Β4. οὔσης, ἔσχηκε, πεφυκότων, χρησάμενοι, μανθάνομεν. Μονάδες 10 Γ. Αδίδακτο κείμενο Ισοκράτους Ἀρχίδαμος, Γ1. Μονάδες 20 Γ2.

Transcript

1 ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΕΥΤΕΡΑ 2 ΙΟΥΝΙΟΥ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ: ΤΡΕΙΣ (3) Διδαγμένο κείμενο Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια (Β1,1-4) Διττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης, τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲ ἠθικῆς, ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν, διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶ χρόνου, ἡ δ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται, ὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους. Ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲν γὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται, οἷον ὁ λίθος φύσει κάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι, οὐδ ἂν μυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν, οὐδὲ τὸ πῦρ κάτω, οὐδ ἄλλο οὐδὲν τῶν ἂλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείη. Οὔτ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί, ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους. Ἔτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται, τὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα, ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομεν, ἀλλ ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα, οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν) τὰς δ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν, οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες, τὰ δ ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι. Α1. Από το παραπάνω κείμενο να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος: «Οὔτ ἄρα φύσει... τὰ δ ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι». Β1. Ποια είναι, κατά τον Αριστοτέλη, τα είδη της αρετής; (μονάδες 5). Με ποιον τρόπο κατακτάται καθεμία (μονάδες 5) και ποιος έχει την κύρια ευθύνη για τη μετάδοση ή την απόκτησή τους; (μονάδες 5) Μονάδες 15 Β2. «τὰς δ ἀρετάς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον»: Πώς οδηγείται ο Αριστοτέλης σε αυτή τη θέση (μονάδες 5) και πώς την τεκμηριώνει; (μονάδες 10). Μονάδες 15 Β3. Ποια είναι η τριμερής «διαίρεση» της ψυχής, κατά τον Αριστοτέλη, και πώς σχετίζεται αυτή με τις ανθρώπινες αρετές;

2 Β4. Για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου, να γράψετε ένα ομόρριζο ουσιαστικό και ένα ομόρριζο επίθετο της νέας ελληνικής, απλό ή σύνθετο. οὔσης, ἔσχηκε, πεφυκότων, χρησάμενοι, μανθάνομεν. Γ. Αδίδακτο κείμενο Ισοκράτους Ἀρχίδαμος, Οἶμαι γὰρ ὑμᾶς οὐκ ἀγνοεῖν, ὅτι πολλαὶ πράξεις ἤδη τοιαῦται γεγόνασιν, ἃς ἐν ἀρχῇ μὲν ἅπαντες ὑπέλαβον εἶναι συμφοράς, καὶ τοῖς παθοῦσι συνηχθέσθησαν, ὕστερον δὲ τὰς αὐτὰς ταύτας ἔγνωσαν μεγίστων ἀγαθῶν αἰτίας γεγενημένας. Καὶ τί δεῖ τὰ πόρρω λέγειν; Ἀλλὰ καὶ νῦν τὰς πόλεις τάς γε πρωτευούσας, λέγω δὲ τὴν Ἀθηναίων καὶ Θηβαίων, εὕροιμεν ἂν οὐκ ἐκ τῆς εἰρήνης μεγάλην ἐπίδοσιν λαβούσας, ἀλλ ἐξ ὧν ἐν τῷ πολέμῳ προδυστυχήσασαι πάλιν αὑτὰς ἀνέλαβον, ἐκ δὲ τούτων τὴν μὲν ἡγεμόνα τῶν Ἑλλήνων καταστᾶσαν, τὴν δ ἐν τῷ παρόντι τηλικαύτην γεγενημένην, ὅσην οὐδεὶς πώποτ ἔσεσθαι προσεδόκησεν αἱ γὰρ ἐπιφάνειαι καὶ λαμπρότητες οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλ ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλοῦσιν. συνάχθομαι : συμπονώ, συμπάσχω Γ1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του παραπάνω κειμένου. Μονάδες 20 Γ2. Να γράψετε στο τετράδιό σας τον τύπο που ζητείται για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις: ὑμᾶς : την αιτιατική ενικού αριθμού στο γ πρόσωπο πόρρω : τον υπερθετικό βαθμό ἀγαθῶν : το επίρρημα στον θετικό βαθμό αὑτὰς : τη γενική πληθυντικού αριθμού στο β πρόσωπο στο ίδιο γένος ἡγεμόνα : τη δοτική πληθυντικού αριθμού οἶμαι : το γ ενικό πρόσωπο του παρατατικού ὑπέλαβον : το απαρέμφατο του παρακειμένου στην παθητική φωνή τοῖς παθοῦσι : τον ίδιο τύπο στον μέλλοντα ἔγνωσαν : το γ ενικό πρόσωπο της ευκτικής στον ίδιο χρόνο καταστᾶσαν : το β ενικό πρόσωπο της προστακτικής στον ίδιο χρόνο και στην ίδια φωνή. Γ3α. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των παρακάτω τύπων: ὑμᾶς, συμφοράς, τοῖς παθοῦσι, τί, λαβούσας, ἡγεμόνα. (μονάδες 6) Γ3β. «αἱ γὰρ ἐπιφάνειαι καὶ λαμπρότητες οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλ ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλοῦσιν»: Να μεταφέρετε την παραπάνω πρόταση στον πλάγιο λόγο, και με τους δύο τρόπους, με εξάρτηση από τη φράση: «Ὁ ῥήτωρ εἶπεν». (μονάδες 4)

3 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α1. Οι αρετές, λοιπόν, δεν γεννιούνται μέσα μας, ούτε σύμφωνα με τη φύση ούτε αντίθετα σ' αυτήν, αλλά αφενός (σ εμάς που) έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να τις δεχτούμε και αφετέρου τελειοποιούμαστε (σ αυτές) με τον εθισμό. Ακόμα δε όσες ιδιότητες υπάρχουν σ εμάς από τη φύση, πρώτα τις παίρνουμε ως δυνατότητες και ύστερα προχωρούμε στις α- ντίστοιχες ενέργειες (πράγμα το οποίο είναι φανερό στην περίπτωση των αισθήσεων διότι δεν αποκτήσαμε τις (αντίστοιχες) αισθήσεις επειδή είδαμε πολλές φορές ή ακούσαμε πολλές φορές, αλλά αντίθετα, (πρώτα) έχοντάς τις κάναμε χρήση τους, δεν τις αποκτήσαμε έχοντας κάνει και ξανακάνει χρήση τους) τις αρετές όμως τις αποκτάμε αφού πρώτα ενεργήσουμε, όπως ακριβώς (συμβαίνει) και στις άλλες τέχνες διότι όσα πρέπει, αφού μάθουμε, να πράττουμε, αυτά πράττοντάς τα τα μαθαίνουμε, όπως για παράδειγμα γίνονται (κάποιοι) οικοδόμοι με το να οικοδομούν και κιθαριστές με το να παίζουν κιθάρα έτσι λοιπόν αφενός γινόμαστε δίκαιοι πράττοντας δίκαιες πράξεις, αφετέρου σώφρονες με το να επιτελούμε σώφρονα έργα και ανδρείοι με το να κάνουμε ανδραγαθήματα. Β1. Κεντρικό θέμα των Ηθικών Νικομαχείων είναι η έννοια της ευδαιμονίας του ατόμου. Αφού έχει λοιπόν δηλώσει σε προηγούμενο σημείο του έργου ότι απαραίτητη προϋπόθεση για την απόκτηση της ευδαιμονίας είναι η κατάκτηση της αρετής, προχωρεί σε μία λεπτομερειακή αποσαφήνιση του όρου αρετή. Κατά τον Αριστοτέλη η αρετή έχει διττή σημασία και περιεχόμενο και διακρίνεται σε διανοητική και ηθική. Η πρώτη είναι σχετική με αρετές που αναφέρονται και εξαρτώνται από το «λόγον ἒχον» μέρος της ψυχής, ενώ η ηθική εκπορεύεται από το «επιθυμητικό», που συμμετέχει και στο «άλογον» και στο «λόγον έχον μέρος» μέρος της ψυχής. Επομένως, οι διανοητικές αρετές αφορούν καθαρά και μόνον το λογικό μας στοιχείο, (π.χ. η σοφία, η σύνεση). Οι ηθικές από την άλλη πλευρά, έχουν σχέση με τις αρετές που περιγράφουν τον χαρακτήρα του ατόμου (π.χ. η ανδρεία, η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη). Οι διανοητικές αρετές, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οφείλουν τη γένεση και την αύξησή τους κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία και για αυτόν το λόγο άλλωστε απαιτείται η εμπειρία και ο χρόνος. Οι ηθικές αρετές από την άλλη αποκτώνται μέσω του έθους από όπου έχουν πάρει και το όνομά τους, το οποίο μικρή παρέκκλιση παρουσιάζει από το έθος. Πιο συγκεκριμένα: στην περίπτωση των διανοητικών αρετών την κύρια ευθύνη για τη μετάδοση και την απόκτησή τους την έχει ο δάσκαλος και δευτερευόντως ο ασκούμενος σε αυτές (ο μαθητής), ενώ στην περίπτωση των ηθικών αρετών την κύρια ευθύνη την έχει το ίδιο το άτομο και δευτερευόντως ο δάσκαλος (η πληροφορία για τον δευτερεύοντα ρόλο του

4 δασκάλου στην απόκτηση των ηθικών αρετών λαμβάνεται από μετέπειτα σημείο των Ηθικών Νικομαχείων). Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι σε ό,τι αφορά στην περίπτωση των ηθικών αρετών, οι οποίες άλλωστε αποτελούν και το κύριο θέμα μελέτης των συγκεκριμένων ενοτήτων, ο Αριστοτέλης προβαίνει σε μία ετυμολογική προσέγγιση της λέξης «ηθικός», καθώς υποστηρίζει ότι η λέξη «ηθικός» προέρχεται από το ουσιαστικό «έθος». Με τον τρόπο αυτό αντιλαμβανόμαστε ότι, κατά τον Αριστοτέλη, υπάρχει συσχετισμός ανάμεσα στο «λέγεσθαι» και το «είναι». Β2. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα ο Αριστοτέλης συνεχίζει την ανάλυσή του σχετικά με τον τρόπο απόκτησης των ηθικών αρετών. Τονίζει λοιπόν ότι οι ηθικές αρετές, όπως ακριβώς και οι τέχνες (ο παραλληλισμός των δύο εννοιών δεν αφορά στην ποιότητα τους αλλά μόνο στον τρόπο απόκτησής τους) αποκτώνται αφού πρώτα ο άνθρωπος προβεί στις αντίστοιχες επαναλαμβανόμενες ενέργειες («τάς δ ἀρετάς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον»). Όπως έχει ήδη λεχθεί στο τέλος της προηγούμενης ενότητας ο άνθρωπος δεν διαθέτει εκ φύσεως τις ηθικές αρετές, διαθέτει ωστόσο τη φυσική προδιάθεση για την απόκτησή τους, η οποία ενεργοποιείται μέσω του έθους («οὔτ ἄρα φύσει διά τοῦ ἔθους»). Συνεχίζοντας λοιπόν το συλλογισμό του, τονίζει ότι η «δύναμις» (η δυνατότητα, η έμφυτη προδιάθεση τού ανθρώπου σε ό,τι σχετίζεται με το θέμα των αρετών οι οποίες βρίσκονται εντός του σε λανθάνουσα κατάσταση) θα μετατραπεί σε ικανότητα κατόπιν των αντίστοιχων ενεργειών τού ανθρώπου. Προκειμένου να στηρίξει την άποψή του αυτή προβαίνει, ως εμπειρικός φιλόσοφος, στη χρήση παραδειγμάτων που σχετίζονται τόσο με τις τέχνες όσο και με τις ηθικές αρετές. Δηλώνει λοιπόν ότι, όπως γίνεται κανείς οικοδόμος ή κιθαριστής μέσα από την επανάληψη των αντίστοιχων πράξεων, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο γίνεται κανείς δίκαιος, σώφρων ή ανδρείος μέσα από την επανάληψη δίκαιων, σωφρόνων ή ανδρείων πράξεων. Αξιοσημείωτη επ αυτού είναι η χρήση των μετοχών ενεστώτα «οικοδομοῦντες», «κιθαρίζοντες» και «πράττοντες» που παραπέμπει στην επανάληψη της πράξης. Β3) Σελ. σχολικού βιβλίου: << Πριν από όλα αποκλειστικά για τις ηθικές αρετές>>. Β4) οὔσης : ουσ.: περιουσία επιθ.: ουσιώδης ἔσχηκε ουσ.: σχέση επιθ.: σχετικός πεφυκότων ουσ.: φύση επιθ.: φυτικός χρησάμενοι ουσ.: κατάχρηση επιθ.: άχρηστος μανθάνομεν ουσ.: εκμάθηση επιθ.: μαθητικός

5 Γ1. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Γιατί θεωρώ ότι εσείς δεν αγνοείτε ότι πολλές τέτοιου είδους πράξεις έχουν γίνει ήδη, τις οποίες αρχικά αφενός όλοι ανεξαιρέτως θεώρησαν ότι είναι συμφορές και συμπόνεσαν αυτούς που τις υπέστησαν, αργότερα αφετέρου κατάλαβαν ότι αυτές οι ίδιες είχαν γίνει η αιτία για τα πιο μεγάλα αγαθά. Και για ποιό λόγο πρέπει να μιλάω για τα γεγονότα που θα συμβούν στο μέλλον; Αλλά και τώρα θα μπορούσαμε να διαπιστώσουμε ότι οι πόλεις που έχουν βέβαια τα πρωτεία, εννοώ την πόλη των Αθηναίων και των Θηβαίων, (ότι) δεν απέκτησαν μεγάλη ακμή εξαιτίας της ειρήνης αλλά εξαιτίας (αυτών) οποίων ανέκτησαν πάλι τις δυνάμεις τους αφού πρώτα γνώρισαν τη δυστυχία στον πόλεμο, εξαιτίας όμως αυτών (θα μπορούσαμε να διαπιστώσουμε) ότι η μία (Αθήνα) ανέλαβε την αρχηγεία των Ελλήνων, ενώ η άλλη (Θήβα) έχει γίνει τόσο δυνατή την παρούσα χρονική στιγμή, όσο κανένας ποτέ μέχρι τώρα δεν ήλπισε ότι θα γίνει. Γιατί η υστεροφημία και η δόξα δεν συνηθίζουν να προέρχονται από την αδράνεια αλλά από τους αγώνες. Γ2. (ἕ) /αὐτόν πορρωτάτω εὖ ὑμῶν αὐτῶν ἡγεμόσι(ν) ᾤετο ὑπειλῆφθαι τοῖς πεισομένοις γνοίη κατάστηθι Γ3.α) ὑμᾶς: υποκείμενο στο ειδικό απαρέμφατο οὐκ ἀγνοεῖν (ετεροπροσωπία). συμφοράς : κατηγορούμενο στο ἅς μέσω του συνδετικού τύπου εἶναι τοῖς παθοῦσι : έναρθρη επιθετική μετοχή που λειτουργεί ως αντικείμενο στο ρήμα συνηχθέσθησαν. τί: αιτιατική ως επιρρηματικός προσδιορρισμός της αιτίας στο δεῖ λέγειν. λαβούσας :κατηγορηματική μετοχή που εξαρτάται από το ρήμα εὕροιμεν ἄν και αναφέρεται στο αντικείμενο του ρήματος τάς πόλεις. ἡγεμόνα : κατηγορούμενο στο τήν μέν μέσω του συνδετικού τύπου καταστᾶσαν.

6 Γ3.β) i) ὁ ρήτωρ εἶπεν τάς ἐπιφανείας καί τάς λαμπρότητας οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλ ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλεῖν ii) ὁ ρήτωρ εἶπεν ὅτι (ὡς) αἱ ἐπιφάνειαι καί λαμπρότητες οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλ ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλοῖεν (ἐφίλουν / φιλοῦσιν). Κριτική Ως προς το διδαγμένο πολύ εύκολα θέματα, χωρίς διαβαθμισμένη κλίμακα δυσκολίας από τις ενότητες των Ηθικών Νικομαχείων 1 και 2, οι οποίες αξιοπρόσεκτο είναι ότι είχαν τεθεί προς εξέταση το Τα θέματα του αγνώστου κειμένου στο μάθημα των αρχαίων ελληνικών κρίνονται βατά, χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες. Η μετάφραση ήταν κατανοητή χωρίς δύσκολο και απαιτητικό λεξιλόγιο, οι γραμματικές και οι συντακτικές παρατηρήσεις καλύπτουν ευρύ φάσμα της ύλης διατυπωμένες με σαφήνεια, δεν δημιουργούσαν προβλήματα στον επαρκώς προετοιμασμένο μαθητή. Επιμέλεια ΚΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΧΡ., ΡΙΖΟΣ Β., ΤΣΕΚΟΥΡΑΣ Δ., ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Β., ΚΑΛΟΛΙΜΝΙΩΤΗ Κ., ΜΑΡΙΝΗ Β.