Οι πόλεις των Φιλικών: οι αστικές διαδρομές ενός επαναστατικού φαινομένου

Οι πόλεις των Φιλικών: οι αστικές διαδρομές ενός επαναστατικού φαινομένου

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ Οι πόλεις των Φιλικών: οι αστικές διαδρομές ενός επαναστατικού φαινομένου

Πρακτικά ημερίδας Οι πόλεις των φιλικών: οι αστικές διαδρομές ενός επαναστατικού φαινομένου Αθήνα, 14 Ιανουαρίου 2015 Επιστημονική επιμέλεια Όλγα Κατσιαρδή-Hering Εκδοτική επιμέλεια / Επιμέλεια κειμένων Άννα Καραπάνου Τομέας Εκδόσεων του Ιδρύματος της Βουλής Σελιδοποίηση - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία Εκδόσεις Ευρασία 2018 Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία Βασ. Σοφίας 11, 106 71 Αθήνα Τηλ.: 210 3735326 Fax: 210 3735233 e-mail: foundation@parliament.gr http://www.foundation.parliament.gr ISBN: 978-618-5154-19-6

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος [Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων, Νικόλαος Βούτσης]..........9 Χαιρετισμός στην ημερίδα [Αναστασία Παπαδία-Λάλα]................................... 11 Όλγα Κατσιαρδή-Hering, Εισαγωγικές σκέψεις................... 15 Πασχάλης Κιτρομηλίδης, Η Φιλική Εταιρεία και η πολιτική γεωγραφία του Διαφωτισμού...................... 25 Ευρυδίκη Σιφναίου, Υποδυόμενοι τους εμπόρους. Φιλική Εταιρεία, παρανομία και νομιμότητα στη νέα πόλη της Μαύρης Θάλασσας (Οδησσός 1814-1821).............. 37 Μαρία Ευθυμίου, Το «Μέγα Σχέδιον» ἠ πώς Φιλικοί «ὑπέλαβον δυνατὰ τὰ ἀδύνατα»...................... 45 Δημήτριος Μ. Κοντογεώργης, Μεταξύ πανδούρων και βογιάρων. Οι Φιλικοί στο Βουκουρέστι και στο Ιάσιο............ 57 Μαρία Παπαθανασίου, Στη Βιέννη του ύστερου 18ου και του πρώιμου 19ου αιώνα: μυστικές συναντήσεις, ανατρεπτικές ιδέες, υπονομευτικές κινήσεις..................... 77 Παναγιώτης Μιχαηλάρης, «Μ εἶπε πρὸς τούτοις καὶ μερικὰς εἰδήσεις τῶν ἐν Πίζᾳ εὑρισκομένων φίλων».............99 Δημήτρης Δημητρόπουλος, Γιαννιώτες στη Φιλική Εταιρεία. Οι διαδρομές της μύησης...................................... 109

Διονύσης Τζάκης, Από την Οδησσό στη Βοστίτσα: η πολιτική ενσωμάτωση των τοπικών ηγετικών ομάδων στη Φιλική Εταιρεία.......................................... 125 Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Ζάκυνθος: η Φιλική Εταιρεία σε μια κοινωνία ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση......................................... 149 Νάσια Γιακωβάκη, Οδησσός, Κωνσταντινούπολη, Ισμαήλι: τρεις οργανωτικοί σταθμοί ενός αχαρτογράφητου δρομολογίου............................. 173 Ενδεικτική βιβλιογραφία..................................... 201 Ευρετήριο κυρίων ονομάτων προσώπων και πόλεων.............202

Πρόλογος Με την παρούσα έκδοση το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία παρουσιάζει στο ευρύ κοινό τα πρακτικά της ημερίδας που συνδιοργάνωσε με το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών τον Ιανουάριο του 2015, με θέμα «Οι πόλεις των Φιλικών: οι αστικές διαδρομές ενός επαναστατικού φαινομένου», με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων από την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας. Η Φιλική Εταιρεία, στο ευρύτερο πλαίσιο της Ελληνικής Επανάστασης, συνιστά ένα ιστορικό παράδειγμα πολλαπλών προσλήψεων. Ο μυστικός χαρακτήρας της δομής και της οργάνωσής της είναι αναμενόμενο να περιορίζει τις μαρτυρίες που έχουν φτάσει στα χέρια μας. Αν και απομνημονεύματα, ημερολόγια, αρχεία των πρωταγωνιστών, ιδιωτικά αρχεία, ιστορικά μελετήματα, εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας για το θέμα, πολύ συχνά προσωπικές αντιπαραθέσεις αλλά και αντιζηλίες κοινωνικές και πολιτικές μεταξύ των πρωταγωνιστών της οργάνωσης οδηγούν σε ερμηνείες και επανερμηνείες. Μέσα από τις εισηγήσεις των πανεπιστημιακών και άλλων διακεκριμένων επιστημόνων επιδιώκεται η ανάδειξη της ιδιαιτερότητας και της σημασίας του κινήματος της Φιλικής Εταιρείας ως προαγγέλου της Επανάστασης, αλλά και η επαναπροσέγγιση της ιστορίας των κοινωνικών ομάδων που στήριξαν την Εταιρεία, μέσα και έξω από τα σύνορα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έμφαση δίνεται στα αστικά περιβάλλοντα που φιλοξένησαν τη δράση της Εταιρείας, τα οποία ήταν και περισσότερο ευαίσθητα απέναντι στις γενικότερες ευρωπαϊκές ανακατατάξεις και τις αναζητήσεις της εποχής. Οι επέτειοι, όπως και η επικείμενη των 200 χρόνων από το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης, μας προσφέρουν ευκαιρίες για αναστοχασμό, ανάδειξη νέων στοιχείων και παραμέτρων, αναπλαισίωση των ιστορικών φαινομένων και των δράσεων των κοινωνικών υποκειμένων. Νικόλαος Βούτσης Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων και Πρόεδρος του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη ημοκρατία. [ ]

Εισαγωγή Χαιρετισμός στην ημερίδα Κυρίες, Κύριοι, Πριν από λίγους μήνες, το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών αποδέχθηκε ομόφωνα και με χαρά την τιμητική πρόταση του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία για την από κοινού διοργάνωση επιστημονικής εκδήλωσης, με σκοπό την τίμηση των 200 χρόνων από την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας. Η αποδοχή αυτή εναρμονίζεται με σταθερές, σχεδιασμένες και ομόθυμες πολιτικές του Τμήματος: τη συνεχή ανάπτυξη διευρυμένων συνεργασιών με επιστημονικούς φορείς, ελληνικούς και μη, και τη διάχυση της επιστημονικής γνώσης προς το κοινωνικό σύνολο. Κυρίως, όμως, ήταν το ίδιο το θέμα, η Φιλική Εταιρεία, που εκλήφθηκε από το Τμήμα μας ως οφειλή και ως πρόκληση. Γνωρίζουμε ως ιστορικοί ότι το ιστορικό παρελθόν στη χρονική εξέλιξη συγκροτείται εν πολλοίς από τον τρόπο της καταγραφής του στις γραπτές και τις προφορικές πηγές καθώς και από τον τρόπο που τα μεταγενέστερα κοινωνικά περιβάλλοντα εγγράφουν στο δικό τους παρόν αυτό το ιστορικό παρελθόν. Η Φιλική Εταιρεία, στο ευρύτερο πλαίσιο της Ελληνικής Επανάστασης, συνιστά ένα εναργές ιστορικό παράδειγμα των πολλαπλών προσλήψεων. Η εξαρχής ενσωμάτωσή της σε ένα επί μακρόν, αδιαπραγμάτευτο εθνικό παρελθόν την κατέστησε αντικείμενο πολυάριθμων ερευνητικών μελετών και πάγιο τμήμα του εθνικού συλλογικού, μέσα από μια μακρά διαδρομή επιστημονικής αλλά και ιδεολογικής χρήσης ωστόσο και κατάχρησης, τόσο στον επιστημονικό όσο και στον ευρύτερο δημόσιο λόγο. Και είναι αυτό το τελευταίο μία από τις πολλές ερμηνείες, συνάμα με τη μεγάλη περί το «εθνικό» πρόσφατη συζήτηση, που τις τελευταίες δεκαετίες οι κάποτε ανθηρές σπουδές για την Ελληνική Επανάσταση σημειώνουν εμφανή υποχώρηση και που δεν έχουν ανακτήσει μια κεντρική, συγκροτημένη [ ]

ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΤΩΝ ΦΙΛΙΚΩΝ και ανανεωμένη ερευνητική θέση στη σύγχρονη ελληνική ιστοριογραφία, παρά τα κατά καιρούς αξιόλογα και πολύπλευρα ερευνητικά εγχειρήματα διάφορων επιστημονικών φορέων και θα αναφερθώ ενδεικτικά στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, την Εταιρεία Μελέτης του Νέου Ελληνισμού αλλά και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Στο πλαίσιο αυτό, η σημερινή τίμηση της Φιλικής Εταιρείας προσφέρει μια ευκαιρία αναστοχασμού επάνω στο σημαντικό αυτό γεγονός της εθνικής μας ιστορίας, στις διεθνείς του διαστάσεις και ως μέρος πυκνών πολιτικοκοινωνικών-ιδεολογικών διεργασιών, σε μια προσέγγιση αυστηρά επιστημονική και με την επιστράτευση μεθοδολογικών εργαλείων και προβληματικών της σύγχρονης ιστοριογραφίας. Θερμές είναι οι ευχαριστίες μας προς το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, που είχε την αρχική ιδέα, μας τίμησε με την πρόταση συνεργασίας και ανέλαβε το κύριο οργανωτικό βάρος της όλης εκδήλωσης. Ειδικότερα, ιδιαιτέρως και ειλικρινώς ευχαριστούμε τον γενικό γραμματέα του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων, καθηγητή Παύλο Σούρλα, και, ακόμη, τις συνεργάτιδες αυτού, κυρίες Άννα Καραπάνου, παλαιά μας φοιτήτρια, και Βίκη Δούσκα. Πολλά οφείλονται και στην οργανωτική επιτροπή του Τμήματός μας: στην κυρία Όλγα Κατσιαρδή-Hering, ο κύριος επιστημονικός συντονισμός και η βασική στήριξη ενός δύσκολου εγχειρήματος σε πιεστικούς χρόνους αλλά και η πρόταση της ευρηματικής, ερευνητικά πρόσφορης, εξειδικευμένης θεματικής, με επίκεντρο τις «πόλεις των Φιλικών» στην κυρία Μαρία Ευθυμίου, ο ενθουσιασμός που μας εμφύσησε και η πρόθυμη συμμετοχή της στον κύκλο των ομιλητών και, επιπλέον, στον κύριο Ευάνθη Χατζηβασιλείου, η πρωτοβουλία για τη σύνδεσή μας με το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων και η αταλάντευτη στάση του στην ανάγκη πραγμάτωσης της ημερίδας, τις πολλές στιγμές που εμείς οι υπόλοιποι την βλέπαμε ως ανέφικτη. Χωρίς τον κύριο Χατζηβασιλείου η σημερινή εκδήλωση δεν θα είχε πραγματοποιηθεί. Πολλές ευχαριστίες απευθύνονται στις/στους συναδέλφους μας, που αποδέχθηκαν την πρόσκληση και μετέχουν στην επιστημονική μας συνάντηση με τις ερευνητικές τους συμβολές, σε κλίμα συναντίληψης και συνεργατικότητας. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ προς όλες και όλους σας που βρίσκεστε κοντά μας και τιμάτε την ημερίδα με την παρουσία σας. [ ]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η σημερινή εκδήλωση είναι η πρώτη από ένα ευρύ φάσμα συνεργατικών δράσεων που έχουν σχεδιαστεί ανάμεσα στο Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων και στο Τμήμα μας, Ιστορίας και Αρχαιολογίας, από κοινή επιτροπή των δύο φορέων. Μέλος αυτής της επιτροπής, με ενθουσιασμό, σχέδια και όραμα, υπήρξε ο συνάδελφός μας αναπληρωτής καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας Νίκος Μπιργάλιας, που έφυγε απρόσμενα από τη ζωή πριν από πέντε ημέρες. Θα μας επιτρέπατε από την πλευρά του Τμήματός μας να αφιερώσουμε τη σημερινή εκδήλωση, στον βαθμό που μας αναλογεί, στη μνήμη του πολύτιμου για εμάς, αγαπημένου συναδέλφου. Ιανουάριος 2015 Αναστασία Παπαδία-Λάλα Καθηγήτρια Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, Πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών [ ]