Η κλιματική αλλαγή Γεωργία Λιαράκου Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου

Η κλιματική αλλαγή Γεωργία Λιαράκου Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου

Α μέρος: Αιτίες Με τον όρο κλιματική αλλαγή αναφερόμαστε στις μεταβολές των μετεωρολογικών συνθηκών σε παγκόσμια κλίμακα που οφείλονται σε ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Η κλιματική αλλαγή είναι αποτέλεσμα της έντασης του φαινομένου του θερμοκηπίου. Τι είναι όμως το φαινόμενο του θερμοκηπίου; Πρόκειται για ένα γεωφυσικό φαινόμενο η ύπαρξη του οποίου είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη και τη διατήρηση της ζωής στον πλανήτη. Όπως φαίνεται και στο Σχήμα 1 (Μελάς κ.ά. 2000), η ηλιακή ακτινοβολία εισέρχεται στην ατμόσφαιρα της γης και ένα μεγάλο μέρος της φτάνει μέχρι την επιφάνειά της. Όταν «προσκρούει» στη γη ένα μέρος της ακτινοβολίας απορροφάται και ένα άλλο εκπέμπεται πίσω στην ατμόσφαιρα, αφού έχει αλλάξει μήκος κύματος και έχει μετασχηματιστεί σε υπέρυθρη. Ένα μέρος της υπέρυθρης ακτινοβολίας χάνεται στο διάστημα ενώ ένα άλλο «εγκλωβίζεται» από ορισμένα αέρια που βρίσκονται στην ατμόσφαιρα. Ο μηχανισμός αυτός (που εδώ περιγράφεται συνοπτικά) ονομάζεται φαινόμενο του θερμοκ ηπίου. Χωρίς το φαινόμενο αυτό η μέση θερμοκρασία της γης θα ήταν Σχήμα 1 κατά 35 ο C χαμηλότερη, δηλαδή περίπου -20 ο C και η ζωή στη γη θα ήταν πολύ διαφορετική από αυτή που γνωρίζουμε σήμερα. Τα σημαντικότερα αέρια που συντελούν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι οι υδρατμοί (H 2 O), το διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ) και το μεθάνιο (CH 4 ). Τα αέρια αυτά ονομάζονται και αέρια του θερμοκηπίου ή θερμοκηπικά αέρια και συμμετέχουν στη φυσιολογική σύσταση της γήινης ατμόσφαιρας. Γιατί το φαινόμενο του θερμοκηπίου μας απασχολεί τα τελευταία χρόνια; Οι συνεχώς αυξανόμενες ανθρωπογενείς εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου εντείνουν το φαινόμενο και αυξάνουν την υπέρυθρη ακτινοβολία που συγκρατείται στην ατμόσφαιρα. Το παράδειγμα της αύξησης της συγκέντρωσης του CO 2 τα τελευταία 10.000 χρόνια είναι χαρακτηριστικό. Οι μετρήσεις στους πάγους αλλά και στα ισότοπα του άνθρακα στους δακτυλίους των δέντρων δείχνουν ότι όλο αυτό το Διάγραμμα 1 1

διάστημα παρατηρούνται μεταβολές στη συγκέντρωση CO 2. Όμως τις τελευταίες δεκαετίες και ιδιαίτερα από το 1960 και μετά η συγκέντρωση του συγκεκριμένου αερίου του θερμοκηπίου αυξάνεται κατακόρυφα (IPCC 2007). Από το 1957 η συγκέντρωση του CO 2 στην ατμόσφαιρα μετράται με μεγάλη ακρίβεια χάρη στη λειτουργία δυο σχετικών σταθμών στη Χαβάη και στον Νότιο Πόλο. Ποια είναι τα αέρια του θερμοκηπίου; Τα κύρια αέρια που ευθύνονται για την ένταση του φαινομένου του θερμοκηπίου είναι: Το διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ) Οι χλωροφθοράνθρακες (CFCs) Το μεθάνιο (CH 4 ) Το όζον (O 3 ) Το υποξείδιο του αζώτου (N 2 O) Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι από τα αέρια του θερμοκηπίου που συμμετέχουν στη φυσική σύσταση της ατμόσφαιρας, οι υδρατμοί έχουν τη μεγαλύτερη συνεισφορά στο φυσικό φαινόμενο. Επειδή όμως η παρουσία τους στην ατμόσφαιρα επηρεάζεται σε μικρότερο βαθμό από την ανθρώπινη παρέμβαση, δεν θα τους συμπεριλάβουμε ανάμεσα στα αέρια που θα εξετάσουμε στη συνέχεια. Ας δούμε λοιπόν αναλυτικά τα θερμοκηπικά αέρια, η αυξανόμενη συγκέντρωση των οποίων οφείλεται στις ανθρώπινες δραστηριότητες. Διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ) Το διοξείδιο του άνθρακα είναι το θερμοκηπικό αέριο με τη μεγαλύτερη συνεισφορά στο φαινόμενο (50 60%). Η κύρια πηγή έκλυσης διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα είναι η καύση των ορυκτώ ν καυσίμων. Υπάρχουν Άλλο Βιομάζα & (γεωθερμική, τρία είδη ορυκτών καυσίμων που ηλιακή, αιολική) απόβλητα χρησιμοποιούνται ευρέως στις σύγχρονες 10,0% 0,7% κοινωνίες: το πετρέλαιο, ο άνθρακας (π.χ. κάρβουνο, λιγνίτης) και το φυσικό αέριο. Το γεγονός ότι η καύση των ορυκτών καυσίμων αποτελεί τη βασική πηγή παραγωγής ενέργειας στον πλανήτη, εξηγεί τη διαρκώς αυξανόμενη συγκέντρωση CO 2 στην ατμόσφαιρα. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας (ΙΕΑ 2010), το 81% της παγκόσμιας παραγωγής ενέργειας το 2008 παράγεται από τα ορυκτά καύσιμα. Όπως φαίνεται και στο Διάγραμμα 2, το 33,1% προέρχεται από το πετρέλαιο, το 27% από την καύση του άνθρακα και το 21,1% από το φυσικό αέριο (ΙΕΑ 2010). Υδροηλεκτρική 2,2% Πυρηνική 5,8% Φυσικό αέριο 21,1% Διάγραμμα 2 Πετρέλαιο 33,1% Άνθρακας 27,0% Η παραγωγή διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) από τα ορυκτά καύσιμα αυξάνεται συνεχώς τις τελευταίες δεκαετίες. Από τις αρχές της δεκαετίας του 70 μέχρι σήμερα η ποσότητα του CO 2 2

που εκλύεται στην ατμόσφαιρα έχει σχεδόν διπλασιαστεί καθώς από 15.643 Mt το 1973 φτάσαμε στους 29.381 Mt το 2008 (Διάγραμμα 3). Όπως παρατηρούμε μάλιστα στο ίδιο διάγραμμα, υπάρχει τάση ποσοστιαίας μείωσης της συμβολής του πετρελαίου και αύξησης του άνθρακα και του φυσικού αερίου. Αυτό συμβαίνει γιατί μετά την πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του 70 περιορίστηκε η χρήση του πετρελαίου ενώ τελευταία ανοδικές τάσεις σημειώνονται στη χρήση του φυσικού αερίου. Να σημειώσουμε ότι από τα ορυκτά καύσιμα ο άνθρακας έχει τις μεγαλύτερες εκπομπές CO 2 ενώ το φυσικό αέριο εκπέμπει κατά την καύση του τη μισή ποσότητα σχέση με τον άνθρακα. Όμως κατά την άντληση και τη μεταφορά του μπορούν να δημιουργηθούν περισσότερα προβλήματα καθώς το κύριο συστατικό του φυσικού αερίου είναι το μεθάνιο (CH 4 ) το οποίο, όπως θα δούμε στη συνέχεια, έχει πολύ μεγαλύτερο δυναμικό υπερθέρμανσης σε σχέση με το διοξείδιο του άνθρακα. 1973: 15.643 Mt C0 2 2008: 29.381 Mt C0 2 14,4% 0,1% 19.9% 0.4% 36.8% 34,9% 50,6% 42.9% Πετρέλαιο Κάρβουνο Αέριο Άλλα (βιομηχανικά απόβλητα & μη αναν. αστικά απόβλητα Όσον αφορά τις εκπομπές CO 2 ανά χώρα, η Κίνα έρχεται στην πρώτη θέση εκλύοντα ς το 23,6% των συνολικών ετήσιων παγκόσμιων εκπομπών ενώ στη δεύτερη θέση συναντούμε τις ΗΠΑ με 17,9%. Με αρκετά μικρότερα ποσοστά ακολουθούν η Ινδία (5,5%), η Ρωσία (5,3%) και η Ιαπωνία με ποσοστό 3,8% (Πίνακας 1). Ενδιαφέρον παρουσιάζει όμως και η κατά κεφαλήν έκλυση CO 2 καθώς σε αυτή την περίπτωση η κατάταξη των χωρών είναι πολύ διαφορετική. Έτσι, τους περισσότερους τόνους CO 2 (16,9) για παραγωγή ενέργειας εκλύει ο μέσος κάτοικος των ΗΠΑ και ακολουθούν οι κάτοικοι του Καναδά (15,4 τόνους), της Ρωσίας (10,8), της Κορέας (10,6) και της Γερμανίας (9,2 τόνους) (ΙΕΑ, 2011). Ένας άλλος παράγοντας που συμβάλλει στην αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα είναι η αποδάσωση. Τα φυτά παίζουν σημαντικό ρόλο στον κύκλο του άνθρακα καθώς απορροφούν αλλά και εκλύουν (κατά την αναπνοή και την αποσύνθεσή τους) CO 2 στην ατμόσφαιρα. Τα υγιή δάση απορροφούν πολύ περισσότερο CO 2 από αυτό π ου εκπέμπουν. Αποτελούν μάλιστα έναν από τους σημαντικούς ρυθμιστές του παγκόσμιου κλίματος καθώς υπολογίζεται ότι σήμερα απορροφούν το ¼ του συνολικού CO 2 που εκπέμπεται στην Πίνακας 1 Οι εκπομπές CO2 για παραγωγή ενέργειας το 2009 % των Χώρα συνολικών Τόνοι ετήσιων κατά κεφαλήν εκπομπών Κίνα 23,6 5,13 ΗΠΑ 17,9 16,9 Ινδία 5,5 1,37 Ρωσία 5,3 10,8 Ιαπωνία 3,8 8,6 Γερμανία 2,6 9,2 Ιράν 1,8 7,3 Καναδάς 1,8 15,4 Κορέα 1,8 10,6 Αγγλία 1,6 7,0 3

ατμόσφαιρα. Αντίθετα τα υποβαθμισμένα ή κατεστραμμένα δάση εντείνουν το φαινόμενο του θερμοκηπίου καθώς αποβάλλουν CO 2 στην ατμόσφαιρα. Η καταστροφή των δασών από πυρκαγιές και η αποδάσωση στον πλανήτη ευθύνεται για το 12-20% των συνολικών ανθρωπογενών εκπομπών CO 2. Έχει υπολογιστεί ότι τυχόν αποψίλωση των δασών του Αμαζονίου θα οδηγήσει στην απελευθέρωση 55,5 έως 96,5 δισ. τόνων CO 2, ποσότητα που είναι μεγαλύτερη από το σύνολο των σημερινών εκπομπών σε διάστημα δύο χρόνων. Χλωροφθοράνθρακες (CFCs) Όταν τη δεκαετία του 1930 παρασκευάστηκαν για πρώτη φορά οι χλωροφθοράνθρακες δημιούργησαν μεγάλες προσδοκίες. Πρόκειται για χημικές ουσίες που δεν είναι τοξικές ούτε εύφλεκτες και βρήκαν πολλές εφαρμογές ως προωθητικά αέρια στα σπρέι, ως ψυκτικά μέσα σε ψυγεία και κλιματιστικά ακόμα και ως διογκωτικά για την παρασκευή αφρωδών συνθετικών ουσιών. Από τις αρχές της δεκαετίας του 70 οι χλωροφθοράνθρακες έγιναν ευρέως γνωστοί καθώς συνδέθηκαν με την αραίωση της στιβάδας του όζοντος. Όμως η τρύπα του όζοντος δεν είναι το μόνο πρόβλημα που προκαλούν. Οι χλωροφθοράνθρακες αποτελούν και θερμοκηπικά αέρια συνεισφέροντας κατά 15-20% στο φαινόμενο αυτό. Έχουν μάλιστα το μεγαλύτερο δυναμικό υπερθέρμανσης από όλα τα αέρια του θερμοκηπίου: 1 μόριο CFC προκαλεί την ίδια επιβάρυνση με την προσθήκη 10.000 μορίων CO 2. Από το 1987 και την υπογραφή του Πρωτοκόλλου του Μόντρεαλ έχουμε μείωση των CFCs αλλά τα αέρια που τα αντικατέστησαν (π.χ. υδροφθοράνθρακες - HCFs) αποδεικνύονται επίσης αρκετά ισχυροί παράγοντες υπερθέρμανσης. Οι υδροφθαράνθρακες δεν καταστρέφουν τη στιβάδα του όζοντος. Διαμένουν όμως στην ατμόσφαιρα για δεκάδες χρόνια και συγκρατούν από 1.500 έως 4.470 φορές περισσότερη ακτινοβολία από το CO 2. Για την αραίωση της στιβάδας του όζοντος δες τη σχετική ενότητα στο εκπαιδευτικό πακέτο Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στο Δημοτικό Σχολείο. Δες επίσης το άρθρο της Καθημερινής σχετικά με τον περιορισμό χρήσης των υδροφθορανθράκων Εναλλακτική λύση για την κλιματική αλλαγή. Μεθάνιο (CH 4 ) Το μεθάνιο (CH 4 ) έχει 70 φορές μεγαλύτερο δυναμικό υπερθέρμανσης από το CO 2 αλλά επειδή διασπάται γρήγορα συγκρατεί τελικά 20 φορές περισσότερη υπέρυθρη ακτινοβολία σε μια περίοδο 100 χρόνων. Συνεισφέρει κατά 12-20% στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Το μεθάνιο προέρχεται κυρίως από: τη βακτηριακή αποσύνθεση της οργανικής ύλης (π.χ. στους ορυζώνες και στις χωματερές), το πεπτικό σύστημα μηρυκαστικών ζώων αγελάδες, όπως οι μέσα από ρωγμές στους αρκτικούς πάγους που προκαλούνται από την άνοδο της θερμοκρασίας. Διάγραμμα 4 Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 4, η χώρα με τη μεγαλύτερη έκλυση μεθανίου είναι η Κίνα και ακολουθούν οι ΗΠΑ (UNEP/GRID 2012). 4

Όζον (O ) 3 Ένα άλλο αέριο που συνεισφέρει στην ένταση του φαινομένου του θερμοκηπίου είναι το όζον (Ο 3 ). Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι σε αυτή την περίπτωση μας ενδιαφέρει το όζον που βρίσκεται στην τροπόσφαιρα. Πρόκειται για το κακό όζον σε αντίθεση με το καλό όζον της στρατόσφαιρας που μας προστατεύει από την υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου. Το τροποσφαιρικό όζον είναι παράγοντας του φωτοχημικού νέφους 1. Πρόκειται για ένα δευτερογενή ρύπο 2 και προέρχεται από τη χημική αντίδραση οξειδίων του αζώτου και υδρογονανθράκων. Η αντίδραση αυτή καταλύεται από το ηλιακό φως. Οι βασικές πηγές χημικών ενώσεων που στη συνέχεια σχηματίζουν το όζον είναι οι μηχανές εσωτερικής καύσης των αυτοκινήτων, η καύση άνθρακα και πετρελαίου και γενικότερα όλες οι βιομηχανικές δραστηριότητες που εκλύουν διοξείδιο του αζώτου (ΝΟ 2 ). Το όζον συνεισφέρει κατά 11% στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Την τελευταία δεκαετία καταγράφεται μια τάση για αύξηση των συγκεντρώσεων τροποσφαιρικού όζοντος, ιδιαίτερα στο βόρειο ημισφαίριο (Χάρτης 1). Χάρτης 1 Υποξείδιο του αζώτου (Ν 2 Ο) Το υποξείδιο του αζώτου συνεισφέρει κατά 5% στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Προέρχεται κυρίως από: τη βακτηριακή δράση στο νερό και το χώμα, τη διάσπαση αζωτούχων λιπασμάτων που χρησιμοποιούνται στη γεωργία, την καύση ορυκτών καυσίμων. 1 Σε αντίθεση με την αιθαλομίχλη που χαρακτηρίζεται από μεγάλες συγκεντρώσεις διοξειδίου του θείου (SO2), το φωτοχημικό νέφος παρουσιάζει μεγάλες συγκεντρώσεις από υδρογονάθρακες και οξείδια του αζώτου (ΝΟx) ενώ για τη δημιουργία του είναι απαραίτητη και η παρουσία ηλιακού φωτός. 2 Δευτερογενείς ονομάζονται οι ρύποι που σχηματίζονται στην ατμόσφαιρα από πρωτογενείς ρύπους έπειτα από χημικές αντιδράσεις. Οι πρωτογενείς ρύποι εκπέμπονται απευθείας από μια πηγή. 5

Στον Πίνακα 2 βλέπουμε συγκεντρωτικά τα σημαντικότερα αέρια του θερμοκηπίου, τη συνεισφορά του καθενός στο φαινόμενο καθώς και τις κύριες πηγές παραγωγής τους (Μελάς κ.α. 2000). Πίνακας 2 Αέριο Συνεισφορά Κύριες πηγές στο φαινόμενο Διοξείδιο του 50-60% Καύση ορυκτών καυσίμων. άνθρακα (CO 2 ) Έμμεσα από καταστροφή δασών. Χλωροφθοράνθρακες 15-25% Χημικές ενώσεις που χρησιμοποιούνταν σε (CFCs) κλιματιστικά, ψυγεία, ψυκτικά υγρά, σπρέι κ. ά. Μεθάνιο (CH 4) 12-20% Αποσύνθεση οργανικής ύλης. Πεπτικό σύστημα μηρυκαστικών ζώων. Όζον (O 3 ) και άλλα 11% αέρια Υποξείδιο του αζώτου 5% (Ν 2 Ο) Χωματερές. Ρωγμές στους αρκτικούς πάγους. Φωτοχημική δράση ηλιακού φωτός σε αέριους ρύπους όπως τα οξείδια του αζώτου και οι υδρογονάνθρακες. Βακτηριακή δράση στο νερό και το χώμα. Διάσπαση αζωτούχων λιπασμάτων. Καύση ορυκτών καυσίμων. Ποιος συμβάλλει στο φαινόμενο θερμοκηπίου; Ο παραγωγικός τομέας με τη μεγαλύτερη συμβολή στην ένταση του φαινομένου του θερμοκηπίου είναι αυτός της ενέργειας. Πράγματι, οι σταθμοί παραγωγής ενέργειας κατέχουν την πρώτη θέση καθώς η συμμετοχή τους συνολικά στην έκλυση αερίων του θερμοκηπίου υπολογίζεται στο 22%. Οι τομείς που ακολουθούν είναι η βιομηχανική παραγωγή με 17%, τα καύσιμα των μεταφορών με 14% ενώ μεγάλη συμβολή έχει και ο γεωργικός τομέας καθώς τα αγροτικά παραπροϊόντα συμβάλλουν κατά 13% στην εκπομπή θερμοκηπικών αερίων. Από την εξόρυξη, επεξεργασία και διανομή των ορυκτών καυσίμων παράγεται το 11% τέτοιων αερίων ενώ από τη χρήση και καύση της βιομάζας το 10%. Οι οικιακές, εμπορικές και άλλες πηγές συμμετέχουν σε ποσοστό 10% ενώ η επεξεργασία και διάθεση των αποβλήτων 3% (Διάγραμμα 5). 6

Όσον αφορά την ατομική συμμετοχή στην ένταση του φαινομένου του θερμοκηπίου, όλοι οι κάτοικοι του πλανήτη δεν φέρουν την ίδια ευθύνη. Όπως φαίνεται και στον Χάρτη 2 τη μεγαλύτερη συμμετοχή φαίνεται ότι έχουν οι κάτοικοι των ανεπτυγμένων χωρών και ιδιαίτερα της Βορείου Αμερικής (ΗΠΑ, Καναδάς) και της Αυστραλίας. Αντίθετα οι κάτοικοι των αναπτυσσόμενων χωρών έχουν μικρότερη συμβολή, ενώ για ορισμένες χώρες η συμμετοχή είναι ιδιαίτερα περιορισμένη (World Resources Institute 2000). Χρήση γης & καύση βιομάζας 10% Οικιακές, εμπορίκες & άλλες πηγές 10% Βιομηχανία 17% Εξόρυξη, επεξεργασία & διανομή ορυκτών καυσίμων 11% Καύσιμα μεταφορών 14% Επεξεργασία & διάθεση αποβλήτων 3% Αγροτικά Σταθμοί παραγωγής παραπροϊόντα ενέργειας 13% 22% Διάγραμμα 5 Ετήσιες εκπομπές αερίων θερμοκηπίου ανά τομέα Χάρτης 2 Εκπομπές αερίων θερμοκηπίου ανά άτομο 7

8

Μέρος Β : Συνέπειες Ποια είναι η άμεση επίπτωση του φαινομένου του θερμοκηπίου; Άμεσο αποτέλεσμα της έντασης του φαινομένου του θερμοκηπίου είναι η άνοδος της θερμοκρασίας του πλανήτη. Σύμφωνα με τα στοιχεία που διαθέτουμε, η μέση θερμοκρασία της γης από το 1880 ως σήμερα έχει ανέβει κατά 1,8 ο C (Διάγραμμα 6, World Resources Institute, 2011). Βαθμοί Κελσίου 14,80 14,60 14,40 14,20 14,00 13,80 13,60 13,40 13,20 13,00 1880 1886 1892 1898 1904 1910 1916 1922 1928 1934 1940 1946 Έτος Διάγραμμα 6 1952 1958 1964 1970 1976 1982 1988 1994 2000 Πώς προβλέπεται να εξελιχτεί η άνοδος της θερμοκρασίας τα επόμενα χρόνια; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι εξαιρετικά δύσκολη. Και αυτό γιατί από τη μια οι μηχανισμοί των γεωφυσικών παραγόντων που συμμετέχουν στην κλιματική αλλαγή είναι ιδιαίτερα σύνθετοι και από την άλλη η εξέλιξη των ανθρωπογενών παρεμβάσεων είναι αυτή τη στιγμή ανοιχτή και απρόβλεπτη. Στην τρίτη έκθεση για την κλιματική αλλαγή της IPCC (2007) παρουσιάστηκαν διάφορα σενάρια σχετικά με τη μελλοντική εξέλιξη των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και τις αντίστοιχες επιπτώσεις στη θερμοκρασία της γης. Οι παράγοντες που εξετάστηκαν για τον προσδιορισμό αυτών των σεναρίων είναι η εξέλιξη του παγκόσμιου πληθυσμού, η οικονομική ανάπτυξη, οι τεχνολογικές εξελίξεις καθώς και οι πολιτικές σχετικά με το ενεργειακό ζήτημα. Στο Σχήμα 2 βλέπουμε τρία από αυτά τα σενάρια και την αντίστοιχη άνοδο της θερμοκρασίας τις περιόδους 2020-2029 και 2090-2099. Το σενάριο Β1 προβλέπει αρχικά ραγδαία αύξηση του πληθυσμού και στη συνέχεια σταδιακή μείωσή του από τα μέσα του αιώνα, καθώς και αύξηση του παγκόσμιου κατά κεφαλήν εισοδήματος με χαμηλή κατανάλωση ενέργειας και οικονομία βασισμένη στις υπηρεσίες με πιο καθαρές και αποτελεσματικές τεχνολογίες. Σύμφωνα με το σενάριο Α1Β ο πληθυσμός θα ακολουθήσει την ίδια πορεία με το Β1, θα έχουμε ραγδαία οικονομική ανάπτυξη με έντονη κατανάλωση ενέργειας και παράλληλη διάδοση νέων πιο καθαρών τεχνολογιών. Τέλος το σενάριο Α2 προβλέπει ραγδαία αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού, μέτρια αύξηση του μέσου εισοδήματος και έντονη κατανάλωση ενέργειας. Το τελευταίο αυτό σενάριο ακολουθείται από τη χειρότερη πρόβλεψη όσον αφορά την άνοδο της θερμοκρασίας. Θα πρέπει να σημειωθεί πάντως ότι η αύξηση της θερμοκρασίας 9

δεν είναι ομοιόμορφη αλλά, όπως φαίνεται και στο Σχήμα 2, διαφοροποιείται από περιοχή σε περιοχή. Σχήμα 2 Ποιες είναι οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής; Η άνοδος της θερμοκρασίας του πλανήτη οδηγεί σε μια γενικότερη κλιματική αλλαγή τα σημαντικότερα αποτελέσματα της οποίας θα εξετάσουμε στη συνέχεια. Λιώσιμο πάγων Ήδη 900 χλμ 3 πάγου έχουν εξαφανιστεί στον Αρκτικό ωκεανό τα τελευταία χρόνια. Η απώλεια αυτή είναι κατά 50% μεγαλύτερη από αυτή που περίμεναν οι επιστήμονες. Η θαλάσσια περιοχή στην Αρκτική που καλύπτεται από πάγο συρρικνώθηκε κατά 10% ενώ το πάχος του πάγου που βρίσκεται πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας μειώθηκε κατά 40%. Λιώσιμο παγετώνων Αντίστοιχη μείωση παρατηρείται και στους παγετώνες. Το όρος Κιλιμάντζαρο στην Αφρική έχασε μέσα σε έναν αιώνα το 80% των παγετώνων ενώ από το 1850 ως σήμερα ο παγετώνας των Ευρωπαϊκών Άλπεων έχασε τα 2/3 του όγκου του. Τον Ιούλιο του 2012 παρατηρήθηκαν εντυπωσιακές αλλαγές στους πάγους της Γροιλανδίας. Από το λιώσιμο των πάγων κατά Σχήμα 3 40% στις 8 Ιουλίου έφτασε στο 97% μόλις τρεις 10

μέρες μετά (Σχήμα 3). Η εξέλιξη αυτή ανησύχησε ιδιαίτερα την επιστημονική κοινότητα καθώς αποδίδεται στην ένταση του φαινομένου τους θερμοκηπίου. Άλλοι ερευνητές ωστόσο υποστηρίζουν ότι το ίδιο φαινόμενο έχει συμβεί άλλες δυο φορές τα τελευταία 80 χρόνια. Άνοδος της στάθμης της θάλασσας Δύο είναι οι κύριες αιτίες για την άνοδο της στάθμης της θάλασσας: η θερμική διαστολή των μορίων του νερού λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας και η τήξη των πάγων. Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στοιχεία, από το 1993 μέχρι το 2009 η ετήσια μέση άνοδος της στάθμης της θάλασσας ήταν περίπου 3,3 χιλιοστά (0,0033 μ.) (Nicholls & Cazenave, 2010). Μέχρι το τέλος του αιώνα η αύξηση προβλέπεται να φτάσει από 0,22 μ. έως 0,75 μ. Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι μπορεί να φτάσει ακόμα και μέχρι τα 0,60 μ. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αύξηση της στάθμης της θάλασσας δεν είναι ομοιόμορφη σε όλες τις περιοχές Διάγραμμα 7 Άνοδος της στάθμης της θάλασσας σε χιλ. 1993-2008 (University of Colorado) του πλανήτη αλλά εξαρτάται από διάφορες παραμέτρους όπως το εύρος της θερμικής διαστολής, η κίνηση των ανέμων και τα ρεύματα των ωκεανών. Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας έχει πολλές επιπτώσεις σε πολλούς τομείς: Πολλές περιοχές ήδη απειλούνται να κατακλυστούν από το νερό Κινδυνεύουν ιδιαίτερα οι περιοχές το υψόμετρο των οποίων βρίσκεται στο επίπεδο της θάλασσας ή και κάτω από αυτό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το Τουβαλού στον Ειρηνικό ωκεανό. Οι ατόλες (κοραλλιογενή νησιά) του μικρού αυτού κράτους έχουν κατά μέσο όρο ύψος 2 μ. και κινδυνεύουν να καλυφθούν από τη θάλασσα. Υπάρχει κίνδυνος υφαλμύρωσης των υπόγειων νερών Το θαλασσινό νερό ανυψώνεται και διεισδύει στους υπόγειους υδροφορείς οι οποίοι αποτελούν την κύρια πηγή νερού σε παράκτιες περιοχές. Η εισροή ακόμα και 1-2% θαλασσινού νερού στους υπόγειους υδροφορείς καθιστά το γλυκό νερό μη πόσιμο. Παρατηρείται διάβρωση των ακτών Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι ακτές του Ατλαντικού οι οποίες υποχωρούν μέχρι και ένα μέτρο ετησίως. Πλημμυρίζουν τα δέλτα των ποταμών Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας πλημμυρίζει τα δέλτα των ποταμών, υποβαθμίζει τα πολύτιμα αυτά οικοσυστήματα και οδηγεί σε αναγκαστική μετακίνηση τους πληθυσμούς που ζουν στις περιοχές αυτές. Στον Χάρτη 3 φαίνονται οι απειλές που προβλέπεται να αντιμετωπίσουν οι κάτοικοι των δέλτα το 2050 (IPCC 2007). Έντονα καιρικά φαινόμενα 11

Σε ορισμένες περιπτώσεις τα έντονα καιρικά φαινόμενα γίνονται ακόμα πιο έντονα, σε άλλες πιο συχνά και σε άλλες και τα δύο. Τα φαινόμενα που πλήττουν με ιδιαίτερη ένταση διάφορες περιοχές του πλανήτη είναι: Πλημμύρες Από το 1998 οι πλημμύρες έχουν προκαλέσει το θάνατο περισσότερων από 700 ατόμων στην Ευρώπη και την υποχρεωτική μετακίνηση 500.000. Τυφώνες / Καταιγίδες O αριθμός των πιο έντονων τροπικών καταιγίδων (κατηγορίας 4 και 5) έχει σχεδόν διπλασιαστεί τα τελευταία 35 χρόνια. Καύσωνες Το 2003 κύμα καύσωνα στην Ευρώπη προκάλεσε 70.000 θανάτους, πυρκαγιές στη Νότια Ευρώπη και γεωργικές και δασικές απώλειες 10 δισ. ευρώ. Ακόμα, σύμφωνα με τα νεότερα στοιχεία, ο Ιούλιος του 2012 ήταν ο πιο ζεστός όλων των εποχών για το βόρειο ημισφαίριο. Ξηρασία Τον Ιούλιο του 2011 η χειρότερη ξηρασία των τελευταίων 60 χρόνων έπληξε την Ανατολική Αφρική με αποτέλεσμα δεκάδες χιλιάδες θανάτους. Για πρώτη φορά μετά από 30 χρόνια ο ΟΗΕ κήρυξε δυο περιοχές της Σομαλίας σε καθεστώς πείνας. Επίσης, η χειρότερη ξηρασία των τελευταίων δεκαετιών έπληξε το καλοκαίρι το 2012 τις ΗΠΑ. Έχουν επηρεαστεί τα 2/3 των καλλιεργούμενων εκτάσεων ενώ καταστράφηκε το 15% της σοδειάς του καλαμποκιού. Απειλές στη βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα Η κλιματική αλλαγή έχει σημαντικές επιπτώσεις και στα οικοσυστήματα. Τα είδη πανίδας και χλωρίδας προσπαθούν να προσαρμοστούν στις ραγδαία μεταβαλλόμενες συνθήκες και κυρίως στην αύξηση της θερμοκρασίας. Έτσι επιχειρούν να «μεταναστεύσουν» προς ψυχρότερα κλίματα για να βρουν συνθήκες παρόμοιες με αυτές στις οποίες ζουν σήμερα. Μια αύξηση της μέσης θερμοκρασίας κατά 3 ο C αντιστοιχεί σε μια μετατόπιση της εξάπλωσης των ειδών κατά 300-400 χλμ. προς το Βορρά ή 500 μ. σε υψόμετρο (Hugues 2000). Αυτή όμως η μετακίνηση που δεν είναι πάντα εφικτή, με αποτέλεσμα πολλά είδη να απειλούνται με εξαφάνιση. Ιδιαίτερα ευάλωτα είναι τα ορεινά είδη καθώς και τα ενδημικά είδη των νησιών τα οποία δεν έχουν δυνατότητα μετανάστευσης. Για παράδειγμα ο αγκαθοπόντικας (Αcomys minus), ενδημικό είδος της Κρήτης, αναμένεται να εξαφανιστεί τα επόμενα χρόνια. Λόγω της κλιματικής αλλαγής ορισμένα είδη έχουν ήδη εξαφανιστεί, όπως τα είδη βατράχου Harlequin στα ορεινά της νότιας Αμερικής. Υπολογίζεται ότι το ½ των ειδών της Ευρώπης θα απειλούνται με εξαφάνιση μέχρι το 2080 (Τhuiller et al 2005). Σύμφωνα με μελέτη της NASA και του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας, μέχρι το τέλος του αιώνα θα διαφοροποιηθεί η χλωρίδα στη μισή επιφάνεια του πλανήτη και αυτό θα επιφέρει σημαντικές αλλαγές στο 40% των οικοσυστημάτων της γης (Χάρτης 4). Επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία Αλλά και η ανθρώπινη υγεία αναμένεται να πληγεί λόγω της κλιματικής αλλαγής. Οι αιτίες συνδέονται με την επανεμφάνιση ασθενειών ή/και την επέκτασή τους σε άλλες περιοχές αλλά 12

και τα έντονα καιρικά φαινόμενα όπως οι καύσωνες. Συγκεκριμένα τις επόμενες δεκαετίες αναμένεται να αυξηθούν (Costello et al. 2009): Μεταδοτικές ασθένειες H αύξηση της θερμοκρασίας θα επηρεάσει την εξάπλωση ασθενειών που μεταφέρουν κυρίως έντομα και τρωκτικά. Ως το 2080 εκτιμάται ότι 260-320 εκ. άνθρωποι επιπλέον θα προσβληθούν από ελονοσία ενώ θα διπλασιαστεί ο αριθμός των ατόμων που απειλούνται από τον δάγκειο πυρετό. Άλλες αρρώστιες που θα εξαπλωθούν είναι η σχιστοστομίαση, η εχινοκοκκίαση, η νόσος του Lyme 3, λοιμώξεις από ιούς hanta 4 κ.λπ. Διαρροϊκές ασθένειες Οι ασθένειες αυτές θα εξαπλωθούν κυρίως εξαιτίας της έλλειψης νερού και της επιμόλυνσης των υδάτων. Το 2000 υπολογίζεται ότι το 2,4% των περιπτώσεων διάρροιας σε παγκόσμιο επίπεδο συνδέονται με την κλιματική αλλαγή. Χολέρα Η αύξηση της θερμοκρασίας των ωκεανών θα οδηγήσει στην αύξηση της βιομάζας του πλαγκτόν το οποίο με τη σειρά του θα παράσχει τροφή στο βακτήριο Vibrio cholerae 5 που ευθύνεται για τη χολέρα. Ζωονόσοι όπως ο καταρροϊκός πυρετός 6 των προβάτων. Θερμικό στρες και θερμοπληξίες. Καρδιαγγειακά επεισόδια και αναπνευστικά προβλήματα λόγω υψηλών θερμοκρασιών και ρύπανσης ιδίως στα αστικά κέντρα. Υποσιτισμός. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα αναμένεται να καταστρέψουν τις σοδειές ενώ η αύξηση της θερμοκρασίας θα φέρει αλλαγές στη θαλάσσια πανίδα από την οποία τρέφονται εκ άτομα. Τραυματισμοί και θάνατοι εξαιτίας φυσικών καταστροφών. Τελικά οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην ανθρώπινη υγεία, τόσο οι άμεσες (π.χ. θερμοπληξία) όσο και οι έμμεσες (π.χ. υποσιτισμός) δημιουργούν ένα σύνθετο πλέγμα στο οποίο εμπλέκονται πολλοί παράγοντες και σε πολλά επίπεδα. Το Διάγραμμα 8 καταγράφει τους σημαντικότερους παράγοντες καθώς και τις ομάδες υψηλού κινδύνου που αναμένεται να πληγούν ιδιαίτερα από την κλιματική αλλαγή όπως ηλικιωμένοι και παιδιά, άτομα με χρόνιες ασθένειες καθώς και ομάδες πληθυσμού με περιορισμένη πρόσβαση στις υγειονομικές υπηρεσίες (Τράπεζα της Ελλάδος 2011 σελ 3). 3 H νόσος του Lyme προκαλείται από το βακτήριο Borrelia burgdorferi, μεταδίδεται μέσω τσιμπήματος από τσιμπούρι και εκδηλώνεται με μυοσκελετικά, νευρολογικά, ψυχιατρικά και καρδιακά συμπτώματα. 4 Oι λοιμώξεις από ιούς hanta μεταδίδονται από τρωκτικά και εκδηλώνονται με πονοκεφάλους, διάρροιες, κεφαλαλγίες, ναυτίες αλλά ακόμη και με νεφρική ανεπάρκεια. 5 Το βακτήριο Vibrio cholerae ζει σε πληθυσμούς πλαγκτόν στα ρηχά νερά. Παραδοσιακά συνδέεται με την εποχή των μουσώνων όταν η αύξηση της θερμοκρασίας προκαλεί αύξηση του πλαγκτόν στις εκβολές. 6 Ο καταρροϊκός πυρετός, γνωστός και ως «νόσος της κυανής γλώσσας» μεταδίδεται στα ζώα από τα κουνούπια του γένους Culicoides. 13

Διάγραμμα 8 Τράπεζα της Ελλάδας (2011) Είναι πάντως σαφές ότι ορισμένοι κάτοικοι του πλανήτη πλήττονται πολύ περισσότερο από την κλιματική αλλαγή. Όπως φαίνεται στον Χάρτη 5 που ακολουθεί, ο εκτιμώμενος αριθμός θανάτων λόγω της κλιματικής αλλαγής το 2000 ήταν ιδιαίτερα υψηλός στην Αφρική και την Ασία ενώ οι ανεπτυγμένες χώρες επλήγησαν πολύ λιγότερο. 14

Χάρτης 5 Επιπτώσεις στην παραγωγή τροφής Ένας άλλος τομέας που θα επηρεαστεί άμεσα από την κλιματική αλλαγή είναι η γεωργία και γενικότερα η παραγωγή τροφής. Παρόλο που μια μικρή αύξηση της μέσης θερμοκρασίας σε συνδυασμό με την απελευθέρωση CO 2 μπορεί προσωρινά να ευνοήσει τη γεωργική παραγωγή, η περαιτέρω αύξηση της θερμοκρασίας θα έχει σημαντικές αρνητικές συνέπειες. Κατ επέκταση ο κίνδυνος της πείνας θα αυξηθεί στις πιο ευάλωτες περιοχές (π.χ. Αφρική). Γενικότερα αναμένεται ότι λόγω της κλιματικής αλλαγής θα υπάρξουν μεταβολές στη γεωγραφική θέση της παραγωγής τροφής. Όμως τελικά καμιά περιοχή του κόσμου δεν θα μείνει ανεπηρέαστη από την κλιματική αλλαγή. Στον Χάρτη 6 βλέπουμε τις προβλεπόμενες επιπτώσεις με άνοδο της θερμοκρασίας κατά 4 βαθμούς (MET Office). Οι τομείς που εξετάζονται είναι η μείωση της γεωργικής παραγωγής, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, οι επιδράσεις στο πόσιμο νερό, οι αλλαγές στα θαλάσσια οικοσυστήματα και το λιώσιμο των πάγων. Χάρτης 6 15

Όσον αφορά την Ελλάδα, η κλιματική αλλαγή εκτιμάται ότι θα προκαλέσει σοβαρές κοινωνικές, περιβαλλοντικές και οικονομικές επιπτώσεις. Σύμφωνα με την έκθεση της Τράπεζας της Ελλάδος (2011), αν δεν ληφθούν μέτρα, η συσσωρευτική ζημιά στην ελληνική οικονομία υπολογίζεται στα 701 δισ. ευρώ μέχρι το τέλος του αιώνα, ποσό που ισοδυναμεί με το τριπλάσιο του σημερινού ΑΕΠ (Σχήμα 4). 16

Σχήμα 4 17

Μέρος Γ : Τρόποι αντιμετώπισης Τι κάνει η διεθνής κοινότητα για να αντιμετωπίσει την κλιματική αλλαγή; Από τη δεκαετία του 80 οι διεθνείς οργανισμοί αρχίζουν να δραστηριοποιούνται γύρω από το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής. Ας δούμε τους σημαντικότερους σταθμούς αυτής της πορείας και κατά πόσο η διεθνής κοινότητα έχει κατορθώσει να βάλει τις βάσεις για την αντιμετώπιση του ζητήματος. 1979: Πραγματοποείται η πρώτη Διεθνής Διάσκεψη για το κλίμα στη Γενεύη. 1988: Ιδρύεται από τα Ηνωμένα Έθνη η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή του Κλίματος (Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC). Έργο της επιτροπής είναι η σύνθεση και αξιολόγηση της υπάρχουσας γνώσης για την κλιματική αλλαγή και η πρόταση πιθανών πολιτικών και δράσεων. Συντονίζει επιστήμονες από όλο τον κόσμο και μέχρι σήμερα έχει συντάξει τέσσερις εκθέσεις (η τελευταία το 2007) οι οποίες αποτελούν σημείο αναφοράς για την κλιματική αλλαγή (http://www.ipcc.ch/). 1992: Υπογράφεται η Σύμβαση Πλαίσιο για την Κλιματική Αλλαγή των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Framework Convention on Climate Change - UNFCCC). Η σύμβαση προτείνεται από την IPCC στη Διάσκεψη του Ρίο και υιοθετείται από τα Ηνωμένα Έθνη. Προβλέπει ότι τα συμβαλλόμενα κράτη-μέλη πρέπει να θεσπίσουν εθνικά προγράμματα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Οι βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες οι οποίες ευθύνονται για το φαινόμενο, καλούνται να μειώσουν τις εκπομπές αερίων στα επίπεδα του 1990. Η σύμβαση μπαίνει σε εφαρμογή το 1994 χωρίς όμως να είναι δεσμευτική για τα συμβαλλόμενα μέλη. Έχει επικυρωθεί από 194 χώρες οι οποίες συμμετέχουν στις Διασκέψεις που συγκαλεί η Γραμματεία της Σύμβασης (Conference of the Parties - COP) (http://unfccc.int). 1997: Υπογράφεται το Πρωτόκολλο του Κιότο, η πιο σημαντική μέχρι σήμερα διεθνής συμφωνία για την κλιματική αλλαγή. Λόγω μιας ιδιαίτερα σύνθετης διαδικασίας επικύρωσης, το πρωτόκολλο τίθεται σε εφαρμογή το 2005. Θέτει σε εφαρμογή τη Σύμβαση-Πλαίσιο καθώς είναι δεσμευτικό για τις χώρες που το υπογράφουν. Ουσιαστικά αφορά τις ανεπτυγμένες βιομηχανικά χώρες οι οποίες θεωρούνται υπεύθυνες για την κλιματική αλλαγή. Συγκεκριμένα, το πρωτόκολλο του Κιότο προβλέπει μείωση της εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου από τις ανεπτυγμένες χώρες κατά 5% την περίοδο 2008-2012 σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990. Μια σημαντική καινοτομία του πρωτοκόλλου είναι η θέσπιση της εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπής ρύπων. Ο μηχανισμός αυτός επιτρέπει την αγοροπωλησία δικαιωμάτων εκπομπής ρύπων μεταξύ των ενδιαφερόμενων μερών. 18

2007: Υπογράφεται ο Οδικός χάρτης του Μπαλί. Πρόκειται για την COP13, δηλαδή την 13 η Διάσκεψη των μελών που έχουν υπογράψει τη Σύμβαση Πλαίσιο για την Κλιματική Αλλαγή. Ουσιαστικά στη διάσκεψη αυτή αρχίζουν οι διαπραγματεύσεις για το τι θα γίνει μετά το 2012, ημερομηνία λήξης του Πρωτοκόλλου του Κιότο. Οι ανεπτυγμένες χώρες δεσμεύονται για την παροχή τεχνολογικής και οικονομικής βοήθειας προς τις αναπτυσσόμενες. Οι σημαντικές αποφάσεις μετατίθενται για το 2009. 2009: Πραγματοποιείται η Διάσκεψη της Κοπεγχάγης. 120 αρχηγοί κρατών και 192 χώρες αποτυγχάνουν να καταλήξουν σε μια νέα νομικά δεσμευτική συμφωνία που θα ισχύσει μετά τη λήξη του Πρωτοκόλλου του Κιότο το 2012. Οι χώρες είναι διχασμένες με τις ΗΠΑ και την Κίνα να παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο και την ΕΕ σε ρόλο μεσολαβητή : - Oι αναδυόμενες (Κίνα, Ινδία Βραζιλία) και οι αναπτυσσόμενες χώρες επιθυμούν την επέκταση του Πρωτοκόλλου του Κιότο που δεσμεύει μόνο τις αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες σε μια δεύτερη δεσμευτική περίοδο και ζητούν τη χρηματοδότηση των αναπτυσσόμενων χωρών. - Oι ανεπτυγμένες χώρες επιθυμούν αντικατάσταση του Κιότο με μια νέα συμφωνία που θα περιλαμβάνει υποχρεώσεις για όλες τις χώρες του πλανήτη, ιδιαίτερα την Κίνα, την Ινδία και τη Βραζιλία. Λόγω των σοβαρών διαφωνιών η Διάσκεψη της Κοπεγχάγης δεν καταλήγει σε συγκεκριμένη συμφωνία. 2010: Υπογράφεται η Συμφωνία του Cancun (Μεξικό). Με τη συμφωνία αυτή μπαίνουν τα θεμέλια για να ξεκινήσουν ξανά οι διαπραγματεύσεις μετά την αποτυχία της Διάσκεψης της Κοπεγχάγης. Συγκεκριμένα: - Αναγνωρίζεται ότι πρέπει να γίνουν μεγαλύτερες μειώσεις από αυτές που προέβλεπε το Πρωτόκολλο του Κιότο για να συγκρατηθεί η άνοδος της θερμοκρασίας κάτω από στους 2 ο C. - Συστήνεται το Πράσινο Ταμείο για το Κλίμα για τη χρηματοδότηση των αναπτυσσόμενων χωρών. Οι ανεπτυγμένες χώρες θα δίνουν 100 δισ. κάθε χρόνο. 2011: Συμφωνείται η Πλατφόρμα του Durban (Νότια Αφρική). Σε αυτή τη Διάσκεψη (COP17) τα συμμετέχοντα κράτη συμφωνούν ότι θα προχωρήσουν σε μια νέα παγκόσμια δεσμευτική συμφωνία που θα περιλαμβάνει και τις ανεπτυγμένες και τις αναπτυσσόμενες χώρες με ισχύ από το 2020. Η συμφωνία θα πρέπει να είναι έτοιμη μέχρι το 2015 και τα κράτη να την επικυρώσουν μέχρι το 2020. Ποιοι είναι οι στόχοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Το 2007 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε ένα νέο πλαίσιο (COM(2007) 1) για την ενεργειακή πολιτική της Ευρώπης με στόχο να καταπολεμήσει την κλιματική αλλαγή και να προωθήσει την ενεργειακή ασφάλεια και ανταγωνιστικότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Με βάση την 19

πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τον ίδιο χρόνο το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο επικύρωσε τους εξής στόχους: Μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά τουλάχιστον 20% μέχρι το 2020 (σε σχέση με τα επίπεδα του 1990). Βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας κατά 20% μέχρι το 2020. Αύξηση του ποσοστού αξιοποίησης των ανανεώσιμων πηγών στο 20% μέχρι το 2020. Αύξηση του επιπέδου βιοκαυσίμων 7 ως καύσιμου στις μεταφορές στο 10% μέχρι το 2020. Oι σημαντικότερες μορφές των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) στις οποίες η ΕΕ στηρίζει μέρος της πολιτικής της για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής είναι η ηλιακή, η αιολική, η υδροηλεκτρική, η ενέργεια από βιομάζα, η γεωθερμική, η κυματική και η πλημμυρική. Στον παρακάτω πίνακα βλέπουμε τα ποσοστά αξιοποίησης των ΑΠΕ (% επί της μικτής τελικής κατανάλωσης ενέργειας) το 2008 και το στόχο κάθε χώρας για το 2020. ΧΩΡΑ 2008 Στόχος 2020 ΧΩΡΑ 2008 Στόχος 2020 ΕΕ(27) 10,3 20 Λιθουανία 15,3 23 Βέλγιο 3,3 13 Λουξεμβούργο 2,1 11 Βουλγαρία 9,4 16 Ουγγαρία 6,6 13 Τσεχία 7,2 13 Μάλτα 0,2 10 Δανία 18,8 30 Ολλανδία 3,2 14 Γερμανία 8,9 18 Αυστρία 28,5 34 Εσθονία 19,1 25 Πολωνία 7,9 15 Ιρλανδία 3,8 16 Πορτογαλία 23,2 31 Ελλάδα 8 18 20 Ρουμανία 20,4 24 Ισπανία 10,7 20 Σλοβενία 15,1 25 Γαλλία 11 23 Σλοβακία 8,4 14 Ιταλία 6,8 17 Φινλανδία 30,5 38 Κύπρος 4,1 13 Σουηδία 44,4 49 Λετονία 29,9 40 Ηνωμένο Βασίλειο 2,2 15 Η οικονομική ύφεση φέρνει νέα δεδομένα; 7 Τα βιοκαύσιμα είναι στερεά, υγρά ή αέρια καύσιμα που προέρχονται από τη βιομάζα, όπως γεωργικά προϊόντα (π.χ. καλαμπόκι, ζαχαροκάλαμο) ή βιοδιασπώμενα απόβλητα από τη βιομηχανία, τη γεωργία, τη δασοκομία κ.α. Από την καύση τους παράγεται λιγότερο CO 2 σε σχέση με τα ορυκτά καύσιμα. 20

Σύμφωνα με τις τελευταίες εκτιμήσεις του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος, οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου στην ΕΕ μειώθηκαν το 2009 κατά 6,9% σε σύγκριση με το 2008. Συνολικά το 2009 ήταν 17,3% μικρότερες σε σχέση με το 1990. Η μεγάλη μείωση στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου προέρχεται από την απότομη πτώση (12,7%) της χρήσης του άνθρακα. Η πτώση αυτή οφείλεται κατά κύριο λόγο στη μεγάλη οικονομική ύφεση που σημειώθηκε στην Ε.Ε. το 2009 η οποία επηρέασε όλους τους οικονομικούς τομείς. Οι μεγαλύτερες μειώσεις εκπομπών σημειώθηκαν στις βιομηχανικές διεργασίες λόγω της μείωσης της δραστηριότητας στους τομείς του τσιμέντου, των χημικών, του σιδήρου και του χάλυβα (ΥΠΕΚΑ 2012). Συνολικά, στην ΕΕ το 2009 σε σχέση με το 2008: μειώθηκε η κατανάλωση ορυκτών καυσίμων κατά 5,5% αυξήθηκε η χρήση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας κατά 8,3%. Αντίστοιχη μείωση των εκπομπών παρατηρήθηκε και στις ΗΠΑ όπου η παραγωγή CO 2 έπεσε στα επίπεδα του 1992. Η μείωση αυτή αποδίδεται και στην ύφεση αλλά και στην επέκταση της χρήσης φυσικού αερίου. Τι γίνεται στην Ελλάδα; Η Ελλάδα παρουσιάζει τη χειρότερη επίδοση στην Ευρώπη όσον αφορά τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου ανά μονάδα ΑΕΠ: 0,61 χγρ. ισοδύναμου CO 2 ανά μονάδα ΑΕΠ, τη στιγμή που η Σουηδία έχει την καλύτερη επίδοση με 0,02 χγρ. ισοδύναμου CO 2 ανά μονάδα ΑΕΠ. Σύμφωνα με το Πρωτόκολλο του Κιότο, η αύξηση εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου στο διάστημα 2008-2012 πρέπει να περιοριστεί στο 25% σε σχέση με τις αντίστοιχες τιμές του 1990. Το 2008 η αύξηση ήταν 18,6% και το 2009 14,5%, γεγονός που σημαίνει ότι η χώρα μας βρίσκεται εντός των ορίων του Πρωτοκόλλου. Παράλληλα, ακολουθώντας τις αποφάσεις της Ε.Ε, η Ελλάδα προωθεί τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ). Σύμφωνα με το νόμο 3855/2010 η συμμετοχή των ΑΠΕ στην τελική κατανάλωση ενέργειας το 2020 πρέπει να φτάσει το 20%. Συγκεκριμένα: - 40% συμμετοχή των ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή - 20% σε ανάγκες θέρμανσης ψύξης - 10% στις μεταφορές Σύμφωνα με τα πορίσματα έκθεσης του WWF Λύσεις για την κλιματική αλλαγή: όραμα βιωσιμότητας για την Ελλάδα του 2050 (2008), η Ελλάδα έχει τη δυνατότητα να μειώσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου ως το 2050 κατά 67% σε σχέση με το έτος βάσης 1990, χωρίς να επηρεαστεί η οικονομική της ανάπτυξη. Στον Πίνακα 3 καταγράφονται οι τομείς που συμμετέχουν στην έκλυση θερμοκηπικών αερίων και παραδείγματα μέτρων που μπορούν να μειώσουν τη συμβολή τους. 21

Πίνακας 3 22

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Οι παρακάτω βιβλιογραφικές αναφορές συνοδεύουν τους πίνακες, τα διαγράμματα, τα σχήματα, τους χάρτες καθώς και επιμέρους στοιχεία αυτού του κειμένου. Costello et al (2009) Managing the health effects of climate change, The lancet 373 (9676) p. 1693-1733 Hughes, L (2000). Biological consequences of global warming: is the signal already apparent?. InTree, vol 15, no. 2, February Ιnternational Energy Agency (IEA) (2010) Key World energy statistics 2010, Paris: OECD/IEM International Energy Agency (IEA) (2011), CO2Emissions From Fuel Combustion: Highlights (2011 edition), Paris IPCC (2007) Fourth assessment Report (AR4), U.N. Μελάς Δ., Ασωνίτης Γ., Αμοιρίδης Β. (2000), Κλιματική Αλλαγή, ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήμιο Αιγαίου, ΕΠΕΑΕΚ Ι, Αθήνα 2000 Nicholls R. & Cazenave A., (2010) Sea level rise and its impact on coastal zone, Science magazine 328 (5985) 1517-1520. Thuiller, W., Lavorel, S., Araújo, M.B., Sykes, M.T. & Prentice, I.C. (2005) Climate change threats to plant diversity in Europe. Proceedings of the National Academy of Sciences, USA, 102, 8245 8250 Τράπεζας της Ελλάδας (2011α) Κλιματική Αλλαγή και Υγεία, Αθήνα Τράπεζας της Ελλάδος (2011β) Οι περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα, Αθήνα UNEP/GRID (2012) CH4 emissions in 200; Latin America and selected countries http://www.grida.no World Resources Institute (2011)- http://earthtrends.wri.org/text/climate-atmosphere/datatables.html 23