διαφόρων κατευθύνσεων και ανοιγμάτων στις ενώσεις των τοίχων αλλά και περιμετρικά στην τοιχοποιία. Μία άλλη αιτία της αποδιοργάνωσης της τοιχοποιίας, είναι η εξασθένιση του υλικού της ξυλοδεσιάς που είχε ως αποτέλεσμα την καθίζηση της τοιχοποιίας. Επίσης σε μεγάλη έκταση το αρμολόγημα των τοιχοποιιών, έχει χάσει τις μηχανικές του ιδιότητες, ενώ μεγάλα τμήματα του αρμολογήματος δεν υπάρχουν σήμερα, με αποτέλεσμα την εξασθένιση της τοιχοποιίας. Τέλος διάβρωση στην τοιχοποιία έχουν προκαλέσει τα όμβρια ύδατα που απορρέουν επιφανειακά. Ο περιβάλλον χώρος της Μονής είναι κατάφυτος, ο ναός είναι κτισμένος σε κατωφέρεια, με τη νότια πλευρά επιχωματωμένη και δεν υπάρχει έλεγχος των υδάτων. 6.2 Υπόστρωμα 6.2.1 Συνεκτικότητα και πρόσφυση, αποσπάσεις Η είσοδος της υγρασίας και μάλιστα για μεγάλο χρονικό διάστημα, έχει προκαλέσει την αποσάθρωση του κονιάματος, την κονιορτοποίησή του, την έλλειψη συνεκτικότητας και τέλος την απώλεια του, μαζί με τη ζωγραφική επιφάνεια σε πολλά τμήματα των τοιχογραφημένων περιοχών. Κακή πρόσφυση και αποσπάσεις παρατηρήθηκαν στις κόγχες του ιερού, στην καμάρα της εισόδου και στα τεταρτοσφαίρια των κογχών των χορών, λόγω φθορών της τοιχοποιίας, με αποτέλεσμα την αποκόλληση του κονιάματος και τη δημιουργία κενών (μεταξύ υποστρώματος και υποστηρίγματος). Πολλές από τις περιοχές που έχουν πρόβλημα πρόσφυσης στο υποστήριγμα, παρουσιάζουν έντονη τάση απόσπασης, στην κυριολεξία αιωρούνται, ιδιαίτερα όσες είναι περιμετρικά των μεγάλων ρωγμών και των απωλειών Εικ.41, 42. Σε κάποιες από τις αποκολλημένες περιοχές, το στρώμα του ασβεστοκονιάματος έχει καταρρεύσει και έχει εγκλωβιστεί στις κατώτερες ζώνες των τοιχογραφιών δημιουργώντας έτσι έντονα εξάρματα. Και στους τρεις τοίχους του ιερού, παρουσιάζονται έντονα προβλήματα πρόσφυσης και συνοχής. Εντοπίζονται αποκολλήσεις μεγάλης έκτασης με ιδιαίτερη ένταση στις χαμηλότερες ζώνες των τοιχογραφιών, στις κόγχες, αλλά και περιμετρικά των ρωγμών. Συγκεκριμένα υπάρχουν επικίνδυνες αποκολλήσεις σε ολόκληρη την παράσταση της «Πλατυτέρας» στο τετρατοσφαίριο της κόγχης του ιερού που συνοδεύονται από ρωγμή μεγάλης διατομής που ξεκινά από την τοιχοποιία. Στην 40
περιοχή αυτή, έχουν γίνει και επεμβάσεις συμπλήρωσης και ενίσχυσης του υποστρώματος με τσιμεντοκονίαμα Εικ.43, 44. Οι αποκολλήσεις, συνοδεύονται και από ρωγμές. Παρατηρούνται ρωγμές που οφείλονται στη δυναμική συμπεριφορά του κτιρίου (από την καθίζηση του εδάφους, τη σεισμική δράση, τη διαφορετική συμπεριφορά των δομικών στοιχείων κ.α.) με μεγάλο πλάτος και βάθος που εκτείνονται και στην τοιχοποιία. Τέτοιου είδους ρωγμές συναντάμε στην καμάρα της εισόδου από τη γέννεσή της στη βόρεια παρειά ως την κορυφή, στο τεταρτοσφαίριο του χορού του βόρειου τοίχου, αλλά και στο νότιο χορό στο ίδιο σημείο, καθώς επίσης και στην καμάρα του ιερού Εικ.45, 46. Ένα άλλο είδος ρωγμών που παρατηρούνται είναι αυτές που ξεκινούν από το υπόστρωμα και δεν εκτείνονται στο υποστήριγμα που οφείλονται στην επαφή διαφορετικών υλικών της τοιχοποιίας (πέτρα - ξυλοδεσιά - κονίαμα, με διαφορετικό πορώδες, διαφορετικό συντελεστή θερμικής αγωγιμότητας, γενικά διαφορετική συμπεριφορά ως προς τις περιβαλλοντικές παραμέτρους). Τέτοιου είδους ρωγμές συναντάμε στις ξυλοδεσιές, περιμετρικά των ανοιγμάτων των παραθύρων και της εισόδου Εικ.47, 48. Τέλος, το τρίτο είδος ρωγμών που διαπιστώθηκαν είναι οι μικρής έκτασης και διατομής ρωγμές, με τριχοειδή μορφή, μικρό βάθος που σχηματίζουν δίκτυο και περιορίζονται στο κονίαμα. Οφείλονται κατά κύριο λόγο στις αστοχίες της σύστασης και της κατασκευής του κονιάματος (αναλογίες υλικών κονιάματος, διαστρωμάτωση, γρήγορο στέγνωμα κατά την τοποθέτηση κ.α.). Τέτοιου είδους ρωγμές συναντάμε σε όλη σχεδόν την έκταση των τοιχογραφημένων περιοχών. 6.2.2 Απώλειες κονιάματος Μεγάλα τμήματα του κονιάματος έχουν αποκολληθεί και απολεσθεί παρασύροντας και τη ζωγραφική, που οφείλονται κυρίως στην καταστρεπτική δράση της υγρασίας, αλλά και σε μηχανικές καταπονήσεις που υπέστη ο ναός. Σε όλες τις περιοχές όπου υπάρχουν ξυλοδεσιές, το κονίαμα έχει πλήρως καταστραφεί. Το ίδιο ισχύει και για το τεταρτοσφαίριο του χορού της βόρειας πλευράς του καθολικού, καθώς και για το ¼ της κόγχης του νότιου χορού. Απώλεια κονιάματος παρατηρείται σχεδόν σε ολόκληρη την κατώτερη ζώνη του καθολικού, το λεγόμενο passamento, εξαιτίας της δράσης της υγρασίας. Τέλος, μικρότερα τμήματα κονιάματος έχουν καταστραφεί στην καμάρα της εισόδου όπου καταλήγει και μεγάλης διατομής ρωγμή, στο τεταρτοσφαίριο της 41
κόγχης του ιερού στην παράσταση ης Πλατυτέρας, στον τρούλο και περιμετρικά των ανοιγμάτων του ναού Εικ.49, 50. 6.2.3 Νεότερες επεμβάσεις Οι νεότερες επεμβάσεις αφορούν στη χρήση κονιάματος για τη συμπλήρωση απωλειών του αυθεντικού επιχρίσματος. Έχει εφαρμοστεί κονίαμα στους τοίχους του καθολικού για την πλήρωση ορισμένων κενών που δημιουργήθηκαν από την απώλεια των αυθεντικών κονιαμάτων και την ενίσχυση των επιχρισμάτων σε αυτές τις περιοχές. Επίσης, διαπιστώνονται ενισχύσεις της λιθοδομής με τσιμεντοκονίαμα, ιδιαίτερα στην κόγχη του ιερού Εικ.51, 52. 6.3 Ζωγραφική επιφάνεια Γενικά, το εικονογραφικό πρόγραμμα είναι καλυμμένο με παχύ στρώμα αιθάλης και διαφόρων άλλων επικαθίσεων. Κατά τόπους έχουμε μεγαλύτερα στρώματα αιθάλης, κυρίως στις κόγχες του Ιερού. Πέπλα αλάτων καλύπτουν σχεδόν ολόκληρη την έκταση των τοιχογραφιών, ενώ κατά τόπους έχουμε απολεπίσεις, εκδορές και βιολογικές επικαθίσεις. 6.3.1 Απώλειες - απολεπίσεις - εκδορές Εκτός από τις μεγάλες απώλειες του κονιάματος μαζί με το ζωγραφικό στρώμα, η ζωγραφική επιφάνεια του Ιερού παρουσιάζει μικρής έκτασης απώλειες κατά τόπους. Τμήματα απολεπισμένης ζωγραφικής επιφάνειας παρατηρούνται στην παράσταση του Παντοκράτορα στον τρούλο, περιμετρικά των ρωγμών όπου υπήρχε συνεχής είσοδος υγρασίας, στη βόρεια παρειά της καμάρας του ιερού, στο κατώτερο μέρος των τοίχων του ιερού, στο διακονικό στην παράσταση «Ω ΠΑΝΥΜΝΗΤΕ ΜΗΤΕΡ», στην κόγχη της πρόθεσης και περιμετρικά των ξυλοδεσιών. Πρόκειται για απολεπίσεις που έχουν δημιουργηθεί από τη συνεχή παρουσία υγρασίας στο κονίαμα. Εκδορές παρατηρήθηκαν σε όλες σχεδόν τις περιοχές του ναού που βρίσκονται στο ύψος της ανθρώπινης δραστηριότητας Εικ.53-56. 6.3.2 Αιθάλη - επικαθίσεις ρύπων Σε όλη την επιφάνεια των τοιχογραφιών της Μονής Κώστη υπάρχει επικάθιση αιθάλης από τα κεριά που χρησιμοποιούσαν και τα καντήλια, καταστώντας τις τοιχογραφίες, ιδιαίτερα των ανώτερων ζωνών και του τρούλου, δυσδιάκριτες. Αυτό συμβαίνει διότι οι κόκκοι των ρύπων έχουν την τάση να μεταφέρονται από μια 42
περιοχή υψηλής θερμοκρασίας, όπως η φλόγα των κεριών, σε μια ψυχρότερη, όπως αυτή των τοιχογραφιών. Έτσι εξηγείται και η μεγάλη εναπόθεση ρύπων στις άνω περιοχές των τοιχογραφιών, όπου οι τοίχοι είναι ψυχρότεροι. Εντονότερη είναι η επικάθιση αιθάλης στις κόγχες του Ιερού όπου υπάρχουν οι κηροστάτες, στην κόγχη της Πρόθεσης, και όπου υπάρχουν κρεμασμένα καντήλια. Εκτός από την αιθάλη υπάρχουν επικαθίσεις λιπαρών ουσιών, από κεριά και λάδι από τα καντήλια, που έχουν δημιουργήσει ένα μαλακό και παχύ υπόστρωμα στο οποίο συγκολλούνται αρκετά ισχυρά κάθε είδους στερεοί ρύπο Εικ.57-59. 6.3.3 Άλατα Το σύνολο των τοιχογραφημένων επιφανειών του Ιερού φέρει λεπτό πέπλο αλάτων. Στις περιοχές όπου υπάρχουν μικρότερες ή μεγαλύτερες ρωγμές, καθώς και περιμετρικά των στοκαρισμάτων, το πέπλο των κρυσταλλοποιημένων αλάτων εμφανίζει ανομοιογένεια. Στα σημεία αυτά οι αλάτινες κρυσταλλώσεις έχουν σταθεροποιήσει την αιθάλη και τις διάφορες επικαθίσεις καθώς και τα υλικά που μετέφερε το νερό που εισερχόταν (τα οποία προέρχονται από το έδαφος, τα συστατικά του κονιάματος ήτα υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί για μεταγενέστερες επεμβάσεις όπως το τσιμέντο). Τα άλατα μεταφέρονται σε μορφή διαλύματος μέσα στο κονίαμα και φτάνουν στη ζωγραφική επιφάνεια όπου το νερό που τα μεταφέρει εξατμίζεται, και αυτά, σε ειδικές συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας, κρυσταλλοποιούνται με μορφή εξανθήσεων Εικ.60-62. 6.3.4 Βιολογικοί παράγοντες Μικροοργανισμοί έχουν αναπτυχθεί σε επιφάνειες του ναού όπου η υγρασία ήταν σε υψηλά επίπεδα. Στις τοιχογραφίες του καθολικού παρατηρούνται προσβολές από μικροοργανισμούς κυρίως στα εσωράχια των παραθύρων, στις ξυλοδεσιές, σε τμήματα του ιερού με ιδιαίτερα υψηλές τιμές υγρασίας όπως στο διακονικό και στον τρούλο κοντά στο παράθυρο Εικ.63, 64. 6.3.5 Νεότερες επεμβάσεις Οι πιο σημαντικές επεμβάσεις αφορούν στη συμπλήρωση με κονίαμα άγνωστης σύστασης σε κάποια από τα τμήματα όπου το αυθεντικό κονίαμα είχε απολεσθεί, καθώς και με τσιμεντοκονιάματα για την ενίσχυση της λιθοδομής. Οι επεμβάσεις αυτές που έγιναν με πρόθεση την επισκευή των φθορών και τη διάσωση του μνημείου, κρίνεται απαραίτητο να αφαιρεθούν εφόσον δημιουργούν 43
προβλήματα στον τοιχογραφημένο διάκοσμο και συμβάλλουν στην κακή κατάσταση διατήρησης Εικ.65, 66. 44
Εικ. 37 Το καθολικό είναι κτισμένο σε κατωφέρεια με κατώτατη στάθμη το βόρειο τοίχο και υψηλότερη το νότιο. Εικ. 38 Ο περίβολος αποτελεί στοιχειώδη προστασία από τα ύδατα που κατεβαίνουν από το βουνό. 45
Εικ. 39 Ρωγμή στην τοιχοποιία μέσω της οποίας εισέρχονται τα όμβρια ύδατα στο εσωτερικό του καθολικού. Εικ. 40 Ρωγμή στην τοιχοποιία μέσω της οποίας εισέρχονται τα όμβρια ύδατα στο εσωτερικό του καθολικού. 46
Εικ. 41 Αποκόλληση του υποστρώματος από το υποστήριγμα. Εικ. 42 Αποκόλληση του υποστρώματος από το υποστήριγμα. 47
Εικ. 43 Αποκόλληση του υποστρώματος από το υποστήριγμα. Εικ. 44 Αποκόλληση του υποστρώματος από το υποστήριγμα περιμετρικά της ρωγμής. 48
Εικ. 45 Ρωγμή που ξεκινά από την τοιχοποιία και εκτείνεται στο υπόστρωμα. Απώλεια κονιάματος περιμετρικά. Εικ. 46 Ρωγμή που ξεκινά από την τοιχοποιία και εκτείνεται στο υπόστρωμα στο τεταρτοσφαίριο της νότιας κόγχης. 49
Εικ. 47 Ρωγμές και απώλειες που οφείλονται στη συνύπαρξη διαφορετικών υλικών όπως ξυλοδεσιάς, πέτρας και κονιάματος.. Εικ. 48 Ρωγμές και απώλειες που οφείλονται στη συνύπαρξη διαφορετικών υλικών όπως ξυλοδεσιάς, πέτρας και κονιάματος.. 50
Εικ. 49 Απώλεια τμήματος κονιάματος. Εικ. 50 Απώλεια τμήματος κονιάματος. 51
Εικ. 51 Συμπλήρωση της απώλειας με νέο κονίαμα. Εικ. 52 Συμπλήρωση της απώλειας και ενίσχυση της τοιχοποιίας με τσιμεντοκονίαμα στην κόγχη του ιερού. 52
Εικ. 53 Απολεπίσεις στη ζωγραφική επιφάνεια. Εικ. 54 Απολεπίσεις στη ζωγραφική επιφάνεια. 53
Εικ. 55 Απολεπίσεις στη ζωγραφική επιφάνεια. Εικ. 56 Εκδορές στη ζωγραφική επιφάνεια από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Επίσης διακρίνονται έντονη αιθάλη, άλατα και αποσπάσεις του υποστρώματος που συνοδεύονται από ρωγμές. 54
Εικ. 57 Έντονη επικάθιση αιθάλη. Στο συγκεκριμένο τμήμα έχει προκληθεί και καύση της ξυλοδεσιάς, πιθανότατα από τους κηροστάτες που υπήρχαν ακριβώς κάτω από την τοιχογραφία. Εικ. 58 Έντονη επικάθιση αιθάλη και λιπαρών ουσιών στο ιερό. 55
Εικ. 59 Έντονη επικάθιση αιθάλη και λιπαρών ουσιών στην περιοχή όπου υπήρχαν κηροστάτες και καντήλια. Εικ. 60 Κρυσταλλοποιημένα άλατα στην επιφάνεια των τοιχογραφιών. 56
Εικ. 61 Κρυσταλλοποιημένα άλατα στην επιφάνεια των τοιχογραφιών. Εικ. 62 Κρυσταλλοποιημένα άλατα στην επιφάνεια των τοιχογραφιών. 57
Εικ. 63 Ανάπτυξη βιολογικών επικαθίσεων στην επιφάνεια των τοιχογραφιών. Εικ. 64 Ανάπτυξη βιολογικών επικαθίσεων στο εσωτερικό των παραθύρων από τη συνεχή είσοδο των όμβριων υδάτων. 58
Εικ. 65 Συμπλήρωση με νέο κονίαμα σε περιοχή απώλειας του αυθεντικού. Εικ. 66 Συμπλήρωση με νέο κονίαμα σε περιοχή απώλειας του αυθεντικού και ενίσχυση της λιθοδομής με τσιμεντοκονίαμα. 59