ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Ο.Π. ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΡΙΝΑ 28/12/2018 ΜΑΚΡΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΕΜΒΑΛΩΜΕΝΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Ἀριστοτέλους, Ἠθικά Νικομάχεια, (Β1, 1-3, και 5-7) Διττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης, τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲ ἠθικῆς, ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν, διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶ χρόνου, ἡ δ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται, ὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους. Ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲν γὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται, οἷον ὁ λίθος φύσει κάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι, οὐδ ἂν μυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν, οὐδὲ τὸ πῦρ κάτω, οὐδ ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείη. Οὔτ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί, ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους. Μαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς, καὶ τὸ μὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτ ἐστίν, ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν, καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης. Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται, ὁμοίως δὲ καὶ τέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶ γίνονται κιθαρισταί. Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱ λοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται, ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί. Εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος, ἀλλὰ πάντες ἂν ἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοί. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Α1. Στο παραπάνω κείμενο να βρείτε στο πρώτο απόσπασμα το σημείο που αναφέρεται στα φύσει παραδείγματα και στο δεύτερο το απόσπασμα που αναφέρεται στην τέχνη και να το αποδώσετε νοηματικά. (Mονάδες: 8) Α2. Στο δεύτερο απόσπασμα να εντοπίσετε ένα θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος της φιλοσοφικής σκέψης του Αριστοτέλη και στη συνέχεια να αναφέρετε τον τίτλο του έργου που πρωταρχικά παρουσιάστηκε. (Mονάδες: 2) 1
Β1. Ποια είδη ανθρώπινης «ἀρετῆς» διακρίνει ο Αριστοτέλης στο παρατιθέμενο πρώτο απόσπασμα και με ποιους τρόπους υποστηρίζει ότι αυτές κατακτώνται; Σε ποιο μέρος της ανθρώπινης ψυχής διατείνεται ο φιλόσοφος ότι ανήκει η καθεμιά τους; (Μονάδες: 10) B2. «Εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος, ἀλλὰ πάντες ἂν ἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοί»: η άποψη που εκφράζεται στο απόσπασμα αυτό συμφωνεί με όσα ο Αριστοτέλης υποστήριξε στην πρώτη ενότητα σχετικά με τον ρόλο της διδασκαλίας στη γένεση και ανάπτυξη των αρετών (διανοητικών και ηθικών); Nα δικαιολογήσετε την άποψή σας. Β3α. Να αντιστοιχίσετε τα ονόματα που δίνονται στην Α στήλη με τις φράσεις που ανήκουν στον καθένα στη Β στήλη (τρία ονόματα από την Α στήλη περισσεύουν). Α στήλη Πλάτωνας Πρωταγόρας Αριστοτέλης Κέφαλος Δημόκριτος Σωκράτης Ηράκλειτος Β στήλη «ὅσιον προτιμᾶν τὴν ἀλήθειαν» «ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων» «εὐδαιμονίη ψυχῆς καὶ κακοδαιμονίη» «εἰς ὃ αὐτοῦ ἡ φύσις ἐπιτηδειοτάτη πεφυκυῖα εἴη» «ἡ εὐδαιμονία ἐστὶ ψυχῆς ἐνέργειά τις κατ ἀρετὴν τελείαν» Β3β. Να επιλέξετε τη σωστή από τις παρακάτω προτάσεις που σας δίνονται: 1. Ο Σωκράτης αμφισβητώντας τις παραδοσιακές ιδέες και αρχές Α. αναζητά τη βαθύτερη αλήθεια των πραγμάτων. Β. θεωρεί ότι η αλήθεια δεν υπάρχει. Γ. καταλήγει ότι η αλήθεια επηρεάζεται από τις εξωτερικές συνθήκες. 2. Στην είσοδο της Ακαδημίας λέγεται ότι υπήρχε η επιγραφή 2
Α. «ἀγεωμέτρητος οὐδεὶς εἰσίτω». Β. «ἀγεωμέτρητος μηδεὶς εἰσίτω». Γ. «ἀγεωμέτρητον μηδεὶς εἰσίτω». 3. Στον διάλογο Πρωταγόρας επιλέγεται ως εισαγωγή Α. η παρουσίαση του φιλοσοφικού ερωτήματος του διαλόγου. Β. η παρουσίαση των προσώπων του διαλόγου. Γ. ο διάλογος του Σωκράτη με έναν φίλο του έξω από το σπίτι του Καλλία. 4. Η διάλεξη ως σοφιστική μέθοδος Α. δεν είναι κατάλληλη για τα δικαστήρια. Β. είναι αξιόπιστη, κατά τον Σωκράτη. Γ. είναι μέθοδος πειθούς, όχι μέθοδος κατάκτησης της αλήθειας. 5. Τα τρία στοιχεία της προσωπικότητας του ανθρώπου που πρέπει σύμφωνα με τον Πλάτωνα να βρίσκονται σε αρμονία, ώστε να είναι ο άνθρωπος δίκαιος, είναι: Α. νους, ψυχή, καρδιά Β. νους, καρδιά, επιθυμίες Γ. νους, ψυχή, λογική Β4α. ἐμπειρίας, ἔσχηκε, φύσει, βούλημα, διδάξοντος: για κάθε μία λέξη να γράψετε ένα επίθετο ετυμολογικά συγγενές στα νέα ελληνικά. Β4β. «Διαφέρει»: να γράψετε από μία παράγωγη λέξη στα νέα ελληνικά για κάθε θέμα του ρήματος «φέρω». Β5. Να συγκρίνετε τη βασική θέση που αναφέρεται στο κείμενό σας από τον Αριστοτέλη για την απόκτηση της ηθικής αρετής με την άποψη που εκφράζει στο παρακάτω κείμενο ο Ξενοφώντας. 3
Ο Ξενοφώντας στο έργο του Ἀγησίλαος, όπου εγκωμιάζει τον ομώνυμο βασιλιά της Σπάρτης, αρχίζει και τελειώνει το προοίμιο του δοκιμίου του με τη λέξη ἀρετή. Στη συνέχεια, στην προσπάθειά του να δείξει την αρετή του Αγησιλάου, γράφει: Οἶδα ὅτι τῆς Ἀγησιλάου ἀρετῆς τε καὶ δόξης οὐ ῥᾴδιον ἄξιον ἔπαινον γράψαι, ὅμως δ ἐγχειρητέον. ( ) Περὶ μὲν οὖν εὐγενείας αὐτοῦ τι ἄν τις μεῖζον καὶ κάλλιον εἰπεῖν ἔχοι ἢ ὅτι ἔτι καὶ νῦν τοῖς προγόνοις ὀνομαζομένοις ἀπομνημονεύεται ὁπόστος ἀφ Ἡρακλέους ἐγένετο, καὶ τούτοις οὐκ ἰδιώταις ἀλλ ἐκ βασιλέων βασιλεῦσιν; (1, 1-3) [Ξέρω ότι δεν είναι εύκολο να γράψει κάποιος έναν έπαινο αντάξιο της αρετής και της δόξας του Αγησίλαου, όμως εγώ πρέπει να το επιχειρήσω Σχετικά λοιπόν με το ευγενικό του ήθος τι σημαντικότερο και καλύτερο θα μπορούσε να πει κανείς από το ότι ακόμη και τώρα κατέχει εξαιρετική θέση ανάμεσα στους προγόνους που ονομαστικά μνημονεύονται από τον Ηρακλή και μάλιστα όχι ανάμεσα στους απλούς πολίτες, αλλά ανάμεσα στους βασιλείς που κατάγονται από βασιλείς;»]. ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Ο λόγος αυτός ανήκει στα πρώιμα έργα του Πλάτωνα και θεωρείται ένα από τα κορυφαία συγγράμματα της ηθικής γραμματείας. Πρόσωπα του διαλόγου είναι ο Σωκράτης, που διδάσκει ότι μόνο η αλήθεια, η δικαιοσύνη και η αρετή πρέπει να είναι ο κανόνας της ανθρώπινης ζωής, και από την άλλη οι εκπρόσωποι της σοφιστικής ρητορικής ο Γοργίας, ο Πώλος και ο Καλλικλής, που υποστηρίζουν ότι η δύναμη είναι το δίκαιο και η ηδονή το αγαθό. Στο έργο παρουσιάζονται μεταξύ άλλων ο ορθός τρόπος ζωής, ο προορισμός του ανθρώπου, οι συνέπειες της διαφθοράς και ο εσχατολογικός μύθος που περιέχει στοιχεία της ορφικής παράδοσης. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα γίνεται αναφορά στη μεταθανάτια κρίση των ψυχών. Προσήκει δὲ παντὶ τῷ ἐν τιμωρίᾳ ὄντι, ὑπ ἄλλου ὀρθῶς τιμωρουμένῳ, ἢ βελτίονι γίγνεσθαι καὶ ὀνίνασθαι ἢ παραδείγματι τοῖς ἄλλοις γίγνεσθαι, ἵνα ἄλλοι ὁρῶντες πάσχοντα ἃ ἂν πάσχῃ φοβούμενοι βελτίους γίγνωνται. Εἰσὶν δὲ οἱ μὲν ὠφελούμενοί τε καὶ δίκην διδόντες ὑπὸ θεῶν τε καὶ ἀνθρώπων οὗτοι οἳ ἂν ἰάσιμα ἁμαρτήματα ἁμάρτωσιν ὅμως δὲ δι ἀλγηδόνων καὶ ὀδυνῶν γίγνεται αὐτοῖς ἡ ὠφελία καὶ ἐνθάδε καὶ ἐν Ἅιδου οὐ γὰρ οἷόν τε ἄλλως ἀδικίας ἀπαλλάττεσθαι. Οἳ δ ἂν τὰ ἔσχατα ἀδικήσωσι καὶ διὰ τὰ τοιαῦτα ἀδικήματα ἀνίατοι γένωνται, ἐκ τούτων τὰ παραδείγματα γίγνεται, καὶ οὗτοι αὐτοὶ μὲν οὐκέτι ὀνίνανται οὐδέν, ἅτε ἀνίατοι ὄντες, ἄλλοι δὲ ὀνίνανται οἱ τούτους ὁρῶντες διὰ τὰς 4
ἁμαρτίας τὰ μέγιστα καὶ ὀδυνηρότατα καὶ φοβερώτατα πάθη πάσχοντας τὸν ἀεὶ χρόνον, ἀτεχνῶς παραδείγματα ἀνηρτημένους ἐκεῖ ἐν Ἅιδου ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ, τοῖς ἀεὶ τῶν ἀδίκων ἀφικνουμένοις θεάματα καὶ νουθετήματα. Ὧν ἐγώ φημι ἕνα καὶ Ἀρχέλαον ἔσεσθαι, εἰ ἀληθῆ λέγει Πῶλος, καὶ ἄλλον ὅστις ἂν τοιοῦτος τύραννος ᾖ οἶμαι δὲ καὶ τοὺς πολλοὺς εἶναι τούτων τῶν παραδειγμάτων ἐκ τυράννων καὶ βασιλέων καὶ δυναστῶν καὶ τὰ τῶν πόλεων πραξάντων γεγονότας. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ (Πλάτωνος, Γοργίας 525b-d) Γ1. Να μεταφράσετε το παρακάτω απόσπασμα από το κείμενο που σας δίνεται: «Προσήκει δέ παντί... ἀδικίας ἀπαλλάττεσθαι». Γ2. Με βάση τα δεδομένα του κειμένου να αναφέρετε σε ποιες κατηγορίες διακρίνονται οι άνθρωποι ανάλογα με τα αμαρτήματα που έχουν διαπράξει, πώς επιβάλλονται οι τιμωρίες σε αυτούς και για ποιους λόγους. Γ3α. «Προσήκει δὲ παντὶ τῷ ἐν τιμωρίᾳ ὄντι, ὑπ ἄλλου ὀρθῶς τιμωρουμένῳ, ἢ βελτίονι γίγνεσθαι»: να βρείτε τα επίθετα του χωρίου και να τα γράψετε στον ίδιο τύπο στον άλλο αριθμό. Γ3β. Από την τελευταία περίοδο του κειμένου να βρείτε τις αναφορικές και τις δεικτικές αντωνυμίες να τις μεταφέρετε στη γενική ενικού αριθμού του θηλυκού γένους. (Μονάδες: 3) Γ3γ. «Οἳ δ ἂν τὰ ἔσχατα ἀδικήσωσι... θεάματα καὶ νουθετήματα»: από το χωρίο που σας δίνεται να εντοπίσετε τρεις ρηματικούς τύπους συνηρημένων ρημάτων και να τους μεταφέρετε στο β ενικό πρόσωπο της οριστικής του Παρατατικού στην ίδια φωνή. (Μονάδες: 3) 5
Γ3δ. ἀπαλλάττεσθαι: να γράψετε το γ πληθυντικό πρόσωπο της Οριστικής και της Προστακτικής Παρακειμένου στην ίδια φωνή. Γ4α. «οἳ ἂν ἰάσιμα ἁμαρτήματα ἁμάρτωσιν»: Να μετατρέψετε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική. Γ4β. «πάσχοντας»: αφού δηλώσετε το είδος της μετοχής, στη συνέχεια να την αναλύσετε σε ισοδύναμη δευτερεύουσα πρόταση. Γ4γ. Να εντοπίσετε από όλο το κείμενο από έναν επιρρηματικό προσδιορισμό του ποιητικού αιτίου, του τελικού αιτίου και του αναγκαστικού αιτίου (μονάδες: 3) και στη συνέχεια να δικαιολογήσετε τη χρήση και την εκφορά τους (μονάδες: 3). (Μονάδες: 6) ΣΑΣ ΕΥΧΟΜΑΣΤΕ ΕΠΙΤΥΧΙΑ 6