση ως προς το ποιος μπορεί. Προς αποφυγή των δυσάρεστων συνεπειών που μια τέτοια εξέλιξη θα επιφέρει σε όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, οι ηγέτες των δύο κοινοτήτων θα πρέπει να εργαστούν στενά ώστε να ξεπεράσουν τον κυνισμό εντός των κοινοτήτων τους και να ολοκληρώσουν τις συνομιλίες, η Τουρκία και η Ελλάδα θα πρέπει να καταρρίψουν τα στεγανά που αποτρέπουν την επικοινωνία και με τις δύο κοινότητες στο νησί, και τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα πρέπει να υποστηρίξουν δυναμικά την ειρηνευτική διαδικασία, ώστε να αποφευχθεί το ενδεχόμενο αστάθειας που πιθανόν να εκδηλωθεί στο μέλλον ως αποτέλεσμα εφησυχασμού και αποδοχής της συνέχισης της αντιπαράθεσης. Ακόμα υφίσταται μία πραγματική ευκαιρία κατά το 2009-2010 να τεθεί τέλος στη διχοτόμηση της Κύπρου, σύμφωνα με τις επί μακρόν καθορισμένες διαπραγματευτικές παραμέτρους μιας ομοσπονδιακής επανένωσης. Οι παρούσες ηγεσίες των δυο κοινοτήτων συγκλίνουν ως προς τις θέσεις τους περισσότερο από όσο όλοι οι προκάτοχοί τους και κατά τη διάρκεια του παρελθόντος έτους έχουν διανύσει κάποια απόσταση προς την κατεύθυνση μιας ολοκληρωμένης διευθέτησης. Όμως, μια αποτυχία θα σημάνει την οριστική διχοτόμηση του νησιού, περιπλέκοντας περαιτέρω τις ευρωτουρκικές σχέσεις και προκαλώντας νέες προστριβές στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, περιορισμό της συνεργασίας ΕΕ ΝΑΤΟ, επιτάχυνση των φυγόκεντρων τάσεων, που είναι διάχυτες στην τουρκοκυπριακή πλευρά, και νέες ανησυχίες για την ευημερία και την ασφάλεια των Ελληνοκυπρίων. Η de facto διχοτόμηση του νησιού θεωρείται από πολλούς Κύπριους μια ήπιας μορφής συνέχιση του status quo. Όμως, νέες δυναμικές που έχουν ήδη προκύψει μετά την είσοδο των Ελληνοκυπρίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση με την ονομασία Κυπριακή Δημοκρατία, διαψεύδουν την παραπάνω εκτίμηση. Οι Ελληνοκύπριοι έχουν καταστεί το πιο προφανές τεχνικό πρόσκομμα στη διαδικασία εισόδου της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, και έχουν ασκήσει με ζέση όλα τα διαθέσιμα μέσα επιρροής προς επίτευξη των εθνικών τους συμφερόντων και προς εκπλήρωση της ανάγκης για δικαιοσύνη, όπως αυτοί τα αντιλαμβάνονται. Ο εκνευρισμός της Άγκυρας συμβάλλει στην εκδήλωση προστριβών σχετικά με τα δικαιώματα ανίχνευσης πετρελαίου σε παράκτιες περιοχές, συμπεριλαμβανομένων χωρικών υδάτων διαφιλονικούμενων και από την Ελλάδα, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα ώστε κανονιοφόροι των αντιτιθέμενων μερών να βρεθούν σε ασυνήθιστη εγγύτητα. Η σημερινή, πιο δυνατή και ευημερούσα Τουρκία φαντάζει πιο έτοιμη σε σχέση με το παρελθόν να κωφεύσει στις επιταγές της Ευρωπαϊκής Ένωσης και να διακινδυνεύσει μια μη αναστρέψιμη φθορά στη σχέση της με την τελευταία, χάριν του εθνικού της συμφέροντος και της δικαιοσύνης, όπως τα αντιλαμβάνεται η ίδια. Αυτή η διάσταση θα εξεταστεί εκ νέου στις συνομιλίες που θα οδηγήσουν στη Σύνοδο

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα ii της ΕΕ τον Δεκέμβριο, κατά την οποία οι ηγέτες των κρατών-μελών και κυβερνήσεων (Συμβούλιο της Ευρώπης) θα πρέπει να αποφασίσουν τι θα πράξουν σχετικά με την αποτυχία της Τουρκίας να εφαρμόσει την υπογεγραμμένη υποχρέωσή της να ανοίξει τους αερολιμένες και τους θαλάσσιους λιμένες της σε ελληνοκυπριακή χρήση. Η απουσία μιας διευθέτησης θα επιφέρει και στις δύο κοινότητες, αλλά και στην Τουρκία επιβράδυνση της οικονομικής τους ανάπτυξης, αύξηση των εξοπλιστικών τους δαπανών και μείωση της διεθνούς τους αξιοπιστίας. Το παράδοξο είναι ότι σπανίως κατά το παρελθόν οι ηγεσίες των Ελληνοκυπρίων, των Τουρκοκυπρίων και της Τουρκίας έχουν υπάρξει τόσο έτοιμες προς συμβιβασμό. Παρ όλα αυτά, μείζονα πηγή παρανοήσεων αποτελεί η αδυναμία των αξιωματούχων της Άγκυρας και της ελληνοκυπριακής πλευράς να συμφωνήσουν ως προς ένα πλαίσιο απ ευθείας συνομιλιών. Κατά συνέπεια, φαντάζουν ανήμποροι να πιστέψουν, να εμπιστευθούν ή να κατανοήσουν την εκατέρωθεν γνήσια φιλοδοξία για διευθέτηση του ζητήματος. Αν και θα είναι δύσκολο κατά τους λίγους μήνες που απομένουν να αντιπαρέλθουν τέσσερις δεκαετίες εχθρότητας, συκοφάντησης στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και απουσίας οποιασδήποτε πραγματικής κοινής γνώσης, όλα τα εμπλεκόμενα μέρη θα πρέπει να εργαστούν για τη γεφύρωση του χάσματος. Αν προκύψει μια δυνατή κυβέρνηση από τις εκλογές της 4 ης Οκτωβρίου στην Ελλάδα, θα βρίσκεται σε μια εξαιρετικά πλεονεκτική θέση ώστε να φέρει εγγύτερα όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, κάτι που καλείται επιτακτικά να πράξει. Υπάρχουν ακόμα ακτίδες ελπίδας. Δημοσκοπήσεις δείχνουν πως η πλειοψηφία των Κυπρίων επιθυμεί την επιτυχία των συνομιλιών, αν και παρουσιάζονται επιφυλακτικοί ως προς τις εξελίξεις. Οι διαπραγματεύσεις κατά το τρέχον έτος έχουν εξελιχθεί σχετικά θετικά. Μετά την επικράτησή του, στις ελληνοκυπριακές προεδρικές εκλογές το Φεβρουάριο του 2008, ο κ. Δημήτρης Χριστόφιας, που τίθεται υπέρ ενός συμβιβασμού, μαζί με τον Τουρκοκύπριο ομόλογό του, Μεχμέτ Αλί Ταλάτ, με τον οποίο συγκλίνουν ως προς τον τρόπο σκέψης, έχουν εργαστεί γύρω από σειρά ζητημάτων σε περισσότερες από 40 συναντήσεις. Ένας δεύτερος γύρος διαπραγματεύσεων ξεκίνησε θετικά στις 10 Σεπτεμβρίου 2009. Παρ όλα αυτά, οι κύριοι Χριστόφιας και Ταλάτ θα πρέπει να προσπαθήσουν περισσότερο ώστε το θετικό κλίμα που επικρατεί στις συναντήσεις τους να αντικατοπτρίζεται και στις δημόσιες τοποθετήσεις τους. Θα πρέπει, επίσης, να οικοδομήσουν μία κοινή στρατηγική για την έγκριση ενός σχεδίου διευθέτησης σε δημοψήφισμα που θα λάβει χώρα στις αρχές του 2010. Οι δύο πλευρές κατά τη διάρκεια των συνομιλιών θα πρέπει να καταδείξουν προθυμία να διαπραγματευθούν θέματα, τα οποία καθ εαυτά φαντάζουν δυσεπίλυτα. Σε αυτά περιλαμβάνονται το ζήτημα των αποζημιώσεων πολλών εκατομμυρίων ευρώ για τις ελληνοκυπριακές περιουσίες που ενδέχεται να αφορούν στα τρία τέταρτα της επικράτειας του τουρκοκυπριακού βορρά, το μέλλον των Τούρκων εποίκων, οι οποίοι σύντομα πιθανόν να αποτελούν την πλειοψηφία των κατοίκων στην τουρκοκυπριακή πλευρά, την επιθυμία των Τουρκοκυπρίων, με την υποστήριξη της Τουρκίας, για συνέχιση της παροχής στρατιωτικών εγγυήσεων εκ μέρους της Τουρκίας, και το ερώτημα σχετικά με το τι μέρος από το 37% του νησιού, το οποίο τώρα βρίσκεται υπό τουρκικό έλεγχο, θα περάσει στα χέρια των Ελληνοκυπρίων. Τα μισά κλειδιά για την επίλυση του κυπριακού ζητήματος βρίσκονται ευλόγως στα χέρια εξωτερικών παραγόντων. Ειδικότερα, τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα πρέπει να εργαστούν περισσότερο ώστε να καταστήσουν την εξεύρεση μιας λύσης δυνατή, διαβεβαιώνοντας εμπράκτως την Τουρκία πως η ευρωπαϊκή προοπτική της παραμένει σταθερά ανοικτή, ενθαρρύνοντας τους κυρίους Χριστόφια και Ταλάτ, και επισημαίνοντας τα αναμφίβολα πλεονεκτήματα μιας διευθέτησης. Θα πρέπει να εργαστούν περαιτέρω ώστε να εμφυσήσουν στους Κύπριους, όπως επίσης και σε άλλους παράγοντες στην περιοχή, την πεποίθηση ότι ο εφησυχασμός και ο κυνισμός θα πρέπει να εγκαταλειφθούν και ότι τώρα θα πρέπει να αρχίσει η μεθοδική εργασία για την προετοιμασία της κοινής γνώμης και των λειτουργικών συμβιβασμών. Κανείς από τους κυρίους Χριστόφια και Ταλάτ δεν επιθυμεί να εγκαταλείψει το τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Ο κίνδυνος έγκειται στην εξάντληση των χρονικών περιθωρίων. ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ Προς την ελληνοκυπριακή και την τουρκοκυπριακή ηγεσία: 1. Να αναλάβουν δημοσίως και ολόθυμα κοινή δέσμευση προς μια ολοκληρωμένη διευθέτηση και προς τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος στις αρχές του 2010 που θα έχει στόχο την επανένωση της Κύπρου ως μιας ομοσπονδιακής, διζωνικής, δικοινοτικής δημοκρατίας αποτελούμενης από δυο πολιτικώς ισότιμα συστατικά κράτη-μέλη με μια ενιαία διεθνή ταυτότητα. 2. Να επιδείξουν κατά τη διάρκεια των συνομιλιών μεγαλύτερη προθυμία στη διαπραγμάτευση μεμονομένων δυσεπίλυτων ζητημάτων, όπως η

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα iii προσφορά εκ μέρους των Ελληνοκυπρίων υπηκοότητας σε περισσότερους μετανάστες από την Τουρκία με αντάλλαγμα περισσότερη ευελιξία από πλευράς Τουρκοκυπρίων στην προσέγγιση του ζητήματος των εγγυήσεων, και η προσφορά εκ μέρους των Τουρκοκυπρίων περισσότερου εδάφους ως αντάλλαγμα στη μεγαλύτερη ευελιξία των Ελληνοκυπρίων αναφορικά με το ζήτημα της αποζημίωσης των περιουσιών. 3. Να οικοδομήσουν μια κοινή στρατηγική δημοσίων σχέσεων, έτσι ώστε να εκφράζεται ξεκάθαρα και στις δυο πλευρές του νησιού η προσήλωση προς μια ολοκληρωμένη διευθέτηση και να παρουσιάζονται δημοσίως τα επιτεύγματα προς την κατεύθυνση αυτή. 4. Να καταστήσουν ξεκάθαρο εντός των κοινοτήτων τους πως αυτή είναι σχεδόν αναμφίβολα η τελευταία ευκαιρία για πολλά ακόμη χρόνια προς την επίτευξη κάποιας συμφωνίας και πως η εναλλακτική είναι πολύ πιθανό να σημάνει μια απότομη καμπή προς τη διχοτόμηση του νησιού. Προς τις κυβερνήσεις της Τουρκίας, της Ελλάδας και του Ηνωμένου Βασιλείου: 5. Να συναντηθούν με τις δύο κυπριακές κοινότητες για να αναθεωρήσουν την τριμερή Συνθήκη Εγγυήσεων και Συμμαχίας του 1960 μέσω μιας νέας Συνθήκης Εφαρμογής και Ασφάλειας που θα μπορούσε να συμπεριλαμβάνει την επανενωμένη Κύπρο ως συμβαλλόμενο μέρος και να καθορίζει ένα διαβαθμισμένο πολυσυλλεκτικό τρόπο επίβλεψης της όποιας διευθέτησης, με συμμετοχή της ΕΕ, του ΟΗΕ και άλλων διεθνών παραγόντων. 6. Η Τουρκία θα πρέπει να προωθήσει το διάλογο με τους Ελληνοκύπριους μέσα από δηλώσεις που θα συμβάλλουν στην οικοδόμηση της εμπιστοσύνης, και στις οποίες οι Ελληνοκύπριοι θα πρέπει να ανταποκριθούν θετικά. Η Ελλάδα θα πρέπει να προβεί στην οργάνωση συναντήσεων που θα έχουν ως στόχο τη δημιουργία εμπιστοσύνης, φέρνοντας σε επαφή Τούρκους και Ελληνοκύπριους αξιωματούχους μια διαδικασία στην οποία θα πρέπει να συμπεριληφθούν και Τουρκοκύπριοι εκπρόσωποι. συνδιάσκεψης προς εξεύρεση χορηγών για την οικονομική ενίσχυση της συμφωνίας. 8. Να συνδεθούν στο μέγιστο δυνατό βαθμό με τους Κύπριους ηγέτες ώστε να τους πείσουν για την ανάγκη μιας διευθέτησης και να δουλέψουν δημιουργικά για να αναθερμάνουν τον ενθουσιασμό για την πορεία σύγκλισης της Τουρκίας με την ΕΕ. 9. Να εργαστούν ενεργά για να διασφαλίσουν την ανανέωση και τη συνέχιση πέραν του 2009 της οικονομικής ενίσχυσης των Τουρκοκυπρίων εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. 10. Να εξετασθούν από την ΕΕ και την ευρύτερη διεθνή κοινότητα καινούριοι τρόποι για το άνοιγμα των αγορών και των διαύλων επικοινωνίας με τους Τουρκοκυπρίους ως αντάλλαγμα στο άνοιγμα των αερολιμένων και των θαλάσσιων λιμένων εκ μέρους της Τουρκίας προς ελληνοκυπριακή χρήση, έτσι ώστε να αυξηθούν οι πιθανότητες επιτυχίας των συνομιλιών και να μειωθούν οι επιπτώσεις της όποιας αποτυχίας. Λευκωσία/ Κωνσταντινούπολη/ Βρυξέλλες, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Προς τις κυβερνήσεις των κρατών-μελών της ΕΕ, της Ρωσίας και των ΗΠΑ: 7. Να αναπτύξουν στρατηγικές για την άμεση αξιοποίηση οποιασδήποτε σημαντικής εξέλιξης που θα προκύψει από τις συνομιλίες για το Κυπριακό προς το τέλος του 2009, συμπεριλαμβανομένης της δημόσιας προετοιμασίας για την πραγματοποίηση

Ευρώπη Μελέτη N 201 30 Σεπτεμβρίου 2009 ΚΥΠΡΟΣ: ΕΠΑΝΕΝΩΣΗ Η ΔΙΧΟΤΟΜΗΣΗ; I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το κυπριακό ζήτημα διέρχεται μια κρίσιμη καμπή προς μια νέα εποχή στην ιστορία του. 1 Η πρώτη φάση του ζητήματος, κατά τη δεκαετία του 1950, χαρακτηρίστηκε από συνεχώς αυξανόμενες εκδηλώσεις διακοινοτικής βίας, με το τέλος της βρετανικής κυριαρχίας να διαφαίνεται. Η δεύτερη φάση περιελάμβανε την ανεξαρτητοποίηση του νησιού, από το 1960 μέχρι και την κατάρρευση του δεδομένου κρατικού σχηματισμού το 1963, όταν η ελληνοκυπριακή πλευρά έθεσε τους Τουρκοκύπριους εκτός κυβέρνησης πυροδοτώντας περαιτέρω εκδηλώσεις διακοινοτικής βίας. Κατά τη διάρκεια της τρίτης φάσης, μεταξύ 1963 και 1974, οι Ελληνοκύπριοι μονοπώλησαν τις εξελίξεις στη διεθνώς αναγνωρισμένη Κυπριακή Δημοκρατία, με τους Τουρκοκύπριους να ζουν σε περιοχές «γκέτο» ή απομονωμένα χωριά. Οι εξελίξεις που δρομολογήθηκαν με το πραξικόπημα της 15 ης Ιουλίου του 1974, το οποίο σχεδιάστηκε από τη χούντα της Αθήνας στοχεύοντας στην ένωση του νησιού με την Ελλάδα, ανατράπηκαν πέντε μέρες αργότερα με την τουρκική εισβολή. Το γεγονός αυτό σηματοδότησε και την έναρξη της τέταρτης φάσης που διαρκεί έως σήμερα, κατά την οποία τουρκικές στρατιωτικές δυνάμεις, κωφεύοντας στη διεθνή κατακραυγή, κατέχουν το ένα τρίτο του βόρειου τμήματος του νησιού και κατά περιόδους επιχειρούν να επιτύχουν την αναγνώριση ενός αυτόνομου τουρκοκυπριακού κράτους. Το τέλος της τέταρτης αυτής φάσης θα έπρεπε να έχει επέλθει το 2004 με την ένταξη μιας επανενωμένης Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Οι εντατικές διαπραγματεύσεις υπό την αιγίδα του ΟΗΕ κατέληξαν στη σύνταξη ενός σχεδίου που πήρε την ονομασία του από τον τότε Γενικό Γραμματέα Κόφι Ανάν και έτυχε 1 Για προηγούμενες μελέτες της Crisis Group για την Κύπρο, βλ. Crisis Group Ευρώπης, Μελέτες: N 171, Το Αδιέξοδο της Κύπρου: Το Επόμενο Βήμα, 8 Μαρτίου 2006 N 190, Κύπρος: Η Αναστροφή της Διολίσθησης προς τη Διχοτόμηση, 10 Ιανουαρίου 2008 και Nº194, Επανένωση της Κύπρου: Η Ευνοϊκότερη έως τώρα Συγκυρία, 23 Ιουνίου 2008 της θερμής υποστήριξης της ΕΕ, του ΟΗΕ και του μεγαλύτερου μέρους της διεθνούς κοινότητας. Στηρίχθηκε στις ευρέως γνώριμες αρχές της δικοινοτικής, διζωνικής ομοσπονδίας, οι οποίες θεσπίστηκαν κατόπιν συναίνεσης τόσο των Ελληνοκυπρίων όσο και Τουρκοκυπρίων, το 1977, αλλά ποτέ δεν εφαρμόστηκαν εξαιτίας της σθεναρής αντίστασης εθνικιστικών κύκλων και στις δύο πλευρές, με προφανέστερη αυτή του σκληροπυρηνικού Τουρκοκύπριου ηγέτη Ραούφ Ντενκτάς. Οι Τουρκοκύπριοι επιθυμώντας τη λήξη της αβεβαιότητας και την κοινή ένταξη με τους Ελληνοκύπριους στην ΕΕ, απέρριψαν τις πολιτικές του τελευταίου στις εκλογές του Δεκεμβρίου του 2003. Η Τουρκία επίσης άλλαξε στάση υποστηρίζοντας το σχέδιο επίλυσης, σύμφωνα με το οποίο θα έπρεπε να αποσύρει το μεγαλύτερο μέρος των στρατευμάτων κατοχής. Κατά τη δεδομένη περίοδο, όμως, η ελληνοκυπριακή ηγεσία τοποθετήθηκε ανοιχτά εναντίον του σχεδίου. 2 Στο δημοψήφισμα της 24 ης Απριλίου του 2004, το 76% των Ελληνοκυπρίων καταψήφισε το Σχέδιο Ανάν, ενώ το 65% των Τουρκοκυπρίων το ενέκρινε. Μια εβδομάδα αργότερα η ΕΕ υποδέχθηκε στους κόλπους της την Κύπρο, παρ όλο που πρακτικά παρέμενε διαιρεμένη, με την κυβέρνησή της να ελέγχεται αποκλειστικά από τους Ελληνοκύπριους. 3 2 Οι μείζονες ενστάσεις των Ελληνοκυπρίων έγκεινται στο ότι οι διαπραγματευτές του ΟΗΕ ευνόησαν την Τουρκία στα σημεία για τα οποία λόγω διάστασης απόψεων δεν είχε επιτευχθεί συμφωνία, στο ότι η απόσυρση των τουρκικών στρατευμάτων δεν ήταν αρκετά γρήγορη, στο ότι η Τουρκία θα διατηρούσε τα δικαιώματά της ως εγγυήτρια δύναμη (τα οποία επικαλέσθηκε κατά την εισβολή του 1974), και στην αμφισημία της παρθενογέννεσης της προτεινόμενης νέας Ενωμένης Κυπριακής Δημοκρατίας που θα μπορούσε να δώσει στους Τουρκοκύπριους το δικαίωμα να αποσχισθούν και να διεκδικήσουν την αναγνώριση ενός ανεξάρτητου τουρκοκυπριακού κράτους 3 Η ΕΕ, εν μέρει επειδή λανθασμένα ανέμενε την αποδοχή του Σχεδίου από τους Ελληνοκύπριους και την απόρριψή του από τους Τουρκοκύπριους, είχε δεσμευθεί για την είσοδο των πρώτων στην ΕΕ ανεξαρτήτως του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος. Δεν υπήρξε αλλαγή αυτής της πολιτικής μετά το δημοψήφισμα, εν μέρει εξαιτίας του φόβου πως η Ελλάδα θα ασκούσε βέτο εξ ολοκλήρου στην προς Ανατολάς

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα 2 Τότε το κυπριακό ζήτημα περιέπεσε σε μια ιδιόμορφη λήθη. 4 Η ΕΕ δεσμεύθηκε να ανταμείψει τους Τουρκοκύπριους για τις προσπάθειές τους για την επανένωση του νησιού με τον περιορισμό της απομόνωσής τους, παραχωρώντας τους το δικαίωμα απευθείας εμπορικών συναλλαγών με τα κράτη-μέλη της. Όμως, η πρώτη ενέργεια της Κυπριακής Δημοκρατίας ως μέλος της ΕΕ ήταν να μπλοκάρει αυτή την πολιτική χειρονομία. 5 Η απάντηση της Τουρκίας στην ενέργεια αυτή ήταν η ανάκληση της υπόσχεσής της για άνοιγμα των θαλάσσιων λιμένων και αερολιμένων της σε ελληνοκυπριακή χρήση, σύμφωνα με το Πρόσθετο Πρωτόκολλο του 2005. Αυτή η εξέλιξη οδήγησε στην αναστολή οκτώ κεφαλαίων των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της Τουρκίας, με απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου που ελήφθη το Δεκέμβριο του 2006, κατόπιν πίεσης εκ μέρους της Κυπριακής Δημοκρατίας. Έκτοτε, η Κύπρος έχει ανεπίσημα μπλοκάρει αρκετά κεφάλαια. Το 2006 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ζήτησε, επιπλέον, από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να επανεξετάσει τη μη συμμόρφωση με το Πρόσθετο Πρωτόκολλο ιδιαιτέρως για τα έτη 2007, 2008 και 2009, υπονοώντας πως το Δεκέμβριο του 2009 ίσως εξετασθεί το ενδεχόμενο λήψης νέων μέτρων κατά της Τουρκίας (βλ. παρακάτω). Επιπλέον, το 2006 υπήρξε επανέναρξη των συνομιλιών μεταξύ των κύριων διαπραγματευτών του τέως Ελληνοκύπριου προέδρου Τάσσου Παπαδόπουλου, ο οποίος είχε τοποθετηθεί κατά του Σχεδίου Ανάν, και του Τουρκοκύπριου ομολόγου του, Μεχμέτ Αλί Ταλάτ, που είχε ταχθεί υπέρ. Όμως, ο νέος αυτός κύκλος δεν ήταν καρποφόρος παρά τις περισσότερες από 50 συναντήσεις που έλαβαν χώρα. 6 Παρ όλα αυτά, μια αναπάντεχη εξέλιξη στον πρώτο γύρο των ελληνοκυπριακών προεδρικών εκλογών, το Φεβρουάριο του 2008, έθεσε στο περιθώριο την πρεσβεύουσα απορριπτικές θέσεις ηγεσία, η οποία έθεσε ως κεντρικό άξονα της προεκλογικής της εκστρατείας την άρνηση οποιουδήποτε συμβιβασμού με τους Τουρκοκύπριους. Έτσι, ο δεύτερος γύρος, εξελίχθηκε μεταξύ δύο υποψηφίων, οι οποίοι είχαν ταχθεί ανοιχτά υπέρ μιας συμβιβαστικής λύσης και είχαν απολάβει της υποστήριξης των δύο τρίτων των ελληνοκύπριων ψηφοφόρων. Νικητής αναδείχθηκε ο κ. Δημήτρης Χριστόφιας, ηγέτης του κατ όνομα κομμουνιστικού κόμματος ΑΚΕΛ, που είχε επί μακρόν καθιερώσει ένα δίαυλο επικοινωνίας με τον κ. Ταλάτ στη βάση της κοινής απόρριψης της ιδέας του εθνικισμού, απόρροια της αριστερών καταβολών ιδεολογίας των κομμάτων τους. Οι κκ. Χριστόφιας και Ταλάτ συναντήθηκαν στις 21 Μαρτίου του 2008 και συμφώνησαν να εργασθούν από κοινού σε ένα νέο γύρο συνομιλιών για την επανένωση του νησιού υπό τη διαμεσολάβηση του ΟΗΕ. Στις 3 Απριλίου διανοίχθηκε μία νέα δίοδος στην διαχωριστική γραμμή στην καρδιά της Λευκωσίας, και στις 23 Μαΐου επήλθε συμφωνία σε μια σειρά βασικών παραμέτρων: ότι η ομοσπονδία θα περιλαμβάνει δύο συστατικά κράτη-μέλη και μια ενιαία διεθνή νομική προσωπικότητα. Την 1 η Ιουλίου του 2008, συμφώνησαν επί της αρχής για μια ενιαία εθνική κυριαρχία και ιθαγένεια. Σημαίνουσες προσωπικότητες και από τις δύο κοινότητες συμπεριελήφθησαν σε δεκατρείς επιτροπές και ομάδες εργασίας για να συζητήσουν μια σειρά επίμαχων ζητημάτων και να καταλήξουν σε μια δέσμη μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης. Στις 20 Ιουνίου του 2008 διεύρυνση της 1 ης Μαΐου, η οποία αφορούσε σε άλλες εννέα χώρες, κυρίως της ανατολικής Ευρώπης. Συνέντευξη στην Crisis Group, Ευρωπαίος διπλωμάτης που υπηρετούσε κατά τη δεδομένη περίοδο στις Βρυξέλλες, Άγκυρα, Φεβρουάριος 2008. 4 Τα κράτη-μέλη της ΕΕ διέπραξαν ένα θεμελιώδες σφάλμα αποδεχόμενα την είσοδο του διαιρεμένου νησιού χωρίς την προηγούμενη επίτευξη μιας διευθετησης, Financial Times, κύριο άρθρο, 8 Σεπτεμβρίου 2008 5 «Η τουρκοκυπριακή κοινότητα έχει εκφράσει την ξεκάθαρη επιθυμία της για ένα μέλλον στους κόλπους της ΕΕ. Το Συμβούλιο είναι αποφασισμένο να θέσει τέλος στην απομόνωση της τουρκοκυπριακής κοινότητας και να εργασθεί προς τη διευκόλυνση της επανένωσης της Κύπρου ενθαρρύνοντας την οικονομική ανάπτυξη της τουρκοκυπριακής κοινότητας. Το Συμβούλιο κάλεσε την Επιτροπή να προωθήσει αναλυτικές προτάσεις προς την κατεύθυνση αυτή, προσδίδοντας ιδιαίτερη έμφαση στην οικονομικη ολοκλήρωση του νησιού και στη βελτίωση των επαφών μεταξύ των δύο κοινοτήτων και με την ΕΕ». Δήλωση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, 26 Απριλίου 2004. 6 Οι συναντήσεις αυτές έγιναν γνωστές ως η διαδικασία της 8 ης Ιουλίου, λόγω της αντίστοιχης ημερομηνίας του 2006, οπότε και εξεδόθη η δημόσια ανακοίνωση της έναρξής τους, ή ως διαδικασία Gambari, από το όνομα του Αναπληρωτή Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ Ibrahim Gambari, ο οποίος συνέβαλε ως διαμεσολαβητής στην πρωτοβουλία αυτή. Παρ όλα αυτά, οι τρέχουσες συνομιλίες, οι οποίες βρίσκονται σε εξέλιξη από την 21 η Μαρτίου 2008, έχουν μόνο κατά προσέγγιση ακολουθήσει το μοντέλο τριών-φάσεων όπως προτάθηκε από τον κ. Gambari σε επιστολή του, στις 16 Νοεμβρίου 2006. Οι τρεις φάσεις περιελάμβαναν συναντήσεις τεχνικών επιτροπών, μηνιαίες συναντήσεις των δύο ηγετών και, κατόπιν, συνολικές διαπραγματεύσεις. Επίσης, οι τρέχουσες συνομιλίες ανταποκρίνονται στο αίτημα της ελληνοκυπριακής πλευράς πως της διαδικασίας της 8 ης Ιουλίου θα πρέπει να επιληφθούν οι ηγέτες των δύο κοινοτήτων, χωρίς αξιωματούχους του ΟΗΕ να επιχειρούν να λύσουν τα ζητήματα στα οποία παρουσιάζεται διάσταση απόψεων.

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα 3 ανακοινώθηκαν έξι τεχνικές συμφωνίες, 7 στις οποίες την 27 η Ιουλίου προστέθηκαν δεκαέξι ακόμη ιδέες για συνεργασία. 8 Με βάση τα έγγραφα εργασίας των ομάδων αυτών, οι δύο ηγέτες κατέληξαν στην απόφαση για έναρξη ολοκληρωμένων διαπραγματεύσεων το Σεπτέμβριο του 2008. Η παρούσα μελέτη εξετάζει τη μοναδική ευκαιρία που παρουσιάζεται στους δυο κύπριους ηγέτες για την επίλυση του Κυπριακού, τις βασικές ενέργειες στις οποίες η Τουρκία και η Ελλάδα θα πρέπει να προβούν, τη σημασία της επίλυσης του Κυπριακού για την ΕΕ και την ευρύτερη περιοχή και υιοθετεί μια νέα οπτική για τα ίδια τα υπό συζήτηση θέματα. Προσφέρει, επίσης, μια σειρά προτάσεων για την επίτευξη και εφαρμογή μιας συμφωνίας, μα πρωτίστως στοχεύει στην αναθέρμανση της πολιτικής βούλησης για στήριξη της ειρηνευτικής διαδικασίας και στην αποτροπή ενός αδιεξόδου που θα χαρακτηρίζεται από την επικράτηση εχθρικών τάσεων. Η τέταρτη κατά σειρά έκθεση μετά το 2006 του International Crisis Group για την Κύπρο, αντλεί στοιχεία από μια σειρά συναντήσεων με στελέχη της ελληνοκυπριακής και της τουρκοκυπριακή ηγεσίας, εκπροσώπους της τουρκικής και της ελληνικής κυβέρνησης, καθώς επίσης και από μια σειρά συνεντεύξεων που έλαβαν χώρα σε διάφορες πρωτεύουσες κρατών-μελών της ΕΕ και στην έδρα του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη. II. ΜΙΑ ΕΙΡΗΝΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΔΙΧΩΣ ΟΝΟΜΑ A. Η ΣΥΝΔΕΣΗ XΡΙΣΤΟΦΙΑ-ΤΑΛΑΤ Οι κ.κ. Χριστόφιας και Ταλάτ έχουν συμμετάσχει μεταξύ 3 ης Σεπτεμβρίου 2008 και 6 ης Αυγούστου 2009 σε 40 γύρους πλήρων διαπραγματεύσεων υπό την αιγίδα του ΟΗΕ. Οι κύριοι διαπραγματευτές έχουν συμμετάσχει σε πληθώρα περαιτέρω συναντήσεων, και ένα τρίτο σώμα ειδικών παρείχε την υποστήριξή του. Οι συζητήσεις περιελάμβαναν θέματα τα οποία θίχτηκαν για πρώτη φορά και αφορούσαν σε έξι επίσημους και έναν ανεπίσημο τομέα, καταλήγοντας σε ένα κείμενο στο οποίο γίνεται διάκριση μεταξύ των θεμάτων στα οποία επήλθε συμφωνία, των θεμάτων που θα μπορούσε εν δυνάμει να επιτευχθεί συμφωνία, και αυτών στα οποία οι δυο πλευρές διαφωνούν. Για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια τριών δεκαετιών, ήταν οι δύο πλευρές, κι όχι ο ΟΗΕ, που ηγήθηκαν της διαδικασίας, η οποία κατέληξε σε περίπου 30 έγγραφα σύγκλισης. 9 Μια δεύτερη εξέταση των εγγράφων ξεκίνησε ικανοποιητικά στις 10 και 17 Σεπτεμβρίου. 10 Ο κύριος μεσολαβητής και ειδικός σύμβουλος του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ για την Κύπρο, Αλεξάντερ Ντάουνερ, δήλωσε ότι το καινούριο κλίμα επιβεβαιώνει πως οι δύο ηγέτες είναι πολύ προσηλωμένοι στη διαδικασία. 11 Όπως ετέθη από έναν ξένο διπλωμάτη πλέον έχουν αρχίσει οι διαπραγματεύσεις. Η δεδομένη συγκυρία είναι καθοριστική. 12 Αρχικά, ο νέος κύκλος συνομιλιών επικεντρώθηκε σε νέες προτάσεις αναφορικά με την εκτελεστική εξουσία και θα προχωρήσει με θέματα ιδιοκτησιών, δύο τομείς από τους οποίους πηγάζουν πολλά από τα υπάρχοντα προβλήματα. 13 7 Συμφωνίες για εκπαιδευτικά προγράμματα σχετικά με θέματα πολιτισμικής κληρονομιάς οδική ασφάλεια, διέλευση αθενοφόρων οχημάτων μια κοινή επιτροπή υγείας εκτίμηση των υγρών αποβλήτων σε όλο το νησί και περιβαλλοντική εκπαίδευση. 8 Συνεργασία σε θέματα παράνομης ρίψης απορριμμάτων στην πράσινη ζώνη συνεργασία ειδικών σε θέματα περιβάλλοντος πρόληψη πυρκαγιών διαχείρηση απορριμμάτων και ανακύκλωση ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης για θέματα αποθεμάτων ύδατος κοινή προσέγγιση σε ζητήματα εξόρυξης μεταλλευμάτων βιοποικιλότητα και προστασία της φύσης έλεχχος μόλυνσης θαλάσσιων υδάτων διαχείρηση χημικής ρύπανσης διαχείρηση ρύπανσης αμιάντου λοιπά είδη περιβαλλοντικής μόλυνσης καταγραφή των μνηνείων πολιτιστικής κληρονομιάς επιλογή δύο προγραμμάτων αναστύλωσης εκπαίδευση συστήματα ηλεκτρονικών υπολογιστών μηχανισμοί διαχείρισης κρίσεων. 9 Συνέντευξη στην Crisis Group, τουρκοκύπριος ηγέτης Μεχμέτ Αλί Ταλάτ, Βρυξέλλες, 15 Σεπτεμβρίου 2009 10 «Έχουμε κάνει μια καλή αρχή...έχουμε συμφωνήσει να επιταχύνουμε το ρυθμό μας». Συνέντευξη στην Crisis Group, ελληνοκύπριος ανώτερος αξιωματούχος, Λευκωσία, Σεπτέμβριος 2009. 11 «Είμαι συγκρατημένα αισιόδοξος. Θεωρώ πως υπάρχουν δυο ηγέτες πολύ προσηλωμένοι στην αναζήτηση ενός επιτυχούς αποτελέσματος...δεν έχουμε δυο ηγέτες που απλώς παρίστανται στις συναντήσεις για τα μάτια του κόσμου και δεν εστιάζουν στη διαπραγμάτευση για τη δημιουργία μιας διζωνικής, δικοινοτικής ομοσπονδίας με πολιτική ισότητα». Alexander Downer, δήλωση στα ΜΜΕ, 17 Σεπτεμβρίου 2009, Βλ. Κέντρο Ενημέρωσης του ΟΗΕ στην ιστοσελίδα www.un.org 12 Τηλεφωνική συνέντευξη στην Crisis Group, διπλωμάτης που υπηρετεί στην Κύπρο, 24 Σεπτεμβρίου 2009. 13 Δήλωση του κ. Alexander Downer, ειδικού συμβούλου του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ, 6 Αυγούστου 2009, www.unficyp.org

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα 4 Παρ ότι έχει συμπεριληφθεί στις τρέχουσες συνομιλίες, μια αρχική συμφωνία πλαισίου δεν φαντάζει πιθανή. 14 Αν επιτευχθεί κάποια συμφωνία, θα τεθεί σε δημοψήφισμα, για τη διεξαγωγή του οποίου η καλύτερη περίοδος, κατά την εκτίμηση των κύριων παραγόντων, είναι οι αρχές του 2010. Μια αναβάθμιση ή αντικατάσταση της Συνθήκης Εγγυήσεων του 1960 πιθανόν να κριθεί αναγκαία, και Τούρκοι αξιωματούχοι δηλώνουν πως τουλάχιστον στην Τουρκία κάτι τέτοιο θα πρέπει να εγκριθεί από το κοινοβούλιο. Οι κκ. Χριστόφιας και Ταλάτ φαίνεται πως ευνοήθηκαν από την ήπια υποστήριξη του πληθυσμού για να συνεχίσουν τις συνομιλίες. Η πλειοψηφία στις δύο κοινότητες φαίνεται να τάσσεται υπέρ της εκατέρωθεν χορήγησης σε μέλη και των δυο πλευρών σχεδόν οποιουδήποτε αναγκαίου δικαιώματος για συμμετοχή στις εκλογές, εύρεση εργασίας, κατοικία, επιχειρηματική δραστηριότητα ή θρησκευτική έκφραση στη ζώνη που ελέγχεται από την άλλη πλευρά. Το 77% των Ελληνοκύπριων και το 73% των Τουρκοκύπριων φέρονται είτε να υποστηρίζουν είτε να θεωρούν αποδεκτό συμβιβασμό μια διευθέτηση σε δικοινοτική, διζωνική, ομοσπονδιακή βάση. Και 64% των Ελληνοκύπριων και 65% των Τουρκοκύπριων φαίνονται να ελπίζουν πως οι διαπραγματεύσεις θα οδηγήσουν στην επίτευξη μιας ομοσπονδιακής διευθέτησης, ακόμη κι αν είναι απαισιόδοξοι ότι μια τέτοια εξέλιξη τελικά θα λάβει χώρα. 15 Στην ελληνοκυπριακή πλευρά, τα κόμματα που τάσσονται υπέρ της εξεύρεσης μιας διευθέτησης τα πήγαν πολύ καλύτερα στις Ευρωεκλογές του Ιουνίου 2009 από ότι πέντε χρόνια πριν, ενώ τα αδιάλλακτα κόμματα που τάσσονται κατά της διευθέτησης και στήριξαν την εκστρατεία τους στο Κυπριακό τα πήγαν χειρότερα. 16 Η ηγεσία του ΑΚΕΛ θεωρεί πως αν ο κ. Χριστόφιας 14 «Μια συμφωνία πλαισίου δεν έχει τεθεί στο τραπέζι». Συνέντευξη στην Crisis Group, ανώτερος ελληνοκύπριος αξιωματούχος, Λευκωσία, Σεπτέμβριος 2009. 15 Αλέξανδρος Λόρδος, Erol Kaymak και Nathalie Tocci, «Η Ειρήνη του Λαού στην Κύπρο: Σφυγμομετρώντας την Κοινή Γνώμη Σχετικά με τις Προοπτικές Μιας Ολοκληρωμένης Διευθέτησης», Κέντρο Σπουδών Ευρωπαϊκής Πολιτικής (CEPS), Βρυξέλλες, Απρίλιος 2009. 16 Ο Δημοκρατικός Συναγερμός (ΔΗΣΥ) ανέβηκε στο 35,65% σε σύγκριση με το 28,2% του 2004 το Ανορθωτικό Κόμμα Εργαζόμενου Λαού (ΑΚΕΛ) ανέβηκε στο 34,9% από 27,9% το Δημοκρατικό Κόμμα (ΔΗΚΟ) έπεσε στο 12,28% από 17,1. «Το ΔΗΚΟ έθεσε ως κεντρικό άξονά του το ζήτημα της διευθέτησης και βγήκε ζημιωμένο». Συνέντευξη στην Crisis Group, ανώτερος διπλωμάτης στην περιοχή, Ιούνιος 2009. Το ΑΚΕΛ και ο ΔΗΣΥ δεν έθεσαν ως σημείο αναφοράς στην προεκλογική εκστρατεία τους το Κυπριακό. έλθει σε συμφωνία με τον κ. Ταλάτ, οι Ελληνοκύπριοι θα την υπερψηφίσουν. 17 Οι ηγέτες των δύο κοινοτήτων είναι αμφότεροι σοσιαλιστές με μία βαθιά σχέση χρόνων. Πριν από κάθε συνεδρία, συνήθως συναντιόνταν κατ ιδίαν για τουλάχιστον μία ώρα και ενίοτε για περισσότερο. 18 Στο χώρο συνάντησης επεδείκνυαν μια αμοιβαία ανθρώπινη κατανόηση, η οποία έδινε αυτοπεποίθηση σε πολλούς από αυτούς που παρακολουθούσαν τις συνομιλίες από κοντά. 19 Οι Ελληνοκύπριοι πλέον αναφέρονται λιγότερο στην απόρριψη μιας επιδιαιτησίας και τεχνητών προθεσμιών, 20 και μια νέα, διάχυτη μεταξύ τους, αίσθηση έλλειψης χρονικών περιθωρίων τους έχει οδηγήσει σε περισσότερη δεκτικότητα σε ιδέες από τους ειδικούς του ΟΗΕ σε δύσκολα ζητήματα. 21 Μετά από μήνες κατά τους οποίους ο κ. Χριστόφιας έθετε σε προτεραιότητα τις επισκέψεις του σε χώρες του εξωτερικού, οι Ελληνοκύπριοι εξέφρασαν την προθυμία τους για την πραγματοποίηση συχνότερων συναντήσεων. 22 Η Τουρκία, επίσης, θα έπρεπε νωρίτερα να έχει εμπλακεί πιο έντονα στη διαδικασία (βλ. παρακάτω). Καθ όλη τη διάρκεια, βεβαίως, η Τουρκία και οι Τουρκοκύπριοι άσκησαν πιέσεις για πιο στενά χρονοδιαγράμματα, και πιο πρόσφατα για ένα εντατικό συνέδριο δύο εβδομάδων. 23 Ανώτερος Ελληνοκύπριος αξιωματούχος 17 «Προσωπικά πιστεύω πως αν ο πρόεδρος έλθει σε συμφωνία με τον κ. Ταλάτ, μπορούμε να πείσουμε την πλειοψηφία του κόσμου». Συνέντευξη στην Crisis Group, Άνδρος Κυπριανού, γενικός γραμματέας του ΑΚΕΛ, Λευκωσία, 17 Ιουνίου 2009. 18 «Υπάρχει καλή χημεία μεταξύ Χριστόφια και Ταλάτ και πέραν της καλής θέλησης επιδεικνύουν τη βούληση να προχωρήσουν». Συνέντευξη στην Crisis Group, αξιωματούχος του ΟΗΕ, Νέα Υόρκη, 10 Αυγούστου 2009. 19 «Δεν υπάρχει καλύτερος συνδυασμός ηγετών για να λύσουν το Κυπριακό. Ποτέ δεν έχει υπάρξει, και ούτε είναι πιθανό να υπάρξει στο μέλλον». Συνέντευξη στην Crisis Group, ανώτερος ελληνοκύπριος αξιωματούχος, Λευκωσία, Σεπτέμβριος 2009. 20 «Ο κίνδυνος πλέον βρίσκεται στην καθιέρωση ενός τεχνητού κι όχι ενός ασφυκτικού χρονοδιαγράμματος. Η αλλαγή του επιθέτου ήταν σωστή καθώς σε περίπτωση που αντιδρούσαμε ισχυριζόμενοι ότι ένα χρονοδιάγραμμα έξι μηνών είναι ασφυκτικό, εξωτερικοί παρατηρητές θα μας θεωρούσαν παράφρονες, κάτι το οποίο μπορεί να μην απέχει αρκετά από την πραγματικότητα, αλλά δεν είναι και ανάγκη να το διαφημίζουμε». Cyprus Mail, κύριο άρθρο, 5 Ιουλίου 2009. 21 Οι σύμβουλοι αρχικά παρείχαν βοήθεια σε συνταγματικά θέματα και σε θέματα περιουσιών. Συνέντευξη στην Crisis Group, ανώτερος διπλωμάτης στην περιοχή, Ιούνιος 2009. 22 «Έχουμε συμφωνήσει να εντείνουμε τις συνομιλίες, ίσως με συναντήσεις δύο φορές την εβδομάδα». Συνέντευξη στην Crisis Group, ανώτερος ελληνοκύπριος αξιωματούχος, Λευκωσία, Σεπτέμβριος 2009. 23 Συνέντευξη στην Crisis Group, τουρκοκύπριος ηγέτης Μεχμέτ Αλί Ταλάτ, Βρυξέλλες, 15 Σεπτεμβρίου 2009.

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα 5 δήλωσε πως ο κ. Χριστόφιας επιθυμεί να έλθει σε συμφωνία με τον κ. Ταλάτ και συνειδητοποιεί πως υπάρχει μια διορία... (σε περίπτωση που κάποιος αδιάλλακτος εθνικιστής επικρατήσει στις εκλογές του Απριλίου 2010) δεν θα υπάρξουν εδαφικές υποχωρήσεις, παρά μόνο συνομιλίες για μια συνομοσπονδία. Είναι καλύτερα να τελειώσουμε με τύπο με τον οποίο αρχίσαμε. 24 Παρ όλα αυτά, οι δύο άνδρες δεν έχουν καταφέρει να επαναφέρουν το κλίμα του 2004, όταν και στις δύο πλευρές υπήρχαν έντονα ρεύματα και υπέρ και κατά της διευθέτησης. 25 Εξίσου ανησυχητική είναι η απουσία οργισμένης αποδοκιμασίας των συνομιλιών. Ο εφησυχασμός και ο κυνισμός και στις δυο κοινότητες είναι σε τόσο υψηλά επίπεδα, ώστε οι ειρηνευτικές συνομιλίες να μην έχουν καν όνομα. 26 Σχεδόν τίποτα δεν έχει γίνει για την εφαρμογή των 22 μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης, όπως συμφωνήθηκε κατά τον Ιούνιο/ Ιούλιο 2008. 27 Οι δύο ηγέτες δεν έχουν ακόμη μεταδώσει την αδιαμφισβήτητη θέλησή τους να οικοδομήσουν ένα λαμπρότερο μέλλον για τους Κύπριους. 28 Είναι επείγον να συμφωνήσουν και να εφαρμόσουν μία κοινή στρατηγική. 29 Κατά τη δεδομένη περίοδο, μόνο το 23% 24 Συνέντευξη στην Crisis Group, ανώτερος ελληνοκύπριος αξιωματούχος, Λευκωσία, Ιούνιος 2009. 25 Δεν υπάρχει η απαραίτητη ηγεσία με διορατικότητα και πίστη, να παρακινήσει τον κόσμο, να οραματισθεί...προσωπικά δεν έχω σχηματίσει την εντύπωση πως υπάρχει κάποια κοινή δράση με στόχο να προετοιμάσει τον κόσμο για τους επόμενους μήνες». Συνέντευξη στην Crisis Group, Rana Zincir Celal, ενεργό μέλος της τουρκοκυπριακής κοινωνίας των πολιτών, Λευκωσία, 17 Ιουνίου 2009. 26 «Επικρατεί ένα είδος σχιζοφρένειας. Μας παρουσιάζεται μια ανεπανάληπτη ευκαιρία. Αισθάνομαι, όμως, κάπως απαισιόδοξη. Το κλίμα είναι ασταθές και μπορεί γρήγορα να μεταβληθεί». Συνέντευξη στην Crisis Group, Emine Erk, τουρκοκύπρια δικηγόρος και ενεργό μέλος της κοινωνίας των πολιτών, Λευκωσία, 18 Ιουνίου 2009. 27 «Μαχόμαστε για να βρούμε το πώς θα το κάνουμε. Μετά είμαστε πολύ τεμπέληδες για να το κάνουμε. Και δεν νομίζω πως με τέτοια οικονομική κρίση είναι κανείς διατεθειμένος να ξοδέψει χρήματα». Συνέντευξη στην Crisis Group, τουρκοκύπριος αξιωματούχος, Λευκωσία, Ιούνιος 2009. 28 «Αν η τουρκοκυπριακή ηγεσία ήταν ειλικρινής σχετικά με την ομοσπονδιακή λύση, θα έπρεπε να στέλνουν θετικά μηνύματα προς την πλευρά μας, έτσι ώστε να μετατρέψουν το όχι σε ναι. Παράλληλα, η ελληνοκυπριακή ηγεσία θα πρέπει να αντιληφθεί την ανάγκη να διατηρηθεί η τουρκοκυπριακή κοινή γνώμη ευνοϊκή σε μια διευθέτηση». Συνέντευξη στην Crisis Group, Χάρης Γεωργιάδης, εκπρόσωπος τύπου του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης, ΔΗΣΥ, Λευκωσία, 19 Ιουνίου 2009. 29 «Σαφώς υπάρχει πρόοδος, όμως ο κόσμος είναι συναισθηματικά προστατευτικός. Άπαξ και καταλήξουμε σε ένα πραγματικό σχέδιο και αρχίσουν να καταφθάνουν οι διάφοροι αξιωματούχοι, θα υπάρξει υπερπροβολή. Κανείς πλέον δεν θα μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτή τη δικαιολογία». των Ελληνοκύπριων και το 41% των Τουρκοκύπριων φέρονται να τείνουν προς το ναι σε περίπτωση διεξαγωγής δημοψηφίσματος. Περίπου το ένα τρίτο και στις δύο κοινότητες φαίνεται να τάσσεται σαφώς υπέρ του όχι. 30 Σύμφωνα με τους δημοσκόπους, μια συμφωνία στην Κύπρο είναι πιθανή, όμως δύσκολα θα την αποδεχθεί ο κόσμος στις δύο κοινότητες. 31 Η βασική δυσκολία των διαπραγματεύσεων έγκειται στο πώς οι κκ. Χριστόφιας και Ταλάτ θα οικοδομήσουν ένα νέο επανενωμένο ομοσπονδιακό κράτος στη βάση των ασαφών αρχών της δικοινοτικότητας και της διζωνικότητας. Οι Ελληνοκύπριοι επιθυμούν να διατηρήσουν όση κατά το δυνατόν περισσότερη εξουσία στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση και να διασφαλίσουν πως το νέο κράτος θα αποτελεί τη συνέχεια της Κυπριακής Δημοκρατίας. Οι Τουρκοκύπριοι επιθυμούν να διατηρήσουν όση κατά το δυνατόν περισσότερη εξουσία εντός των συστατικών κρατών και να διασφαλίσουν ότι η δική τους οντότητα θα αντιμετωπίζεται ως ισότιμος ιδρυτής. Ένα περαιτέρω ζήτημα είναι το κατά πόσο η διζωνικότητα συνάδει με τις θεμελιώδεις ελευθερίες της ΕΕ στην κίνηση αγαθών, κεφαλαίου, υπηρεσιών και ατόμων. Οι Ελληνοκύπριοι επιθυμούν πλήρη δικαιώματα κατοικίας, ψήφου και αγοράς περιουσιακών στοιχείων στο Βορρά, ενώ οι Τουρκοκύπριοι, φοβούμενοι τον πλούτο και την εκτεταμένη κατοχή ιδιοκτησίας των Ελληνοκύπριων, θα επιθυμούσαν να ελαχιστοποιήσουν την παρουσία των τελευταίων στο Βορρά. Ωστόσο, οι Τουρκοκύπριοι επιθυμούν να έχουν το δικαίωμα εργασίας στο Νότο και να επωφελούνται από την παρουσία καλύτερων νοσοκομείων και υπηρεσιών. B. Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΣΗ ΕΝΤΕΙΝΕΤΑΙ Και οι δύο ηγέτες, ιδιαίτερα ο κ. Ταλάτ, είναι αποδυναμωμένοι στο εσωτερικό σε σχέση με τον προηγούμενο χρόνο. Ιδιαίτερα επιβλαβές για την ελληνοκυπριακή κοινή γνώμη υπήρξε το γεγονός ότι χρειάστηκε ένας χρόνος για τη διάνοιξη μιας νέας διόδου στον Λιμνίτη/ Yeşilırmak, εξαιτίας των σχετικών ευαισθησιών. 32 Η ευκολία με την οποία αδιάλλακτοι Συνέντευξη στην Crisis Group, ανώτερος τουρκοκύπριος αξιωματούχος, Λευκωσία, 18 Ιουνίου 2009. 30 Μεταξύ των Ελληνοκυπρίων, 19% δηλώνουν σχεδόν βέβαιοι πως θα ψηφίσουν ναι και 4% πως πιθανόν να πράξουν το ίδιο, ενώ 30% των Τουρκοκυπρίων είναι σχεδόν βέβαιοι πως θα ψηφίσουν ναι και 11% δηλώνουν πως πιθανόν να πράξουν το ίδιο. Λόρδος, Kaymak και Tocci, βλ. ανωτέρω. 31 Βλ. ανωτέρω. 32 Η συμφωνία περιέχει στοιχεία τα οποία θα μπορούσαν να ερμηνευθούν ως συναίνεση των Ελληνοκυπρίων να παράσχουν τη βοήθειά τους ώστε να ρυθμισθεί η τροφοδοσία των στρατευμάτων που είναι εγκατεστημένα στο μικρό

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα 6 Ελληνοκύπριοι μετέτρεψαν σε φιάσκο μια απόπειρα να διανοιχθεί η δίοδος για ένα προσκύνημα στις 2 Σεπτεμβρίου 2009, όχι απλώς οδήγησε στην άσκοπη ανάλωση μιας πολύτιμης εβδομάδας διαπραγματεύσεων, αλλά σήμανε και την ανεπάρκεια των δύο ανδρών να επιβληθούν επί της ειρηνευτικής διαδικασίας. Ο κ. Χριστόφιας δεν έχει ακόμη αισθανθεί ικανός να δεσμευθεί αμετάκλητα στις συνομιλίες. 33 Ένας λόγος είναι πως αυτός και οι συνεργάτες του θεωρούν ότι έχουν προβεί σε παραχωρήσεις σε ό,τι αφορά τη διακυβέρνηση και τον καταμερισμό εξουσιών, αλλά δεν έχουν λάβει από την Άγκυρα κάτι που θα μπορούν να παρουσιάσουν στην ελληνοκυπριακή κοινή γνώμη, όπως για παράδειγμα την τροποποίηση των συνθηκών του 1960 που παραχωρούν στην Τουρκία το δικαίωμα παρεμβάσεων για την εγγύηση της συνταγματικής τάξης της Κύπρου και το δικαίωμα διατήρησης 650 στρατιωτών στο νησί. 34 Οι ενδοιασμοί αυτοί προκαλούν υποψίες στον κ. Ταλάτ και την Τουρκία πως ο κ. Χριστόφιας ή δεν επιθυμεί ή δεν δύναται να εφαρμόσει μια συμφωνία και αυτό τον έχει καταστήσει διστακτικό ως προς το ενδεχόμενο πιθανών παραχωρήσεων. 35 Ο κ. Ταλάτ θεωρεί ότι οι Ελληνοκύπριοι έχουν λιγότερα κίνητρα καθώς εκπροσωπούν βολικά ολόκληρο το νησί στην ΕΕ και τουρκοκυπριακό θύλακα του Erenköy/Κόκκινα. Κάτι τέτοιο, σαφώς θα ήταν πιο χρήσιμο σε απομονωμένους Ελληνοκύπριους χωρικούς από ότι στους Τουρκοκύπριους και, εκτός αυτού, περιλαμβάνει μεταφορά μέσω μιας νέας μακράς αρτηρίας, η οποία διασχίζει μέρος της ουδέτερης ζώνης που ελέγχεται από τα τουρκικά στρατεύματα. «Ο Ταλάτ δεν έχει ιδιαίτερη εξουσία στις ουδέτερες ζώνες. Είναι πιθανόν, το όλο επεισόδιο να του έχει προκαλέσει κάποια απογοήτευση, αν όχι αμηχανία». Συνέντευξη στην Crisis Group, Erol Kaymak, τουρκοκύπριος ακαδημαϊκός, Αμμόχωστος, 16 Ιουνίου 2009. 33 «Οι Ελληνοκύπριοι δεν αισθάνονται πως πρέπει να συμμετέχουν στις συνομιλίες. (Κατά τη διακυβέρνηση του Τάσσου Παπαδόπουλου) ένιωθαν αμήχανα, όμως τώρα αισθάνονται πολύ καλά». Συνέντευξη στην Crisis Group, εκπρόσωπος διεθνούς οργανισμού, Λευκωσία, 16 Ιουνίου 2009. 34 «Ο Χριστόφιας είναι πρόθυμος να κάνει πολλά. Όμως, δεν μπορεί να κάνει τίποτα αν φαίνεται σαν να ξεπουλιέται. Όπως το βλέπει αυτός, έχει προβεί σε αρκετές παραχωρήσεις όσον αφορά στη διακυβέρνηση, αλλά δεν έχει πάρει τίποτα που τον ενδιαφέρει. Δεν έχει απομείνει τίποτα για τους Ελληνοκύπριους να πουλήσουν». Συνέντευξη στην Crisis Group, Λευτέρης Αδειλίνης, Πολίτης, 19 Ιουνίου 2009. 35 «Σε ιδιωτικές συζητήσεις, ο Ταλάτ δηλώνει πως δεν πιστεύει ότι ο Χριστόφιας θέλει μια συμφωνία». Συνέντευξη στην Crisis Group, εξέχων τουρκοκύπριος επιχειρηματίας, Λευκωσία, Σεπτέμβριος 2009. «Οπωσδήποτε, θέλουμε μια συμφωνία. Όμως, ο Ταλάτ μας λέει ότι δεν πιστεύει πως ο Χριστόφιας επιθυμεί μια συμφωνία». Συνέντευξη στην Crisis Group, τούρκος αξιωματούχος, Άγκυρα, Σεπτέμβριος 2009. τον ΟΗΕ. 36 Τούρκοι αξιωματούχοι φοβούνται πως μπορεί οι Ελληνοκύπριοι να αρνούνται διορίες και να καθυστερούν τις διαπραγματεύσεις, ώστε να εξαναγκάσουν τον Ταλάτ να απομακρυνθεί από την εξουσία και να κατηγορήσουν τους αδιάλλακτους Τουρκοκύπριους και την Τουρκία για το πιθανό αδιέξοδο. 37 Ωστόσο, η τουρκοκυπριακή πλευρά κινείται με βάση την πεποίθηση ότι η προσωπική δέσμευση του κ. Χριστόφια είναι αυθεντική. 38 Οι διπλωματικοί κύκλοι συμφωνούν, ενώ παράλληλα ανησυχούν πως το θάρρος του μπορεί να αποδειχθεί ανεπαρκές αν η εσωτερική αντιπολίτευση φανεί ισχυρή. 39 Ένα περαιτέρω πρόβλημα στην ελληνοκυπριακή πλευρά αποτελεί η δημόσια έκφραση σοβαρών αμφιβολιών εκ μέρους του κ. Χριστόφια για την επιτυχή έκβαση των συνομιλιών, 40 προφανώς για να διατηρήσει τους σκληροπυρηνικούς εταίρους του συνασπισμού του και επειδή θεωρεί πως κάτι τέτοιο ενισχύει τη θέση του στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. 41 Έχει επιχειρήσει, επίσης, να μετατοπίσει ολόκληρη την ευθύνη στην Τουρκία. 42 Αν 36 Συνέντευξη στην Crisis Group, τουρκοκύπριος ηγέτης Μεχμέτ Αλί Ταλάτ, Βρυξέλλες, 15 Σεπτεμβρίου 2009. 37 Συνέντευξη στην Crisis Group, Τούρκος αξιωματούχος, Άγκυρα, Σεπτέμβριος 2009 38 «Δεν αμφισβητούμε την ειλικρίνεια του Χριστόφια. Όμως, ανησυχούμε για το αν το πολιτικό σκηνικό στην ελληνοκυπριακή πλευρά του επιτρέψει (να κλείσει μια συμφωνία)». Συνέντευξη στην Crisis Group, τουρκοκύπριος διαπραγματευτής, Özdil Nami, 11 Σεπτεμβρίου 2009. 39 «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το θέλει. Είναι μια δέσμευση πίστης προς το (κόμμα του) ΑΚΕΛ. Είναι απολύτως έντιμος, είναι αφοσιωμένος σ αυτό, είναι ο σκοπός της ζωής του. Επιθυμεί να κλείσει μια συμφωνία έως το τέλος του έτους, ακόμη κι αν δηλώνει πως δε θέλει ασφυκτικές διορίες». Συνέντευξη στην Crisis Group, ανώτερος αξιωματούχος στην περιοχή, Σεπτέμβριος 2009. 40 Τα σχόλια του κ. Χριστόφια στη διάρκεια του τελευταίου έτους περιλαμβάνουν: «Παρά τις εντατικές προσπάθειες που καταβάλλουμε, μετά από τέσσερις μήνες εργασιών, δεν έχω κάποια πραγματική πρόοδο να αναφέρω», Cyprus Mail, 14 Ιανουαρίου 2009 καθώς επίσης ότι οι δύο πλευρές βρίσκονται «σε εκ διαμέτρου αντίθετα σημεία». Cyprus Mail, Ιούλιος 2009. «Κάποια πρόοδος έχει επιτευχθεί στις διαπραγματεύσεις. Όχι, όμως, σε τέτοιο βαθμό ώστε να είμαστε βέβαιοι πως προσεγγίζουμε μια οριστική λύση του κυπριακού ζητήματος». Δημήτρης Χριστόφιας, ομιλία στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, 24 Σεπτεμβρίου 2009. 41 «Ο Χριστόφιας ανησυχεί πολύ για την αντιπολίτευση, παρ όλο που οι δημοσκοπήσεις δείχνουν πως το δημοψήφισμα δε θα σχετίζεται με την κομματική πειθαρχία». Συνέντευξη στην Crisis Group, πρέσβης κράτουςμέλους της ΕΕ, Λευκωσία, Ιούνιος 2009. 42 «Δεν μπορεί να αναμένεται από την Κύπρο να παραμείνει αδρανής μπροστά στην ανυποχώρητη στάση της Τουρκίας». Ελληνοκύπριος ηγέτης Δημήτρης Χριστόφιας, όπως παρατίθεται στην Cyprus Mail, 9 Σεπτεμβρίου 2009. «Εκείνοι οι ξένοι που επιθυμούν μια λύση έως το τέλος του 2009 πρέπει να κοιτούν την

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα 7 και κατανοητό σε ό,τι αφορά την εγχώρια ελληνοκυπριακή πολιτική σκηνή, τέτοιες τακτικές έχουν εμπεδώσει την πεποίθηση σε πολλούς στην Άγκυρα πως ο κ. Χριστόφιας είναι ένας εθνικιστής, ανέτοιμος να προχωρήσει σε συμφωνία. Η θέση του στην εσωτερική πολιτική σκηνή είναι, πράγματι, λιγότερο ισχυρή από ότι μπορεί να φαίνεται. Το Μάρτιο του 2009, στις εσωκομματικές εκλογές του ΔΗΚΟ, που είναι εταίρος στο συνασπισμό του, δημιουργήθηκε ευρέως η εντύπωση πως προωθείται μια πιο αδιάλλακτη εθνικιστική ομάδα. 43 Έχει κλονισθεί η εμπιστοσύνη μεταξύ των δύο ηγετικών κομμάτων, του κυβερνητικού ΑΚΕΛ και του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης, ΔΗΣΥ, 44 ο ηγέτης του οποίου, Νίκος Αναστασιάδης, έχει υπάρξει πολιτικός ταγός στην υποστήριξη μιας συμβιβαστικής διευθέτησης. 45 Στην τουρκοκυπριακή πλευρά, ο κ. Ταλάτ, ο οποίος ήλθε στην εξουσία διακηρύσσοντας προεκλογικά τη στήριξή του σε μια ομοσπονδιακή επανένωση, είναι λιγότερο ισχυρός σε σχέση με το παρελθον, και το πολιτικό του μέλλον είναι συνδεδεμένο με το μέλλον των συνομιλιών για την επανένωση. Έχει αποδυναμωθεί εξαιτίας της ελλειπούς επίδοσης του κόμματός του στην κυβέρνηση, επιδεικνύοντας ανάμεικτα συναισθήματα σε σχέση με την πιθανή έκβαση των διαπραγματεύσεων, και εξαιτίας της συσχέτισής του στο μυαλό των πολιτών με την προφανή αποτυχία ένταξης σε μια ΕΕ που φαντάζει ευρέως παραπλανητική. 46 Ακόμη κι ο ίδιος ο κ. Ταλάτ παραδέχεται ότι οι σκληροπυρηνικοί είναι σε πλεονεκτική θέση για να καταλάβουν την εξουσία τον Απρίλιο του 2010, και ότι οι συνέπειες πολύ πιθανόν να αποδειχθούν μοιραίες για τις συνομιλίες, αν δεν Τουρκία». Στέφανος Στεφάνου, κυβερνητικός εκπρόσωπος, Σημερινή, 30 Ιουλίου 2009. 43 «Ο Καρογιάν διεξάγει μια επίπονη μάχη κατά των σκληροπυρηνικών». Cyprus Mail, 17 Μαρτίου 2009 44 «Υπάρχει περισσότερη απαισιοδοξία τώρα. Δεν μας ενθαρρύνουν για τη λύση του προβλήματος...νομίζω πως ο ΔΗΣΥ θα μπορούσε να τραβήξει το χαλί κάτω από τα πόδια μας». Συνέντευξη στην Crisis Group, Άνδρος Κυπριανού, γενικός γραμματέας του ΑΚΕΛ, Λευκωσία, 17 Ιουνίου 2009. «Δεν είμαστε αισιόδοξοι...έχουν χάσει έναν χρόνο...η υποστήριξη του κόσμου έχει εξανεμισθεί. Το (αρνητικό) κλίμα αποκτά όλο και περισσότερη ορμή. Δεν είμαστε ευχαριστημένοι με τους χειρισμούς στο ζήτημα συνολικά» Συνέντευξη στην Crisis Group, Χάρης Γεωργιάδης, εκπρόσωπος τύπου του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης, ΔΗΣΥ, 19 Ιουνίου 2009 45 «Είμαστε Χριστιανοδημοκράτες, και υποστηρίζουμε έναν κομμουνιστή. Αν μπορούμε να επανενώσουμε την Κύπρο, μπορούμε να επιβιώσουμε και έπειτα να μαλώσουμε για τις μεταξύ μας διαφορές». Συνέντευξη στην Crisis Group, 17 Οκτωβρίου 2009. 46 Συνέντευξη στην Crisis Group, σημαίνων τουρκοκύπριος επιχειρηματίας, 11 Σεπτεμβρίου 2009. έχουν ολοκληρωθεί μέχρι τότε. 47 Μια δημοσκόπηση έδειξε πως το 54% των Τουρκοκύπριων δηλώνει πως αν καλούνταν να ψηφίσουν το Σχέδιο Ανάν σήμερα θα το καταψήφιζαν. 48 Σύμφωνα με κορυφαίο Τουρκοκύπριο δημοσκόπο οι Τουρκοκύπριοι απομακρύνονται από τη στήριξη μιας διευθέτησης και μιας ομοσπονδίας. 49 Οι Τουρκοκύπριοι έδειξαν τη διάθεσή τους στις εκλογές της 18 ης Απριλίου 2009, οι οποίες επανέφεραν τους σκληροπυρηνικούς εθνικιστές στην εξουσία μετά από πέντε χρόνια. 50 Λαμβάνοντας 44% της ψήφου, το δεξιό Κόμμα Εθνικής Ενότητας (Ulusal Birlik Partisi, UBP) εξασφάλισε 26 έδρες από τις 50 του κοινοβουλίου, διαθέτοντας επαρκή πλειοψηφία για το σχηματισμό μονοκομματικής κυβέρνησης, ενώ το εν ενεργεία κυβερνητικό, αριστερό Ρεπουμπλικανικό Τουρκικό Κόμμα (Cumhuriyet Türk Partisi, CTP), που τίθεται υπέρ της διευθέτησης, έλαβε μόλις 29% και απώλεσε δέκα από τις 25 έδρες του. Παρ όλο που οι επιδεινούμενες οικονομικές συνθήκες, έκδηλες κυρίως στο αυξανόμενο ποσοστό ανεργίας, το υψηλότερο κόστος ζωής και το δημόσιο έλλειμμα, έπαιξαν τον πιο καθοριστικό ρόλο, 51 η απογοήτευση που πηγάζει από την έλλειψη προόδου στις συνομιλίες για την επανένωση και η αποτυχία της ΕΕ να τηρήσει την υπόσχεσή της να αμβλύνει την απομόνωση των Τουρκοκυπρίων συνεισέφεραν στην επικράτηση του 47 Ο κ. Ταλάτ δήλωσε πως ενδεχομένως να επικρατήσει κάποιος υποψήφιος που τάσσεται κατά της διευθέτησης, πιθανόν κάποιος από τα δύο δεξιά κόμματα, η επιμονή των οποίων για αναγνώριση της τουρκοκυπριακής εθνικής κυριαρχίας θα σήμαινε πως «με το που θα αναφέρουν κάτι τέτοιο στις διαπραγματεύσεις, το παιχνίδι θα τελειώσει». Συνέντευξη στην Crisis Group, τουρκοκύπριος ηγέτης Μεχμέτ Αλί Ταλάτ, 15 Σεπτεμβρίου 2009. 48 Κυπριακό Κέντρο Κοινωνικής Έρευνας και Εκπαιδευτικών Υπηρεσιών (Cyprus Social Research and Education Consultancy Centre KADEM), δημοσκόπηση στην Kıbrıs Postası, 5 Μαρτίου 2009. 49 Συνέντευξη στην Crisis Group, Erol Kaymak, τουρκοκύπριος ακαδημαϊκός, Αμμόχωστος, 16 Ιουνίου 2009. 50 Με ιδρυτή τον Ραούφ Ντενκτάς το 1975, το Κόμμα Εθνικής Ενότητας βρισκόταν συνεχώς στην εξουσία μέχρι τον Ιανουάριο του 2004, με εξαίρεση την περίοδο από τον Ιανουάριο του 1994 μέχρι τον Αύγουστο του 1996. 51 «Η δημοφιλία του Ταλάτ αμαυρώθηκε από την αδεξιότητα του CTP και ο ίδιος χλευάστηκε, καθώς επικράτησε η αντίληψη πως οι συνομιλίες δεν οδηγούν πουθενά.». Συνέντευξη στην Crisis Group, Erol Kaymak, τουρκοκύπριος ακαδημαϊκός, Αμμόχωστος, 16 Ιουνίου 2009. «Η οικονομία και η ανεργία έπαιξαν μεγάλο ρόλο στις εκλογές. Ήταν τα κυρίαρχα θέματα. Το Κυπριακό πάντα ξαναέρχεται στην επιφάνεια, αλλά στη σκέψη του κόσμου ερχόταν δεύτερο ή τρίτο». Συνέντευξη στην Crisis Group, Osman Ertuğ, μέλος του UBP και πρώην τουρκοκύπριος εκπρόσωπος στις ΗΠΑ, Λευκωσία, 16 Ιουνίου 2009

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα 8 UBP. 52 Είναι γνωστή η σχέση του UBP με σκληροπυρηνικούς κύκλους στην Τουρκία και ιδιαίτερα η αξίωσή του για μεγαλύτερο βαθμό αυτονομίας ή ανεξαρτησίας των Τουρκοκυπρίων σε μια πιθανή διευθέτηση. 53 52 «Μη διαβλέπετε πίσω από την άνοδο του UBP την αντίθεση σε μια διευθέτηση. Σημαντικό μέρος (του αποτελέσματος των εκλογών) οφείλεται σε ενδοκοινοτικούς παράγοντες. Όμως το CTP συνδέθηκε με μια αποτυχημένη διεθνή ατζέντα. (Υπάρχει) γενικότερη έλλειψη εμπιστοσύνης προς ο,τιδήποτε διεθνές». Συνέντευξη στην Crisis Group, Erol Kaymak, τουρκοκύπριος ακαδημαϊκός, Αμμόχωστος, 16 Ιουνίου 2009. «(Είναι σαν να λένε οι Τουρκοκύπριοι) στους Ελληνοκύπριους αν δεν θέλετε τον Ταλάτ να σας στείλουμε τον Έρογλου». Συνέντευξη στην Crisis Group, Ahmet Sözen, τουρκοκύπριος ακαδημαϊκός, Αμμόχωστος, 16 Ιουνίου 2009. 53 Στο προεκλογικό του μανιφέστο το 2009, ενώ τοποθετούνταν ανοιχτά υπέρ του Ταλάτ, το UBP αντιτάχθηκε στην αρχή της ενιαίας εθνικής κυριαρχίας επίσης, υποστήριξε την περαιτέρω ανάπτυξη δεσμών με την Τουρκία (με την υπογραφή, παραδείγματος χάρη, μιας Συμφωνίας για Συνεργασία για την Ασφάλεια και την Άμυνα) δήλωσε επανειλημμένα ότι ο μόνος τρόπος για την επίτευξη της επιθυμητής ομοσπονδίας είναι μέσω της δημιουργίας μιας συνομοσπονδίας εξέφρασε την αποφασιστικότητά του για διατήρηση μετά την όποια συμφωνία του ονόματος και των συμβόλων της αυτοαποκαλούμενης Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου διατήρησε την πάγια γραμμή της για συνέχιση των τουρκικών εγγυήσεων και υποστήριξε πως υπάρχουν εναλλακτικές για τους Τουρκοκύπριους πέραν της επανένωσης. Το UBP, επίσης, δήλωσε πως θα εξακολουθήσει την οικοδομική δραστηριότητα στην έγγεια ιδιοκτησία των Ελληνοκυπρίων στο Βορρά. Το προεκλογικό μανιφέστο του UBP είναι διαθέσιμο στην τουρκική στην ιστοσελίδα: www.ulusalbirlikpartisi.org/bildirge.html III. ΤΟ ΔΙΛΗΜΜΑ ΠΟΥ ΔΙΑΦΑΙΝΕΤΑΙ Και στις δύο κυπριακές κοινότητες έχει επικρατήσει η αντίληψη πως το μετά το 1974 status quo θα διατηρηθεί στο διηνεκές. 54 Αν, όμως, οι τρέχουσες συνομιλίες αποβούν άκαρπες, σχεδόν σίγουρα αυτό το στάδιο θα θεωρείται λήξαν. Η εμφατική επικράτηση των αδιάλλακτων εθνικιστών στις τουρκοκυπριακές κοινοβουλευτικές εκλογές του 2009 καθιστούν την προοπτική να εξασφαλίσει ο κ. Ταλάτ μια δεύτερη θητεία ισχνή, εκτός αν υπάρξει κάποια σημαντική διπλωματική εξέλιξη. 55 Αν ένας τουρκοκύπριος ηγέτης ενστερνιζόμενος μια πιο αδιάλλακτη στάση έλθει στην εξουσία, δε θα υπάρχει διάθεση μεταξύ των διεθνών δικαστικών οργάνων να πιέσουν για νέες ειρηνευτικές συνομιλίες. 56 Σε περίπτωση αποτυχίας, οι επερχόμενες γενιές πιθανόν να δουν ως πραγματική αποφασιστική καμπή την κατάρρευση του Σχεδίου Ανάν το 2004 και την είσοδο της Κύπρου στην ΕΕ ως ένα διαιρεμένο νησί. Η επανέναρξη των συνομιλιών μεταξύ των κκ. Χριστόφια και Ταλάτ κατά τα έτη 2008-2009 στη βάση μιας δικοινοτικής, διζωνικής ομοσπονδιακής διευθέτησης οι παράμετροι που καθιερώθηκαν με τις Συμφωνίες Υψηλού Επιπέδου του 1977 και 1979- λαμβάνει χώρα με παρατεταμένη καθυστέρηση. Μια τέτοια διευθέτηση συνεχίζει να είναι η επιλογή που θα ικανοποιούσε τις προσδοκίες και των δύο πλευρών, 57 αλλά αποτελεί μόνο ένα από τα δύο επικρατέστερα σενάρια για το επόμενο στάδιο. Η άλλη εναλλακτική παρεκλίνει προς την κατεύθυνση της διχοτόμησης. Και οι δύο εκβάσεις εμπεριέχουν τα ίδια ακανθώδη ζητήματα τα οποία οι δύο κοινότητες και τρίτοι δρώντες αντιμετωπίζουν για περισσότερο από τρεις δεκαετίες, και σε πολλές περιπτώσεις από τη δεκαετία του 1950. 58 Οι Κύπριοι και οι ενδιαφερόμενες δυνάμεις 54 «Οι Τουρκοκύπριοι πιστεύουν πως το status quo μπορεί να συνεχισθεί.τα εμπάργκο δεν είναι ολέθρια, θα επιβιώσουμε». Συνέντευξη στην Crisis Group, Süleyman Ergüçlü, τουρκοκύπριος δημοσιογράφος, Λευκωσία, 18 Ιουνίου 2009 55 Ο τουρκοκύπριος ακαδημαϊκός Erol Kaymak πιστεύει πως, με την κεκτημένη ταχύτητα των συνομιλιών και υποστήριξη από την Τουρκία, ο Ταλάτ μπορεί να επικρατήσει στις εκλογές του Απριλίου 2010. Συνέντευξη στην Crisis Group, Αμμόχωστος, 16 Ιουνίου 2009. 56 «Αν περάσει ανεκμετάλλευτη η δεδομένη ευκαιρία, μπορεί να μην υπάρξει επόμενη για αρκετό διάστημα ακόμη». Συνέντευξη στην Crisis Group, αξιωματούχος του ΟΗΕ, Νέα Υόρκη, Αύγουστος 2009. Συνέντευξη στην Crisis Group, ανώτερος διπλωμάτης στην περιοχή, Ιούνιος 2009. 57 Βλ. Μελέτη της Crisis Group, Επανένωση της Κύπρου, βλ. ανωτέρω. 58 «Αν και τα κίνητρα και η λογική μπορεί να διέφεραν, η θέση και των δύο πλευρών ήταν παρόμοια με την εξής

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα 9 καλούνται να επιλέξουν μεταξύ αυτών των δύο εναλλακτικών κατά τη διάρκεια του επόμενου έτους. Στην ουσία, η επιλογή είναι μεταξύ της αντιμετώπισης των ζητημάτων με συνεργασία ή με αντιπαράθεση. Όπως ετέθη από έναν ανώτερο διπλωμάτη στην περιοχή: Η διεθνής κοινότητα έχει αρχίσει να κουράζεται...σε περίπτωση αποτυχίας, η διζωνικότητα και η δικοινοτικότητα θα έχουν πεθάνει. Τους δόθηκαν 32 χρόνια. Μεγάλες προσπάθειες έχουν καταβληθεί. Αυτή είναι η διαπραγμάτευση την οποία ανέβαλαν (το 2004). Αν αποτύχει αυτήν τη φορά, έχει πεθάνει. Το status quo τελείωσε. Το μέλλον θα είναι είτε ομοσπονδία είτε διχοτόμηση. 59 A. H ΕΠΙΤΑΧΥΝΟΜΕΝΗ ΔΙΟΛΙΣΘΗΣΗ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΙΧΟΤΟΜΗΣΗ Οι Τουρκοκύπριοι ανέκαθεν υπήρξαν επιφυλακτικοί ως προς μια ομοσπονδιακή επανένωση με τους πιο πολυπληθείς και ιστορικά δεσπόζοντες Ελληνοκύπριους, ο αριθμός των οποίων ανέρχεται περίπου στα τέσσερα πέμπτα από τον πληθυσμό του ενός εκατομμυρίου στο νησί. Παράλληλα, όσο προσεκτικότερα εξετάζουν οι Ελληνοκύπριοι μια πιθανή συμφωνία ομοσπονδιακής επανένωσης, τόσο πιο άδικη, εκρηκτική και ριψοκίνδυνη φαντάζει η συνύπαρξη σε ένα νέο κράτος με τους Τουρκοκυπρίους, οι οποίοι είναι κατά 50% φτωχότεροι καθώς και πολύ λιγότεροι αριθμητικά. 60 Συνεπώς, μια ομοσπονδιακή επανένωση ανέκαθεν έμοιαζε σαν μια απομακρυσμένη δεύτερη επιλογή για τις δύο κοινότητες. 61 Φαντάζει δυσοίωνο για την επανένωση το έννοια: και οι δύο πλευρές θεωρούσαν τα κίνητρα για μια διευθέτηση μικρότερα σε σχέση με τη διατήρηση του status quo. Ο φόβος για το ενδεχόμενο χειρότερων εξελίξεων παρέλυσε τη βούληση και την ικανότητα για αναζήτηση μιας πιο ριψοκίνδυνης αλλά περισσότερα υποσχόμενης πορείας». Μιχάλης Σταύρου Μιχαήλ, Επιλύοντας το Κυπριακό Ζήτημα: Η Ιστορία των Διαπραγματεύσεων (Λονδίνο, 2009), σελ. 136 59 Συνέντευξη στην Crisis Group, Σεπτέμβριος 2009. 60 «Ακούγονται φωνές που καλούν τον πρόεδρο να αποσυρθεί από τις διαπραγματεύσεις και τη διζωνική, δικοινοτική ομοσπονδιακή λύση. Καμμία από αυτές τις εκκλήσεις...δεν θα είχε θετικό αποτέλεσμα...η επιλογή που θέτει ενώπιόν μας η σκληρή πραγματικότητα είναι μεταξύ μιας διζωνικής, δικοινοτικής ομοσπονδιακής λύσης και της διχοτόμησης του νησιού». Γενικός Γραμματέας του ΑΚΕΛ, Άνδρος Κυπριανού, Η Κύπρος ανήκει στον λαό της, Μελέτη των Φίλων της Κύπρου, Καλοκαίρι 2009, σελ. 47. 61 Η ομοσπονδιακή επανένωση τυγχάνει υποστήριξης της τάξης του 44% σε σχέση με το 80% που λαμβάνει το μονοεθνικό κράτος μεταξύ των Ελληνοκυπρίων. Στις τάξεις των Τουρκοκυπρίων η επανένωση τυγχάνει υποστήριξης της τάξης του 49% σε σχέση με το 71% που λαμβάνει η λύση γεγονός πως θα ήταν τα νεότερα μέλη των δύο κοινοτήτων αυτά τα οποία σε μεγάλο βαθμό θα καταψηφίζαν σε ενδεχόμενο δημοψήφισμα ένα σχέδιο διευθέτησης με τη διαμεσολάβηση του ΟΗΕ. Η ιδέας μιας διευθέτησης σε συνομοσπονδιακή βάση ή μιας λύσης δύο κρατών σπάνια αποτελεί αντικείμενο συζήτησης μεταξύ των Ελληνοκύπριων, ενώ ο αρχιεπίσκοπος της πανίσχυρης Ορθόδοξης Εκκλησίας αντιτίθεται σθεναρά σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο. 62 Παρ όλα αυτά, κατ ιδίαν συζητήσεις σχετικά με την επισημοποίηση του παρόντος καθεστώτος διχοτόμησης γίνονται ολοένα και πιο συχνές, καθώς οι Ελληνοκύπριοι έχουν αρχίσει να συνειδητοποιούν πως οι τρέχουσες συνομιλίες αποτελούν την τελευταία ευκαιρία υπέρ μιας ομοσπονδιακής διευθέτησης, ή πιο σημαντικά, πως η επιλογή μιας ομοσπονδιακής λύσης ενέχει τον κίνδυνο να χαθεί το σχετικά ομοιογενές και ευήμερον κράτος τους που αποτελεί μέλος της ΕΕ και διακρίνεται από εύρυθμη λειτουργία. Μερικοί Ελληνοκύπριοι αμφισβητούν τη χρησιμότητα της διεξαγωγής των συνομιλιών στο σύνολό τους. 63 Ταυτόχρονα, περίπου τα τέσσερα πέμπτα της κοινότητας απορρίπτουν την ιδέα μιας διχοτόμησης ως προϊόν διαπραγμάτευσης, 64 και κανένα ελληνοκυπριακό κόμμα δεν έχει ούτε καν εξετάσει το ενδεχόμενο υιοθέτησης της ιδέας ενός βελούδινου διαζυγίου. Ο μόνος πολιτικός, ο οποίος έχει εκδηλώσει ανοιχτά τη στήριξή του στη διχοτόμηση είναι ο αντισυμβατικός πρώην ευρωβουλευτής Μάριος Ματσάκης. 65 Όμως, όπως ετέθη από ελληνοκύπριο πολιτικό: δύο ανεξάρτητων κρατών. Λόρδος, Kaymak και Tocci, βλ. ανωτέρω, σελ.6-7. 62 Πρέσβης κράτους-μέλους της ΕΕ σημειώνει πως οι δέκα κορυφαίοι μητροπολίτες είναι ισάριθμα μοιρασμένοι υπέρ ή κατά μιας συμβιβαστικής λύσης. Συνέντευξη στην Crisis Group, Ιούνιος 2009. 63 «Υπάρχει ένα μέρος της ελληνοκυπριακής κοινωνίας, άνθρωποι ηλικίας μεταξύ 30-40 ετών, οι οποίοι δεν έχουν καμμία επαφή με τους Τουρκοκύπριους και αναρωτιούνται γιατί να διακυβεύσουμε την υπάρχουσα βεβαιότητα. Ξεχάστε τις περιουσίες. (Με τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου) σταδιακά θα τις πάρουμε πίσω ούτως ή άλλως». Συνέντευξη στην Crisis Group, πρέσβης κράτουςμέλους της ΕΕ, Λευκωσία, Ιούνιος 2009. 64 Μόνο το 23% των Ελληνοκυπρίων υποστηρίζει αυτή την ιδέα. Βλ. ανωτέρω σελ. 7. 65 «Γιατί το δήλωσε αυτό ο Ματσάκης; Απευθυνόταν στο λαϊκό αίσθημα. Είναι εκεί. Μεγαλώνει. Κι αν αποτύχει αυτή τη φορά, κι εγώ ο ίδιος δεν είμαι υπέρ του να κυνηγάμε χίμαιρες». Συνέντευξη στην Crisis Group, Χάρης Γεωργιάδης, εκπρόσωπος τύπου του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης, ΔΗΣΥ, Λευκωσία, 19 Ιουνίου 2009. Για περισσότερα σχετικά με τα πλήρη σχόλια του κ. Ματσάκη και το αίσθημα μερίδας των Ελληνοκυπρίων υπέρ του διαχωρισμού βλ.

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα 10 Είμαστε, πράγματι, στο τέλος της διαδρομής. Αν, αποτύχει αυτή η προσπάθεια, τότε μπαίνουμε σε ένα καινούριο κεφάλαιο. Ο κόσμος θα πρέπει να βγάλει διαφορετικά συμπεράσματα σχετικά με το τι είναι εφικτό και τι όχι. Αν το όλο πακέτο μοιάζει με διχοτόμηση ως προϊόν διαπραγμάτευσης, με μια δυσλειτουργική ομοσπονδιακή αρχή, τότε γιατί να το πάρουμε; Σε κάθε περίπτωση, θα είναι ανέφικτο να πείσουμε τον κόσμο να το δεχτεί. Οι Ελληνοκύπριοι αισθάνονται πως έχασαν ό,τι έχασαν το 1974, όμως τώρα ζουν σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία με εύρυθμη λειτουργία, ικανοποιητικό επίπεδο ευημερίας και συμμετοχή στην ΕΕ...(κάθε λόγος περί διχοτόμησης) είναι δείγμα παραίτησης. Ακόμη και οι μετριοπαθείς έχουν συμβιβασθεί με την ιδέα αυτή. Οι σκληροπυρηνικοί λένε αφήστε τους να σαπίσουν ενώ άλλοι λένε ας το διαπραγματευθούμε. 66 Οι Τουρκοκύπριοι δείχνουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, σε σχέση με το 2004, σε περίπτωση που χρειαστεί να συνεχίσουν μόνοι τους, ακόμη κι αν οι οικονομικές δυσχέρειες καταδεικνύουν τους περιορισμούς αναφορικά με το τι μπορούν να επιτύχουν (βλ. παρακάτω). Οι κύκλοι των γηγενών Τουρκοκυπρίων που τάχθηκαν δυναμικά υπέρ της διευθέτησης το 2003-2004, έχουν απωλέσει τον ενθουσιασμό τους για μια αλλαγή, χάρη στην ανακούφιση που τους παρείχαν η διάνοιξη των συνοριακών γραμμών, η χορήγηση ευρωπαϊκών διαβατηρίων από την Κυπριακή Δημοκρατία και η ελεύθερη πρόσβαση στα ελληνοκυπριακά συστήματα υγείας και εκπαίδευσης, αν οι ίδιοι το επιθυμούν. 67 Πράγματι, πρόσφατη δημοσκόπηση κατέδειξε ότι το 33% των Τουρκοκυπρίων θα θεωρούσαν ικανοποιητική τη δημιουργία ενός ενιαίου τουρκοκυπριακού κράτους με κεντρική κυβέρνηση με το 19% να θεωρεί το παραπάνω ενδεχόμενο ανεκτό. 68 Παρ όλα αυτά, αυτή η προοπτική δεν αποτελεί αντικείμενο δημόσιου διαλόγου. Μελέτη της Crisis Group, Αναστροφή της Διολίσθησης προς τη Διχοτόμηση, βλ.ανωτέρω, σελ. 24. 66 Συνέντευξη στην Crisis Group, Χάρης Γεωργιάδης, εκπρόσωπος τύπου του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης, ΔΗΣΥ, Λευκωσία, 19 Ιουνίου 2009. 67 «Οι άνθρωποι που κατέχουν διαβατήρια της Κυπριακής Δημοκρατίας δεν είναι πλέον τόσο ενθουσιώδεις για την αλλαγή. Μπορούν να παν για αγορές, να σπουδάσουν τα παιδιά τους, να ταξιδέψουν εύκολα. Δεν υπάρχουν τα ίδια κίνητρα...δεν υπάρχει τίποτα από τον ενθουσιασμό του 2004. Τώρα όταν βγαίνεις με ένα μικρόφωνο στο δρόμο δεν υπάρχει κανείς που να θέλει να μιλήσει. Σήμερα, ένας ακαδημαϊκός ανέβαλε την παρουσία του στο πρόγραμμά μου γιατί θεώρησε πως θα ήταν επιζήμια για την καριέρα του». Συνέντευξη στην Crisis Group, Aysu Basri Akter, τουρκοκύπρια σχολιάστρια και παρουσιάστρια, Λευκωσία, 12 Σεπτεμβρίου 2009. 68 Λόρδος, Kaymak και Tocci, βλ. ανωτέρω, σελ. 7 Οι τουρκοκυπριακές ιδέες σχετικά με μια διευθέτηση αρχίζουν να απομακρύνονται από την προοπτική της ομοσπονδιακής επανένωσης και δίνουν τη θέση τους σε ένα διάλογο μεταξύ των εθνικιστών, οι οποίοι θα ήθελαν να δουν δύο πλήρως ανεξάρτητα κράτη το ένα πλάι στο άλλο, και αυτών που θα ήθελαν να διατηρήσουν μια πολυεθνική κυπριακή ταυτότητα και στηρίζουν τη δημιουργία μιας ήπιας ομοσπονδίας. 69 Η αρνητική διάθεση και στις δύο πλευρές έχει αποθαρρύνει ακόμη και μια από τις πιο εξέχουσες προσωπικότητες που συντόνισαν και ηγήθηκαν της τουρκοκυπριακής εκστρατείας υπέρ του ναι για το Σχέδιο Ανάν: Δεν γίνεται λόγος για εναλλακτικά σενάρια. (Ο Ταλάτ) δεν θα ήθελε να εκστομίσει αυτά τα λόγια...όμως τώρα ολοένα και περισσότερο γίνεται λόγος για διχοτόμηση. Καθώς η απογοήτευσή μου μεγαλώνει, θεωρώ πως δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς ένα εφεδρικό σενάριο. Τι πήραμε όταν απέτυχε το Σχέδιο Ανάν; Τίποτα! Κάποιος πρέπει να σκεφτεί ένα εναλλακτικό σενάριο. 70 Ανώτερος αξιωματούχος, ο οποίος είναι σταθερά προσηλωμένος στην επανένωση και εργάζεται για τη δημιουργία μιας λειτουργικής ομοσπονδίας, δήλωσε πως βοηθάει στο σχεδιασμό του βραδυκίνητου αυτού μηχανισμού απλώς επειδή οι ενστάσεις των Ελληνοκύπριων καθιστούν κάτι τέτοιο ως τη μοναδική πρακτική και διεθνώς αποδεκτή λύση. 71 Ένα πρώην μέλος της τουρκοκυπριακής διαπραγματευτικής ομάδας το έθεσε ως εξής: Ακόμη κι όταν η Κύπρος ήταν πολυεθνική, είχαμε διακριτούς θεσμούς και όργανα, από καφενεία μέχρι ομάδες ποδοσφαίρου. Δεν υπήρχαν μεικτοί γάμοι. Δεν υπήρξε ποτέ ενιαία κοινωνία. Γιατί προσπαθείτε να επιβάλλετε έναν τέτοιο γάμο; Τσακωνόμασταν, διαπληκτιζόμασταν, χύσαμε αίμα και χωρίσαμε. Μπορεί ο οριστικός διαχωρισμός να είναι χειρότερος από αυτό που έχουμε τώρα, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την απομόνωσή μας; Και είναι το Κόσοβο περισσότερο ή λιγότερο ανεξάρτητο από εμάς; Πρέπει αυτός ο κύκλος διαπραγματεύσεων να είναι ο τελευταίος; Απολύτως. Όλοι γνωρίζουν τις παραμέτρους μιας συμφωνίας, και αφού αυτή δεν έχει επέλθει από τότε που άρχισαν οι διαπραγματεύσεις το 1968, τότε 69 «Μα, γιατί να μην υπάρχει μια τέτοια λανθάνουσα εντύπωση; Έχει διαρκέσει επί 35 χρόνια. Φαντάζει τόσο σταθερό σε πολλούς εδώ. Οι ριζοσπαστικές φωνές που επιμένουν σε εναλλακτικές είναι πολύ λίγες, κι ακόμη κι αυτές δεν ακούγονται ευρέως». Συνέντευξη στην Crisis Group, Rana Zincir Celal, τουρκοκύπρια ακτιβίστρια της κοινωνίας των πολιτών, 17 Ιουνίου 2009. 70 Συνέντευξη στην Crisis Group, Emine Erk, τουρκοκύπρια δικηγόρος και ενεργό μέλος της κοινωνίας των πολιτών, 18 Ιουνίου 2009. 71 «Το ιδανικό θα ήταν η δημιουργία δύο ανεξάρτητων κρατών». Συνέντευξη στην Crisis Group, τουρκοκύπριος αξιωματούχος, Λευκωσία, Ιούνιος 2009.

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα 11 υπάρχει έλλειψη βούλησης. Οι Ελληνοκύπριοι είναι απλώς άνετοι, ενώ εμείς κουβαλάμε το βάρος από την απουσία κάποιας διευθέτησης. Αυτό είναι το τέλος της διαδρομής. Πρέπει είτε να καταπιούμε αυτά τα πικρά χάπια, είτε να αποδεχτούμε τη διχοτόμηση της Κύπρου. 72 Το πρόβλημα έγκειται στο ότι καμμία πλευρά δεν έχει ακόμη αναλογιστεί διεξοδικά τις πραγματικές δυνατότητες και το κόστος της διχοτόμησης. Αφού ο διαχωρισμός θα είναι προϊόν αντιπαλότητας, οι μακροπρόθεσμες συνέπειες πολύ πιθανόν να είναι εξίσου δυσάρεστες για τους Ελληνοκύπριους, την Τουρκία, τους Τουρκοκύπριους, καθώς επίσης, σε μικρότερο βαθμό, και για την ΕΕ. 1. Ένα αβέβαιο μέλλον για τους Ελληνοκύπριους Στάθηκε εύκολο για τους Ελληνοκύπριους να υιοθετήσουν μια στάση ηθικής ανωτερότητας, ενόσω ο αδιάλλακτος πρώην Τουρκοκύπριος ηγέτης Ραούφ Ντενκτάς κώφευε στις εκκλήσεις της διεθνούς γνώμης, προσκολλημένος στην ιδέα ενός μέγιστου βαθμού αυτοδιάθεσης για την κοινότητά του, βασιζόμενος σε μια τουρκική στρατιωτική κατοχή μετά το 1974. Όμως, αν οι τρέχουσες διαπραγματεύσεις τελματώσουν, και οι Τουρκοκύπριοι με την Τουρκία συνεχίζουν να παίζουν προσεκτικά τα χαρτιά τους, είναι αμφίβολο να μεμφθεί η διεθνής κοινότητα τη μια πλευρά περισσότερο από την άλλη. Η ισορροπία σε ό,τι αφορά τις επικρίσεις μεταβλήθηκε το 2004, όταν το 74% των Ελληνοκύπριων καταψήφισε το Σχέδιο Ανάν, το οποίο χαρακτηρίστηκε μία δίκαιη λύση από τον ΟΗΕ, την ΕΕ, τις ΗΠΑ και γενικότερα τη διεθνή κοινότητα. Η επίσημη αποτίμηση του Κόφι Ανάν ακόμη ηχεί έντονα: Η απόρριψη του Σχεδίου από το ελληνοκυπριακό εκλογικό σώμα αποτελεί μείζονα οπισθοδρόμηση. Αυτό που απορρίφθηκε ήταν η ίδια η λύση. 73 Η επιτυχία των Ελληνοκύπριων να εισέλθουν στην ΕΕ ως οι μοναδικοί εκπρόσωποι της Κύπρου τους επιτρέπει να παρεμποδίζουν την ενταξιακή πορεία της Τουρκίας, όμως αυτή η τακτική αποξενώνει την Τουρκία και δεν την έχει φέρει εγγύτερα στις θέσεις της Λευκωσίας. Παράλληλα, οι Ελληνοκύπριοι δεν μπορούν να είναι απολύτως σίγουροι για το βαθμό, μέχρι τον οποίο μπορούν να δοκιμάζουν την αφοσίωση των υπόλοιπων κρατών-μελών της ΕΕ. 74 Ένας αριθμός μεγάλων κρατών της ΕΕ 72 Συνέντευξη στην Crisis Group, Osman Ertuğ, μέλος του UBP και πρώην τουρκοκύπριος εκπρόσωπος στις ΗΠΑ, Λευκωσία, 16 Ιουνίου 2009. 73 Έκθεση του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ περί της Αποστολής των Καλών Υπηρεσιών του στην Κύπρο, Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, 28 Μαΐου 2004, σελ. 20. 74 «Η Κύπρος είναι ένα νέο μέλος το οποίο...έχει ασκήσει την πιο αρνητική επιρροή στην εξωτερική πολιτική της ΕΕ». Charles χρησιμοποιούν απλά την Κύπρο σαν ένα μέσο για να αποκρύψουν τη δική τους αντίθεση στην ένταξη της Τουρκίας. Οι χώρες που υποστηρίζουν περισσότερο την ένταξη της Τουρκίας εκφράζουν ιδιαιτέρως την ενόχλησή τους για το ότι καλούνται συνεχώς να επιλέξουν ανάμεσα σε λιγότερο από ένα εκατομμύριο Ελληνοκύπριους και τις εμπορικές και στρατηγικές ευκαιρίες που συνδέονται με την Τουρκία, μια χώρα 75 εκατομμυρίων. Οι Ελληνοκύπριοι έχουν δίκιο να υποστηρίζουν ότι η ιδιότητα του κράτους-μέλους της ΕΕ τους παρέχει αρκετά μέσα πίεσης ώστε να εμποδίσουν οποιαδήποτε προσπάθεια των Τουρκοκύπριων και της Τουρκίας να επιτύχουν αναγνώριση ή ένταξη στην ΕΕ για μια ανεξάρτητη Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου. Όμως, δεδομένου ότι παρουσιάζονται σε μειονεκτικότερη ηθικά θέση μετά το 2004, δεν μπορούν να είναι βέβαιοι για το αν κάποια από τα κράτη-μέλη της ΕΕ αποδεχτούν ή όχι μια τέτοια κρατική οντότητα. Οι επιταγές του Ψυχρού Πολέμου και η βαθιά πεποίθηση μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων πως η Κύπρος θα μπορούσε και θα έπρεπε να επανενωθεί, υπήρξαν οι βασικές αιτίες για την απουσία επίσημης αναγνώρισης, εκτός της Τουρκίας, της τουρκοκυπριακής διακήρυξης ανεξαρτησίας το 1983. 75 Οι άνευ προηγουμένου προσπάθειες του Συμβουλίου Ασφαλείας στα μέσα του 2009 να τεθούν ερωτήσεις σχετικά με το μέλλον της δύναμης του ΟΗΕ στην Κύπρο (βλ. παρακάτω), είναι ενδεικτικές της αλλαγής κλίματος. Σε περίπτωση μιας διχοτόμησης που θα έλθει ως προϊόν αντιπαλότητας, οι Ελληνοκύπριοι μπορεί να έλθουν αντιμέτωποι με ένα δεύτερο τουρκοκυπριακό πρόβλημα, πέραν αυτού που έγκειται στην παρουσία της τουρκοκυπριακής κρατικής οντότητας στο βόρειο μέρος του νησιού. Από την ένταξή της στην ΕΕ και έως σήμερα, η Κυπριακή Δημοκρατία έχει εκδώσει περίπου 100.000 δελτία ταυτότητας σε Τουρκοκύπριους. Μερικοί από αυτούς είναι πιθανόν να επιλέξουν να είναι μέρος της ευημερούσας -και κράτους-μέλους της ΕΕ- Κυπριακής Δημοκρατίας, παρά να αποτελούν μέρος μιας κατ ουσίαν επαρχίας της Τουρκίας. Μερικοί Τουρκοκύπριοι και διπλωματικοί κύκλοι εκτιμούν πως μέχρι και 50.000 Τουρκοκύπριοι πιθανόν να προτιμήσουν να μετακινηθούν στο Νότο, στην ελληνοκυπριακή πλευρά. 76 Ολοένα περισσότερες Grant, Is Europe doomed to fail as a power?, Centre for European Reform, Ιούλιος 2009. 75 «Όταν μας αναγνώρισε το Μπαγκλαντές, οι ΗΠΑ του άσκησαν σφοδρή κριτική. Η Ελλάδα δήλωσε πως θα ζητήσει την απομάκρυνση όλων των πολιτών του Μπαγκλαντές που εργάζονται σε πλοία υπό ελληνική ιδιοκτησία». Συνέντευξη στην Crisis Group, Osman Ertuğ, μέλος του UBP και πρώην τουρκοκύπριος εκπρόσωπος στις ΗΠΑ, Λευκωσία, 16 Ιουνίου 2009. 76 «Τι σημαίνει διχοτόμηση; Περισσότεροι Τούρκοι στο Βορρά, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των Τουρκοκυπρίων θα

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα 12 οικογένειες της τουρκοκυπριακής αστικής τάξης στέλνουν τα παιδιά τους σε αγγλόφωνα κολλέγια στο Νότο. Δεδομένης της ιστορίας του νησιού, μπορεί να χρειασθεί να τους χορηγηθούν ειδικά γλωσσικά και πολιτικά δικαιώματα. 77 Ένα ακόμη σημείο αβεβαιότητας σχετίζεται με την τύχη των περιουσιών των Ελληνοκυπρίων, σε περίπτωση που χαθεί κάθε ελπίδα για μια διευθέτηση μετά τις 10 Απριλίου 2010. Οι Τουρκοκύπριοι και η Τουρκία πιθανόν να αποφασίσουν να μην πληρώσουν αποζημιώσεις (βλ. παρακάτω), με τον ίδιο τρόπο που έχουν μέχρι στιγμής αντισταθεί στις διεθνείς πιέσεις για απομάκρυνση των τουρκικών στρατευμάτων από το νησί. Είναι βέβαιο, πως σε περίπτωση μιας διχοτόμησης που θα έλθει ως προϊόν αντιπαλότητας δε θα υπάρξει επιστροφή εδαφών, ούτε άμεση αποκατάσταση ή αποζημίωση περιουσιών, ούτε οικονομική ώθηση προερχόμενη από την εξομάλυνση των σχέσεων με την Τουρκία, ενώ θα παραμείνει η αίσθηση μιας κοινότητας που τελεί υπό το καθεστώς τουρκικής πολιορκίας. 78 Το πρόβλημα των Ελληνοκυπρίων είναι πως ο στρατός της Τουρκίας, καθώς και ο πληθυσμός των 75 εκατομμυρίων είναι πάντοτε πιθανό να της επιβληθούν. Ανταγωνιστικές αξιώσεις σχετικά με την έρευνα για παράκτια κοιτάσματα πετρελαίου έχουν ήδη οδηγήσει σε αντιπαράθεση κανονιοφόρων πλοίων. Στις 19 Ιουλίου 2009, η Τουρκία δήλωσε ότι θα αρχίσει έρευνες για τον εντοπισμό πετρελαίου και φυσικού αερίου στην ανατολική Μεσόγειο σε περιοχές, όπου σύμφωνα με ισχυρισμούς των Ελληνοκυπρίων και της Ελλάδας συμπίπτουν εν μέρει με αποκλειστικές οικονομικές τους ζώνες. Ο ελληνοκύπριος υπουργός Εξωτερικών, Μάρκος Κυπριανού, απάντησε πως η Τουρκία συμπεριφέρεται σαν τον νταή της τάξης και πως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ενταξιακή της πορεία στην ΕΕ δεν θα σημειώσει πρόοδο. 79 Κύρια προστασία για τους Ελληνοκύπριους αποτελεί η ΕΕ και η πορεία σύγκλισης της Τουρκίας. Όμως, από τη στιγμή που η πορεία αυτή τελματώσει, οι Ελληνοκύπριοι θα διαθέτουν πλέον περιορισμένα μέσα πίεσης προς υπεράσπισή τους. Η ΕΕ προασπίζεται αποφασιστικά τα δικαιώματα της Κυπριακής Δημοκρατίας, όμως δεν έχει επιδείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ώστε να απομακρύνει τα μετακινηθεί στο Νότο». Συνέντευξη στην Crisis Group, ανώτερος διπλωμάτης στην περιοχή, Ιούνιος 2009. 77 «(Σε ενδεχόμενη διχοτόμηση) η θέση των Τουρκοκυπρίων στο Νότο θα πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο διαπραγμάτευσης», βλ. ανωτέρω. 78 Σε ενδεχόμενο διχοτόμησης, και οι δυο κοινότητες θα καταστούν περιφερειακά αδιέξοδα. Σχετικά με μια μελέτη περί της διαλεκτικής κοινών απωλειών (lose-lose) σε χώρες και πόλεις στις οποίες υφίσταται επί μακρόν διαχωρισμός, βλ. Jon Calame και Esther Charlesworth, Divided Cities: Belfast, Beirut, Jerusalem, Mostar, and Nicosia (Φιλαδέλφεια, 2009). 79 Cyprus News, 1-31 Ιουλίου 2009 τουρκικά στρατεύματα από το νησί ή κάποια ικανότητα να επέμβει στις δύο περιπτώσεις του 1987 και του 1996, όπου η Ελλάδα και η Τουρκία άγγιξαν τον πόλεμο. Ένας ελληνοκύπριος πολιτικός δήλωσε: θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως τα σύνορα με την Τουρκία θα διασχίζουν το κέντρο της Λευκωσίας. Οι Ελληνοκύπριοι θα αντιμετωπίζουν την Τουρκία μόνοι τους. 80 2. Πολλαπλό κόστος για την Τουρκία Στην Τουρκία, όπως και στην Κύπρο, ο εφησυχασμός είναι διάχυτος. Ανώτερος αξιωματούχος δε βλέπει ιδιαίτερο κόστος σε μια πιθανή κατάρρευση των συνομιλιών που διεξάγονται, δηλώνοντας πως δε θα συμβεί τίποτα. Η τρέχουσα πραγματικότητα θα επικρατήσει. 81 Μια τέτοια στάση είναι ενδεικτική της περιθωριοποίησης της Κύπρου από το δημόσιο διάλογο στην Τουρκία τα τελευταία χρόνια. 82 Ανάμεσα στις αιτίες αυτής της εξέλιξης βρίσκονται η εμπεριστατωμέμενη πεποίθηση πως κάποιες χώρες της ΕΕ χρησιμοποιούν το Κυπριακό για να κρατήσουν την Τουρκία σε απόσταση, καθώς επίσης, και η πεποίθηση πως αν οι Ελληνοκύπριοι απορρίψουν την ειλικρινή και οδυνηρή προσφορά της Τουρκίας να αποσύρει τα στρατεύματά της σύμφωνα με το Σχέδιο Ανάν, δεν υπάρχει βάσιμος λόγος να πιστεύουν πως ένας νέος κύκλος διαπραγματεύσεων με τη διαμεσολάβηση του ΟΗΕ θα οδηγήσει σε μια διευθέτηση. 83 Αυτός ο τρόπος σκέψης υποβαθμίζει τους κινδύνους που αντιμετωπίζει η Τουρκία. Εκτός από το εν δυνάμει επιζήμιο ζήτημα του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου με την ΕΕ (βλ. παρακάτω), μια αποτυχία για την εξεύρεση λύσης στη διχοτόμηση της Κύπρου θα σημαίνει πως η Άγκυρα έως τα μέσα του 2010 δεν θα έχει άλλα κεφάλαια να ανοίξει στις ενταξιακές της διαπραγματεύσεις. Η κατάσταση αυτή μπορεί ακόμη να επιδεινωθεί, καθώς οι Ελληνοκύπριοι κάνουν χρήση όλων των διαθέσιμων μέσων στις συνδιασκέψεις της 80 Συνέντευξη στην Crisis Group, Χάρης Γεωργιάδης, εκπρόσωπος τύπου του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης, ΔΗΣΥ, Λευκωσία, 19 Ιουνίου 2009. 81 Συνέντευξη στην Crisis Group, ανώτερος τούρκος αξιωματούχος, Άγκυρα, Ιούλιος 2009. 82 «Δε βλέπω κάποια ιδιαίτερη ευκαιρία τώρα. Χάσαμε την ευκαιρία του 2004, όταν οι Ελληνοκύπριοι απέρριψαν το Σχέδιο Ανάν. Η Τουρκία δεν εμπιστεύεται την ΕΕ, τον ΟΗΕ και το κόσμο γενικότερα μιας και δεν προχώρησαν στην άρση του εμπάργκο απέναντι στους Τουρκοκύπριους». Συνέντευξη στην Crisis Group, Nur Batur, τουρκάλα αρθρογράφος, 8 Σεπτεμβρίου 2009. 83 «Για τους Τούρκους το ζήτημα έχει λυθεί. Η κυβέρνηση δε χρειάζεται να κάνει τίποτα. Ο,τιδήποτε πράξει θα φανεί σαν υποχώρηση έναντι της Ευρώπης. Δεν νομίζω ότι μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι». Συνέντευξη στην Crisis Group, τούρκος αρθρογράφος, Άγκυρα, Μάρτιος 2009.

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα 13 ΕΕ. 84 Σύμφωνα με πρώην αξιωματούχο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, λίγοι πέραν των μελών των επιτροπών εργασίας, γνωρίζουν το πόσο εντατικά εργάζεται η Κύπρος για να εμποδίσει την πορεία της Τουρκίας σε κάθε ευκαιρία. Είναι μια χώρα στην οποία το ενδιαφέρον επικεντρώνεται σε ένα και μόνο ζήτημα, και κανείς δεν διαθέτει την ισχύ να θέσει ένα τέλος σ αυτό. Η κατάσταση είνα πολύ χειρότερη από όσο δείχνει, και η Κύπρος μπορεί να σταματήσει τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Τουρκίας. 85 Η απώλεια της ευρωπαϊκής προοπτικής θα ήταν εξαιρετικά αρνητική για την Τουρκία. Θα στερούσε από τη χώρα την κινητήρια δύναμη εκσυγχρονισμού, καθώς επίσης και την αίγλη που θα απέπνεε η ισότητά της με τη Χριστιανική Δύση, γνώρισμα που αποτέλεσε πρόσφατα το συγκριτικό πλεονέκτημά της στη Μέση Ανατολή και το μουσουλμανικό κόσμο. Πολύ πιθανόν να οδηγούσε και σε μείωση των ξένων επενδύσεων και επιβράδυνση της οικονομικής ανάπτυξης. Δεν μοιάζει να ανησυχεί την Τουρκία το γεγονός πως, αν αποτύχουν οι συνομιλίες, οι δυνάμεις του ΟΗΕ μπορεί να αποσυρθούν από την Κύπρο. Όμως, η διακοπή των διαμεσολαβητικών προσπαθειών του ΟΗΕ θα ήταν ασύμφορη για την Άγκυρα, καθώς το Κυπριακό θα κατέληγε έτσι να είναι πρωτίστως ευθύνη της ΕΕ, στην οποία η Τουρκία δεν έχει κάποιο μέσο έκφρασης γνώμης, σε αντίθεση με την Ελλάδα και τους Ελληνοκύπριους. Η αδυναμία να επιτευχθεί μια διευθέτηση θα επέφερε περαιτέρω κόστος, πέραν του διπλωματικού. Η πολυδάπανη χρηματοδότηση των Τουρκοκυπρίων θα εξακολουθούσε, τουλάχιστον μεσοπρόθεσμα. Το 2009, είναι πιθανόν να υπερβεί τα 667 εκατομμύρια δολάρια, πολύ περισσότερα από την κατά κεφαλήν δαπάνη για τους ίδιους τους πολίτες της. 86 Ένα ακόμη μείζον ζήτημα σε περίπτωση διχοτόμησης που θα έλθει ως προϊόν αντιπαλότητας, και για την Τουρκία και για τους Τουρκοκύπριους, σχετίζεται με τις αρνητικές συνέπειες της αποτυχίας να επιλυθεί το ζήτημα 84 Είναι πολύ πιθανό «οι Ελληνοκύπριοι να εντείνουν τον ανταρτοπόλεμο στις Βρυξέλλες και ίσως να επανέλθουν στην επικίνδυνη πορεία που είχαν ακολουθήσει κατά τα έτη 1997-1998 να επιδιώκουν την απόκτηση υπερσύγχρονου στρατιωτικού εξοπλισμού σε μια μάταιη προσπάθεια να ενισχύσουν την ασφάλειά τους έναντι της όπως οι ίδιοι την αντιλαμβάνονται- τουρκικής απειλής». David Hannay, Cyprus: the Costs of Failure, Centre for European Reform, Σεπτέμβριος 2009. 85 Συνέντευξη στην Crisis Group, Παρίσι, Ιούνιος 2009. 86 Συνέντευξη στην Crisis Group, τούρκος αξιωματούχος, Άγκυρα, Σεπτέμβριος 2009. Από το 1974, μόνο η δημοσιονομική υποστήριξη έχει κοστίσει στην Τουρκία 4 δισεκατομμύρια δολάρια. Oktay Ekşi, Hesap ortada ( Ο λογαριασμός έχει έλθει στο τραπέζι ), Hürriyet, 11 Αυγούστου 2009. των ιδιοκτησιών. Η περιουσία των Ελληνοκυπρίων στην τουρκοκυπριακή ζώνη ανέρχεται στα δύο τρίτα με τρία τέταρτα της επικράτειας. Η απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) στην υπόθεση Λοϊζίδου εναντίον Τουρκίας το 1996, δημιούργησε ένα δεδικασμένο, σύμφωνα με το οποίο, αν οι τουρκικές δυνάμεις εξακολουθήσουν να παρεμποδίζουν την πρόσβαση σε περιουσίες που ανήκουν σε Ελληνοκύπριους, η Τουρκία θα κληθεί εν τέλει να πληρώσει αποζημιώσεις σε κάθε Ελληνοκύπριο ιδιοκτήτη, χωρίς καν να είναι σε θέση να αποκτήσει τίτλους επί των έγγειων ιδιοκτησιών. 87 Δεν υπάρχει εύκολη οδός για τη γεφύρωση της διαφοράς μεταξύ της αξίας των τουρκοκυπριακών ιδιοκτησιών στο Νότο και της αξίας των ελληνοκυπριακών ιδιοκτησιών στο Βορρά, όμως τα μεγέθη κυμαίνονται μεταξύ μερικών δισεκατομμυρίων ευρώ και 30 δισεκατομμυρίων ευρώ. 88 Λίγοι πιστεύουν πως η Τουρκία είναι πρόθυμη ή ότι διαθέτει τους πόρους για να προβεί σε αυτές τις πληρωμές, μια εξέλιξη που θα πλήξει το γόητρο της χώρας στο ΕΔΑΔ και θα θέσει σε κίνδυνο τη συμμετοχή της στο Συμβούλιο της Ευρώπης. 89 Μερικοί Τουρκοκύπριοι και Τούρκοι θεωρούν ότι η βάση των αποφάσεων του ΕΔΑΔ είναι αμφιλεγόμενη οι δικαστές υιοθέτησαν την απόφαση του 1996 με πλειοψηφία μόλις 11 προς 6- και ότι μπορούν απλώς να μη συμμορφωθούν. 90 Πράγματι, στις 28 Ιουλίου 2009, το ΕΔΑΔ προσυπέγραψε μια φιλική διευθέτηση στην υπόθεση Αλεξάνδρου εναντίον Τουρκίας, μια υπόθεση την οποία χειρίστηκε ένα επίσημο τουρκοκυπριακό σώμα με την ονομασία Επιτροπή Ακίνητης Περιουσίας, στο οποίο περισσότεροι από 400 Ελληνοκύπριοι έχουν προσφύγει ζητώντας αποζημιώσεις. 91 Όμως η παραπάνω απόφαση του ΕΔΑΔ δεν περιείχε κάποια επίσημη αναφορά ή αναγνώριση αυτού του τουρκοκυπριακού σώματος. Το μόνο βέβαιο είναι πως το οικονομικό κόστος του άλυτου ζητήματος των περιουσιών θα είναι κατά πολύ χαμηλότερο για την Τουρκία και τους Τουρκοκύπριους 87 Συνέντευξη στην Crisis Group, πρέσβης κράτους-μέλους της ΕΕ, Λευκωσία, Ιούνιος 2009. 88 Τα χαμηλότερα ποσά παρατίθενται από Τουρκοκύπριους αξιωματούχους, ενώ το υψηλότερο ποσό από ανώτερο ελληνοκύπριο αξιωματούχο. Συνεντεύξεις στην Crisis Group, Λευκωσία, 18 Ιουνίου 2009. 89 Συνεντεύξεις στην Crisis Group, Τούρκοι σχολιαστές και αξιωματούχοι, Άγκυρα, Σεπτέμβριος 2009. 90 «Είναι εσφαλμένη η αντίληψη ότι το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων μπορεί να εξαναγκάσει την Τουρκία σε αλλαγή στάσης, καθώς η ικανότητα πειθαναγκασμού που διαθέτει είναι περιορισμένη». Συνέντευξη στην Crisis Group, Rana Zincir Celal, τουρκοκύπρια ενεργό μέλος της κοινωνίας των πολιτών, 17 Ιουνίου 2009. 91 Για περισσότερες αποφάσεις βλ. ιστοσελίδα: www.echr.coe.int

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα 14 σε περίπτωση επίτευξης μιας διεθνώς αναγνωρισμένης πολιτικής διευθέτησης. Εν τέλει, ένας πρώην διαμεσολαβητής στο Κυπριακό αμφισβήτησε την άποψη, την οποία ενίοτε εκφράζει μια σκληροπυρηνική μερίδα των Ελληνοκυπρίων, πως ο χρόνος είναι σύμμαχός τους και πως τελικά η πίεση της ΕΕ θα εξαναγκάσει την Τουρκία να δεχτεί τους όρους τους. Οι μελλοντικές περιστάσεις πιθανόν να είναι λιγότερο ευνοϊκές από ό,τι στο παρόν. Αυτό οφείλεται στο γεγονός πως όσο η λήξη των διαπραγματεύσεων για το Κυπριακό προσεγγίζει το τελευταίο στάδιο των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της Τουρκίας, μεγαλώνει ο κίνδυνος στη διάρκεια των δύο αυτών διαδικασιών να ζητηθούν από την Τουρκία συμβιβασμοί τους οποίους θα είναι αδύνατο να αποδεχθεί. 92 3. Μια έκβαση που οι Τουρκοκύπριοι θα πρέπει να αποφύγουν Μετά την υπερψήφιση του Σχεδίου Ανάν το 2004, οι Τουρκοκύπριοι, αντιμετωπίζοντας επί μακρόν την έλλειψη ενδιαφέροντος εκ μέρους της διεθνούς κοινότητας, άρχισαν να απολαμβάνουν μια αιφνίδια αύξηση των προσκλήσεων για συμμετοχή σε συναντήσεις σε επίπεδο υπουργών στις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Ωστόσο, αυτή η εξέλιξη δεν οδήγησε σε πραγματική αναγνώριση, ούτε άνοιξε το δρόμο σε μακροπρόθεσμη ή ανεξάρτητη οικονομική βιωσιμότητα. 93 Σε περίπτωση που οι συνομιλίες αποτύχουν και οδηγήσουν σε εχθρική διχοτόμηση του νησιού, οι Ελληνοκύπριοι θα βρίσκονται σε θέση ισχύος ώστε να εξακολουθήσουν να δυσαρεστούν τους Τουρκοκυπρίους. Με ευκολία έχουν ενίοτε αποτρέψει επίσημους προσκεκλημένους από το εξωτερικό να διασχίσουν τα σύνορα και να επισκεφθούν τον τουρκοκύπριο ηγέτη στο γραφείο του την παλιά κατοικία του τουρκοκύπριου αντιπροέδρου κατά το Σύνταγμα του 1960. 94 92 Hannay, Cyprus, βλ. ανωτέρω. 93 «Ας μην μιλάμε για όνειρα. Αν υπήρχε μια ευκαιρία αναγνώρισης της Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου, σήμερα θα βρισκόμασταν σε μια εντελώς διαφορετική κατάσταση». Τουρκοκύπριος ηγέτης Μεχμέτ Αλί Ταλάτ, όπως παρατίθεται στην Milliyet, 31 Αυγούστου 2009. 94 «Δεν είναι πλέον αυτή η θέση της κυβέρνησης, δεδομένου ότι δεν εμφανίζονται σύμβολα της αυτοαποκαλούμενης Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου και ότι τα καθήκοντα του επισκέπτη αξιωματούχου σχετίζονται με το Κυπριακό. Μερικά παραδείγματα περιλαμβάνουν τον κ. Μπαρόσο (πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής), την κ. Φλιντ (υπουργό Ευρώπης του Ηνωμένου Βασιλείου), και τους αναπληρωτές υπουργούς εξωτερικών της Ιταλίας και της Ολλανδίας». Επικοινωνία με την Crisis Group μέσω Παράλληλα, οι συντονισμένες προσπάθειες των Ελληνοκυπρίων να τιμωρήσουν τους Τουρκοκύπριους για τη σύνδεσή τους με την Τουρκία και για τις προσπάθειές τους να οικοδομήσουν έναν αυτόνομο διοικητικό μηχανισμό έχουν οξύνει την εξάρτηση των τελευταίων από την Τουρκία για οικονομική συμβολή στον προϋπολογισμό, το εμπόριο, τον τουρισμό και τις διεθνείς σχέσεις. Λίγες αμφιβολίες υπάρχουν πως, αν αποτύχουν οι συνομιλίες, ο τουρκοκυπριακός τομέας θα καταστεί στην ουσία η 82 η επαρχεία της Τουρκίας. Μερικοί Τουρκοκύπριοι θεωρούν πως ήδη υπολοίπονται αριθμητικά των εποίκων εργατών από την Τουρκία, οι οποίοι είναι λιγότερο μορφωμένοι και πολλοί από τους οποίους προέρχονατι από γειτονικές περιοχές όπου επικρατούσες γλώσσες είναι τα αραβικά και τα κουρδικά. Κύκλοι της τουρκοκυπριακής αστικής τάξης κάνουν λόγο για μετοίκησή τους από το νησί σε περίπτωση που χαθούν οι ελπίδες για επανένωση, με τους υπό συζήτηση προορισμούς να περιλαμβάνουν την Κωνσταντινούπολη, τον ελληνοκυπριακό Νότο και το Λονδίνο. 95 Αξιωματούχοι, παραδέχονται σε κατ ιδίαν συζητήσεις πως αυτή θα είναι η πιο ανησυχητική εξέλιξη. 96 Σύμφωνα με τα λεγόμενα ενός προσφάτως επαναπατρισθέντος τουρκοκύπριου επιχειρηματία, ο δρόμος δεν είναι τουρκυπριακός. Περπατώ και δεν ακούω τουρκοκυπριακές φωνές. Για πρώτη φορά αισθάνομαι σαν να αποτελώ μειονότητα μιας μειονότητας. 97 Μερικοί τουρκοκυπριακοί και τουρκικοί κύκλοι ποντάρουν σε μια στρατηγική ταϊβανοποίησης, δηλαδή την ουσιαστική αποδοχή ενός τουρκοκυπριακού κράτους από τη διεθνή κοινότητα με κάθε έννοια, πλην της επίσημης αναγνώρισης. 98 Ωστόσο, η βόρεια Κύπρος και η Ταϊβάν δύσκολα μπορούν να αποτελέσουν συγκρίσιμα μεγέθη. Λιγότεροι από 300.000 Τουρκοκύπριοι δεν μπορούν να συγκριθούν σε μια μεγάλη, αυτοδιοικούμενη σύγχρονη βιομηχανική δύναμη με πληθυσμό 23 εκατομμυρίων. Η ΕΕ αποτελεί τον πιο ισχυρό παράγοντα στην ανατολική Μεσόγειο, και οι ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, ελληνοκύπριος αξιωματούχος, Σεπτέμβριος 2009. Ωστόσο, ένας τουρκοκύπριος αξιωματούχος δήλωσε πως ξένοι υπουργοί πρακτικά αποθαρρύνονται να πραγματοποιήσουν τέτοιου είδους επισκέψεις. Επικοινωνία με την Crisis Group μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, Σεπτέμβριος 2009. 95 «Θα πέσουμε στην αγκαλιά της Τουρκίας». Συνέντευξη στην Crisis Group, τουρκοκύπριος ενεργό μέλος της κοινωνίας των πολιτών, Ιούνιος 2009. 96 «Ο κόσμος θα συνεχίσει τη ζωή του. Όμως, θα υπάρχουν ολοένα και λιγότεροι Τουρκοκύπριοι και ολοένα και περισσότεροι Τούρκοι». Συνέντευξη στην Crisis Group, τουρκοκύπριος αξιωματούχος, Λευκωσία, Ιούνιος 2009. 97 Συνέντευξη στην Crisis Group, Κερύνεια, 18 Ιουνίου 2009. 98 «Δεν αναγνωρίζετε την Ταϊβάν, όμως έχετε εμπορικές σχέσεις μαζί της». Συνέντευξη στην Crisis Group, Egemen Bağış, Υπουργός Ευρωπαϊκών Υποθέσεων της Τουρκίας και κύριος διαπραγματευτής με την ΕΕ, 24 Απριλίου 2009.

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 201, 30 Σεπτεμβρίου 2009 Σελίδα 15 Ελληνοκύπριοι είναι σε θέση να εμποδίσουν κάθε προσπάθεια κράτους-μέλους για συνεργασία καθ οποιονδήποτε τρόπο με το αυτοαποκαλούμενο τουρκοκυπριακό κράτος. Ακόμη και φιλικά διακείμενα κράτη τουρκικής καταγωγής, όπως το Αζερμπαϊτζάν και το Κιργιστάν, έχουν αποτύχει να καθιερώσουν απ ευθείας πτήσεις προς τον κεντρικό τουρκοκυπριακό αερολιμένα, κυρίως εξαιτίας της ελληνοκυπριακής επιρροής στην ΕΕ. Όπως ετέθη από ένα θετικά διακείμενο σε μια διευθέτηση Ελληνοκύπριο, ο οποίος υπερψήφισε το Σχέδιο Ανάν: Αυτό που θα χάσει η τουρκοκυπριακή πλευρά είναι η ένταξή της στην ΕΕ...αν επιλέξουν την απόσχιση δεν είναι δική μας δουλειά να τους βοηθήσουμε να ενταχθούν στην ΕΕ. Εξαρτάται από τα 27 κράτη μέλη, την Επιτροπή. Θα πρέπει να υιοθετήσουν το κοινοτικό κεκτημένο, ή μπορούν να ενωθούν με την Τουρκία. Αν θεωρούν πως οι Ελληνοκύπριοι θα φέρουν τόσο βαρέως τη διχοτόμηση, ώστε να πράξουν ο,τιδήποτε για να την αποφύγουν, δυστυχώς πρέπει να παραδεχτώ ότι έχουν λάθος εντύπωση. Αυτό που ο Ντενκτάς προσπάθησε επί μακρόν να πετύχει, φαντάζει τώρα τόσο κοντά. Οι Τουρκοκύπριοι θα πρέπει να καταλάβουν πως η ιδέα ενός μικρού και εύπορου κράτους θα έχει χαθεί. Θα περιμένουν απλώς τα μετρητά από την Τουρκία. Είναι στα αλήθεια αυτό το μέλλον που ονειρεύονται; Πρόσεξε τι εύχεσαι. Μπορεί και να πραγματοποιηθεί. 99 Το 1980, το 80% της τουρκοκυπριακής παραγωγής προωθούνταν στην ΕΕ, κυρίως προς το Ηνωμένο Βασίλειο. Ωστόσο, η τουρκοκυπριακή οικονομία καταβαραθρώθηκε με απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου το 1994, η οποία απέρριψε την εκούσια αποποίηση των εγγράφων πιστοποίησης της παλιάς Κυπριακής Δημοκρατίας, θέτοντας με αυτόν το τρόπο τέλος στην προνομιακή μεταχείριση των εξαγωγών και προκαλώντας την κατάρρευση της ακμάζουσας βιομηχανίας ενδυμάτων και την απώλεια χιλιάδων θέσεων εργασίας. Το μερίδιο της ΕΕ στις τουρκοκυπριακές εξαγωγές μέχρι το 2008 έπεσε στο 11%, με την Τουρκία να παίρνει τη θέση του κύριου εμπορικού εταίρου. 100 Τα τρία τέταρτα των περίπου 425.000 τουριστών που επισκέφθηκαν τον τουρκοκυπριακό τομέα το 2008 προήλθαν από την Τουρκία, καταλαμβάνοντας κυρίαρχη θέση στον τουριστικό τομέα, ο οποίος συνεισφέρει στο συνολικό Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν 99 Συνέντευξη στην Crisis Group, Χάρης Γεωργιάδης, εκπρόσωπος τύπου του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης, ΔΗΣΥ, Λευκωσία, 19 Ιουνίου 2009. 100 Σύμφωνα με τουρκοκυπριακά στατιστικά στοιχεία, η Τουρκία καταλαμβάνει το 57% των εξαγωγών και το 68% των εισαγωγών των Τουρκοκυπρίων για το 2008. (ΑΕΠ) σε ποσοστό 12%. 101 Όλες οι πτήσεις προς τον τουρκοκυπριακό τομέα πρέπει να πραγματοποιούνται μέσω Τουρκίας, και οι Τουρκοκύπριοι κατά τη διάρκεια διαφημιστικών εκστρατειών και εκθέσεων βιομηχανικών προϊόντων στο εξωτερικό αντιμετωπίζουν διαρκώς προβλήματα που σχετίζονται με το νομικό τους καθεστώς. Παρόμοια εξάρτηση από την Τουρκία συναντάται και στον εκπαιδευτικό τομέα, ο οποίος προσελκύει 40.000 φοιτητές, τα δύο τρίτα των οποίων από την Τουρκία, και το ένα δέκατο από τη Μέση Ανατολή, την Αφρική, τα Βαλκάνια και την Κεντρική Ασία. 102 Ωστόσο, τα τουρκοκυπριακά πανεπιστήμια δεν μπορούν να λάβουν μέρος στη Διαδικασία της Μπολόνιας και στα προγράμματα ανταλλαγών Σωκράτης/ Erasmus, και τα διπλώματά τους δεν αναγνωρίζονται πάντα από τα ακαδημαϊκά όργανα της ΕΕ. 103 Το μέγεθος της εξάρτησης των Τουρκοκυπρίων αποκαλύφθηκε με την αλλαγή της διοίκησης τον Απρίλιο του 2009. Ο νέος υπουργός Οικονομικών, Ερσίν Τατάρ, δήλωσε: η προηγούμενη κυβέρνηση ξόδεψε το σύνολο της ετήσιας βοήθειας από την Τουρκία εντός τεσσάρων μηνών. Το ταμείο ήταν άδειο...και το μόνο μέρος στο οποίο μπορούμε να αποταθούμε για βοήθεια είναι η Τουρκία. 104 Αυτή η εξάρτηση αναπόφευκτα θα ενταθεί με μια ενδεχόμενη διχοτόμηση εχθρικής φύσεως στο νησί. 105 Η οικονομική 101 Στοιχεία για τον τουρκοκυπριακό Οργανισμό Κρατικού Προγραμματισμού (www.devplan.org), Κεντρική Τράπεζα (www.kktcmb.trnc.net), και υπουργείο Τουρισμού, ΠεριβάλλοντοςκαιΠολιτισμού (www.turizmcevrekultur.org). 102 Συνέντευξη στην Crisis Group, τουρκοκύπριος αξιωματούχος, Άγκυρα, Σεπτέμβριος 2009. Ένα από τα έξι μεγαλύτερα πανεπιστήμια στο νησί, το Πανεπιστήμιο Ανατολικής Μεσογείου (EMU) αριθμεί 15.000 φοιτητές από περισσότερες από 60 χώρες. Περισσότεροι από 8.000 είναι Τούρκοι, 700-800 Ιρανοί, και 300-400 Νιγηριανοί. Περίπου το ένα τέταρτο είναι Τουρκοκύπριοι. Συνέντευξη στην Crisis Group, τουρκοκύπριος ακαδημαϊκός Ahmet Sözen, Λευκωσία, 16 Ιουνίου 2009. 103 «Περιορισμοί, Παραβιάσεις και Βεντέτες: Η Μοίρα των Τουρκοκυπρίων από το 1963» ( Restrictions, Violations and Vendettas: The Lot of the Turkish Cypriots since 1963 ). Σύλλογος Προγράμματος για τη Δημοκρατία και την Ανάπτυξη (Democracy and Development Platform Association) και Κέντρο Στρατηγικών Μελετών (Centre for Strategic Studies) του Πανεπιστημίου Ανατολικής Μεσογείου, Λευκωσία, 2007. 104 Συνέντευξη στη Hürriyet, 11 Αυγούστου 2009. 105 Το 2007, ένα έλλειμμα στον προϋπολογισμό της τάξης των 287 εκατομμυρίων τουρκικών λιρών (περίπου 168 εκατομμύρια ευρώ) χρηματοδοτήθηκε σχεδόν αποκλειστικά από την Τουρκία. Το 2008, οι επιχορηγήσεις και οι πιστώσεις για τη χρηματοδότηση του ελλείμματος ανήλθαν στα 585 εκατομμύρια τουρκικές λίρες (περίπου 273 εκατομμύρια ευρώ). Στατιστικά στοιχεία από τον τουρκοκυπριακό Οργανισμό Κρατικού Προγραμματισμού.