Τα «µονοπάτια» του Σκιρώνειου Κέντρου Κηφισιάς Μάρι Πολυχρονοπούλου 1, Νίκη Αρχοντάκη 2 1. Πρόεδρος Ζωγράφος Σκιρώνειο Μουσείο Πολυχρονόπουλου skironio@otenet.gr 2. Γενική Γραµµατέας Συντηρήτρια Αρχ/των και Έργων Τέχνης Σκιρώνειο Μουσείο Πολυχρονόπουλου nikuarx@gmail.com ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ιδιαιτερότητα της µορφής του Σκιρώνειου Κέντρου Κηφισιάς, το γεγονός δηλαδή ότι πρόκειται για Πάρκο Σύγχρονης Γλυπτικής, υπαγορεύει τον κύριο στόχο των εκπαιδευτικών του προγραµµάτων, δηλαδή τον συνδυασµό αισθητικής και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Καλούµε τα παιδιά να γνωρίσουν την περιβαλλοντική τέχνη προχωρώντας στα «µονοπάτια» 1) α. των Πολιτισµών, β. των Σύγχρονων Υλικών 2) α. του Περιβάλλοντος, β. των Αντιθέσεων του Μαρµάρου 3) α. των Επιστηµών & της Αρχιτεκτονικής, β. της Συνύπαρξης των Υλικών Μελετώντας την εννοιολογική σηµασία ενός περιβαλλοντικού έργου το παιδί θα συνειδητοποιήσει την αµφίρροπη σχέση της τέχνης µε το περιβάλλον και κατ επέκταση θα προβληµατιστεί για την σηµασία που έχει η φύση, το δέντρο στη δηµιουργία, τη ζωή, τον άνθρωπο. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ Περιβαλλοντική τέχνη, σύγχρονη γλυπτική, ελαιώνας ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΚΙΡΩΝΕΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΟΛΥΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ Το Σκιρώνειο πήρε το όνοµά του από τις Σκιρωνίδες Πέτρες, παραθαλάσσια περιοχή γνωστή από την αρχαιότητα µε αυτό το όνοµα (η σηµερινή Κακιά Σκάλα). Βρίσκεται στο 50 ο χιλ. της Παλιάς Εθνικής Οδού Αθηνών Κορίνθου, 6 χιλιόµετρα µετά τα Μέγαρα. Είναι το πιο στενό σηµείο σε όλη τη διαδροµή από την Αθήνα προς την Κόρινθο, όπου ο δρόµος περνάει ανάµεσα από το βουνό µε τα απόκρηµνα βράχια και τη θάλασσα. Στον µοναδικό λοιπόν δρόµο που κατά την αρχαιότητα συνέδεε την Αθήνα µε την Κόρινθο, σύµφωνα µε την µυθολογία, ζούσαν πολλοί ληστές όπως για παράδειγµα ο Σκίρωνας. Εδώ γεννήθηκε ο µύθος του Θησέα που ελευθέρωσε την περιοχή αυτή από τον ληστή Σκίρωνα, ο οποίος ανάγκαζε τους περαστικούς να του πλένουν τα πόδια. Μόλις εκείνοι έσκυβαν µπροστά τους ο Σκίρωνας µε µια κλοτσιά τους έριχνε στη θάλασσα όπου γίνονταν τροφή για µια τεράστια χελώνα. Ο Θησέας τον γκρέµισε από τα βράχια µε τον ίδιο τρόπο. Το όνοµα Σκιρώνειο έδωσε ο δηµιουργός του, γλύπτης Κώστας Πολυχρονόπουλος, στο εργαστήρι του, όταν το έκτιζε χώρο δουλειάς µαζί και καταφύγιο στα σκοτεινά χρόνια της δικτατορίας (1967 1974). Όταν ο ίδιος έφυγε από τη ζωή, στις 21 Μαΐου 1975, η σύντροφός του Μάρι Πολυχρονοπούλου συγκέντρωσε στο χώρο αυτό το έργο του, ζωγραφικό, χαρακτικό και γλυπτικό και εγκαινίασε το 1976 το Σκιρώνειο Μουσείο Πολυχρονόπουλου, έναν χώρο αφιερωµένο από τους ιδρυτές τους στους νέους. Όραµα και των δύο ήταν να φέρουν σε επαφή τους νέους ανθρώπους µε την τέχνη σε σχέση µε το περιβάλλον. Μέσα στη ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 352
φύση και σε µια συµβολική απόσταση από την «καθηµερινότητα» της καλλιτεχνικής κίνησης, το Σκιρώνειο αντιπροσωπεύει σήµερα ένα φυσικό και πνευµατικό πνεύµονα για τον κόσµο της τέχνης. Ανάµεσα στα βράχια και το πράσινο και σ επαφή µε τη θάλασσα, ο καλλιτέχνης έχει τη δυνατότητα να ζήσει τη διαδικασία της σύλληψης και δηµιουργίας του έργου του µέσα από µια διαφορετική εµπειρία µε τη φύση. Το ιοικητικό Συµβούλιο του Σκιρώνειου Μουσείου Πολυχρονόπουλου, κοινωφελές Ίδρυµα (από το 1983), αποφάσισε το 1985 να διαθέσει στους καλλιτέχνες και στο κοινό ακόµη µια περιοχή µέσα στη φύση, σε πλησιέστερη απόσταση από την Αθήνα, στην Κηφισιά., δηµιουργώντας το Σκιρώνειο Κέντρο Κηφισιάς Πάρκο Σύγχρονης Γλυπτικής. Μέσα σε ελαιώνα 9.500τ.µ. µε αιωνόβια δέντρα (ελιές, φλαµουριές, ροδιές, φοινικιές, κυπαρίσσια, πεύκα), Έλληνες και ξένοι γλύπτες από όλες σχεδόν τις Hπείρους έστησαν τα έργα τους εµπνευσµένοι από αυτό το αυθεντικό κοµµάτι της κηφισιώτικης φύσης. Εδώ εκτίθεται η συλλογή του Ιδρύµατος. Το υπαίθριο αυτό µουσείο έχει σαν σκοπό του να δώσει στους επισκέπτες τη δυνατότητα να ευαισθητοποιηθούν για το περιβάλλον συγκεκριµένα, και όχι ως αφηρηµένη έννοια, που δεν τους αφορά και να εντάξουν την τέχνη στην δική τους καθηµερινότητα συνδυάζοντας τα δυο αυτά στοιχεία, περιβάλλον και τέχνη, που βρίσκονται σπάνια σε πόλεις όπως η Αθήνα. Ο ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΣΚΙΡΩΝΕΙΟΥ Μαθητές παρακολουθούν εκπαιδευτικό πρόγραµµα γύρω από την σχέση της γλυπτικής µε το φυσικό περιβάλλον και το σεβασµό του ανθρώπου προς την Τέχνη και τη Φύση. Τα παιδιά συζητούν µε την ερµηνεύτρια του προγράµµατος, καθισµένα ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 353
στον κύκλο που ενώνει τους ανθρώπους και που σχηµατίζεται από τούβλα, ελαιόδεντρο και µάρµαρο, έργο του Ιάπωνα γλύπτη Tetsuo Harada, 1987, µε τίτλο «Ειρήνη και φιλία στον Κόσµο» Στην εποχή µας όλο και περισσότερο γίνεται αισθητή η ανάγκη να διευρυνθεί ο ρόλος του Μουσείου. Το Μουσείο παύει να είναι ο στατικός εκθεσιακός χώρος που έχουµε συνηθίσει και µετατρέπεται σε τόπο έρευνας και διαλόγου, δηµιουργίας και ψυχαγωγίας, που µας καλεί να τον πλησιάσουµε περισσότερο. Το Ίδρυµα «Σκιρώνειο Μουσείο Πολυχρονόπουλου», Μουσείο Σύγχρονής Τέχνης, επιθυµώντας να συµβάλλει σε αυτήν την ιδέα, οργανώνει από το 1995 µια σειρά εκπαιδευτικών προγραµµάτων, που έχουν ως στόχους : 1. να βοηθήσουν τους µαθητές να εξοικειωθούν µε το περιβαλλοντικό έργο τέχνης και τη σύγχρονη γλυπτική µέσα σε ένα υπαίθριο µουσειακό χώρο. 2. να καταστήσουν την επίσκεψη στο Μουσείο µια ευχάριστη και δηµιουργική εµπειρία, απόλυτα προσαρµοσµένη στα ενδιαφέροντα, στο γνωστικό επίπεδο και την ψυχοκινητική ανάπτυξη της κάθε ηλικίας. 3. να δώσουν τα ερεθίσµατα ώστε να εξελιχθούν οι ικανότητες των µαθητών για έρευνα, κριτική παρατήρηση και κατανόηση των εκθεµάτων, ενεργοποιώντας τη φαντασία και την µνήµη τους. 4. να αναπτύξουν περιβαλλοντική συνείδηση καθώς επίσης και τις δηµιουργικές ικανότητες, µε τη βοήθεια εικαστικών δραστηριοτήτων. 5. να εφοδιάσουν τους µαθητές µε τρόπους προσέγγισης της τέχνης που θα µπορούν να εφαρµόσουν από µόνοι τους σε επόµενες επισκέψεις σε ανάλογους εκθεσιακούς χώρους. Εικαστική δραστηριότητα από την έκθεση «Τραγούδι για τον πλανήτη µας µε χρώµατα 1999». ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 354
Οι ειδικές δραστηριότητες που προβλέπονται δίνουν στα παιδιά τη δυνατότητα να κινηθούν ελεύθερα στο χώρο, να παρατηρήσουν και να ερευνήσουν ό,τι τους ελκύει το ενδιαφέρον, να δηµιουργήσουν τη δίκή τους εικαστική πρόταση. Η ιδιαιτερότητα της µορφής του Σκιρώνειου Κέντρου Κηφισιάς, το γεγονός δηλαδή ότι πρόκειται για Πάρκο Σύγχρονης Γλυπτικής, υπαγορεύει τον κύριο στόχο των εκπαιδευτικών του προγραµµάτων δηλαδή τον συνδυασµό αισθητικής και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Αναλυτικότερα Ευαισθητοποιεί τα παιδιά ως προς τη σύνδεση του έργου τέχνης µε το δέντρο Τα προβληµατίζει για το πώς µπορούν να συνδυαστούν οι αισθητικές παρεµβάσεις του ανθρώπου µε το φυσικό περιβάλλον Τα βοηθάει να συνειδητοποιήσουν την αλληλένδετη σχέση που υπάρχει ανάµεσα στη φύση και στα γλυπτά του Σκιρώνειου. Καλλιεργεί το σεβασµό του ανθρώπου προς το περιβάλλον και τη φύση. Ανάµεσα σε άλλες εικαστικές δραστηριότητες, χρησιµοποιούν τον πηλό, βασικό υλικό της γλυπτικής και δίνοντας µορφή στην άµορφη µάζα, ενεργοποιούν τη φαντασία τους, φτιάχνουν το δικό τους έργο, νιώθουν τη χαρά της έκφρασης και της δηµιουργίας. Εικαστική δραστηριότητα µε πηλό Γενικότερα στο Πάρκο Γλυπτικής του Σκιρώνειου ο επισκέπτης προβληµατίζεται για το πώς ο καλλιτέχνης παρεµβαίνει στη φύση και για το πώς ένα δέντρο ή ένας χώρος συγκεκριµένος τον συγκινεί και τον εµπνέει να δηµιουργήσει τη γλυπτική του σύνθεση. Συνειδητοποιεί πώς το δέντρο µπορεί να συµβάλλει στην έµπνευση, στην ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 355
εκτέλεση και ολοκλήρωση ενός έργου τέχνης. Έτσι, πέρα από την αισθητική καλλιέργεια των παιδιών, ενισχύεται και η περιβαλλοντική τους συνείδηση. ΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΟΥ ΣΚΙΡΩΝΕΙΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΚΗΦΙΣΙΑΣ Η συλλογή του Ιδρύµατος Σκιρώνειο Μουσείου Πολυχρονόπουλου εµπλουτίζεται κατά διαστήµατα µε καινούρια έργα. Έτσι νέα κίνητρα δηµιουργούνται για τα παιδιά. Για να βοηθήσουµε τα µεγαλύτερα παιδιά να εξερευνήσουν το Πάρκο γλυπτικής δηµιουργήσαµε τα «µονοπάτια». Στα «µονοπάτια» αυτά µας οδήγησαν τα ίδια τα γλυπτά και η µεταξύ τους σχέση. Ο τρόπος µε τον οποίο ο καλλιτέχνης έχει στήσει το γλυπτό σε συνάρτηση µε τα δέντρα, τα υλικά που χρησιµοποίησε, η σχέση των υλικών µε τα δέντρα, ο τίτλος που ο γλύπτης έχει δώσει στο γλυπτό του είναι στοιχεία που ενώνουν τα γλυπτά του κάθε µονοπατιού και βοηθούν το παιδί να κρίνει και να συµπεράνει. Κάθε οµάδα παιδιών µελετάει δύο µονοπάτια, ένα µε φιλοσοφικό προσανατολισµό και ένα µε τεχνικό. Στο πρώτο προβληµατίζεται µε την εννοιολογική υπόσταση του έργου, ενώ µε βάση το δεύτερο µονοπάτι τα παιδιά γνωρίζουν τα υλικά, τις τεχνικές κατεργασίας τους, την ιστορία τους. Η προσέγγιση όλων των θεµάτων γίνεται σε σχέση µε την αλληλεπίδραση του ανθρώπου µε τη φύση, των υλικών µε το περιβάλλον. Καλούµε τα παιδιά να γνωρίσουν την περιβαλλοντική τέχνη προχωρώντας στα «µονοπάτια» 1. α. των Πολιτισµών, β. των Σύγχρονων Υλικών 2. α. του Περιβάλλοντος, β. της Συνύπαρξης των Υλικών 3. α. των Επιστηµών & της Αρχιτεκτονικής, β. των Αντιθέσεων του Μαρµάρου 1) Η γνωριµία µε τους πολιτισµούς της γης είναι η κεντρική ιδέα στο πρώτο µονοπάτι. Tα γλυπτά προσδιορίζουν τους σταθµούς σ ένα νοερό ταξίδι στις ηπείρους. Τα παιδιά θα ερευνήσουν τους πολιτισµούς µε όχηµα την τέχνη µέσα στο περιβάλλον. Σταθµοί είναι οι 5 ήπειροι και οι πολιτισµοί τους. Θα ταξιδέψουν στην Ευρώπη, στην Ασία, στην Εγγύς Ανατολή, στην Άπω Ανατολή, στην Αµερική και θα προσπαθήσουν να προσεγγίσουν τη µορφή και το περιεχόµενο του γλυπτού µέσω του πολιτισµικού περιβάλλοντος από όπου έχει τις ρίζες του ο καλλιτέχνης - δηµιουργός. Θα µιλήσουµε επίσης για τα σύγχρονα υλικά (υλικά του αστικού περιβάλλοντος σε µια νέα διάσταση) που σηµατοδοτούν τις κατασκευές της εποχής µας. Θα αναλύσουµε τη σχέση της τέχνης µε τις επιρροές της φύσης πάνω στα υλικά και των υλικών στο περιβάλλον. 2) Μιλάµε για την τέχνη µέσα στο περιβάλλον. Στο µονοπάτι αυτό δίνεται η ευκαιρία της άµεσης επαφής του παιδιού, τόσο µε την τέχνη, όσο και µε τη φύση. Η τέχνη λειτουργεί σαν κρίκος σύνδεσης µε την αλήθεια της φύσης και το µυστήριο της ζωής. Θα δούµε πως η ελιά, που µε τον καρπό και το λάδι της αποτελεί την πηγή ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 356
ζωής για τις µεσογειακές χώρες, έγινε και πηγή έµπνευσης και δηµιουργίας του καλλιτέχνη. Παράλληλα τα παιδιά θα συναντήσουν ορυκτά και βιοµηχανικά υλικά σε συνδυασµό µερικές φορές µε φυσικά στοιχεία, όπως δέντρα και ξύλο. Αντιπροσωπευτικό µονοπάτι της τέχνης των τελευταίων αιώνων όπου χαρακτηρίζεται από τη συνύπαρξη διαφορετικών υλικών: µάρµαρο, σίδηρος, ασήµι, µέταλλο, ξύλο, γυαλί, πολυεστέρας, τσιµέντο, φυτά και ελαιόδεντρα. Θα έχουν την ευκαιρία να µελετήσουν τα υλικά σε πλήρη αρµονία µεταξύ τους και την αλληλεπίδρασή τους µε τα δέντρα του ελαιώνα. 3) Ο τρίτος κύκλος είναι η αρχιτεκτονική και οι επιστήµες. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας, η εξήγηση και η µεταφορά γεωµετρικών υποθηκών που, από την αρχαιότητα αναγνωρίζονται στη γλυπτική, είναι οι βασικές προϋποθέσεις για την έκφραση της σύγχρονης εικαστικής έκφρασης. Ταυτόχρονα όµως τα παιδιά εξερευνώντας το µονοπάτι αυτό διεισδύουν στη γνώση γύρω από τον κόσµο. Η γνώση αυτή οδηγεί στην ανάπτυξη ενός καινούριου συναισθήµατος, µια κοινής συνείδησης και ενός βαθύ σεβασµού για τη φύση. Αυτό που κάποτε ήταν µια ενστικτώδης σχέση, αποτέλεσµα του θαυµασµού και της έκπληξης µπροστά στις δυνάµεις της φύσης, τώρα µέσα από την γνώση και την συναίσθηση του σύµπαντος τείνει να αναπτύξει το συναίσθηµα ενοποίησης των ανθρώπων γύρω από ένα κοινό αγαθό, τη φύση, το περιβάλλον, το δέντρο. Στο τελευταίο µονοπάτι µας απασχολεί ένα ορυκτό για το οποίο σαν Έλληνες είµαστε περήφανοι: το µάρµαρο. Η Ελλάδα είναι πλούσια σε ποικιλίες µαρµάρων. Χαρακτηριστικά, το λευκό Πεντελικό και το γκρίζο του Κοκκιναρά, τα µαύρα µάρµαρα της Μάνης, τα κόκκινα της Επιδαύρου, τα πράσινα της Τήνου, ο αλάβαστρος της Κρήτης, το λευκό της Πάρου και της Καβάλας κ.α. Στα γλυπτά του Σκιρώνειου βρίσκουµε το υλικό αυτό, όπως εξορύχτηκε από τη φύση, άλλοτε ακατέργαστο και άλλοτε κατεργασµένο. Μαθητές λυκείου συµµετέχουν σε εκπαιδευτικό πρόγραµµα. Βρίσκονται µπροστά στο έργο του γλύπτη Ευάγγελου Μουστάκα στην 9 η ιεθνή Biennale του 1996. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 357
Επιπλέον τα παιδιά παρατηρώντας την συνύπαρξη, την σύνδεση των γλυπτών µε τα δέντρα, τα σχήµατα, τα µεγέθη, τους όγκους συνειδητοποιούν τι σηµαίνει η «ισορροπία στη φύση». Αντιλαµβάνονται ότι το περιβάλλον διέπεται από κάποιους κανόνες που διαφυλάσσουν την οµαλή ροή της ζωής, των στοιχείων που την συνθέτουν. Όταν κάποιος, συνήθως ο άνθρωπος, διαταράσσει τους κανόνες αυτούς χάνεται η ισορροπία αυτή που εξασφαλίζει την υγιή ζωή πάνω στον πλανήτη µας. Εποµένως, µελετώντας την εννοιολογική σηµασία ενός περιβαλλοντικού έργου το παιδί θα συνειδητοποιήσει την αµφίρροπη σχέση της τέχνης µε το περιβάλλον και κατ επέκταση θα προβληµατιστεί για την σηµασία που έχει η φύση, το δέντρο στη δηµιουργία, τη ζωή, τον άνθρωπο. Έτσι τα παιδιά ταυτόχρονα µαθαίνουν και καλλιεργούν την περιβαλλοντική τους συνείδηση. Στόχος µας είναι στο άµεσο µέλλον να µπορούµε να οδηγήσουµε τα παιδιά στα µονοπάτια και του Σκιρώνειου Μουσείου. Εκεί θα δουν πως ένας γλύπτης, ο ίδιος ο ιδρυτής του µουσείου, ο Κώστας Πολυχρονόπουλος, µε σεβασµό στη φύση δηµιούργησε ένα αρχιτεκτόνηµα γλυπτό και τοποθέτησε ο ίδιος τα γλυπτά του έτσι ώστε εκτός από την εννοιολογική τους σηµασία να υπογραµµίζουν τη σηµασία της θάλασσας, του ήλιου, των δέντρων, της γης. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 358