ΜΑΝΘΟΣ και ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΙΖΑΡΗΣ. το υπόδειγμα της φιλογένειας

ΜΑΝΘΟΣ και ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΙΖΑΡΗΣ το υπόδειγμα της φιλογένειας

H ΜΟΣΧΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΡΙΖΑΡΗ λιθογραφία του Ζαν Μουανέ, 1840 318 245

η πορεία Ο Μάνθος Ριζάρης, γεννήθηκε στο Μονοδέντρι Ζαγορίου το 1764 και πέθανε στη Μόσχα το 1824. Ο αδερφός του Γεώργιος γεννήθηκε επίσης στο Μονοδέντρι το 1769 και πέθανε στην Αθήνα το 1841. Εμειναν νωρίς ορφανοί (ο πατέρας τους Ρίζος Μάνθος πέθανε στα 1772) και ο πρωτότοκος Μάνθος Ριζάρης (το Ριζάρης από το Ρίζος, ενώ στη Ρωσία προσονομαζόταν, όπως και ο αδερφός του, Ραδιόνωφ), σε νεαρή ηλικία πήγε στην Ουκρανία και εγκαταστάθηκε στη Νίζνα, όπου βρισκόταν ο θείος του. Εκεί υπήρχε αξιόλογη ελληνική κοινότητα και το εμπόριο βρισκόταν σε μεγάλη ακμή. Ο Μάνθος ασχολήθηκε με εμπορικές επιχειρήσεις, που τις επέκτεινε κατόπιν στη Μόσχα (εκεί κυρίως διέμενε), την Οδησσό, τη Βεσσαραβία, τις Παραδουνάβιες Χώρες και την Κωνσταντινούπολη. Μετά τις εμπορικές του επιτυχίες, κάλεσε το 1806, τον αδερφό του Γεώργιο και ίδρυσαν δικό τους εμπορικό οίκο. Με τη σημαντική περιουσία που απέκτησε από το εμπόριο ο Μάνθος Ριζάρης βοήθησε σημαντικά το έργο και τους σκοπούς της Φιλικής Εταιρείας, στην οποία ο Εμμανουήλ Ξάνθος τον μύησε από τους πρώτους στα 1814. Πήρε μάλιστα και το χαρακτηριστικό συνθηματικό όνομα Πρόθυμος, γιατί σαν μέλος της Εταιρείας ανέπτυξε δραστηριότητα και έδιξε μεγάλη προθυμία. Συνδέθηκε με στενή φιλία με τον αρχηγό της επανάστασης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες Αλέξανδρο Υψηλάντη και για μια ολόκληρη δεκαετία (ως το θάνατό του) πρόσφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες στον Αγώνα του Έθνους. Για τις πρώτες μάλιστα μεγάλες ανάγκες του έστειλε στον Υψηλάντη, εξ ονόματος και του αδερφού του Γεωργίου, 30 χιλιάδες ρούβλια, καθώς και 8 χιλιάδες στον επιφανή φιλικό Νικόλαο Παξιμάδη, επίσης Ηπειρώτη, για την τροφοδοσία και συντήρηση των αγωνιστών. Δίκαια η Φιλική Εταιρεία τον ανακήρυξε Μέγαν Ευεργέτην, κάτι που έκανε μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Η προσφορά των αδερφών Ριζάρη συνεχίστηκε με άλλες 50 χιλιάδες ρούβλια για τις ανάγκες της αγωνιζόμενης πατρίδας. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΙΖΑΡΗΣ Το όραμα όμως των δύο αδερφών, εκτός από την προσφορά στον Αγώνα για την απελευθέρωση, ήταν να ενισχύσουν με κάθε τρόπο την παιδεία του Έθνους και μάλιστα της νεολαίας, ιδρύοντας σχολεία. Ο θάνατος του Μάνθου Ριζάρη (1824) τον στέρησε από τη δυνατότητα της πραγματοποίησης αυτού του οράματος. Έτσι, το έργο επωμίστηκε ο νεότερος αδερφός του Γεώργιος, ο οποίος, αφού περισυνέλεξε όλη την περιουσία τους, έφυγε οριστικά από τη Ρωσία και το καλοκαίρι του 1837 έφτασε στην Αθήνα. Είχε ήδη επικοινωνήσει με τον Αδαμάντιο Κοραή για να τον συμβουλευτεί για τα σχέδιά του και είχε καταλήξει στην απόφαση να διαθέσει την τεράστια οικογενειακή περιουσία για να ιδρυθούν στο Μονοδέντρι Ελληνικό Σχολείο και Οικοτροφείο και στην πρωτεύουσα Εκκλησιαστική Σχολή. Ο Γεώργιος αλληλογραφούσε συχνά με τον Αδαμάντιο Κοραή, που βρισκόταν στο Παρίσι. Σε μία επιστολή του έγραψε: «...ο μακαρίτης ο αδερφός μου και εγώ αποφασίσαμεν να αφήσουμε κληρονόμον την πατρίδα μας». Η απάντηση του σοφού διαφωτιστή: «...μην αμφιβάλλεις φίλε ότι ωφελών την κοινήν πατρίδα ωφελείς επί τούτω και την μερικήν - το Ζαγόριον - και γίνεσαι τω όντι χρήσιμος εις όλην την Ελλάδα». 318 343

Την απόφαση του αυτή ενίσχυσε σημαντικά και η προσπάθεια, για πνευματική και ηθική ανόρθωση της Ελλάδας, του εθνικού κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια. Με αυτές τις προϋποθέσεις και τις αποφάσεις ο Γεώργιος Ριζάρης αναθεώρησε τη διαθήκη του, που είχε συντάξει στην Οδησσό το 1833. Με κάθε λεπτομέρεια περιγράφει σε αυτή όλα όσα αφορούν στην ιδρυόμενη «Μάνθου και Γεωργίου Ριζάρηδων Εκκλησιαστικήν Σχολήν». Το πατρικό σπίτι των αδερφών Ριζάρη στο Μονοδέντρι επισκευάστηκε και λειτούργησε από τον Δεκέμβριο του 1835 ως Σχολείο ( Κοινή Σχολή των Ελληνικών Μαθημάτων ), συγχρόνως με το Οικοτροφείο - Ορφανοτροφείο του. Τη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή όμως δεν πρόφτασε ο Γεώργιος Ριζάρης να την δει να λειτουργεί, γιατί λίγους μήνες μετά την έναρξη της οικοδόμησής της πέθανε, σε ηλικία 71 ετών. Τα οστά των δύο αδερφών εναποτέθηκαν μπροστά στο Ιερό Βήμα του παρεκκλησίου της Σχολής, Αγίου Γεωργίου (στη Λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, απέναντι από τον Ευαγγελισμό). Η έναρξη λειτουργίας της Σχολής, που πρώτος της διευθυντής ήταν ο Γεώργιος Γεννάδιος και η οποία για ένα διάστημα είχε διευθυντή τον Αγιο Νεκτάριο, έγινε με λαμπρότητα, παρουσία του βασιλιά Όθωνα, της Ιεράς Συνόδου και της κυβέρνησης, στις 15 Μαΐου 1844. Από το 1960 η Ριζάρειος Σχολή (εξατάξιος Εκκλησιαστική Σχολή και Ανώτερον Εκκλησιαστικόν Φροντιστήριον) μεταφέρθηκε και λειτουργεί στις σύγχρονες κτιριακές της εγκαταστάσεις στο Χαλάνδρι, συνεχίζοντας το εθνοφελές έργο της. Το ιστορικό αρχικό κτίριο της οδού Βασιλίσσης Σοφίας κατεδαφίστηκε τη δεκαετία του 1960 και διασώθηκε μόνο η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Ριζάρη, που βρισκόταν στον περίβολο της Σχολής. Η διαθήκη του Γεωργίου Ριζάρη - όπως και στη συνέχεια αναφέρεται - είναι ένα πραγματικό μνηνείο. Η τελευταία παράγραφός της καθρεφτίζει και την ψυχοσύνθεση του ευεργέτη: «Ιδού ετελείωσα ό,τι είχα να γράψω. Θέλω, διατάττω και επιθυμώ να εκτελεσθώσιν απαρασαλεύτως όσα διέταξα. Η επιθυμία μου είναι να προκύψη ωφέλεια εις το Κοινόν από τους ιδρώτας του προσώπου εμού τε και του μακαρίτου αυταδέλφου μου. Πας όστις ήθελε τολμήσει να ζητήση την ανατροπήν των διατάξεών μου, έστω κατηραμένος, αυτός, και τα τέκνα του και όλη η γενιά του. Δεν θέλω, κατ` ουδένα τρόπον, να ωφεληθώσιν ολίγοι προς βλάβην των κοινωφελών διατάξεών μου...» ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΙΖΑΡΗΣ Τα δύο αδέρφια από το Μονοδέντρι, οι Μάνθος και Γεώργιος Ριζάρης μπορούν αβίαστα να χαρακτηριστούν ως «παράδειγμα φιλογένειας». Συνειδητά - και αυτοί - δεν δημιούργησαν οικογένειες, ώστε να μπορέσουν απερίσπαστοι να πραγματοποιήσουν το όραμά τους για την πατρίδα και την παιδεία. Δεν πρόλαβαν να δουν την παλιότερη εκκλησιαστική σχολή επί ελληνικού εδάφους που δημιούργησαν, τη Ριζάρειο, πρόλαβαν όμως να παρακολουθήσουν τα δύο σχολεία τους (ένα αρρένων και ένα θηλέων) να λειτουργούν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους. Πρόλαβαν ακόμη να αναγνωριστούν ως εθνικοί ευεργέτες από τη Φιλική Εταιρεία, πράγμα εξαιρετικά σπάνιο. Η οικονομική τους βοήθεια προς τον Αλέξανδρο Υψηλάντη ήταν πολύ μεγάλη. Οι αδερφοί Ριζάρη έχοντας σαν αφετηρία την ιδιαίτερη πατρίδα τους το Μονοδέντρι, ακολούθησαν το δρόμο της ξενιτιάς. Με τη φιλοπατρία τους, τα ισχυρά ιδανικά και τη δίψα τους για την απελευθέρωση της Ελλάδας, πέτυχαν τελικώς μεγάλα επιτεύγματα, τόσο στη γενέθλια γη τους, το Μονοδέντρι της Ηπείρου, όσο και στην πρωτεύουσα, έχοντας πάντοτε ως στόχο την ελληνική παιδεία. Η ελληνική κυβέρνηση, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης, απένειμε το 1841 στο Γεώργιο Ριζάρη το παράσημο του Χρυσού Σταυρού του Σωτήρος και ο βασιλιάς Όθων εξέφρασε την ευαρέσκειά του «...διά τον απαράμιλλον ζήλον περί την εκπαίδευσιν των κληρικών του Ελληνικού Κράτους», ενώ η Βουλή των Ελλήνων, εκτιμώντας τις υπηρεσίες των δύο αδερφών, ανέγραψε τα ονόματά τους στην αίθουσά της, ανάμεσα σε εκείνα των μεγάλων Ευεργετών του Έθνους. ο ζωγράφος Νικηφόρος Λύτρας, (1832-1904) ελαιογραφία του Νικηφόρου Λύτρα, π.1890, Ριζάρειο Ίδρυμα, Αθήνα 344 345

επετειακό μετάλλιο του Θόδωρου Παπαγιάννη 1994, Ριζάρειο Ίδρυμα, Αθήνα επιχρωματισμένη ξυλογραφία του Βασιλείου Σάββα, 1870, ιδιωτική συλλογή, Γιάννενα ελαιογραφία αγνώστου ζωγράφου, Ριζάρειο ϊδρυμα, Αθήνα ελαιογραφία του ρώσου ζωγράφου Αλεξάντερ Λαντούχοφ, 2005, Ριζάρειο Ίδρυμα, Αθήνα ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΙΖΑΡΗΣ Ενώ η μορφή του Γεωργίου Ρ. Ριζάρη έχει απαθανατιστεί σε πίνακες, χαρακτικά, μετάλλια και προτομές, εκείνη του πρεσβύτερου Μάνθου δεν διασώθηκε. Τα δυο αδέρφια, πάντως, είχαν ταυτιστεί τόσο πολύ, παρά τη διαφορά ηλικίας - ώστε κυκλοφόρησε και η εξής ιστορία: Κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας αρρώστησαν και οι δύο βαρύτατα. Ο μεν Μάνθος ευχόταν για τη σωτηρία του αδερφού του Γεωργίου, γιατί σαν νεώτερος θα μπορούσε να κάνει περισσότερα από ότι αυτός, ο δε Γεώργιος ούτε μια στιγμή δεν έπαυσε να παρακαλεί τον Ύψιστο για τη σωτηρία του αδερφού του, του μόνου ικανού κατ αυτόν να πραγματοποιήσει όλα τα οράματα και τα σχέδια ευεργεσίας που είχαν στο νου τους οι δύο αδερφοί. Οι Ριζάρηδες ενώ ήταν γαλαντόμοι στις ευεργεσίες, στην προσωπική τους ζωή ήταν πολύ σφιχτοί. Λέγεται ότι ο Γεώργιος, λίγες εβδομάδες πριν πεθάνει - από έλλειψη δυνάμεων των πεπτικών του οργάνων - ρώτησε τους γιατρούς του αν μπορεί να αντικαταστήσει το ζωμό βοδινού κρέατος, που του συνέστησαν για θεραπεία, με ζωμό... βοδινών ποδιών, για λόγους οικονομίας! Και όμως ήταν ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους της εποχής του. Ποιο όμως ήταν ακριβώς το είδος εμπορίου που απέφερε στους Ριζάρηδες τη γιγαντιαία περιουσία τους δεν είναι απολύτως γνωστό. ορειχάλκινη προτομή του Θόδωρου Παπαγιάννη 1994, Ναός Αγίου Γεωργίου Ριζάρη, Αθήνα μαρμάρινη προτομή του Φωκίωνα Ρωκ 1921, Μονοδέντρι Ιωαννίνων η υπογραφή του Γεωργίου Ριζάρη πίνακας αγνώστου ζωγράφου, Ριζάρειο Ίδρυμα, Αθήνα 346 347

ΠΑΛΑΙΑ ΡΙΖΑΡΕΙΟΣ ΣΧΟΛΗ, Αθήνα μακέτα της παλαιάς Ριζαρείου Σχολής Το μέγαρο αποπερατώθηκε στα 1844, όταν και άρχισε η λειτουργία της Ριζαρείου Σχολής. Ο Γεώργιος Ριζάρης δεν αξιώθηκε να το δει δυστυχώς γιατί τον πρόλαβε ο θάνατος τρία χρόνια πιο πριν από «ατονία των εντοσθίων...». Το οικοδόμημα, που κατεδαφίστηκε στα 1962, βρισκόταν στο εκτεταμένο γήπεδο της οδού Βασιλίσσης Σοφίας, που είχε αγοράσει ο Ριζάρης από Μονή Πετράκη. Από το αρχικό συγκρότημα διατηρούνται σήμερα ο Ναός του Αγίου Γεωργίου Ριζάρη (που κτίστηκε την ίδια περίοδο), ένα δευτερεύον βοηθητικό κτίσμα και η κρήνη της αυλής. Τα εγκαίνια του ωραιότατου κτιρίου έγιναν στις 15 Μαΐου 1855 με μια πρωτοφανή για την εποχή λαμπρότητα. Παρόντες ο βασιλιάς Όθωνας, ο πρωθυπουργός Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και χιλιάδες κόσμου. Η τελετή, κατά την εφημερίδα Αθηνά, περιγράφεται με ενθουσιώδη σχόλια σε εγκωμιαστικούς τόνους: «Μετά μεγίστης αγαλλιάσεως αναγγέλομεν, ότι η εγκαθίδρυσις της Ριζαρείου Σχολής έγινεν ήδη την παρελθούσαν Δευτέραν. Ιδού τέλος ετέθη εις πλήρην ενέργειαν επ αγαθώ της Ελλάδος το μέγα κληροδότημα των δύο αειμνήστων και των ευκλεών Ευεργετών του Έθνους, αίτινες κατέτριψαν όλην αυτών την κοινήν των Ελλήνων πατρίδα αγαθοεργίας.» Σύμφωνα με τη διαθήκη του Γεωργίου Ριζάρη οι 20 πρώτοι μαθητές ήταν «...δέκα από το Ζαγόρι, την πολυπόθητη πατρίδα και δέκα από την ελεύθερη Ελλάδα». Στο διδακτήριο της οδού Βασιλίσσης Σοφίας η Ριζάρειος Σχολή στεγάστηκε μέχρι το έτος 1961, όταν μεταφέρθηκε στις νέες εγκαταστάσεις της στο Χαλάνδρι. η παλαιά Ριζάρειος Σχολή στις αρχές του 20ου αιώνα η παλαιά Ριζάρειος Σχολή το 1961, λίγο καιρό πριν κατεδαφιστεί 245

ΝΕΑ ΡΙΖΑΡΕΙΟΣ ΣΧΟΛΗ, Χαλάνδρι Κατά το σχολικό έτος του 1962 η Ριζάρειος - μετά από αναγκαστική εικοσάχρονη διακοπή - επαναλειτουργεί στις νέες πλέον εγκαταστάσεις της στο Χαλάνδρι. Τα εκτάσεως 85 στρεμμάτων οικόπεδο είχε αγοραστεί ήδη από το 1937. Το κτιριακό συγκρότημα, έγινε από τον αρχιτέκτονα Πάτροκλο Καραντινό και περιλαμβάνει τα διδακτήρια, την αίθουσα τελετών, τη διοίκηση, τη βιβλιοθήκη, τους αθλητικούς χώρους, το νέο ναό του Αγίου Γεωργίου και άλλες εγκαταστάσεις. Η εκπαίδευση που παρέχει σήμερα διαιρείται σε δύο βαθμίδες. Όλοι οι μαθητές της είναι υπότροφοι, εσωτερικοί ή εξωτερικοί και τους παρέχονται δωρεάν, μαθήματα ξένων γλωσσών, πληροφορικής, αγιογραφίας, βυζαντινής μουσικής καθώς και ενισχυτικής διδασκαλίας. Στους εσωτερικούς μαθητές προσφέρεται διατροφή, ένδυση, ιατρική και φαρμακευτική περίθαλψη. Συμφώνως με τους όρους της διαθήκης του Γεωργίου Ριζάρη, το Ίδρυμα διοικείται από δεκαμελές συμβούλιο, τα μέλη του οποίου πρέπει να κατάγονται 4 από το Ζαγόρι, 1 από τα Γιάννενα, 2 από τη Σμύρνη, 1 από την Κρήτη, 1 από τη Χίο και 1 από τη Θεσσαλία. ο αρχιτέκτονας Πάτροκλος Καραντινός (1903-1976) οι σημερινές εγκαταστάσεις της Ριζαρείου στο Χαλάνδρι 350 351

καθηγητές και μαθητές της Ριζαρείου Σχολής, κατά την τελέτη αποφοίτησης του 1924 ο Άγιος Νεκτάριος στο προαύλιο της Ριζαρείου Σχολής ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ, ο διευθυντής της Ριζαρείου οι μαθητές της Ριζαρείου Σχολής με τον καθηγητή τους σε εκδρομή, το 1904 Κατά τα 168 χρόνια λειτουργίας της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής δίδαξαν σε αυτή πολλοί σπουδαίοι και σημαντικοί καθηγητές. Ο πιο διάσημος από όλους είναι ο κατά κόσμον Αναστάσιος Κεφαλάς, που δεν είναι άλλος από τον πασίγνωστο Άγιο Νεκτάριο. Ανέλαβε καθήκοντα διευθυντή της Σχολής το 1894, όντας ήδη Μητροπολίτης Πενταπόλεως, έχοντας πια κλείσει τα 48 χρόνια του και ήδη με μεγάλη πνευματική ακτινοβολία. Ήταν μια βιβλική μορφή. Παρέμεινε στη θέση του δεκατέσσερα ολόκληρα χρόνια, όταν υπέβαλε την παραίτησή του για λόγους υγείας, όπως ο ίδιος ανακοίνωσε, αν και οι λόγοι ήταν άλλοι. Στη διάρκεια της θητείας του η Ριζάρειος συναγωνιζόταν σε κύρος τη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι χαρακτηριστικό ότι πρότεινε την εισαγωγή των Γεωπονικών στο πρόγραμμα της Σχολής, ενώ παρακινούσε τους ιεροσπουδαστές να αθλούνται καθημερινά. Επιπλέον με ενέργειές του θεσπίστηκε η καθιέρωση τεσσάρων υποτροφιών, για ελληνόπουλα προερχόμενα από τη Μικρά Ασία. Ο Νεκτάριος, που γεννήθηκε το 1846 στην Σηλυβρία της Ανατολικής Θράκης, ήταν πάντοτε ο υπέρμαχος του γυναικείου μοναχισμού, προκαλώντας έτσι την αντίδραση όλων των συντηρητικών εκκλησιαστικών κύκλων της εποχής του. Μετά την αποχώρηση από τη Ριζάρειο αποσύρθηκε στην Αίγινα, όπου «...μετά από πολύν αγώνα» επέτυχε να κάνει το όνειρό του πραγματικότητα και να ιδρύσει το πρώτο γυναικείο μοναστήρι στη νεώτερη Ελλάδα. Ο Νεκτάριος πέθανε στο Αρεταίειο Νοσοκομείο Αθηνών το 1920 σε ηλικία 74 ετών, και το έτος 1961 ανακηρύχθηκε Άγιος από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. 352 353

μικρό κτίσμα της παλαιάς Ριζαρείου το οποίο διασώθηκε από την κατεδάφιση η αυλή του Ναού Αγίου Γεωργίου Ριζάρη, με τη γιγαντιαία καμπάνα ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΙΖΑΡΗΣ, οδός Βασιλ. Σοφίας, Αθήνα ΠΑΛΑΙΑ ΡΙΖΑΡΕΙΟΣ ΣΧΟΛΗ, Αθήνα η μαρμάρινη κρήνη της παλαιάς Ριζαρείου Σχολής όπως διατηρείται σήμερα Η εκκλησία βρίσκεται στον άλλοτε περίβολο της παλαιάς Ριζαρείου Σχολής και κτίστηκε στη μνήμη του Γεωργίου Ριζάρη. Ο ναός είναι ύστερου νεοκλασικού ρυθμού και σύμφωνα με την εντοιχισμένη μαρμάρινη επιγραφή κτίστηκε από τον αρχιτέκτονα Αρμόδιο Βλάχο το 1843. Στο εξωτερικό του βρίσκονται οι κρύπτες με τα οστά των Μάνθου και Γεωργίου Ριζάρη. Μπροστά από την είσοδο του ναού τοποθετήθηκε η προτομή του Γεωργίου Ριζάρη το 1994, έργο του ηπειρώτη γλύπτη Θόδωρου Παπαγιάννη. Στην αυλή υπάρχει μεγάλη καμπάνα, δωρεά του ρουμάνου αρχιτέκτονα Στέφανο Ραμνιτσεάνου, το 1992. Μετά τη μεταφορά της Σχολής στο Χαλάνδρι, χτίστηκε εκεί νέος ναός. το μαρμάρινο τέμπλο του παλαιού Ναού ο νέος Άγιος Γεώργιος Ριζάρης στο προαύλειο της νέας Ριζαρείου 354 355

ΣΧΟΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ Μονοδέντρι το Σχολείο των Ριζάρηδων στο Μονοδέντρι, που κτίστηκε το 1837, λειτουργεί και σήμερα Την πρώτη από τις ευεργεσίες του ο Γεώργιος Ριζάρης την έκανε στη γενέτειρά του. Το έτος 1835, αποφασίζει, να ανακοινώσει επισήμως στους προεστούς του Μονοδεντρίου την απόφασή του για την ίδρυση της Κοινής Σχολής των Ελληνικών Μαθημάτων, η οποία θα φιλοξενείται στο ανακαινισμένο πατρικό του σπίτι. Παράλληλα επικυρώνει την ίδρυσή της με πατριαρχική απόφαση. Όσον αφορά στους μαθητές της, θα σπούδαζαν δωρεάν, ανεξαρτήτως αν θα κατάγονταν από το Μονοδέντρι, ή και από τα γύρω χωριά. Όσοι ήταν ορφανοί ή προέρχονταν από άπορες οικογένειες θα διατρέφονταν από τα εισοδήματα της Σχολής, τα οποία και θα προέκυπταν από τα ενοίκια των πέντε ακινήτων που διέθετε ο ευεργέτης στο Ιάσιο της Ρουμανίας και από τους ετήσιους τόκους ενός μεγάλου ποσού που είχε καταθέσει στο Βασιλικό Ταμείο της Μόσχας. Την προσφορά του συμπληρώνει με τη συγκρότηση Σχολικής Βιβλιοθήκης, την οποία και προίκισε με βιβλία «...αναγκαία και χρήσιμα διά τους προσφοιτώντας παίδες». Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΡΙΖΑΡΗ Δίπτυχη είκονα της Θεοτόκου και της Αγίας Τριάδος, την οποία ο Γεώργιος Ριζάρης ουδέποτε αποχωριζόταν. Γράφει στη διαθήκη του «...επίσης αφιερώνω εις το κατάστημα της Εκκλησσιαστικής Σχολής μιαν εικόνα εις σχήμα βιβλίου, εις την μιαν πλευράν της οποίας είναι εζωγραφισμένη η Αγία Τριάς, και στην ετέραν πλευράν η Υπεραγία Θεοτόκος μετά του Δεσπότου Χριστού, κύκλωθεν δε αυτής είναι τριάντα δύο χωρίσματα των δεσποτικών εορτών και μερικών αγίων, αι δε γύρωθεν τέσσαρες πλευραί είναι με σειράς αργυροχρυσωμένας, και εις το σφάλισμα αυτής είναι επιγεγραμμένον το όνομά μου». η επιστολή με την οποία το 1835 ο Γεώργιος Ριζάρης ανακοινώνει επισήμως στους προεστούς του Μονοδεντρίου την απόφασή του για την ίδρυση της Σχολής Ελληνικών Μαθημάτων. 356 357

Η ΡΙΖΑΡΕΙΟΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΑ ΕΥΕΡΓΕΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΜΟΝΟΔΕΝΤΡΙΟΥ Μέχρι το 1980 το Διοικητικό Συμβούλιο της Ριζαρείου Σχολής δεν έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Κοινήν Σχολήν του Ριζάρη και το Μονοδέντρι. Όμως το έτος 1980 συντελέστηκε μεγάλη τομή, με μια ιστορική απόφαση του Εφετείου Αθηνών, σύμφωνα με την οποία το 30% των ετήσιων προσόδων του Ριζαρείου Κληροδοτήματος θα διατίθεται υποχρεωτικά για την ικανοποίηση «των διευρυμένων σκοπών» στην ιδιαίτερη πατρίδα του ευεργέτη. Έτσι σήμερα στο Μονοδέντρι λειτουργούν σημαντικά Ιδρύματα: Ριζάρειο Χειροτεχνικό Κέντρο Μονοδεντρίου έκδοση του 1798 Η Ριζάρειος Σχολή διαθέτει σπουδαία βιβλιοθήκη. Είναι στεγασμένη στην ειδική πτέρυγα των εγκαταστάσεων του Χαλανδρίου και αποτελείται από μια πλούσια ποιοτικά και ποσοτικά συλλογή βιβλίων. Τα παλαιότυπά της διακρίνονται - κυρίως - για την πλούσια εικονογράφησή τους η οποία περιλαμβάνει χαλκογραφίες ως προμετωπίδες ή και ολοσέλιδες ένθετες, παραστάσεις ανθρώπων, ζώων και άλλων στοιχείων, γεωγραφικούς και ιστορικούς χάρτες και διάφορα καλλιτεχνικά συνθέματα. Τα αρχαιότερα παλαιότυπα - κυρίως εκκλησιαστικών πατέρων - ανάγονται στον 16ο αιώνα. Ακόμη στην αίθουσα τελετών της Ριζαρείου βρίσκεται μια μικρή πινακοθήκη από προσωπογραφίες, δύο από τις οποίες είναι έργα του Νικηφόρου Λύτρα. Το Ριζάρειο Χειροτεχνικό Κέντρο Μονοδεντρίου, που λειτουργεί από το 1990 και περιλαμβάνει σχολή παραδοσιακής υφαντικής και κεντητικής, εργαστήρι παραγωγής, οικοτροφείο για τις μαθήτριες και τις τεχνίτριες και πρατήριο των παραγόμενων προϊόντων. Το Ριζάρειο Οικοτροφείο του Δημοτικού Σχολείου Μονοδεντρίου, που παρέχει δωρεάν διαμονή, διατροφή, ως και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, στους μαθητές του σχολείου, οι οποίοι προέρχονται από την Ήπειρο ή από τις περιοχές της γειτονικής Αλβανίας. Ριζάρειο Οικοτροφείο Δημοτικού Σχολείου Μονοδεντρίου Το Ριζάρειο Εκθεσιακό Κέντρο του Μονοδεντρίου,το οποίο δημιουργήθηκε το έτος 1999, και που φιλοξενεί κυρίως εκθέσεις και συνέδρια μέχρι 100 ατόμων. Το Ριζάρειο Θέατρο του Μονοδεντρίου, το οποίο κάθε χρόνο το καλοκαίρι παρουσιάζει πλήθος από θεατρικές παραστάσεις και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις. έκδοση του 1757 έκδοση του 1637 Επιπλέον το Ριζάρειο Ίδρυμα ενισχύει οικονομικά τη Λαμπριάδειο Βιοτεχνική Σχολή Άνω Πεδινών, το Πνευματικό Κέντρο Κώστας Λαζαρίδης στο Κουκούλι και επιδοτεί τους μαθητές και τους καθηγητές του Γυμνασίου - Λυκείου του Τσεπέλοβου Ζαγορίου. Τέλος συντηρεί πολιτιστικά μνημεία ολόκληρου του Ζαγορίου. Ριζάρειο Εκθεσιακό Κέντρο Μονοδεντρίου Ριζάρειο Θέατρο Μονοδεντρίου έκδοση του 1573 έκδοση του 1523 358 359

οδός Ακαδημίας, Αθήνα οδός Ερμού, Αθήνα οδός Απόλλωνος, Αθήνα το σπίτι του Γεωργίου Ριζάρη στην Πλάκα, έργο του Σταμάτη Κλεάνθη, όπως ήταν το 1930 το σπίτι του Γεωργίου Ριζάρη στην Πλάκα, όπως είναι σήμερα ερειπωμένο ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΡΙΖΑΡΗ, Αθήνα ο αρχιτέκτονας Σταμάτης Κλεάνθης (1802-1862) Η οικία του Γεωργίου Ριζάρη είναι από τα πρώτα κτίσματα που κατασκευάστηκαν στην Αθήνα την οθωνική περίοδο. Βρίσκεται - δυστυχώς - ερειπωμένο στη συμβολή των οδών Αδριανού και Άγγελου Βλάχου στην Πλάκα. Ο εθνικός ευεργέτης είχε μια πραγματική μανία στην αγορά ακινήτων. Επειδή εκτιμούσε ότι οι τόκοι από τα χρηματικά κεφάλαια που είχε καταθέσει στα τραπεζικά ιδρύματα δεν θα επαρκούσαν για την παντοτεινή λειτουργία του Ιεροδιδασκαλείου, άρχισε τότε να επενδύει σε προσοδοφόρα κτήματα, «μούλκια» όπως τα έλεγε, αγνοώντας την παρότρυνση του φίλου του Αδαμαντίου Κοραή να παραχωρήσει ολόκληρη την τεράστια περιουσία του στην ελληνική κυβέρνηση. Τις επενδύσεις στη γη συνέχισε ο Γεώργιος Ριζάρης και όταν εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, πιστεύοντας ακράδαντα ότι «...η αξία των κτημάτων και οι πρόσοδοί τους επρόκειτο να πολλαπλασιασθώσει συν τω χρόνω». Έτσι λίγο πριν να πεθάνει, το 1841, σε ηλικία 71 χρόνων, ο ευεργέτης είχε πια σχηματίσει μεγάλη ακίνητη περιουσία, η οποία και αποτυπώνεται στη διαθήκη του: «...ελαιώνες διάσπαρτοι στο Μπραχάμι, Καλογρέζα, Μαρούσι και την Κηφισιά [...] τέσσερα σπίτια από τα οποία τα δύο στην Αθήνα και τα δύο στον Πειραιά [...] έντεκα καταστήματα όλα στον Πειραιά [...] τρία οικόπεδα στην Αθήνα, από τα οποία το πλέον σημαντικό είναι στην οδό Ερμού και δύο στον Πειραιά, από τα οποία το ένα ακροθαλάσσιο [...] πέντε καταστήματα και ένας φούρνος στο Ιάσιο της Ρουμανίας...». Βέβαια πρέπει να προστεθεί και το μεγάλο οικόπεδο - περιβόλι τότε - που αγοράστηκε από τον ευεργέτη με δημοπρασία από τη Μονή Πετράκη, στο οποίο κτίστηκε η Ριζάρειος Σχολή. Τα εκάστοτε Συμβούλια του Ριζαρείου Ιδρύματος, φρόντισαν να επαυξήσουν την ακίνητη περιουσία του, αλλά και να αξιοποιήσουν αυτή που παρέλαβαν από τον εθνικό ευεργέτη. Σήμερα η Ριζάρειος είναι ιδιοκτήτης μιας μεγάλης περιουσίας, η οποία της αποδίδει πολλά ετήσια έσοδα, με αποτέλεσμα να θεωρείται ως ένα από τα πιο εύρωστα οικονομικώς κοινωφελή ιδρύματα στην Ελλάδα. οδός Ερμού, Αθήνα οδός Πατριάρχου Ιωακείμ, Αθήνα οδός Απόλλωνος, Αθήνα οδός Απόλλωνος, Αθήνα οδός Κόδρου, Αθήνα Ριζάρειος Πολιτεία, Γιάννενα Η ΡΙΖΑΡΕΙΟΣ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ 360 361

Η ΔΙΑΘΗΚΗ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΡΙΖΑΡΗ Η διαθήκη του Γεωργίου Ριζάρη είναι μνημειώδες στο είδος του κείμενο, το οποίο συντάχτηκε ύστερα από τριετή εξαντλητικό διάλογο του ευεργέτη με το φίλο του Νεόφυτο Δούκα και τους συμβούλους του. Υπογράφτηκε μόλις τρεις μέρες πριν από το θάνατό του. Μέσα από αυτή προβάλλεται ανάγλυφα η προσωπικότητα καθώς και το μεγαλείο του - κατά τα άλλα - ολιγομαθούς πλην όμως λεπτολόγου και νοικοκύρη έμπορου. Και γράφει ο Ριζάρης: «...ο μακαρίτης αδερφός μου Μάνθος και εγώ αποφασίσαμε να αφήσουμε κληρονόμον την πατρίδα μας και επειδή, κατά την γνώμη μας, δεν είναι άλλο ωφελιμότερον από την παιδείαν και την ορθήν ανατροφήν των νέων...». Η διαθήκη αυτή συντάχτηκε την 1η Ιανουαρίου 1840, στην Αθήνα. Με αυτή ακυρώνεται η πρώτη που είχε συντάξει ήδη στην Οδησσό το έτος 1833. Ο Γεώργιος Ριζάρης προνοεί με λεπτομέρειες σχεδόν για όλα, σε αντίθεση με άλλες διαθήκες ευεργετών της εποχής του, που είναι ασαφείς. Θέλει και διατάσσει να υλοποιηθούν όλα όπως τα έχει συλλάβει στο νου του, μη αφήνοντας περιθώρια επέμβασης τόσο στους εκτελεστές της διαθήκης όσο και στην κυβέρνηση. η διαθήκη θεωρήθηκε τόσο σημαντική που, 13 χρόνια μετά, εκδόθηκε σε βιβλίο το δίπλωμα που συνόδευε το παράσημο του Ριζάρη ο Σταυρός του Τάγματος του Σωτήρος, που απένειμε ο Όθωνας στον Ριζάρη ΤΟ ΠΑΡΑΣΗΜΟ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΡΙΖΑΡΗ Λίγες μέρες πριν από το θάνατο του Γεωργίου Ριζάρη, στις 24 Μαΐου 1841, ο βασιλεύς Όθωνας του απένειμε τον Χρυσούν Σταυρόν των Ιπποτών του Τάγματος του Σωτήρος, «εις ένδειξιν ευγνωμοσύνης του Ελληνικού Έθνους», που συνοδευόταν και με το εικονιζόμενο δίπλωμα. Η κηδεία του ευεργέτη έγινε μέσα σε γενικό πένθος. Τη σορό του συνόδευαν η Ιερά Σύνοδος, ο Μητροπολίτης Αθηνών και όλοι οι μαθητές των σχολείων της Αττικής, όπως έγραψαν οι εφημερίδες. το ρωσικό διαβατήριο του Μάνθου Ριζάρη με χρονολογία 1797 η διαθήκη είναι ιδιόγραφη, αν και ο ευεργέτης θεωρούσε τον εαυτό του... αγράμματο στην τελευταία σελίδα ο ευεργέτης υπογράφει ως Γεώργιος Ραδιόνοφ Ριζάρης 362 363

ο τύμβος του Μάνθου Ριζάρη στο Μονοδέντρι, έργο του Φωκίωνα Ρωκ ο τάφος του Μάνθου Ριζάρη στο Ντονσκόϊ της Μόσχας φέρει επίγραμμα στα ελληνικά και ρωσικά ΤΑΦΟΙ ΜΑΝΘΟΥ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΡΙΖΑΡΗ, Μόσχα, Αθήνα η κρύπτη με τα οστά των ευεργετών στον παλαιό Άγιο Γεώργιο Ριζάρη ο γλύπτης Φωκίων Ρωκ (1891-1945) Στη στήλη του τάφου του Μάνθου Ριζάρη, στη Μόσχα αναγράφεται ο εξής φανταστικός διάλογος, μεταξύ ενός επισκέπτη (Ε) και του επιτύμβιου λίθου (Λ): Ε: - Ποιόν Έλληνα άντρα καλύπτεις λίθε; Λ: - Εδώ κείται ο Μάνθος Ριζάρης, αλλά μόνον το σώμα του, η ψυχή του έχει φτερουγίσει, ήταν ένας ευπατρίδης από το Ζαγόρι της Ηπείρου. Ε: - Πες μου, τι έχει κάνει στη ζωή του; Λ: - Έζησε με ευσέβεια και εντιμότητα, βλαστός της Ελλάδας και ζηλωτής της πατρίδας, ετών εξήντα άγαμος στον κόσμο, που έβγαλε πολύ πλούτον από το εμπόριο, και τον διέθεσε όλον για βοήθεια προς το Γένος. Έφτασε στο τέλος της ζωής του στις 20 Ιανουαρίου του έτους 1824. Αιωνία σου η μνήμη Μάνθο Ριζάρη, να έχεις χώμα ελαφρύ και του Θεού την χάρη. 364