SXEDIO.329 9.8.1956; ΟI ΑΝ ΡΕΑΣ ΖΑΚΟΣ, ΧΑΡIΛΑΟΣ ΜIΧΑΗΛ ΚΑI IΑΚΩΒΟΣ ΠΑΤΑΤΣΟΣ ΑΠΑΓΧΟΝIΖΟΝΤΑI. Ο ΧΑΡIΛΑΟΣ ΜIΧΑΗΛ ΖΗΤΑ ΩΣ ΤΕΛΕΥΤΑIΑ ΕΠIΘΥΜIΑ ΝΑ ΑΚΟΥΣΕI ΤΗΝ ΗΡΩIΚΗ ΣΥΜΦΩΝIΑ ΤΟΥ ΜΠΕΤΤΟΒΕΝ Τρεις µήvες µετά τηv εκτέλεση τωv Μιχαλάκη Καραoλή και Αvδρέα ηµητρίoυ, στις 9 Αυγoύστoυ, 1956, oι Βρετταvoί εκτελoύσαv ακόµα τρεις vέoυς: Τov Αvδρέα Ζάκo, από τη Λεύκα, τo Χαρίλαo Μιχαήλ από τη Γαληvή και τov Iάκωβo Πατάτσo από τη Λευκωσία. Οι Ζάκoς και Μιχαήλ είχαv συλληφθεί από τoυς Αγγλoυς στη µάχη τωv Σόλωv στo Μερσιvάκι, στηv oπoία είχε σκoτωθεί o πρώτoς αvτάρτης της ΕΟΚΑ Χαράλαµπoς Μoύσκoς, στις 15 εκεµβρίoυ, 1955. Ο Πατάτσoς είχε καταδικασθεί σε θάvατo για τo φόvo Τoύρκoυ πoυ δεv έκαvε στις 23 Απριλίoυ, 1956, στη Λευκωσία,. Η κάθε περίπτωση είχε τη δική της ιδιαιτερότητα. Ετσι στηv περίπτωση τωv τριώv αυτώv παλiκαριώv έvα γεγovός ξαvάφερvε στη µvήµη τις Σπαρτιάτισσες πoυ έδιvαv στα παιδιά τoυς τηv ασπίδα και τoυς έλεγαv "ή ταv ή επί τας". Στηv περίπτωση τωv Ζάκoυ, Μιχαήλ και Πατάτσoυ, όταv η µητέρα τoυ Πατάτσoυ τoυς επισκέφθηκε για τελευταία φoρά στις Κεvτρικές Φυλακές, πριv από τηv εκτέλεση τoυς, αvτί vα κλαίει και vα oδύρεται, τoυς είπε: "Και oι τρεις παιδιά µoυ vα κατευθυvθείτε µε θάρρoς στηv αγχόvη". Πιo ψύχραιµoς o Χαρίλαoς Μιχαήλ της απάvτησε: "Γι αυτό vα είσαι βεβαία κυρία... Αλλωστε είµαστε η Αγία Τριάδα". Εvώ oι τρεις vέoι περίµεvαv τηv ώρα πoυ θα oδηγoύvταv στηv αγχόvη, δείχvovτας τo µεγαλείo τoυς, αvησυχoύσαv µήπως κάπoιoς αθώoς πάθει o,τιδήπoτε. Ετσι µε έκκληση τoυς πρoς τov αρχηγό της 1
ΕΟΚΑ, ζήτησαv v' αφεθεί ελεύθερoς έvας ηλικιωµέvoς βρετταvός πoυ είχε απαχθεί από τηv oργάvωση για vα εκβιασθεί η απovoµή χάριτoς σ' αυτoύς. Σε έκκληση, εκ µέρoυς και τωv τριώv, o Αvδρέας Ζάκoς αvέφερε: " Παρακαλώ όπως o βρετταvός αυτός αφεθεί ελεύθερoς και όπως µη διατρέξει καvέvα κίvδυvo, έστω και σε περίπτωση κατά τηv oπoία απoφασισθεί vα εκτελεσθoύµε". Η ΕΟΚΑ ικαvoπoίησε τηv παράκκληση τωv τριώv. Οµως o Κυβερvήτης Σερ Τζωv Χάρτιγκ, πρoχώρησε στις απoφάσεις τoυ κι' άvαψε τo πράσιvo φως για τov απαγχovισµό τoυς. Τoυς µελλoθαvάτoυς απoχαιρέτησε και πάλι o ιερέας τωv Κεvτρικώv Φυλακώv Παπαvτώvης Ερωτoκρίτoυ, πoυ περιέγραψε ως εξής τις τελευταίες τoυς στιγµές: "Τoυς είπα, για vα τoυς εµψυχώσω, ότι έπρεπε vα µιµηθoύv τoυς µάρτυρες της Εκκλησίας, oι oπoίoι ήσαv έτoιµoι vα πεθάvoυv για vα εισέλθoυv vωρίτερα στη Βασιλεία τωv Ουραvώv και τoυς αvέφερα τo παράδειγµα τoυ Iγvατίoυ τoυ Θεoσόφoυ, o oπoίoς έγιvε βoρά τωv θηρίωv στo αµφιθέατρo της Ρώµης. Τoυς κάλεσα vα µε πλησιάσoυv, κι αφoύ τoυς έψαλα τov ύµvo της Αvάστασης ασπάστηκαv τo Iερό Ευαγγέλιo και τo χέρι µoυ. Τoυς ασπάστηκα έvα, έvα χωριστά. Αυτoί στη συvέχεια ασπάστηκαv o έvας τov άλλo και χώρισαv". ίπλα στo κελλί τωv τριώv vέωv βρισκόταv o επίσης θαvατoπoιvίτης Χρυσόστoµoς Παvαγή (η πoιvή τoυ µετατράπηκε αργότερα σε ισόβια δεσµά) o oπoίoς αφηγήθηκε σύµφωvα µε τηv " Κυπριακή Θύελλα" τoυ Σπύρoυ Παπαγεωργίoυ: " Ο Υπoδιευθυvτής τωv Φυλακώv άvoιξε τo κελλί, πέρασε τις χειρoπέδες στα χέρια τoυ Πατάτσoυ και µας έφερε στo διάδρoµo για vα τov απoχαιρετήσoυµε. Τov είδαµε vα βγαίvει από τo κελλί τoυ αγέρωχoς, γαλήvιoς και πλησιάζovτας µας vα χαµoγελά. εv µπoρoύσαµε vα κρύψoυµε τη συγκίvηση µας κι όσo πρoσπαθoύσαµε vα επιβληθoύµε στov εαυτό µας, πιo 2
πoλύ βoυρκώvαvε τα µάτια µας. - Γιατί κάvετε έτσι µας λέγει. Εγώ voιώθω χαρά, γιατί πηγαίvω κovτά στo Θεό. Από εκεί ψηλά θα σας βλέπω και θα πρoσεύχoµαι για σας, για τηv Κύπρo, για τηv Ελλάδα µας. Μη φoβάστε. Οι Αγγλoι θα µας πάρoυv τo σώµα, αλλά πoτέ δεv θα µπoρέσoυv vα µας σκoτώσoυv τηv ψυχή, τηv ιδέα. Εvα, έvα µας φίλησε και µας έδωσε από έvα θρησκευτικό βιβλίo. Νoιώσαµε αvατριχίλα όταv τov αφήσαµε στα κελιά τoυ θαvάτoυ µόvo. Οι άλλoι δ o, oι Ζάκoς και Μιχαήλ, µας φώvαζαv: - Μη φoβάστε, είµαστε oι τελευταίoι πoυ θα εκτελέσoυv και γρήγoρα θα δείτε τη γαλαvόλεκη vα κυµατίζει στηv Κύπρo µας. Βγαίvαvε από τη µεγάλη πόρτα µε τα κεφάλια γυρισµέvα πρoς τα πίσω και βλέπαµε τα χέρια τoυς πoυ τα κιvoύσαv χαιρετώvτας µας. Κάτω από τo φακό τoυ µπλόκ-8 είδα τo χέρι τoυ Χαρίλαoυ Μιχαήλ vα κρατά έvα κόκκιvo γαρύφαλλo και vα κoυvά τo χέρι αργά". Εvώ oι τρεις vέoι oδηγoύvταv πρoς τηv αγχόvη, oι άλλoι κατάδικoι τoυς φώvαζαv εµψυχώvovτάς τoυς: "Αδέλφια, θάρρoς, oι Ελληvες δεv φoβoύvται τo θάvατo, τov εξευτελίζoυv". Κι o Πατάτσoς τoυς απαvτoύσε: "Αδέλφια για σας, o θάvατoς δεv µας φoβίζει. Απόψε θα εvωθoύµε µε τo Θεό. Ζήτω η Ελλάδα". Σε λίγo η καταπακτή άvoιγε για vα δεχθεί τα σώµατα τωv τριώv vέωv...τoυς έθαψαv κι αυτoύς στα Φυλακισµέvα Μvήµατα, στις Κεvτρικές Φυλακές. BIΟΓΡΑΦIΚΑ Ο ΧΑΡIΛΑΟΣ ΜIΧΑΗΛ γεvvήθηκε στη Γαληvή στις 9 Φεβρoυραρίoυ 1935. Ηταv o δεύτερoς γιoς της εξαµελoύς oικoγέvειας τoυ Μιχαήλ και της Αφρoδίτης Θεoχάρη. Ο πατέρας τoυ εργαζόταv στo Μεταλλείo Ξερoύ και έτσι o Χαρίλαoς σαv τέλειωσε τo σχoλείo µπήκε 3
µηχαvικός στo εργoστάσιo της Κυπριακής Μεταλλευτικής εταιρείας στo Ξερό. Εκεί γvώρισε και τov Αvδρέα Ζάκo από τη Λεύκα πoυ ήταv υπάλληλoς στα γραφεία της εταιρείας και έγιvαv αχώριστoι φίλoι µέχρι πoυ o Ζάκoς βγήκε αvτάρτης σαv πληρoφoρήθηκε ότι τov καταζητoύσε η Αστυvoµία. Στις 17 Νoεµβρίoυ 1955 o Χαρίλαoς Μιχαήλ απoχαιρέτισε τη µητέρα τoυ και βγήκε στo αvτάρτικo για vα συvεvωθεί µε τo φίλo τoυ Αvδρέα Ζάκo. Συvελήφθη στη µάχη τωv Σόλωv κovτά στo Μερσιvάκι στις 15 εκεµβρίoυ και καταδικάστηκε σε θάvατo. Μέσα στo κελλί τoυ µελλoθαvάτoυ στις 7 Αυγoύστoυ έγραφε στoυς γovείς τoυ: Αγαπητoί µoυ γovείς, Οταv θα διαβάζετε τo γράµµα µoυ αυτό εγώ θα έχω σβήσει για πάvτα από τη ζωή. Μηv voµίσετε όµως ότι αυτό µε λυπεί. Απεvαvτίας επειδή γvωρίζω για πoιo σκoπό θα εκτελεστώ αισθάvoµαι τov εαυτό µoυ ισχυρό και γαλήvιo και είµαι έτoιµoς vα τα αvτιµετωπίσω όλα µε αφάvταστη ψυχραιµία. Τι κι αv ζήσω 50 και 60 χρόvια, πάλι θα πεθάvω και µάλιστα άδoξα. εv θέλω vα λυπάστε καθόλoυ για µέvα. Εχετε πoλλά παιδιά και δεv πρέπει vα λυπηθείτε πoυ θα θυσιάσετε έvα για τη λευτεριά της Κύπρoυ µας. Τις ατέλειωτες ώρες µoυ τις περvώ διαβάζovτας θρησκευτικά βιβλία και τραγoυδώvτας εθvικά τραγoύδια. Ας µη µε κoλακεύει η µητέρα µoυ ότι θα ζήσω και θα ξεvάρθω στo σπίτι της γιατί έχω κι' όλας δώσει τηv ψυχή µoυ στoυς oυραvoύς. Ζήσετε ευτυχισµέvoι µε τα άλλα µoυ αδέλφια και o παvτoδύvαµoς Θεός θα σας δίvει κoυράγιo για vα αvτέξετε σ όλες τις δoκιµασίες πoυ σας περιµέvoυv. Λυπoύµαι πoυ θ' αφήσω πίσω µoυ αγαπηµέvα µoυ πρόσωπα. Τι vα γίvει όµως αφoύ ήταv θέληµα θεoύ vα µε χάσετε. 4
Αυτά έχω vα σας γράψω. Κλείω δε τo γράµµα µoυ µε τov τελευταίo θερµό µoυ ασπασµό και µε τηv ψυχή όπως πoλύ σύvτoµα απoκτήσoυµε εκείvo για τo oπoίo εγώ πεθαίvω. Με άπειρη αγάπη Ο γιoς σας Χαρίλαoς Μιχαήλ IΑKΩΒΟΣ ΠΑΤΑΤΣΟΣ Ο Iάκωβoς Πατάτσoς γεvvήθηκε στη Λευκωσία τηv 1η Ioυλίoυ 1934. Βαθειά θρησκευόµεvoς o Πατάτσoς χαρακτηρίστηκε από πoλλoυς ως o Αγιoς τoυ Αγώvα της ΕΟΚΑ. Πήρε µέρoς σε µια από τις απoστoλές της ΕΟΚΑ στις 23 Απριλίoυ 1956 κατά τηv εκτέλεση εvός Τoύρκoυ. Ο Πατάτσoς καταδικάστηκε σε θάvατo και απαγχovίστηκε στις 9 Αυγoύστoυ µαζί µε τoυς Αvδρεά Ζάκo και Χαρίλαo Μιχαήλ. Η περίπτωση τoυ Iάκωβoυ Πατάτσoυ µoιάζει µε εκείvη τoυ Μιχαλάκη Καραoλή. Οπως o Καραoλής καταδικάσηκε για µια εκτέλεση πoυ δεv έκαvε, τo ίδιo συvέβη και µε τov Πατάτσo. Οπως γράφει o Γιάvης Σπαvός στo βιβλίo τoυ "ΕΟΚΑ, έτσι πoλεµoύσαv oι Ελληvες", 1996, σελ 375: "Η ΕΟΚΑ είχε πληρoφoρίες για τηv πρoδoτική στάση κάπoιoυ αστυvoµικoύ ovόµατι Κόδρoυ, o oπoίoς για λόγoυς πρoσωπικής ασφάλειας διέµεvε στov αστυvoµικό σταθµό Σαραγίoυ, στo άvτρo τoυ Σπέσιαλ Μπραvτς. Ο ιγεvής διέταξε τηv εκτέλεση τoυ Κόδρoυ και η απoστoλή αvατέθηκε στo Γιώργo Παλαιoλόγo. Σύvτρoφoς τoυ θα ήταv o Iάκωβoς Πατάτσoς πoυ γvώριζε τov Κόδρo και θα τov έδειχvε στov Παλαιoλόγo. Ο Παλαιoλόγoς ήταv τo ψευδώvηµo τoυ Γιώργoυ Νικoλάoυ. 5
Οι δυo αγωvιστές στάθηκαv στηv γωvιά της πλατείας Σαραγίoυ απέvαvτι από τηv τράπεζα και περίµεvαv, ακoυµπώvτας στα πoδήλατα τoυς. Είδαv τov Κόδρo vα βγαίvει από τov αστυvoµικό σταθµό, vα διασχίζει τo δρόµo και vα πρoχωρεί στo εστιατόριo πoυ συvήθιζε vα γευµατίζει. Τov ακoλoύθησαv πoδηλατώvτας. Κρατoύσαv δυo πιστόλια "Μπερέττα". Ο Κόδρoς είχε στρίψει σε έvα δρoµάκι αδιέξoδo. Ο Παλαιoλόγoς έκριvε πως δεv έπρεπε vα µπoυv στo δρoµάκι για vα χτυπήσoυv εκείvη τη στιγµή γιατί θά'ταv δύσκoλη η διαφυγή. Γι' αυτό και φώvαξε στov Πατάτσo: - Οχι εδώ. Στo µεταξύ, o Πατάτσoς αvέσυρε τo πιστόλι τoυ και πυρoβόλησε πάvω από τo κεφάλι τoυ Παλαιoλόγoυ πρoς τηv κατεύθυvση τoυ στόχoυ. Ευθύς µετά τov πυρoβoλισµό, αφηγείται o Γιώργoς Παλαιoλόγoς, o Πατάτσoς έπεσε από τo πoδήλατo, τoυ έπεσε και τo πιστόλι. Τ' άφησε και τα δυo, πιστόλι και πoδήλατo στo δρόµo. Οι δυo φίλoι έστριψαv στo στεvό πoυ oδηγoύσε πρoς τov Αγιo Λoυκά. Εvας τoύρκoς πoυ τoυς ακoλoύθησε, είδε άoπλo τov Iάκωβo και τov άρπαξε από πίσω από τo λαιµό. Ο Πατάτσoς φώvαξε: - Γιώργo σώσε µε. Ο Παλαιoλόγoς τράβηξε τo πιστόλι τoυ, o Τoύρκoς χρησιµoπoίησε τov Πατάτσo ασπίδα. Τότε o εκτελεστής πήδηξε, πυρoβόλησε τov τoύρκo µια φoρά στo κεφάλι και µια στo στήθoς και τov ξάπλωσε στo δρόµo. Οπως αvαφέρει o Παλαιoλόγoς υπέδειξε στov Πατάτσo vα τρέξoυv σε διαφoρετικές κατευθύvσεις. Είπε στov Iάκωβo vα πρoχωρήσει πρoς τα ελληvικά σπίτια, πρoς τov Αγιo Λoυκά. Εκείvη τη στιγµή τoύρκoι και τoυρκάλλες βγήκαv από τα σπίτια τoυς. Εvας τoύρκoς πέταξε τo πoδήλατo τoυ εvαvτίov τoυ ΠΑλαιoλόγoυ πoυ 6
φωvάζovτας στo σύvτρoφό τoυ vα τρέξει κατόρθωσε vα διαφύγει. Φαίvεται πως o Πατάτσoς καθυστέρησε για κάπoιo λόγo vα τρέξει. Περικυκλώθηκε από τoυρκάλες και Τoύρκoυς πoυ τov συvέλαβαv και δέρvovτας τov, τov παρέδωσαv στoυς Αγγλoυς, στηv αστυvoµια. Τα βασαvιστήρια τoυ Iακωβoυ Πατάτσoυ ήταv φoβερά. Υπεστη τα πάvδειvα για vα µαρτυρήσει πoιoς ήταv o σύvτρoφoς τoυ, αγωvιστής πoυ εκτέλεσε τov τoύρκo. Μα o Πατάτσoς δεv µίλησε. Οι Αγγλoι ήξεραv πως o Πατάτσoς δεv πυρoβόλησε τo θύµα. Αλλωστε τo πιστόλι τoυ βρέθηκε στo πρoηγoύµεvo στεvό. Κι' όµως εvώ ήξεραv πως ήταv αθώoς τov καταδίκασαv σε θάvατo. Ούτε και τότε µιλησε o Iάκωβoς Πατάτσoς, δεv µίλησε oύτε σαv βρέθηκε µπρoστά στηv αγχόvη (9 Αυγoύστoυ 1956). Τo ηθικό τoυ µεγαλείo απoδείχθηκε άφθαστo, αvυπέρβλητo. Οσo για τo Γιώργo Παλαιoλόγo, βγήκε στo αvτάρτικo. Οπως αvαφέρει o ίδιoς ζήτησε από τo ιγεvή έγκριση vα παραδεχθεί και vα oµoλoγήσει µε επιστoλή ότι o ίδιoς εκτέλεσε τov τoύρκo και ότι o Πατάτσoς ήταv αθώoς, µα o αρχηγός δεv τo επέτρεψε, επισηµαίvovτας ότι δεv υπήρχε λόγoς vα χαθεί ακόµα έvας αγωvιστής". ΑΝ ΡΕΑΣ ΖΑΚΟΣ Ο Αδρέας Ζάκoς γεvvήθηκε στη Λιvoύ στις 28 Νoεµβρίoυ 1931. Εργάστηκε στo Μεταλλείo Ξερoύ και αvέπτυξε πλoύσια δράση στη Λεύκα όπoυ έγιvε Πρόεδρoς τoυ Αθλητικoύ Συλλόγoυ Ελλήvωv Λεύκας. Αργότερα πρωτoστάτησε στη συvέvωση τωv σωµατείωv της Λεύκας και τoυ Ξερoύ και τη σύµπηξη της Περιφερειακής Οµoσπovδίας Σoλέας. Συvελήφθη στη µάχη τωv Σόλωv παρά τo Μερσιvάκι στις 15 εκεµβρίoυ µαζί µε τov Αvδρέα Ζάκo. 7
Στη µάχη αυτή σκoτώθηκε o Χαράλαµπoς Μoύσκoς. Πριv απαγχovιστεί στις 9 Αυγoύστoυ 1956 µαζί µε τo Χαρίλαo Μιχαήλ και τov Iάκωβo Παστάτσo ζήτησε σαv τελευταία επιθυµία vα ακoύσει τηv ηρωϊκή συµφωvία τoυ Μπεττόβεv. 8