ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΛΑΝΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΑΡΧΙΣΜΟ

Transcript

1 ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΛΑΝΑΣ ΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΑΡΧΙΣΜΟ 1

2 2

3 Το θέµα µας είναι ο Αναρχισµός. Τι είναι ο Αναρχισµός; Μια διδασκαλία για την πολιτική. Σαν πολιτική διδασκαλία διαθέτει απόψεις για το πολιτικό πρόβληµα, για τον τρόπο µε τον οποίο διαχειρίζονται οι άνθρωποι τις αντιπαλότητες και τα κοινά τους συµφέροντα. Αλλά η απάντηση που µόλις δόθηκε δεν φωτίζει παρά µόνον σχηµατικά το ερώτηµά µας. Σαν να ρωτάµε τι είναι αυτό που κρατάει ένας συνάνθρωπός µας και να µας απαντά πως είναι ένας καρπός. Αυτό βέβαια το υποπτευόταν το ίδιο µας το βλέµµα. Καθένας µπορεί να ξεχωρίσει -να υποπτευθεί έστωαν το πιο άγνωστό του αντικείµενο είναι καρπός ή ένα ξερό κλαδί. Αυτό που ζητάµε να µάθουµε σε τέτοιες περιπτώσεις είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά του αντικειµένου που µπορούµε να τοποθετήσουµε ανάµεσα στις γνώσεις µας, ώστε να κρίνουµε την αξία του και να το συσχετίσουµε µε τις ανάγκες µας. Ρωτώντας, λοιπόν, τι είναι Αναρχισµός, ζητάµε να πληροφορηθούµε όλα εκείνα τα στοιχεία που θα µας επιτρέψουν να σχηµατίσουµε µια στοχαστική -και όχι µια περιστασιακή- γνώ- µη για την αξία του. Θέλουµε να µάθουµε πράγµατα ουσιαστικά γι αυτόν. Τι τον ξεχωρίζει από τις άλλες πολιτικές διδασκαλίες. Οι πληροφορίες για την ουσία ενός πράγµατος, συνήθως µας γενούν την επιθυµία να διασφαλίσουµε πως αυτά που µάθαµε είναι οπωσδήποτε σωστά, πως ανταποκρίνονται στην πραγµατικότητα, δηλαδή. Και η απαίτηση αυτή µας κάνει ήδη στοχαστικούς ανθρώπους. 3

4 Τις περισσότερες φορές, όλα όσα θα µπορούσαµε να µάθουµε για κάτι, βρίσκονται σε αλλεπάλληλα στρώµατα µέσα του και µέσα στην ιδέα που έχουµε γι αυτό. Σαν να λέµε πως το να θέτουµε ουσιαστικά ερωτήµατα µοιάζει κάπως µε το να ξεφλουδίζουµε ένα κρεµµύδι, προκειµένου να το γνωρίσουµε. Κάθε φορά που αρχίζουµε να ξεφλουδίζουµε ένα στρώµα, το ρωτάµε περιµένοντας πως θα βρούµε πίσω του την απάντηση. Φυσικά, πρόκειται για µια µεταφορά. Αλλά τέτοιου είδους µεταφορές είναι πολύ συνηθισµένες στη θεωρία των επιστηµών. Ονοµάζονται επιστηµολογικά παραδείγµατα και βάζουν την ποίηση από το παράθυρο του οίκου του ορθού λόγου, επειδή δεν τολµούν να τη βάλουν από την πόρτα. Οι φιλόσοφοι, οι κοινωνιολόγοι, οι πολιτικοί επιστήµονες και οι οικονοµολόγοι, συνήθως αρχίζουν την σταδιοδροµία τους γράφοντας ένα µικρό ή µεγάλο µελέτηµα, στο οποίο χρησιµοποιούν τον φορµαλισµό της επιστήµης τους: αυστηρά καθορισµένες έννοιες -πολλές φορές διατυπωµένες µε όλες της προδιαγραφές της µαθηµατικής λογικής- και συστηµατική εφαρµογή του λογικού συµπερασµού. Όταν τελειώσουν µε αυτή τη δουλειά και θελήσουν να µιλήσουν για τα πράγµατα, τα όντα, τις σχέσεις των όντων και τις καταστάσεις στις οποίες εµπλέκονται, εγκαταλείπουν τον ακαδηµαϊκό φορµαλισµό και αρχίζουν τον πραγµατικό αγώνα του στοχασµού. Επινοούν επιστηµολογικά παραδείγµατα δηµιουργώντας µεταφορές. Μια τέτοια µεταφορά είναι η περιγραφή του υλικού που συνιστά τη συνείδηση κάθε υποκειµένου µε το ηφαιστειακό µάγµα. Θυµούνται τον φορµαλισµό της επιστήµης τους µόνον όταν κάποιος ερασιτέχνης επιχειρήσει να τοποθετηθεί επί των ζητηµάτων, τα οποία υποτίθεται πως βρίσκονται στην αποκλειστική δικαιοδοσία τους. Τότε αραδιάζουν ένα σωρό συλλογισµούς σαν ψαροκόκαλα πεταµένα στα σκουπίδια από µέρες. Σχεδόν πάντα καταφέρνουν να γελοιοποιηθούν. Αλλά για να εξισορροπήσουν την πικρή αίσθηση της ήττας, κραυγάζουν πως οι ερασιτέχνες απλοποιούν εγκληµατικά τα θέµατα που απαιτούν λεπτή και προσεκτική σκέψη. Όµως, ας ασχοληθούµε εµείς µε το κρεµµύδι µας, αφού µπορεί να µας χρησιµεύσει πολύ περισσότερο από οποιονδήποτε 4

5 φορµαλισµό. Στο τέλος-τέλος έχει κάτι κοινό µε τον Αναρχισµό: αυτό αναπτύσσεται από έναν σπόρο, που τρέφεται µε την ενέργεια της γης και του ουρανού και εκείνος αναπτύχθηκε, από µιαν ιδέα, που τράφηκε µε την ενέργεια της κοινωνίας και των προσδοκιών της. Το κρεµµύδι, λοιπόν, καλύπτεται από µια λεπτή φλούδα, η οποία είναι αρκετά στεγνή πριν ο βολβός βγει από το χώµα. Κάτω από αυτή την φλούδα υπάρχουν αλλεπάλληλα περιτυλίγµατα τρυφερής, λευκής ή ελαφρά ρόδινης, σάρκας µε καυστικό χυµό, τα οποία µικραίνουν όσο πλησιάζουν τον πυρήνα. Εκεί βρίσκεται ένα τρυφερός βλαστός σαν αδράχτι, σχεδόν πάντα πράσινος και χωρίς τα έντονα χαρακτηριστικά του χυµού των στρωµάτων. Το µικρό αυτό αδράχτι παρουσιάζει την εικόνα ενός βλαστού, που είναι έτοιµος να υψωθεί, να πετάξει φύλλα και να δηµιουργήσει ένα ακόµα κρεµµύδι. Μπροστά σε ένα τέτοιο θέαµα, δεν γίνεται να µην θυµηθούµε τι λέει το µανιφέστο της αλχηµείας, ο Σµαράγδινος Πίνακας του Ερµή: «Αυτό που είναι επάνω είναι από αυτό που είναι κάτω, και αυτό που είναι κάτω είναι από αυτό που είναι πάνω, και δουλεύουν για τα θαύµατα του ενός». Πραγµατικά, αντικρίζοντας τον πυρήνα του κρεµµυδιού, βρισκόµαστε µπροστά σε αυτό που ήταν να γίνει κρεµµύδι, µπροστά σε αυτό που ήταν να είναι το κρεµµύδι. Ε- τούτο ο Αριστοτέλης το λέει ουσία: το τι και πώς ενός πράγµατος. Τι; Ο βλαστός ενός φυτού που θα γίνει ένα κρεµµύδι. Πώς; Με αλλεπάλληλα στρώµατα, µέχρι και την εξωτερική επιφάνειά του. Ύστερα, µπορούµε να παρατηρήσουµε κάποια άλλα χαρακτηριστικά του τρόπου µε τον οποίον είναι µέσα στον κόσµο που είµαστε κι εµείς το κρεµµύδι. Η εξωτερική φλούδα όσο και ο πράσινος πυρήνας δεν έχουν το κατεξοχήν χαρακτηριστικό που αποδίδουµε στο κρεµµύδι: τον καυστικό χυµό και την τρυφερή σάρκα. Σκοπός του πρώτου είναι να διαφυλάξει ζωντανή τη δυνατότητα της γένεσης ενός κρεµµυδιού -µε πρώτο το ήδη διαµορφωµένο κρεµµύδι- και σκοπός του δεύτερου να διασφαλίσει τη συγκράτηση όλων όσων χαρακτηρίζουν τον βολβό. Χωρίς αυτά µπορούµε να φανταστούµε το αντικείµενο που βρίσκεται µπροστά µας, αλλά µόνο µε αυτά µπορούµε να το έχουµε µπροστά µας. εν αποτελούν µόνο µέρη, αλλά συστατικά στοι- 5

6 χεία της ύπαρξής του. Μόνο γνωρίζοντάς τα µπορούµε να έχου- µε ολοκληρωµένη ιδέα για το κρεµµύδι, να ξέρουµε όλα όσα µπορούµε να περιµένουµε από αυτό και κυρίως- πώς µοιραζό- µαστε µαζί του το γεγονός της ύπαρξής µας µέσα στον κόσµο. Επιπλέον, όποιο στρώµα του κρεµµυδιού, όποιο κοµµάτι του στρώµατος κι αν πάρουµε, θα έχουµε την αίσθηση πως πρόκειται για κρεµµύδι. Η οσµή, η γεύση, το χρώµα -αν έχουµε αρκετή πείρα- µας πληροφορούν πως έχουµε να κάνουµε µε αυτόν τον βολβό. Σαν να λέµε πως η τελική απόφαση για την ταυτότητα του κρεµµυδιού είναι δική µας. Πριν τον δούµε, πριν συνδεθού- µε µαζί του, κοιτάζοντάς τον, µυρίζοντάς τον, τρώγοντάς τον, ξεφλουδίζοντάς τον, ο βολβός αυτός απλά είναι, όπως κι εµείς απλά είµαστε µέσα στον κόσµο. Το µόνο πράγµα που µπορούµε να πούµε για το κρεµµύδι και για εµάς είναι πως είµαστε, πως έχουµε την ιδιότητα, που δεν µπορούµε ν αποβάλουµε από την στιγµή που γεννιόµαστε παρά µόνο µε τον θάνατο και την αποσύνθεση. Από την στιγµή που θα ανασάνουµε για πρώτη φορά, κάθε λειτουργία του σώµατός µας φωνάζει πως είµαστε. Πρόκειται για µια διάχυτη αίσθηση, την οποία οι φιλόσοφοι δεν έ- χουν καταφέρει παρά να υποβιβάσουν σε ένα αξίωµα. Συχνά, µπερδεύονται και τότε καταφεύγουν στο µαθηµατικό «υπάρχειν», για να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις των στοχαστικών αυτοµατισµών τους. Αυτό που δείχνει το ρήµα είµαι δεν µπορεί να αποσπαστεί από το υποκείµενο που το δηλώνει. Ή µάλλον είναι η βασική προϋπόθεση για να µπορέσει ένα υποκείµενο να πει είµαι ή δεν είµαι. Ωστόσο, η αίσθηση αυτή δεν µας ανήκει ολοκληρωτικά, δεν είναι µια αίσθηση που την έχουµε µόνο ε- πειδή αισθανόµαστε το σώµα µας. Το γεγονός πως µέσω των αισθήσεων διαπιστώνουµε την ύπαρξη του κόσµου: των αντικειµένων και των γεγονότων σε πολλά εκ των οποίων συµµετέχουµε- έχει την ίδια σηµασία µε τα εσωτερικά ερεθίσµατα. Γεννιόµαστε σε έναν κόσµο, ο οποίος µας περιµένει µε οργανω- µένους τρόπους αντίληψης των αντικειµένων, τρόπους επεξεργασίας των αισθηµάτων µας και τρόπους συµπεριφοράς. Τον κόσµο αυτόν δεν µπορούµε να τον ξεχωρίσουµε από τα αισθή- µατα που µας προκαλεί. εν µπορούµε να αµφισβητήσουµε την 6

7 ύπαρξή του, δίχως ν αµφισβητήσουµε την ύπαρξή µας και την ύπαρξη των οµοίων µας. Σαν υποκείµενα, λοιπόν, σαν άτοµα που σκέπτονται και ε- νεργούν, αποτελούµε µια σχέση µε τον κόσµο. εν είµαστε ά- τοµα απέναντι στον κόσµο, αλλά µια σχέση µε τον κόσµο. Ό,τι κι αν πούµε για την ύπαρξη ή όχι του κόσµου, απλά επιβεβαιώνει την ύπαρξή του και την ύπαρξή µας. Αυτό σηµαίνει πως ό- ταν ο κόσµος µας ικανοποιεί, µας ικανοποιεί η σχέση µας µαζί του, και όταν δεν µας ικανοποιεί, νιώθουµε πως ο κόσµος µας είναι ξένος δηλαδή δεν µπορούµε να αποκαταστήσουµε µια φυσική σχέση µαζί του. Γιατί, βέβαια, το γενικό -οντολογικό όπως λέει η φιλοσοφία, όταν την απασχολεί η ιδιότητα της ύ- παρξης, που µοιράζονται τα πράγµατα- πρότυπο της αρχικής, θεµελιώδους σχέσης κόσµου-υποκειµένου, δεν φτάνει για να εξηγήσουµε τις σκέψεις, τα αισθήµατα, τις επιθυµίες, τις αποφάσεις και τις πράξεις των ανθρώπων. Οι άνθρωποι -όπως και τα πράγµατα- δεν είναι µόνο υπάρχουν. Αυτό σηµαίνει πως βρίσκονται πάντα σε κάποια κατάσταση µέσα στον κόσµο, συµβάλλουν σε διαδικασίες, προκαλούν γεγονότα ή δέχονται τις συνέπειές τους. Άρα, η σχέση του ανθρώπου µε τον κόσµο έχει δύο στρώµατα, τα οποία του δίνουν την αίσθηση πως είναι κάτι και όχι τίποτα. Το ένα στρώµα αφορά το είναι του σε ένα µυστηριώδες σύµπαν, και το άλλο στρώµα αφορά στην ύπαρξή του µέσα σε έναν σχετικά κατανοητό κόσµο. Το είναι του θεωρείται κάτι τόσο αυτονόητο, που µόνον όταν αναγκαστεί να σταµατήσει και να σκεφτεί το νόηµά του, ταράζεται, γιατί δεν µπορεί να βρει λέξεις ή σκέψεις ώστε να πει κάτι γι αυτό. Η ύπαρξή του είναι αυτονόητη, βέβαια, αλλά συνδέει τον κόσµο µαζί του µε πολλούς τρόπους. Οι περισσότεροι από αυτούς τους τρόπους αναπτύσσονται ενώ προσπαθεί να ικανοποιήσει θεµελιώδεις α- νάγκες: να τραφεί, να αναπαραχθεί, να αποφύγει το βλαπτικό και να απολαύσει το ωφέλιµο και -κυρίως- να παραµείνει ζωντανός, αφού αυτό αποτελεί ριζική προϋπόθεση για όλα τα άλλα. Συνήθως, οι άνθρωποι κρίνουν την ύπαρξή τους και την ύ- παρξη του κόσµου ως διαφορετικά πράγµατα. Πιστεύουν πως ο 7

8 κόσµος υπάρχει απέναντί τους, πως µπορούν να πεθάνουν και ο κόσµος να συνεχίσει να υπάρχει πράγµα που είναι αλήθεια, αλλά µια αλήθεια γι αυτούς που είναι ζωντανοί και σχετιζόµενοι µε τον κόσµο. Η πίστη του ανθρώπου πως ο κόσµος υπάρχει άσχετα µε αυτόν, οφείλεται στο γεγονός πως δεν ικανοποιεί πάντα τις ανάγκες του. Του αποδίδει, λοιπόν, µιαν ύπαρξη µε τα ίδια χαρακτηριστικά. Ο κόσµος µπορεί να επιθυµεί αυτό ή εκείνο, µπορεί να ενδιαφέρεται ή να αδιαφορεί κτλ. Η µεγαλύτερη πηγή, όµως, του αισθήµατος πως ο κόσµος µπορεί να είναι φιλικός ή όχι µε την ύπαρξή µας είναι το γεγονός πως δεν υπάρχου- µε µόνο εµείς, αλλά και άλλοι πολλοί, µε ανάλογες ανάγκες. Έτσι, σχηµατίζουµε οµάδες στο εσωτερικό της αγέλης µας και προσπαθούµε να ικανοποιήσουµε τις ανάγκες µας. Οι συγκρούσεις είναι τόσο συνηθισµένες όσο και οι συµµαχίες ή συνεργασίες. Ως εκ τούτου, ο άνθρωπος βιώνει πρωτογενώς το αδιαµφισβήτητο για τη συνείδησή του γεγονός της ύπαρξης ως θετικότητα και ως αρνητικότητα, ως ζωή και ως θάνατο. Αυτό ακριβώς το βίωµα είναι που τον κλονίζει και τον οδηγεί στο ερώτηµα για το είναι του και το είναι του κόσµου. Στην πραγ- µατικότητα δεν έχει άλλον τρόπο για να θέσει το ερώτηµά του από τον τρόπο µε τον οποίο θα ρωτούσε για κάθε άλλο πράγµα. Ρωτάει και πριν ρωτήσει έχει κατά νου µια ποθητή απάντηση. Γνωρίζει πολλά πράγµατα ώστε να ρωτήσει όπως θα ρωτούσε ένα βρέφος αν µπορούσε να χειριστεί µε άνεση την γλώσσα των γονιών του. Όταν ρωτάει, λοιπόν, για το είναι του και το είναι του κόσµου, θέλει να µάθει πώς σχετίζονται µε τον ίδιον, τι µπορεί να κάνει µε αυτά, πώς µπορεί να τα χρησιµοποιήσει για να ζήσει ευτυχισµένος και όχι δυστυχισµένος. Σταµατάµε εδώ αυτήν την γνωσιολογική περιπλάνηση και λέµε πως σκοπεύουµε να θέσουµε και να προσπαθήσουµε µιαν απάντηση στο ερώτηµα τι είναι Αναρχισµός, µε τον ίδιο τρόπο που ρωτάει κάποιος τι είναι ένα κρεµµύδι και µε τον ίδιο τρόπο µε τον οποίο ρωτάει κάποιος τι είναι το είναι. Ρωτώντας, θέλου- µε να µάθουµε πώς σχετίζεται µε εµάς και τι µπορούµε να κάνουµε µε αυτόν για να ζήσουµε ευτυχισµένοι και όχι δυστυχι- 8

9 σµένοι. Κι ακόµα σκοπεύουµε να «ξεφλουδίζουµε» σιγά-σιγά τα στρώµατα των δεδοµένων, ελπίζοντας πως θα πλησιάσουµε τον πυρήνα του. Τι είναι Αναρχισµός, λοιπόν; Είπαµε στην αρχή πως είναι µια διδασκαλία για την πολιτική. Μια διδασκαλία: µια θεωρία, δηλαδή. Αλλά είναι προτιµότερο να µιλάµε για διδασκαλία, α- φού µε τη λέξη αυτή χρωµατίζουµε κάπως ιδιαίτερα µια θεωρία: την αντιλαµβανόµαστε όχι σαν ένα άκαµπτο σύστηµα, αλλά σαν κάτι ουσιαστικότερο, ευέλικτο, ελεύθερο από τα δεσµά της τυπικής λογικής. Όµως δεν είναι πάντα έτσι δεν είναι όλες οι θεωρίες άκαµπτες ούτε όλες οι διδασκαλίες ευέλικτες. Υπάρχει µια προκατάληψη που συνδέει τη θεωρία µε την εξουσία και τη λογική µε τον νόµο. Ωστόσο, µια διδασκαλία µπορεί κάλλιστα να είναι άκαµπτη, να θέλει να εξουσιάσει αυτόν που την κατέχει και να στηρίζεται σε παραλογισµούς στους οποίους ο στοχαστής έφτασε από δρόµους λογικούς. Μια τέτοια διδασκαλία είναι ο κινεζικός Κοµφουκιανισµός, ο οποίος συνάγει το παράλογο συ- µπέρασµα πως οι απόψεις των γεροντότερων είναι πάντα πιο σωστές -και άρα η κοινωνική ζωή πρέπει να ρυθµίζεται σύµφωνα µε αυτές- από τη λογική πρόταση πως οι νέοι πρέπει να σέβονται τους γεροντότερους και ιδίως τους γονείς τους. Ο σεβασµός προς τους γεροντότερους δεν έχει να κάνει µε την ορθότητα των απόψεών τους, αλλά µε τη διάθεση του νέου να τους τιµήσει, επειδή -σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο- τον κράτησαν στη ζωή όταν δεν ήταν ικανός να ζήσει µόνος του, τον προφύλαξαν από τους κινδύνους, τον µόρφωσαν, του έµαθαν κάποια τέχνη και γενικά τον προετοίµασαν για τον αγώνα της ζωής. Από την άλλη, µια θεωρία µπορεί να είναι αρκετά ευέλικτη, όπως συµβαίνει µε τις σύγχρονες θεωρίες για το κοινωνικό φαντασιακό. Οι θεωρίες αποτελούνται από προτάσεις που εξηγούν φαινόµενα ή οµάδες φαινοµένων. Εξηγούν: εντοπίζουν και διατυπώνουν σταθερές -αν όχι αυστηρά λογικές- σχέσεις ανάµεσα στους συντελεστές ενός φαινοµένου ή ανάµεσα σε φαινόµενα. Σκοπός αυτής της πνευµατικής δραστηριότητας είναι η πρόβλεψη των φαινοµένων. Οι άνθρωποι κάνουν θεωρία, για να ξέρουν 9

10 τι µπορούν να περιµένουν από το περιβάλλον και τους εαυτούς τους, και πως µπορούν ακόµα-ακόµα να προκαλέσουν τα θετικά φαινόµενα και να εµποδίσουν τα αρνητικά. Όµως η πρόβλεψη δεν είναι ο µόνος σκοπός της θεωρίας. Σύµφωνα µε τη σύγχρονη άποψη για την επιστήµη, οι θεωρίες είναι εργαλεία. Φυσικά, οι θεωρίες µπορούν να χρησιµοποιηθούν σαν εργαλεία. Αλλά υπάρχει µια παρατήρηση του Αριστοτέλη την οποία δεν µπορούµε να παραβλέψουµε. Οι άνθρωποι, λέει, ευχαριστιούνται να µαθαίνουν. εν χρειάζεται να χρησιµεύει σε κάτι µια θεωρία για να ευχαριστεί τον στοχαστή. Η ίδια η σύγχρονη θεωρία της γνώσης επισηµαίνει πως µια θεωρητική κατασκευή δεν χρειάζεται να ανταποκρίνεται στην πραγµατικότητα. Αν οι προτάσεις που την αποτελούν συνδέονται µεταξύ τους λογικά µπορούµε να µιλάµε για µια καλή θεωρία. Αν, τώρα, ανταποκρίνεται στην πραγµατικότητα, µπορούµε να µιλάµε για µια θεωρία µε νόηµα. Άρα υπάρχουν και θεωρίες χωρίς νόηµα. Αυτό δεν είναι λογοπαίγνιο. Πραγµατικά, αν η ατοµική θεωρία είναι ένα εργαλείο, τότε είναι ένα θανάσιµο εργαλείο και οι άνθρωποι πρέπει να την αποκηρύξουν ως επικίνδυνη. Αλλά η ατοµική θεωρία δεν είναι ένα εργαλείο αν δεν το επιδιώξουν οι επιχειρηµατίες της πολε- µικής βιοµηχανίας. Είναι ένα κοµµάτι γνώσης. εν έχει νόηµα να απελευθερώσουµε την τροµακτική ατοµική ενέργεια, µόνο και µόνο επειδή γνωρίζουµε την ύπαρξή της. Επίσης γνωρίζου- µε πως τα πυροβόλα όπλα στέλνουν ατσάλινες ατράκτους στο σώµα των άλλων, µε αποτέλεσµα να προκαλέσουν τον θάνατο. Αλλά δεν χρειάζεται να σκοτώσουµε για να ευχαριστηθούµε από την γνώση της βαλλιστικής και της χειρουργικής. Ο Αναρχισµός, λοιπόν, είναι µια θεωρία που δεν θεωρεί τι- µητικό να αποτελεί εργαλείο. Θέλει, ωστόσο, να ερµηνεύσει και να προβλέψει φαινόµενα, ώστε να παρέµβει στις εξελίξεις, που τον απασχολούν. Απέναντι στη λογική στέκεται µε ιδιαίτερο τρόπο. Στην ουσία, ο Αναρχισµός είναι ορθολογική θεωρία. εν λέµε: ορθολογιστική, γιατί δεν θέλουµε να τον συνδέσουµε µε το φιλοσοφικό ρεύµα που θεοποιεί τη λογική, δίνοντάς της θέση απόλυτου κυρίαρχου στην ανθρώπινη σκέψη. Ορθολογιστική είναι η θεωρία του Descartes, σύµφωνα µε την οποία οι άνθρω- 10

11 ποι µπορούν να συνάγουν την ύπαρξή τους από το γεγονός πως σκέπτονται λογικά. Ωστόσο, οι ψυχοπαθείς δεν σκέπτονται πάντα λογικά, κι όµως διαθέτουν το αίσθηµα πως υπάρχουν. Η ορθολογικότητα του Αναρχισµού συνίσταται στην εφαρµογή των κανόνων της λογικής. Τόσο οι γνωστικές προϋποθέσεις όσο και οι προτάσεις του πρέπει απαραιτήτως να βρίσκονται σε συµφωνία µε την άµεση, φυσική αίσθηση της πραγµατικότητας. Η συγκεκριµένη αρχή, η οποία διακρίνει τον Αναρχισµό από τις άλλες θεωρίες, έχει δεχθεί πολλές φορές τα πυρά της ολιγαρχίας του πνεύµατος. Αν και δεν ισχυρίζεται ακριβώς την άποψη των αρχαίων σοφιστών, σύµφωνα µε την οποία ορθό είναι αυτό που αποφασίζουν οι άνθρωποι για σωστό, ο Αναρχισµός έχει επανειληµµένως κατηγορηθεί για σχετικισµό. Έχει, δηλαδή, φορτωθεί εντελώς παράλογα την κατηγορία πως δεν αναγνωρίζει καµία αλήθεια και καµία αρχή. Κι όµως, οι αναρχικοί στοχαστές πάντα αµφισβητούσαν αυτό που ονοµάζουµε «κοινή γνώµη», διότι γνώριζαν καλά πως είναι προϊόν ιδεολογικής διαστροφής του ευθύ και ευφυούς τρόπου µε τον οποίο οι άνθρωποι, από την ίδια τους τη φύση, αντιλαµβάνονται και εξηγούν τα φαινό- µενα. Μπορεί η ανθρώπινη συνείδηση να είναι ένα µείγµα επιθετικότητας και επιθυµίας για συνεργασία, µπορεί τα συναισθή- µατα να εµποδίζουν συχνά τις διαδικασίες των λογικών συµπερασµών, αλλά είναι βέβαιο πως στηρίζεται σε ένα ζωτικό στρώµα, το οποίο κρίνει τον κόσµο από την σκοπιά της επιβίωσης, της ικανοποίησης, της αναπαραγωγής και εν τέλει της ευτυχίας. Είναι παράλογο να λέµε πως οι άνθρωποι δεν ξέρουν πιο είναι το καλό τους. Και είναι παράλογο να λέµε πως ένα ζώο που δεν µπορεί να επιβιώσει µόνο του δεν ξέρει τι σηµαίνει «κοινό συµφέρον». Αυτές οι δύο προτάσεις δεν είναι αρχές ούτε µε την έννοια της τυπικής λογικής ούτε µε την έννοια της νοµικής κατοχύρωσής τους. Είναι αξίες. Η αλήθεια τους δεν προκύπτει αποκλειστικά από τη συµφωνία τους µε την πραγµατικότητα, αλλά κυρίως από την αξία που έχουν για τους ανθρώπους. Αξίζουν τον χαρακτηρισµό «αληθείς» και αξίζει να συµφωνούν µε την πραγµατικότητα, γιατί σέβονται το θεµελιώδες χαρακτη- 11

12 ριστικό του ανθρωπίνου είδους: την τάση προς την ευτυχία. Από την στιγµή που η πραγµατικότητα δεν είναι ένα αντικείµενο α- πέναντι στο ανθρώπινο υποκείµενο, αλλά µια σχέση τους, κάθε αξία µπορεί να γίνει αρχή. Ο άνθρωπος µπορεί να δηµιουργήσει την πραγµατικότητα, στον ίδιο βαθµό που τον δηµιουργεί εκείνη. Εξάλλου, το τµήµα της πραγµατικότητας που απασχολεί τον Αναρχισµό, είναι άµεσο αποτέλεσµα της ανθρώπινης δηµιουργικότητας, αφού ο Αναρχισµός είναι µια διδασκαλία για την πολιτική, και η πολιτική παράγεται από τους ανθρώπους. Μπορούµε να πούµε, όµως, πως γνωρίζουµε τι εν τέλει είναι πολιτική; Όλα όσα κάνουν οι πολιτικοί, θα απαντούσαν οι περισσότεροι άνθρωποι σε κάθε χώρα του κόσµου. Κι αν τους ζητούσαµε εξηγήσεις θα µας έλεγαν σίγουρα πως οι πολιτικοί είτε κυβερνούν είτε αντιπολιτεύονται την κυβέρνηση µεθοδεύουν τις κινήσεις τους ώστε να κερδίσουν δόξα και χρήµατα ή µόνο χρή- µατα, αφού συχνά η δόξα απαιτεί έναν ελάχιστο βαθµό εντιµότητας. Πιστεύουν, δηλαδή, πως οι πολιτικοί είναι άτιµοι, ψεύτες, κλέφτες. Και το πιστεύουν επειδή τους έχουν πιάσει να κάνουν ατιµίες, να ψεύδονται και να κλέβουν. Αν µπορούσαµε, όµως, να ρωτήσουµε «Τι είναι πολιτική;» έναν Αθηναίο τεχνίτη του 5ου αιώνα πριν από την αρχή της χρονολογίας µας, θα παίρναµε διαφορετική απάντηση. Ίσως µας έλεγε πως είναι όλα όσα πρέπει να κάνει για να µην τον εκµεταλλευτούν οι πλουσιότεροι και πιο µορφωµένοι. Αν τώρα ρωτούσαµε έναν σύγχρονο πανεπιστηµιακό δάσκαλο, θα µας έλεγε περίπου το ίδιο µε αυτό που θα µας έλεγε ένας φιλόσοφος του 5ου αιώνα, πως η πολιτική είναι η τέχνη που κάνει το άτοµο ενάρετο πολίτη και άνθρωπο. Αυτές οι απαντήσεις δεν ικανοποιούν, βέβαια, την επιθυµία µας να µάθουµε τι είναι πολιτική, αλλά περιέχουν αυτό που κυρίως είναι, µε τη µορφή του χειρότερου και του καλύτερου. υστυχώς απέχουµε πολύ από το σηµείο εκείνο όπου θα µπορούσε ένας πολίτης οποιουδήποτε µορφωτικού επιπέδου να δώσει µια ισορροπηµένη περιγραφή της πολιτικής. Θα εκφράσει τα παράπονα και τα όνειρά του, αφού η πολιτική είναι σήµερα άρρηκτα συνδεδεµένη αφενός µε την κοινωνική αθλιότητα και α- φετέρου µε τις ελπίδες για την οικοδόµηση µιας δικαιότερης 12

13 κοινωνίας. Το πρώτο δεν χρειάζεται απόδειξη. Η σηµερινή πολιτική δεν αξίζει τίποτα. Και οι σηµερινοί πολιτικοί είναι ανάξιοι. Ορισµένοι επειδή δεν θέλουν να κάνουν το καλό, και ορισµένοι επειδή δεν µπορούν αλλά επιµένουν να διατηρούν την ιδιότητα του πολιτικού άλλοι επειδή πιστεύουν πως κάνουν το καλό -πράγµα που σηµαίνει πως είναι ηλίθιοι και άρα ακατάλληλοι για τη διαχείριση των κοινών- και άλλοι επειδή κάνουν το κακό, εξυπηρετώντας τα συµφέροντά τους. Το δεύτερο είναι ψευδαίσθηση όταν αφορά στις υπάρχουσες µορφές πολιτικής. Εν πάση περιπτώσει, οι γεµάτες απελπισία ή ελπίδα απαντήσεις των πολιτών υπαινίσσονται πως η πολιτική είναι ένα σύνολο ενεργειών µε αντικείµενο τη ρύθµιση των κοινωνικών σχέσεων. Στην πραγµατικότητα, η λέξη πολιτική χρησιµοποιείται πρώτον για να περιγράψει το σύνολο των ενεργειών στις οποίες προβαίνουν οµάδες ανθρώπων, προκειµένου να συναποφασίσουν τους σταθερούς ή περιστασιακούς κανόνες της συµβίωσής τους δεύτερον, το σύνολο των κανόνων δράσης, που χρησιµοποιούν ά- τοµα ή οµάδες µε εµπειρία στις πολιτικές δοσοληψίες, και τρίτον το σύνολο των ενεργειών µιας κυβέρνησης. Μια τέταρτη χρήση διευρύνει τη σηµασία της πολιτικής σε µεγάλους κοινωνικούς οργανισµούς επιχειρήσεις, πανεπιστήµια, σύνδεσµοι, συνδικαλιστικές ενώσεις- το µέγεθος των οποίων δηµιουργεί υποοµάδες στο εσωτερικό τους, γεννώντας την ανάγκη µιας κεντρικής αρχής. Όπως όλοι γνωρίζουµε από την άµεση εµπειρία µας, οι άνθρωποι δεν µπορούµε να ζήσουµε καθένας ξεχωριστά. Ανήκου- µε στο είδος των αγελαίων ζώων. Στην πραγµατικότητα δεν µπορούµε καν να είµαστε άνθρωποι έξω από την αγέλη. Ένας λύκος µπορεί να µεγαλώσει µόνος του και να ζήσει επίσης µόνος του παρόλο που είναι ζώο αγελαίο. Θα αναπτύξει όλα τα χαρακτηριστικά του λύκου, θα υπάρχει µε τον τρόπο του λύκου. Εµείς είναι αδύνατον να επιβιώσουµε χωρίς την προστασία των γονέων µας. Μα και να συµβεί αυτό, δεν πρόκειται να αναπτύξουµε τα σηµαντικότερα ανθρώπινα χαρακτηριστικά: την επικοινωνία, που µας µαθαίνει την γλώσσα, για να οργανώσουµε τις πνευµατικές µας λειτουργίες. Θα είµαστε άγρια ζώα, δίχως 13

14 βασικά εργαλεία: νύχια και δόντια δυνατά, τρίχωµα και οξυµένες αισθήσεις για να αποφεύγουµε τις αντίξοες συνθήκες. Αν τώρα αποφασίσουµε να αποµονωθούµε σε ώριµη ηλικία, θα α- ντιµετωπίσουµε τις βασανιστικές ελλείψεις της επικοινωνίας, του έρωτα, της βοήθειας από κάποιον άλλον, του αισθήµατος της ασφάλειας και της δηµιουργίας. Ωστόσο κάποιοι άνθρωποι προτιµούν σε ώριµη ηλικία να αποµονωθούν και να εξετάσουν το περιεχόµενο και τις λειτουργίες της συνείδησής τους. Αλλά αυτή η περίοδος µπορεί να θεωρηθεί µόνον ως ένα διάλλειµα της κοινωνικής ζωής τους. Οι µοναχοί -διαφόρων θρησκειών- οι οποίοι αποσύρονται στην απόλυτη µοναξιά, δεν πιστεύουν πως είναι µόνοι επικοινωνούν µε πλάσµατα της φαντασίας τους ό- πως ο θεός, οι άγιοι και οι δαίµονες. Εξάλλου, η αποµόνωσή τους δεν είναι παρά µια προετοιµασία για κάποιο άλλο είδος αιώνιας ύπαρξης, στο πλευρού του θεού. Η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων αποδέχεται ως απόλυτα φυσική τη ζωή µέσα στην κοινωνία. Αφού, λοιπόν, οι άνθρωποι -ως κοινωνικά δηµιουργήµατα- µοιράζονται τη ζωή τους µε άλλους ανθρώπους, είναι αναγκασµένοι να µάθουν τρόπους συµπεριφοράς, οι οποίοι θα τους επιτρέψουν να διεκδικήσουν και ν αποκτήσουν αυτό που θεωρούν πως τους ανήκει από την κοινή υλική και πνευµατική περιουσία. Τους τρόπους αυτούς τους υπαγορεύουν αρχικά τα ένστικτά τους και αργότερα η συστηµατική εκπαίδευσή τους, µε βάση οργανωµένα συστήµατα απόψεων και κατάλληλων συµπεριφορών, τα οποία ονοµάζονται θεσµοί, αλλά και η επινοητικότητά τους. Αµέσως µόλις σχηµατίσουν κάποια αντίληψη της κοινωνικής διάρθρωσης, αντιλαµβάνονται πως ορισµένοι συνάνθρωποί τους έχουν τις ίδιες βλέψεις, συνήθειες και συµπεριφορές και ορισµένοι όχι. Και πάλι, αντιλαµβάνονται πως το κοινωνικό περιβάλλον αποτελείται από οµάδες ανθρώπων µε ίδιες βλέψεις, συνήθειες και συµπεριφορές και πως αυτές οι οµάδες συχνά συγκρούονται µεταξύ τους. Πολύ µετά, θα συνειδητοποιήσουν πως αντικείµενο των συγκρούσεων είναι η εξουσία. Γιατί, όµως, η εξουσία, αφού οι ανάγκες των ανθρώπων είναι ίδιες σε όλους: η τροφή, η στέγη, ο έρωτας, η αναπαραγωγή; Ασφαλώς, η κάλυψη στο µέγιστο βαθµό αυτών των 14

15 αναγκών θα έφερε τις πρώτες συγκρούσεις ανάµεσα στα µέλη των αρχαίων κοινωνιών. Η έλλειψη πόρων ικανών να καλύψουν τις ανάγκες όλων των µελών της κοινωνίας, τα οδηγεί σε συγκρούσεις. Αλλά και το πλεόνασµα πόρων γεννά συγκρούσεις. Στην πρώτη περίπτωση οι άνθρωποι οδηγούνται από τις ανάγκες µε τις οποίες τους προίκισε η φύση. Στη δεύτερη περίπτωση, έχουµε να κάνουµε µε µιαν ανάγκη που δηµιουργήθηκε µαζί µε τη δηµιουργία του πλεονάσµατος πόρων. Αυτό σηµαίνει πως οι ανάγκες των ανθρώπων -εκτός από τις θεµελιώδεις, εκείνες που καλύπτουν την οργανική, ζωική του όψη- δηµιουργούνται, εξελίσσονται και συχνά εξαφανίζονται. Οι σύγχρονοι θεωρητικοί του Marketing επιµένουν πως οι τεχνικές πωλήσεων δεν µπορούν να δηµιουργήσουν ανάγκες, αλλά αυτό δεν αληθεύει. Για τον άνθρωπο δεν ισχύει αυτό που ισχύει για τα υπόλοιπα ζώα πως, δηλαδή, οι ανάγκες του υπαγορεύονται µόνο από τις βιολογικές του λειτουργίες. Από την στιγµή που το βασικό χαρακτηριστικό µιας ανάγκης είναι πως η κάλυψή της αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την επιβίωση, πρέπει να έχει οριστεί τι ακριβώς λέµε όταν λέµε επιβίωση. Ένας άνθρωπος δεν µπορεί να επιβιώσει χωρίς τροφή, αλλά συχνά δεν µπορεί να επιβιώσει χωρίς την ανθρώπινη συντροφιά: µελαγχολεί, καταρρέει πρώτα ψυχικά, µετά σωµατικά και συχνά πεθαίνει µε δική του πρωτοβουλία ή µε πρωτοβουλία της φύσης. Σαν να λέµε πως ανάγκη είναι για τον άνθρωπο οτιδήποτε ο ίδιος έχει χαρακτηρίσει απαραίτητο για την επιβίωσή του και όχι µόνον ό,τι η φύση έχει ορίσει ως απαραίτητο. Η φύση του ανθρώπου λειτουργεί σαν ένα είδος θεµέλιου πάνω στο οποίο θα χτιστεί το ανθρώπινο ον, αυτό το υποκείµενο της δηµιουργίας και της καταστροφής. Το καθοριστικότερο χαρακτηριστικό αυτού του δηµιουργικού, αλλά και καταστροφικού όντος είναι η ικανότητα να επικοινωνεί µε τα όµοιά του όντα, χρησιµοποιώντας ένα πολύπλοκο αλλά αυστηρά δοµηµένο- σύστηµα σηµείων: την γλώσσα. Προϋπόθεση της γλώσσας είναι η ικανότητα της σηµείωσης και προϋπόθεση αυτής της ικανότητας, η ικανότητα αναγνώρισης ενός αντικειµένου σε ένα άλλο αντικείµενο. εν πρόκειται για 15

16 τον ψυχολογικό συνειρµό, ο οποίος χαρακτηρίζει επίσης τα ζώα. Πρόκειται για τη δηµιουργία ενός στοχαστικού όντος, µιας ιδέας, στη βάση του γεγονότος πως ένα αντικείµενο µπορεί να βρίσκεται στη θέση ενός άλλου αντικειµένου. Μια λέξη αποτελείται από έναν ήχο, ο οποίος βρίσκεται στη θέση µιας πνευµατικής εικόνας ή οποία βρίσκεται στη θέση ενός αντικει- µένου, που ανήκει στον κόσµο. Ο ήχος µαζί µε την πνευµατική εικόνα αποτελούν τη λέξη. Η πνευµατική εικόνα µαζί µε το φυσικό αντικείµενο αποτελούν αυτό που ονοµάζουµε ιδέα. Μια λέξη µπορεί να βρίσκεται κάλλιστα στη θέση µιας ιδέας. Γι αυτό µια λέξη µαζί µε µιαν ιδέα αποτελούν µιαν έννοια. Στη βάση όλων αυτών των αντικαταστάσεων και συνδυασµών βρίσκεται η ικανότητα της ταξινόµησης και πίσω από την ταξινόµηση, το στοιχειώδες γεγονός της διάκρισης ανάµεσα σε ένα αντικείµενο µε το οποίο δεν µπορείς να κάνεις τίποτα και σε ένα αντικείµενο µε το οποίο µπορείς να πετύχεις κάτι, µε ένα εργαλείο, δηλαδή. Φαίνεται λογικό να υποθέσουµε πως ο τρόπος µε τον οποίο είναι οργανωµένη η ανθρώπινη σκέψη και οι τρόποι µε τους ο- ποίους εκδηλώνεται είναι αποτέλεσµα της σύλληψης και της κατασκευής εργαλείων. Από την στιγµή που ο άνθρωπος πρέπει να καλύψει στοιχειώδεις ανάγκες, είναι φυσικό να ταξινοµήσει τα οργανικά και ανόργανα αντικείµενα τουλάχιστον σε δύο κατηγορίες: τα ωφέληµα και τα επιβλαβή. Αλλά η ταξινόµηση δεν µπορεί να στα- µατήσει εκεί, γιατί τα αντικείµενα δεν είναι µόνο ωφέληµα ή επιβλαβή είναι επίσης ευχάριστα και δυσάρεστα. Αλλά πολλά ευχάριστα αντικείµενα είναι επιβλαβή και πολλά δυσάρεστα ωφέληµα. Επιπλέον άλλα ευχάριστα και επιβλαβή αντικείµενα µπορούν να είναι γοητευτικά και άλλα απωθητικά στις συνέπειες της χρήσης τους. Οι άνθρωποι, στην πορεία της εξέλιξής τους, επέδειξαν µιαν εντυπωσιακή ικανότητα παραγωγής κατηγοριών κάτω από τις οποίες συγκέντρωναν τα φυσικά αντικεί- µενα. Επινόησαν κατηγορίες όπως το ιερό και το βέβηλο, το καλό και το κακό, το ορθό και το λανθασµένο, το ωραίο και το άσχηµο, το είναι και το µηδέν. Φυσικά, όλα αυτά τα πράγµατα είναι προϊόντα της σκέψης τους και ιδίως της ικανότητας να φα- 16

17 ντάζονται, να επεξεργάζονται τις παραστάσεις και τις εµπειρίες τους µε τρόπο που να δηµιουργούν συµβολικές παραστάσεις. Οι συµβολικές παραστάσεις αποτελούν το θεµέλιο των θεσµών, των κανόνων της συµβίωσης. Οι παλαιότεροι πολιτισµοί που γνωρίζουµε είναι βασισµένοι σε θεσµούς. Υποθέτουµε πως έ- φτασαν εκεί δηµιουργώντας µεθοδικά συµβολικές παραστάσεις του κόσµου, τις οποίες έθεσαν ως πλέον κατάλληλες για την ε- πιβίωσή τους. Η εξουσία, λοιπόν, είναι ένας τέτοιος θεσµός. Το ζήτηµα που έχουµε να αντιµετωπίσουµε εδώ αφορά στο ερώτηµα αν και σε ποιον βαθµό ο θεσµός της εξουσίας καλύπτει τις ανάγκες µιας κοινωνίας, µιας οποιασδήποτε κοινωνίας. Προφανώς, αν λάβουµε υπόψη µας τα διάφορα πολιτεύµατα που γνωρίζουµε, η εξουσία καλύπτει πάντα τις ανάγκες ενός µέρους του κοινωνικού συνόλου. εν είναι αυτό που αναρωτιόµαστε. Εµείς θέλου- µε να ξέρουµε αν η εξουσία ως εξουσία καλύπτει τις ανάγκες µιας κοινωνίας. Αν είναι επιτυχηµένος ή αποτυχηµένος θεσµός. Για ν απαντήσουµε σε αυτό το ερώτηµα, θα πρέπει να προσδιορίσουµε την ανάγκη που καλύπτει ή υποτίθεται πως καλύπτει. Όσο βαθιά κι αν κοιτάξουµε στην Ιστορία, αναζητώντας τις απόψεις των ανθρώπων για την εξουσία, θα συναντήσουµε το κράτος -που σηµαίνει δύναµη, ισχύς στα ελληνικά. Και θα το συναντήσουµε πάντα µαζί µε τη δύναµη των όπλων. Στην πραγµατικότητα, οι πρώτοι κρατικοί µηχανισµοί δεν ήταν τίποτα περισσότερο ή λιγότερο από στρατοί. Λογικό αφού η εξουσία προϋποθέτει την ισχύ. Και την προϋποθέτει επειδή χωρίζει τα µέλη µιας κοινωνίας σε εξουσιαστές και εξουσιαζόµενους. Ήδη στα οµηρικά έπη η σωµατική δύναµη αποτελεί το κατεξοχήν κριτήριο της εξουσίας. Οι Έλληνες βασιλιάδες είναι βασιλιάδες επειδή ξεπερνούν κάθε άλλον σε πολεµική δύναµη και τέχνη. Αν και δεν είναι λίγοι οι προβληµατισµοί που παρουσιάζονται στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια για τις βάσεις και τις λειτουργίες της εξουσίας, κανείς δεν τολµά ν αµφισβητήσει την εξουσία του βασιλιά, χωρίς να χαρακτηριστεί παράλογος, ανήθικος και συνεπώς κατάπτυστος. Πίσω από την εξουσία του ισχυρότερου και ικανότερου στη µάχη, βρίσκεται ο σεβασµός 17

18 στη σωµατική δύναµη. Το συναίσθηµα αυτό το συναντάµε σε όλα τα ζώα: το πιο δυνατό και πιο εντυπωσιακό στην εµφάνιση ηγείται των άλλων. Ωστόσο, στην περίπτωση του ανθρώπου είναι µάλλον εντελώς αδύνατο να λειτουργήσουν µε τρόπο αµιγή τα ζωικά χαρακτηριστικά. Από την στιγµή που ο άνθρωπος θα επιχειρήσει να συνδέσει δύο αντικείµενα ψυχικά ή υλικά- επινοεί έναν τρόπο διάκρισης ή ταύτισης, θέτοντας τις βάσεις ενός ολόκληρου ταξινοµικού συστήµατος. Κάθε τέτοιο ταξινοµικό σύστηµα γεννά ιδέες, συ- µπεριφορές, τεχνικές, µεθόδους επεξεργασίας δεδοµένων, και κυρίως αυτό- διατάσσει ή αναδιατάσσει την εικόνα του ανθρώπου για τον κόσµο, τους άλλους και τον εαυτό του. Στο εξής, το οικοδόµηµα αυτού του ταξινοµικού τρόπου θα υφίσταται ως παράγοντας της ζωής, ως µια καθοριστική παράδοση, ως ένα πρότυπο σκέψης και συµπεριφοράς. Σαν να λέµε πως µπορεί η εξουσία να προήλθε από την ανάγκη του κατόχου περισσοτέρων αγαθών να τα προστατεύσει ή από την ανάγκη του πιο δυνατού να σταθεροποιήσει τις ληστρικές επιδροµές του στα σπίτια εκείνων που είχαν πλεόνασµα αγαθών αλλά αν ο σεβασµός για τον πιο δυνατό ή η σύνδεση της δύναµης µε το ιερό αποτελούσαν ήδη παραδόσεις, µπορεί κάλλιστα ο θεσµός της εξουσίας να οικοδοµήθηκε µε αργές και πολύπλοκες διαδικασίες σύνδεσης των ιδεών της κυριαρχίας, της δύναµης, του ιερού και της οικογενειακής δοµής. εν είναι τυχαίο το γεγονός πως στα αρχαιότερα κείµενα, όπου συναντάµε την εξουσία, θεµέλιό της αποτελούν ο πατέρας ή η µητέρα. Στον Προµηθέα εσµώτη του Αισχύλου, το ζευγάρι Κράτος και Βία συνοδεύουν τον παραβάτη Προµηθέα και τον εκτελεστή της καταδίκης, Ήφαιστο, σε µια ερηµιά της Σκυθίας. Εκεί, ζητούν από τον «εκτελεστή» να δέσει τον καταδικασµένο σ έναν βράχο, επειδή παράκουσε τον πατέρα ία. Μια πινακίδα από τη Σουµερία τού 2350 πριν από την αρχή της χρονολογίας µας, ορίζει την έννοια της ελευθερίας ως «επιστροφή στη µητέρα». Αυτό που µπορούµε σίγουρα να πούµε για τη γέννηση του θεσµού της εξουσίας -του κράτους, δηλαδή- είναι πως διαµορφώθηκε στη βάση του πλούτου και στη βάση της ιερότητας της 18

19 δύναµης. Φυσικά, τα πραγµατικά γεγονότα θα ήταν ιδιαίτερα πολύπλοκα αλλ οπωσδήποτε, οι παράγοντες που κυρίως προσδιόρισαν την ιστορική διαµόρφωση της εξουσίας είναι η συσσώρευση πλούτου και η αγιοποίηση της δύναµης. Θα πρέπει να επισηµάνουµε πως ή άποψη του Karl Marx, σύµφωνα µε την οποία η συσσώρευση αγαθών προηγείται και η αγιοποίηση της δύναµης ακολουθεί ως παραπλανητική δικαιολόγηση της εξουσίας των κατόχων του πλούτου, είναι άκρως σχηµατική. Η αγιοποίηση της δύναµης ως σύστηµα ιδεών και συµπεριφορών, ε- πηρεάζει καθοριστικά τους τρόπους µε τους οποίους αξιοποιεί ο άνθρωπος τα φυσικά δεδοµένα και, συνεπώς την παραγωγή. Η ίδια η συσσώρευση αγαθών µπορεί κάλλιστα να εξαρτάται από τον τρόπο µε τον οποίον οι πρώτοι καλλιεργητές αντιµετώπιζαν το «πνεύµα» της γης. Συνεπώς, ενδέχεται η ιδέα της εξουσίας να προηγείται κατά κάποιον τρόπο της συσσώρευσης. Εξάλλου, ορισµένα πρόσωπα αγιοποιούνταν όχι µόνο λόγω της µεγάλης δύναµής τους, αλλά και λόγω των παράξενων αναπηριών που εµφάνιζαν. Το καθοριστικό για τη θεσµοθέτηση της εξουσίας και µάλιστα µε τη µορφή του οργανωµένου κράτους, δεν είναι ούτε η παράδοση της ανωτερότητας του κατόχου του πλούτου ούτε η παράδοση της ιερότητας της ισχύος. Ούτε η οικονοµία ούτε η θρησκεία, δηλαδή. Έπαιξαν πολύ σηµαντικό ρόλο, αλλά δεν καθόρισαν τη δηµιουργία του κράτους. Το κράτος υπήρξε προϊόν συµβιβασµού αντιµαχόµενων κοινωνικών οµάδων, οι οποίες δεν γνώριζαν κανέναν κανόνα στις συγκρούσεις τους, που είχαν αντικείµενο ό,τι σπάνιζε κάθε φορά. Σαν θεσµός, δηλαδή, ήταν αποτέλεσµα της προσπάθειας των κοινωνιών να περιορίσουν τις απώλειες από τις βίαιες συγκρούσεις των µελών τους. Έτσι ί- σως εξηγείται καλύτερα το γεγονός πως το κράτος είναι από µιας αρχής συνδεδεµένο µε τη βία, τη δύναµη και το ιερό. Οι αντιµαχόµενοι κατέφυγαν στην παράδοση του ιερού, αφού αυτή παρουσίαζε αρκετή γενικότητα, ώστε να συγκεντρώνει τον κοινό σεβασµό. Γι αυτό οι πρώτες αρχές επί των οποίων στηρίζονται τα άτυπα «κοινωνικά συµβόλαια» είναι αρχές σχετικές µε το ιερό. Εξάλλου, σε αρκετές περιπτώσεις, ο ίδιος ο κυβερνήτης 19

20 αντιµετωπιζόταν ως ιερό πρόσωπο κάτι που χαρακτήριζε ακό- µα και εξελιγµένα πολιτεύµατα όπως η ρωµαϊκή δηµοκρατία. Ύστερα, η βία ήταν απαραίτητη για να περιφρουρηθούν τέτοιου είδους συµφωνίες. Η βία, φυσικά, ήταν συγκεντρωµένη στους πιο δυνατούς, στους πολεµιστές. Αυτοί θα µπορούσαν να διαφυλάξουν τους όρους µιας κοινωνικής σύµβασης. Ο µύθος του Θησέα είναι χαρακτηριστικός της γένεσης ενός κράτους. Ο «ήρωας» γιος ενός αρχαϊκού βασιλιά, που κυβερνά έναν λαό χωρισµένο σε µεγάλες οικογένειες, αναγκάζεται να πραγµατοποιήσει ορισµένους άθλους, πριν αναλάβει την εξουσία. Τα τερατώδη πρόσωπα που εξοντώνει προβαίνουν σε ενέργειες συνηθισµένες σε οποιαδήποτε κοινωνία. Σκοτώνει αυτόν που διχάζει τους ανθρώπους (Σίνης), αυτόν που κλέβει τους µοναχικούς ταξιδιώτες (Περιφήτης), αυτόν που θέλει να προσαρµόσει ο- πωσδήποτε τους ανθρώπους στα µέτρα του (Προκρούστης), αυτόν που υποδουλώνει τους ανθρώπους και θεωρεί πως αφού τους χρησιµοποιήσει µπορεί να τους σκοτώσει (Σκίρων), αυτόν που ισχυρίζεται την ωµή βία ως αρετή (Κερκύων). Επιπλέον, φροντίζει να προστατεύσει τις καλλιέργειες (εξόντωση της Φαιάς) και να απαλλάξει την Αθήνα από την υποτέλειά της στην Κρήτη µια απαλλαγή, που παίρνει διαστάσεις πολιτισµικές, αφού ο µελλοντικός βασιλιάς χρησιµοποιεί τη λογική και τον µεθοδικό προσανατολισµό, για να θανατώσει ένα παράλογο τέρας, µέσα στον λαβύρινθο των πρωτόγονων δοξασιών. Ο µύθος δεν εκχωρεί στον Θησέα τον ρόλο του βασιλιά, παρά µόνον α- φού του εκχωρήσει προηγουµένως τον ρόλο του ήρωα. Και για να γίνει άξιος του ρόλου του ήρωα θα πρέπει να δοκιµάσει τον εαυτό του. Πρόκειται για µια δοκιµασία καταλληλότητας, η ο- ποία δεν περιλαµβάνει µόνο σωµατικές δεξιότητες αλλά και ψυχικές αρετές. Μπορεί οι άθλοι του Θησέα να µην είναι παρά µυθικά επεισόδια, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάµε πως τους γνωρίσαµε από ποιητικά έργα, µε βαθύτατη σοφία και δηµιουργικότητα. Είναι φυσικό να εξέφραζαν αν µη τι άλλο τους πόθους των ανθρώπων που τα διάβαζαν, τα άκουγαν ή τα έβλεπαν να ανεβαίνουν στο θέατρο. Στηρίζονται σε ένα αξιολογικό σύστη- µα, το οποίο θα πρόβαλε κάποια στιγµή κοινωνικές απαιτήσεις. 20

21 Η οικοδόµηση της κοινωνικής ειρήνης από έναν δυνατό και ε- νάρετο ηγεµόνα βρίσκεται τόσο βαθιά ριζωµένη στις απόψεις των ανθρώπων για την εξουσία, ώστε οι δεσµοί της ισχύος µε τη δικαιοσύνη δεν µπορούν να διασπαστούν, ακόµα και σήµερα που η ανθρωπότητα γνωρίζει πολύ καλά πως η ισχύς συµβαδίζει κατά κύριο λόγο µε την αδικία. Η ιστορική πηγή του κράτους, λοιπόν, σχετίζεται κυρίως µε τον πόθο των ανθρώπων να ζήσουν και να δηµιουργήσουν χωρίς τον φόβο πως κάποιος συνάνθρωπός τους θα επιβουλευτεί τη ζωή και τα προϊόντα του κόπου τους. Η εγκαθίδρυση των πρώτων οργανωµένων σε κράτη εξουσιών συνδέεται µε την προσδοκία της κοινωνικής ασφάλειας. Γι αυτό άλλωστε γνωρίζουµε ήδη από την τρίτη χιλιετία πριν την αρχή της χρονολογίας µας, εξεγέρσεις µε αντικείµενο την κατάλυση νοµικών συστη- µάτων και τη σύνταξη άλλων δικαιότερων. Ο Urukagina, µας πληροφορεί µια πινακίδα από την αρχαία Μεσοποταµία, ηγήθηκε επιτυχηµένης εξέγερσης ενάντια στο απάνθρωπο νοµικό και διοικητικό σύστηµα της Σουµερίας. Στην ίδια πινακίδα δίνεται ο πρώτος ορισµός της ελευθερίας: επιστροφή στη µητέρα. Και λέγοντας «µητέρα», οι λαοί της Μεσοποταµίας εννοούσαν «φύση». Ωστόσο δεν θα πρέπει να αντιληφθούµε αυτήν την επιστροφή ως καταφυγή στο πρωτόγονο παρελθόν. Οι κοινωνίες της Μεσοποταµίας ήταν ιδιαίτερα σύνθετες, µε ανεπτυγµένη τεχνολογία, γεωργική, κτηνοτροφική και βιοτεχνική παραγωγή. Είχαν ήδη δηµιουργήσει πνευµατική παράδοση και ασκούσαν το εµπόριο µε ιδιαίτερη επιδεξιότητα. Η επιστροφή πρέπει να νοηθεί ως επαναφορά των αξιών του δικαίου που απορρέει από τα φυσικά δικαιώµατα. Όσο απίστευτο κι αν είναι ένα ρεύµα διαφωτισµού πέντε χιλιάδες χρόνια πριν από τον γερασµένο ήδη ιαφωτισµό των ηµερών µας, πρέπει να γνωρίζουµε πως η ανθρώπινη Ιστορία είναι γεµάτη από προσπάθειες διαύγασης της ύπαρξης. Και ο αριθµός αυτών των προσπαθειών είναι πολύ µεγαλύτερος από τον αριθµό των πολέµων, τον οποίο οι καθεστωτικοί στοχαστές χρησιµοποιούν ως επιχείρηµα για την επιθετική φύση του ανθρώπου επιθετική φύση, η οποία δικαιολογεί σύµφωνα µε τους παραλογισµούς τους την αναγκαιότητα ενός ισχυ- 21

22 ρού κράτους. Το είδος µας κατακτούσε σταδιακά την γνώση για τον εαυτό του και τον κόσµο µε άλµατα, τα οποία συνήθως α- κολουθούνταν από την τροµερή αντίδραση εκείνων που κατείχαν την εξουσία. Γνώση-διεύρυνση της συνείδησης-απαίτηση βελτίωσης της ύπαρξης-απειλή αποσταθεροποίησης των θεσµών-αντίδραση της εξουσίας. Να ο ρυθµός της ανθρώπινης Ιστορίας. Φυσικά, στις διάφορες περιοχές άσκησης δηµιουργικών δραστηριοτήτων, αναπτύσσονταν δράσεις και αντιδράσεις µε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τα οποία όµως συνδέονταν άρρηκτα µε το κοινωνικό-ιστορικό φαντασιακό, µε την εικόνα του κόσµου και των ανθρώπων, που έπλαθαν κατά καιρούς οι κοινωνίες. Υπάρχουν εντυπωσιακά παραδείγµατα του αδιάσπαστου της ανθρώπινης δραστηριότητας, που συµπλέκει, το πνευµατικό µε το υλικό στοιχείο, την ικανότητα της φαντασίας µε την τεχνική δεξιότητα. Είναι πολύ γνωστή η παχύσαρκη «προϊστορική Α- φροδίτη», εκείνο το πέτρινο αγαλµατίδιο, που εξυπηρετούσε, όπως λένε οι ανθρωπολόγοι, λατρευτικές ανάγκες. Πρόκειται για ένα αντικείµενο απτό, υλικό, που όµως σηµαίνει πολλά πράγµατα για το φαντασιακό της πρωτόγονης κοινωνίας που το δηµιούργησε. Τα περισσότερα από αυτά τα πράγµατα είναι βυθισµένα στο σκοτάδι. Κατά καιρούς, οι επιστήµονες κάνουν υ- ποθέσεις, χρησιµοποιώντας τις µεθόδους ανάλυσης που επιβάλει η επιστήµη τους. Και τα πράγµατα βυθίζονται πάλι στο σκοτάδι. Αρκεί ένα στοιχειώδες ερώτηµα, για να φανεί η ερεβώδης άγνοιά µας για κάτι που έφτιαξαν συνάνθρωποί µας πριν από χιλιάδες χρόνια. Η παχύσαρκη µορφή της «πρωτόγονης Αφροδίτης» είναι αποτέλεσµα των τεχνικών αδυναµιών του πρωτόγονου γλύπτη, ή αποτέλεσµα της ιδέας του κοινωνικού συνόλου στο οποίο ανήκε για το θηλυκό; Από τη µια πλευρά, δύσκολα µπορούµε να φανταστούµε πως ο καλλιτέχνης είχε στη διάθεσή του εργαλεία αρκετά σκληρά, ώστε να διαµορφώσει την πέτρα κατά την επιθυµία του. Από την άλλη, ο υπερτονισµός των χαρακτηριστικών του θηλυκού: µεγάλοι γοφοί και στήθη συναντούνται αδιάλειπτα στις εικαστικές τέχνες µέχρι και τον 17ο αιώνα. Τι καθόρισε αποφασιστικά το αποτέλεσµα; Η 22

23 µόνη λογική απάντηση είναι: το αποτέλεσµα καθορίστηκε από το πρωτόγονο υποκείµενο, το οποίο αποτελούσε ένα σηµείο στο κοινωνικό-ιστορικό φαντασιακό των καιρών εκείνων. Ας προσέξουµε κάτι. Είπαµε: το πρωτόγονο υποκείµενο και όχι ο πρωτόγονος καλλιτέχνης. Η «πρωτόγονη Αφροδίτη» είναι αποτέλεσµα της δράσης ενός υποκειµένου και όχι απλά ενός σώµατος µε εγκέφαλο, µέλη και εργαλεία που προεκτείνουν τα µέλη του. Η ανθρωπότητα αποτελείται από υποκείµενα, όχι από θηλαστικά ζώα. Και οι κοινωνίες δηµιουργούνται από, και δηµιουργούν υποκείµενα, που κατέχουν θέσεις στο ανάπτυγµα του φαντασιακού. Τα υποκείµενα αυτά στοχάζονται και πράττουν χωρίς να είναι πάντα ή επαρκώς ενήµερα για τις προθέσεις και τις συνέπειες των σκέψεων και των πράξεών τους. Η συνείδηση των ανθρώπινων υποκειµένων απαρτίζεται από ένα µικρό µέρος των περιεχοµένων της ψυχής: αναµνήσεις, επιθυµίες, αισθήµατα, συναισθήµατα, σκέψεις. Συνεπώς, δεν είναι δυνατόν να χρησι- µοποιούν το σύνολο των δυνατοτήτων τους µε τρόπο συνειδητό. Στην περίπτωση της δηµιουργίας του θεσµού της εξουσίας δεν έχουµε να κάνουµε µε εξαίρεση. Τα ανθρώπινα υποκείµενα δηµιούργησαν το κράτος χωρίς να είναι επαρκώς ενήµερα για τις προθέσεις και τις συνέπειες της πράξης τους. Το µεγαλύτερο µέρος των ψυχικών στοιχείων που απάρτισαν την ιδέα ενός κράτους-προστάτη βρισκόταν στο κοινωνικό-ιστορικό φαντασιακό µε άλλες µορφές, σε κατάσταση λανθάνουσα. Το συνειδητό υποκείµενο γνώριζε πως έπρεπε να λυθεί το πρόβληµα του αλληλοσπαραγµού, και προχώρησε στη βάση αυτού του συνειδητού µέρους της ιδέας του κράτους. Ωστόσο, αυτή η δηµιουργία περιλάµβανε ένα ασύγκριτα µεγαλύτερο ποσό ψυχικών ε- νεργηµάτων, τα οποία δεν αποτυπώθηκαν παρά µόνο µε εντελώς κρυπτογραφικό τρόπο στη σύσταση του κράτους. Ο ίδιος ο θρησκευτικός σεβασµός που απολαµβάνει η εξουσία δείχνει τις ενστικτώδεις, λανθάνουσες, προσπάθειες των µελών µιας κοινωνίας να δεσµεύσουν τη συµπεριφορά του κρατικού µηχανισµού. Η κρατική εξουσία, λοιπόν, είναι δηµιούργηµα του κοινωνικού φαντασιακού - όπως όλοι οι θεσµοί άλλωστε. Αποτελεί ένα 23

24 σύστηµα συµβόλων, τα οποία παραπέµπουν, δείχνουν, επιση- µαίνουν, τις φαντασιώσεις του κοινωνικού συνόλου για την σχέση του ιερού µε την ισχύ και την προστασία. Και αποτελεί µια σχέση ανάµεσα στο κοινωνικό σώµα και τα ίχνη των βίαιων συµβάντων, όπως καταγράφτηκαν στην µνήµη και στα σώµατα των µελλών της κοινωνίας. Ως σχέση ανάµεσα σε ένα σώµα και ένα ή περισσότερα ίχνη κοινωνικών ή και προσωπικών συµβάντων, το κράτος δεν µπορεί παρά να είναι ένα υποκείµενο, ένα νέο υποκείµενο που, µάλιστα, δεν ταυτίζεται απόλυτα µε τους µηχανισµούς του όπως όλα τα υποκείµενα δεν ταυτίζονται µε το πραγµατικό τους έρεισµα, µε αυτό που τα κάνει ζωντανά ό- ντα. Το κράτος είναι αυτό το σκεπτόµενο κάτι που διαχειρίζεται τις σχέσεις των µελλών µιας κοινωνίας, προκειµένου να τα α- παλλάξει από τις συνέπειες µελλοντικών συµβάντων άσκησης βίας. Αν δεν λειτουργούσε ως υποκείµενο, δεν θα σκεφτόταν ούτε θα έπραττε. Θα ήταν εντελώς άχρηστο, όπως πιστεύει ο Αναρχισµός. Πώς θα µπορούσε, όµως, να µην λειτουργεί ως υποκείµενο, από την στιγµή που αυτό ίσα-ίσα είναι η σχέση των µελών της κοινωνίας µε τα φαινόµενα βίας που τους απείλησαν, τους απειλούν και ενδέχεται να τους απειλήσουν; Αυτή η δυνατότητα είναι γερά χαραγµένη στην ίδια την πράξη της δηµιουργίας του κράτους. Και φυσικά ο υποκειµενικός χαρακτήρας του κράτους είναι αυτός που του παρείχε τη δυνατότητα να διαθέσει τον εαυτό του όπως έκρινε καλύτερα, ξεφεύγοντας από τους σκοπούς του και συνάπτοντας συµµαχίες µε τα πιο βάρβαρα µέλη των κοινωνιών. Το υποκείµενο που δηµιουργεί το κράτος είναι στην πραγ- µατικότητα ο πολίτης ως νέο κοινωνικό σχήµα, ως µια νέα ύ- παρξη: η σχέση ανάµεσα στην κοινωνία και τα ίχνη των συµβάντων που διαδραµατίζονται όταν οι άνθρωποι δρουν ο ένας επί του άλλου. Σύγκρουση και συνεργασία είναι τα ίχνη των συµβάντων αυτών. Συνεπώς το υποκείµενο-κράτος είναι τα µέλη του κοινωνικού συνόλου, µε τη µορφή του υποκειµένου, το ο- ποίο, όταν διαισθάνεται την σχέση του σώµατός του µε τα ίχνη της βίας, που του ασκήθηκε, προτάσσει ως ταυτότητά του την απόλυτη εξουσία των δικαιωµάτων του στην ύπαρξη. Στην ου- 24

25 σία, το κράτος είναι ο πολίτης πρέπει να είναι ο πολίτης είναι λογικό και φυσικό να είναι ο πολίτης. Αυτό επιτάσσει η κοινωνική συµβίωση ως δηµιουργία. Γιατί όµως ο κυρίαρχος, δυνατός και ιερός πολίτης χάνει από τα µάτια του την ταυτότητά του και εκχωρεί τα ουσιωδέστερα στοιχεία της σε ένα αλλότριο υποκεί- µενο; ιότι η ιδέα της ταυτότητας δεν είναι κάτι δοσµένο από την αρχή στον άνθρωπο. Η ιδέα της ύπαρξης ως αυτονόητης συνθήκης ακόµα και για το ερώτηµα: «Υπάρχω ή δεν υπάρχω;» χαρακτηρίζει κάθε άνθρωπο, αλλά η ιδέα της ταυτότητας εξαρτάται από την καθαρότητα µε την οποία διακρίνει το ανθρώπινο υποκείµενο τις σχέσεις του µε τον κόσµο και τους άλλους. Σε εποχές που το ιερό δεν γινόταν αντιληπτό ως φαντασιακή απόδοση ενός χαρακτηριστικού στα αντικείµενα από τον άνθρωπο, και σε εποχές που η σωµατική δύναµη δεν γινόταν αντιληπτή ως έντονη µυϊκή ανάπτυξη, αλλά ως κατοχή του σώµατος από κάποιο υπέρτερο πνεύµα, η ιδέα της ταυτότητας περιοριζόταν µόνο στην ικανότητα των περισσοτέρων ανθρώπων να χειρίζονται το σώµα τους, προκειµένου να τραφούν, κατασκευάζοντας εργαλεία, ως προεκτάσεις των χεριών τους. Όταν χρειάστηκε να επεξεργαστούν στοχαστικά το ζήτηµα µιας κεντρικής αρχής, φαντάστηκαν κάτι σαν τους ίδιους, µε σκέψη και σώµα. Θα σκεφτόταν ό,τι σκέφτονταν για τη βία και θα έπραττε ό,τι θα ήθελαν να πράξουν. Θα ήταν δυνατό και ιερό και θα τους επιβαλλόταν δίχως να κινδυνεύουν να χάσουν τίποτα από την επιβολή αυτή, αφού εξέφραζε την επιθυµία τους. Σαν να λέµε πως οι πρώτοι άνθρωποι υποδούλωσαν τον εαυτό τους στον εαυτό τους. Αλλά ο υποδουλωµένος εαυτός ήταν ο δυνατός και ιερός προσωπικός εαυτός ενώ ο κυρίαρχος ήταν ο κοινωνικά εκπαιδευµένος εαυτός που αγνοούσε την ύπαρξη του «δούλου» του. Το κράτος είναι ένα σύµπτωµα της άγνοιας των ανθρώπων για τον εαυτό τους, λοιπόν. Σίγουρα έπαιξε τεράστιο ρόλο στην κοινωνική ανάπτυξη του ανθρωπίνου είδους, αλλά παραµένει ένα σύµπτωµα, που δηµιουργήθηκε από την άγνοια του ανθρώπου για τις ασυνείδητες δυνάµεις του. Αµέσως µετά τη συσσώρευση αρκετών γνώσεων, τεχνικών και υλικών για τη δηµιουργία σύνθετων ιστορικών κοινωνιών, φάνηκε πως ο ρόλος του 25

26 είναι καταστροφικός, λόγω ακριβώς της υποκειµενικότητάς του, λόγω του γεγονότος πως οι άνθρωποι του εκχώρησαν χαρακτηριστικά πολίτη. Από µιαν άποψη, οι όροι αντιστράφηκαν, και η ανθρωπότητα βρέθηκε µπροστά σε µια παράλογη κατάσταση. Το κράτος λειτουργούσε σαν πολίτης, που αποσπά από την ε- ξουσία όλο και περισσότερα δικαιώµατα, χρησιµοποιώντας τη βία, και ο πολίτης λειτουργούσε ως µηχανισµός ρύθµισης των συγκρούσεων που δηµιουργούσαν οι απαιτήσεις του κράτους. Ακόµα και σήµερα στις πιο ανεπτυγµένες κοινωνίες επιβιώνει αυτό το σχήµα: οι πολίτες υπάρχουν επειδή το κράτος τους επιτρέπει να υπάρχουν και να λειτουργούν ως κυβερνητικές µηχανές, ως συστήµατα αυτόµατης εκτέλεσης των αποφάσεων του «ιδιοκτήτη» τους και το κράτος απολαµβάνει όλα τα δικαιώµατα που ο ιαφωτισµός αναγνώρισε στον πολίτη. Σε αρκετές περιπτώσεις, τα κράτη συµπεριφέρονται απέναντι στην κοινωνία των πολιτών σαν να έχουν να κάνουν µε κάποιον «δυνάστη», που θα πρέπει να τον συντρίψουν. Αν δεν χρησιµοποιούν ακόµα αποκλειστικά την ωµή βία, είναι επειδή δεν τους έχουν τελειώσει τα επιχειρήµατα. Τα επιχειρήµατα αυτά, όµως, που θα έπρεπε να προστατεύουν τους πολίτες και όχι τους κυβερνώντες, χάνουν σταδιακά την αλήθεια τους. Οι πολίτες καταρρέουν πνευµατικά, αρχίζουν να παρανοµούν ακόµα και σε τοµείς που οι ίδιοι θα έπρεπε να προστατεύσουν όπως η πνευµατική αξιοπρέπεια και η σωµατική ακεραιότητα κάθε όντος. Τότε, το κράτος διατρανώνει τον «ιερό» ρόλο του, επισηµαίνοντας στους πάντες πως αν µε την παρουσία του οι πολίτες αλληλοσπαράζονται, τι θα γινόταν αν απουσίαζε. Είναι προφανές πως οι πολίτες θα αλληλοσπαράζονταν, ώσπου να καταφέρουν να συνειδητοποιήσουν πως το πραγµατικό κράτος πρέπει να είναι οι ίδιοι ή να επαναλάβουν το ιστορικό σφάλµα του κράτους ρυθµιστή της ζωής τους. Ο Αναρχισµός θεωρεί πως είναι εντελώς παράλογο να συντηρείς µια πηγή κακού επειδή, αν την καταστρέψεις, το κακό ενδέχεται να είναι µεγαλύτερο. Πραγµατικά, µπορεί να είναι µεγαλύτερο, αλλά το ανθρώπινο υποκείµενο δεν περιορίζεται στην ζωώδη ανάγκη να επιβιώσει µε οποιουσδήποτε όρους. Οι 26

27 άνθρωποι είµαστε βυθισµένοι σε πολιτισµικά περιβάλλοντα, που αποτελούνται από αξίες, τις οποίες δηµιουργούµε και συντηρούµε και αχρηστεύουµε. Έχουµε χρέος απέναντι στα δηµιουργήµατά µας, τα οποία δηµιουργούν αυτό που είµαστε. Το κράτος είναι βία, εξαπάτηση, ανηθικότητα, που υποτίθεται πως προφυλάσσουν τους ανθρώπους από τη βία την απάτη και την ανηθικότητα, µε µόνο επιχείρηµα πως οι συµφορές αυτές θα ή- ταν πολύ µεγαλύτερες, χωρίς τους κρατικούς µηχανισµούς καταστολής. Σαν να λέµε πως η καλύτερη λύση σε ένα πρόβληµα, είναι η µετατροπή των δεδοµένων του σε αξιώµατα, ώστε να µην αποτελεί πια πρόβληµα: η καταστροφή του δηλαδή, µέσω της θεσµοθέτησης του ζητούµενου ως µοναδικής αλήθειας. Πάνω σε αυτήν την εκ των υστέρων αιτιολόγηση της αναγκαιότητας του κράτους οικοδοµήθηκε η ταύτιση της αναρχίας µε το χάος ενώ ισχύει το εντελώς αντίθετο: ο Αναρχισµός ζητά τάξη και λογική στην ανθρώπινη ζωή, αλλά αυτή η τάξη και αυτή η λογική δεν προέρχονται από παραδόσεις εξουσιαστικές όπως η Εκκλησία ή το Πανεπιστήµιο. Προέρχονται από το ελεύθερο τεύχειν: τον συστηµατικό στοχασµό µε αντικείµενο τον άνθρωπο και τη φύση, και από το ελεύθερο ποιείν: την επινόηση µορφών, που θα µπορούσαν να πάρουν οι άνθρωποι και οι κοινωνίες. Η ιδέα της αξιοποίησης του ανέµου από τη ναυσιπλοΐα είναι αποτέλεσµα του τεύχειν τα φαινόµενα της µετακίνησης των αερίων στρωµάτ6ων. Η ιδέα του πολίτη είναι αποτέλεσµα του ποιείν ένα υποκείµενο που θα αξίζει τον θαυµασµό, γιατί θα µπορεί να αναλάβει την ευθύνη των προτερηµάτων και των ελαττωµάτων του. Η ιδέα του πολίτη, όπως και η ιδέα της κοινωνίαςκράτους των πολιτών θεµελιώνονται αποκλειστικά στο φυσικό δικαίωµα κάθε ανθρώπου να ορίζει τον εαυτό του όσο πιο ελεύθερο και δηµιουργικό µπορεί να τον φανταστεί να τον ποιεί, δηλαδή. Όλα τα άλλα δικαιώµατα δεν αποτελούν επιταγές της φύσης, αλλά προτάγµατα της επιθυµίας του ανθρώπου να ποιήσει τον εαυτό του. Η αναρχική παραίνεση: Ούτε Θεός ούτε Κράτος, θα πρέπει σήµερα να συµπληρωθεί µε δύο ακόµα ό- ρους: Ούτε Θεός ούτε Κράτος ούτε Λόγος ούτε Φύση. Οι υπαρξιακοί αυτοί παράγοντες δεν µπορούν να θεµελιώσουν τις αν- 27