Γ ΓΕΛ 05 / 05 / 2019 Αρχαία Ελληνικά ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Α1. Από το κείμενο που σας δίνεται να βρείτε τα χωρία που διατυπώνονται οι απόψεις του Αριστοτέλη για τον χαρακτήρα, το περιεχόμενο και τους στόχους της παιδείας και να τα αποδώσετε νοηματικά. (Mονάδες: 5) ΑΠΑΝΤΗΣΗ Στο παραπάνω κείμενο ο Αριστοτέλης διαπραγματεύεται το περιεχόμενο και τους στόχους της εκπαίδευσης. Αρχικά στο χωρίο «Ὅτι μὲν οὖν νομοθετητέον περὶ παιδείας καὶ ταύτην κοινὴν ποιητέον, φανερόν» διατυπώνει την άποψη ότι πρέπει να θεσπιστούν νόμοι για την παιδεία και ότι αυτή πρέπει να είναι κοινή, δηλαδή ενιαία, για όλους τους πολίτες. Στη συνέχεια, παρουσιάζει τα θέματα που θα τον απασχολήσουν, τα οποία είναι ο χαρακτήρας, το περιεχόμενο, οι στόχοι της παιδείας, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο θα παρέχεται. Αναφέρεται στους προβληματισμούς της εποχής του πάνω σε αυτά τα ζητήματα και καταλήγει στην προσωπική άποψη στο χωρίο «Ὅτι μὲν οὖν τὰ ἀναγκαῖα δεῖ διδάσκεσθαι τῶν ἐλευθέρων ἢ τὴν διάνοιαν». Υποστηρίζει λοιπόν, ότι οι νέοι πρέπει αναμφισβήτητα να διδάσκονται τα χρήσιμα. Η διδασκαλία τους δεν πρέπει να παραμελείται αλλά από αυτά να επιλέγονται για διδασκαλία μόνο οι αναγκαίες από τις χρήσιμες γνώσεις και συγκεκριμένα όσες δεν κάνουν τον άνθρωπο τιποτένιο και όσες ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους. Χαρακτηρίζει μάλιστα ως άχρηστη αυτήν την ενασχόληση που αδρανοποιεί το σώμα ή το μυαλό των ανθρώπων και τους αποπροσανατολίζει από την απόκτηση της ηθικής αρετής. Α2. Οι παρακάτω προτάσεις που σας δίνονται περιέχουν κάποιο λάθος. Αφού το βρείτε να το αντικαταστήσετε από το σωστό. (Mονάδες: 5) Σελίδα 1 από 12
α) Το νομοθετητέον, που αναλύεται σε ἄξιόν ἐστι νομοθετεῖν, δηλώνει τον δεοντολογικό χαρακτήρα νομοθετικής μέριμνας για την παιδεία. δεῖ νομοθετεῖν β) «οὔτε πρὸς ἀρετὴν οὔτε πρὸς τὸν βίον τὸν ἄριστον»: ένα παιδευτικό αγαθό που συμβάλλει και για ηθικούς σκοπούς και για τη διαμόρφωση του άριστου βίου είναι η γυμναστική. μουσική γ) «τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον» περιλαμβάνουν τη γραφή, την γυμναστική και τη μουσική. ανάγνωση δ) Τα «περιττά» φανερώνουν τον ωφελιμιστικό χαρακτήρα της παιδείας. νοησιαρχικό / γνωσιοκεντρικό ε) «καὶ γὰρ τὴν ἀρετὴν οὐ τὴν αὐτὴν εὐθὺς πάντες τιμῶσιν»: την ίδια σκέψη είχε εκφράσει και ο Πλάτωνας στο έργο του Νόμοι. στο διάλογο Λάχης Β1. Ο Αριστοτέλης εξετάζοντας τα εκπαιδευτικά προγράμματα που παρέχονται στην εποχή του καταγράφει διαφορετικές απόψεις για την εφαρμογή τους. Να αναφέρετε σε ποιους τύπους παιδείας καταλήγει η έρευνά του και πού αποσκοπεί ο καθένας. (Mονάδες: 10) ΑΠΑΝΤΗΣΗ Ο Αριστοτέλης διερευνώντας τα εκπαιδευτικά προγράμματα θέτει δύο ερωτήματα για την παιδεία, την εξέταση των οποίων θεωρεί επιβεβλημένη, λόγω των διαφορετικών απόψεων που καταγράφονται στην εποχή του, ως προς το εκπαιδευτικό πρόγραμμα και τη διδακτέα ύλη: ποιος θα πρέπει να είναι ο σκοπός και ποιο το περιεχόμενο της παρεχόμενης παιδείας («τίς δ ἔσται ἡ παιδεία καὶ πῶς χρὴ παιδεύεσθαι»). Υπάρχουν όμως διαφωνίες για το αν οι σπουδές πρέπει να οδηγούν στην κατάκτηση της αρετής και του άριστου βίου καθώς και στην άσκηση του νου ή τον ηθικό χαρακτήρα. Έτσι, υποστηρίζεται ότι η παιδεία πρέπει να στοχεύει στην διανοητική και ηθική αρετή που αποτελεί τη βάση του «αἱρετωτέρου βίου» («πρὸς ἀρετήν») και στη διαμόρφωση του άριστου βίου, ο οποίος συνδέεται με το άριστο πολίτευμα και δεν είναι ένας και μοναδικός, αλλά είναι τόσοι, όσα και τα πολιτεύματα («πρὸς τὸν βίον τὸν ἄριστον»). Σύμφωνα πάλι με μελετητές, ο άριστος βίος ανήκει στο «λόγον ἔχον», το θεωρητικό και ανώτερο μέρος της ψυχής. Επίσης, άλλοι υποστηρίζουν ότι η παιδεία πρέπει να στοχεύει στην πνευματική καλλιέργεια («πρὸς τὴν διάνοιαν») και άλλοι στον ηθικό χαρακτήρα («πρὸς τὸ τῆς ψυχῆς ἦθος»). Έτσι, ξεκινώντας την έρευνά του από την εκπαίδευση που παρέχεται στην κοινωνία που ζει («ἔκ τε τῆς ἐμποδὼν παιδείας») διαπιστώνει με ρεαλιστικό τρόπο την σύγχυση που επικρατεί, λόγω της απουσίας νομικού πλαισίου για την εκπαίδευση και Σελίδα 2 από 12
η οποία οδηγεί σε τρεις διαφορετικούς τύπους παιδείας: α) την ωφελιμιστική παιδεία («τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον») που αποσκοπεί στο πρακτικό και το ωφέλιμο β) την ηθοπλαστική («τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετήν») η οποία στοχεύει στην ηθική αρτίωση και γ) τη γνωσιοκεντρική («τὰ περιττά») η οποία δίνει έμφαση στη γνωστική καλλιέργεια. Επομένως, ο Αριστοτέλης καταθέτει τον προβληματισμό που είχε ανακύψει για τις τρεις κατευθύνσεις της παιδείας: κατάρτιση για βιοπορισμό, ή διάπλαση ενάρετου χαρακτήρα, ή καθαρή μόρφωση. Με τη φράση «τῆς ἐμποδὼν παιδείας» ο Αριστοτέλης εννοεί την παιδεία με την οποία είμαστε καθημερινά σε επαφή, την παιδεία που ισχύει στην κοινωνία μας. Σε ένα παρακάτω χωρίο των Πολιτικών (Πολιτικά 1337 b 23) ο φιλόσοφος αναφέρει τι αποτελούσε συνήθως την παιδεία του καιρού του. Τα μαθήματα, λοιπόν, που διδάσκονταν εκείνη την εποχή, τα διακρίνει σε τέσσερεις κλάδους και ήταν: α) ανάγνωση και γραφή, αντικείμενα τα οποία θεωρούνται χρήσιμα για τη ζωή («χρήσιμα πρὸς τὸν βίον»), β) γυμναστική, η οποία συντελεί στην καλλιέργεια της ανδρείας, γ) μουσική, η οποία και χρησιμότητα έχει για τη ζωή και ηθική επίδραση στον άνθρωπο ασκεί, δ) μερικές φορές σχέδιο και ζωγραφική, δεξιότητες που θεωρούνταν και αυτές χρήσιμες για τη ζωή. (Η αριθμητική δεν αναφέρεται, ίσως επειδή στην Αθήνα αυτή διδασκόταν στο σπίτι και όχι στο σχολείο). Ειδικότερα μάλιστα για τη μουσική, σε παρακάτω απόσπασμα των Πολιτικών (Πολιτικά 1340 a 5 κ.ε.) ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι είναι ένα παιδευτικό αγαθό όχι μόνον ευχάριστο και διασκεδαστικό, αλλά χρήσιμο και για ηθικούς σκοπούς και για τη διαμόρφωση του άριστου βίου. Συγκεκριμένα αναφέρει: «πρέπει να θεωρούμε ότι η μουσική ασκεί πάνω μας κάποια επίδραση προς την κατεύθυνση της αρετής, καθώς έχει τη δύναμη να δίνει μια ορισμένη ποιότητα στον χαρακτήρα μας, δεδομένου ότι μας ασκεί στο να αισθανόμαστε ευχαρίστηση με τον σωστό τρόπο με έναν άλλο τρόπο μπορούμε να πούμε ότι η μουσική συμβάλλει στο να καθορίσουμε την πορεία του βίου μας και να καλλιεργήσουμε τον νου μας». Ως παραδείγματα αναφέρει τη χρήση των λατρευτικών ασμάτων στις γιορτές, όπου οι συμμετέχοντες αρχικά διεγείρονται στο άκουσμα της γεμάτης πάθος μουσικής και στη συνέχεια πάλι ηρεμούν με τα ιερά τραγούδια που ακολουθούν σαν να βρήκαν ίαση και καθαρμό, δηλαδή ψυχική ανακούφιση, η οποία συνδέεται με απόλαυση. Κανένας τύπος παιδείας βέβαια από αυτούς δεν φαίνεται να ικανοποιεί απόλυτα τον Αριστοτέλη, γιατί ο καθένας ξεχωριστά δεν μπορεί να προσφέρει όλα όσα απαιτούνται για τη συγκρότηση ενός ολοκληρωμένου πολίτη. Β2. «Ὅτι μὲν οὖν ἢ τὴν διάνοιαν»: ο Αριστοτέλης διατυπώνοντας την προσωπική του άποψη για το χαρακτήρα της παιδείας δίνει τον ορισμό του «βάναυσου ἔργου». Αφού τον αναλύσετε, να δείξετε πώς αυτός ο ορισμός συνδέεται με την εκπαιδευτική πρόταση που υποστηρίζει ο φιλόσοφος. (Mονάδες: 10) Σελίδα 3 από 12
ΑΠΑΝΤΗΣΗ Μετά από την καταγραφή των αποτελεσμάτων της έρευνάς του για τους στόχους της παρεχόμενης παιδείας στην εποχή του, ο Αριστοτέλης διατυπώνει την προσωπική του άποψη για το χαρακτήρα της παιδείας. Καταλήγει λοιπόν, υποστηρίζοντας ότι κανένας τύπος παιδείας από αυτούς που προτείνονται παραπάνω (κατάρτιση για βιοπορισμό, ή διάπλαση ενάρετου χαρακτήρα, ή καθαρή μόρφωση) δεν επαρκεί από μόνος του, εφόσον δεν μπορεί να προσφέρει τα εφόδια που απαιτούνται για τη συγκρότηση της προσωπικότητας του σπουδαίου πολίτη και πολιτικού, ο οποίος θα φτάσει στην ολοκλήρωση μέσα στα πλαίσια της πόλης του. Όπως θα διευκρινίσει μάλιστα στη συνέχεια του βιβλίου του, η παιδεία που υπηρετεί πραγματικά τις αρχές της πόλης χρειάζεται να διέπεται από τρεις αρχές: α) τη μεσότητα, β) το δυνατό που αφορά το ανθρωπίνως εφικτό και γ) το πρέπον. Ο φιλόσοφος λοιπόν, ορίζει ως βασικό κριτήριο επιλογής του περιεχομένου των σπουδών τη μεσότητα μεταξύ θεωρητικού και πρακτικού βίου. Γι αυτό το λόγο ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η εκπαίδευση των νέων δεν πρέπει να παραμελεί το χρήσιμα («ὅτι μὲν οὖν τὰ ἀναγκαῖα δεῖ διδάσκεσθαι τῶν χρησίμων, οὐκ ἄδηλον»). Με το σχήμα λιτότητας μάλιστα που χρησιμοποιεί («οὐκ ἄδηλον») προσδιορίζει με σαφήνεια τη θέση του: από όλες τις γνώσεις που πρέπει να προσφέρονται στους νέους αποτελεσματικότερες προς διδασκαλία είναι οι αναγκαίες, χωρίς όμως να παραγνωρίζεται η προσφορά των «χρήσιμων γνώσεων». Η ανάγνωση, η γραφή, η αριθμητική και το σχέδιο δηλαδή είναι χρήσιμες γνώσεις που ο κάθε πολίτης οφείλει να διαθέτει προκειμένου να ανταποκριθεί στις καθημερινές του δραστηριότητες και συναλλαγές καθώς και στην άσκηση των πολιτικών του υποχρεώσεων. Για ακόμη μια φορά καταδεικνύεται και εδώ ο ρόλος της μεσότητας: ανάμεσα σε μια παιδεία που την χαρακτηρίζει η συσσώρευση άχρηστων ή ανεπαρκών ή αποσπασματικών γνώσεων, προτείνεται αυτή η οποία θα εφοδιάσει κατάλληλα τους νέους, για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά και επαρκώς τις ανάγκες της μελλοντικής τους ζωής. Συνεχίζοντας, υποστηρίζει ότι από τα χρήσιμα οι νέοι πρέπει να διδάσκονται όσα δεν κάνουν αυτόν που τα μαθαίνει τιποτένιο («βάναυσον»). «Βάναυσον ἔργον» θεωρείται ό,τι αδρανοποιεί το σώμα, την ψυχή και τη διάνοια του ελεύθερου ανθρώπου και τον εμποδίζει να κατακτήσει την αρετή (βαύναυσος < βαῦνος + αὔω). Η λέξη αρχικά σήμαινε τον τεχνίτη, τον σιδηρουργό, που έμενε μόνιμα στην πόλη και εργαζόταν εκεί. Οι τεχνίτες ήταν απαραίτητοι και πολύτιμοι για την πολιτεία, αλλά οι νομαδικοί και φιλοπόλεμοι λαοί τους περιφρονούσαν. Ο όρος λοιπόν αναφερόταν στην τάξη των εργατών που ασκούσαν μηχανική και ταπεινή τέχνη. Στα βάναυσα έργα ο Αριστοτέλης τοποθετεί και τα χειρωνακτικά και αυτός είναι ο λόγος που συμπληρώνει τη λέξη ἔργον με τις λέξεις τέχνη και μάθησις. Μ αυτό τον τρόπο παρουσιάζει τη γνώση και την κατασκευαστική ικανότητα που προσφέρεται με αμοιβή, ως στοιχείο δουλικότητας, καθώς η επαγγελματική εξειδίκευση μέσα στα Σελίδα 4 από 12
πλαίσια του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας δε συνάδει με την ελεύθερη βούληση του ατόμου και οδηγεί στη μονομέρεια. Με τον διαχωρισμό των έργων σε ελευθέρια και ανελευθέρια στοχεύει στον καλύτερο καθορισμό των πραγματικά χρήσιμων μαθημάτων, που θα οδηγήσουν τον άνθρωπο στην κατάκτηση της αρετής. Εδώ επομένως ο Αριστοτέλης τονίζει ότι οι δραστηριότητες που θα προσφερθούν στους νέους δεν θα πρέπει να προέρχονται από τις «ανελευθέριες», αυτές δηλαδή που αρμόζουν σε δούλους και ευτελίζουν, γιατί η άσκησή τους δεν πρέπει να αποτελεί εμπόδιο στην ισόμετρη και ισόρροπη ανάπτυξη του ανθρώπου. Συσχετίζει εξάλλου την επίτευξη της αρετής και με τη σωματική εξάσκηση, καθώς απαιτείται ένα υγιές και ρωμαλέο σώμα, για να μπορέσει ο άνθρωπος να ασχοληθεί με τις πράξεις εκείνες που θα τον οδηγήσουν στην αρετή. Τα βάναυσα έργα καταπονούν το σώμα και το νου, καθώς σώμα και νους αλληλοκαθορίζονται. Σχετικά με αυτή τη θέση ο I. During αναφέρει: «Δεν πρέπει να παραμελούμε τις χρήσιμες και πρακτικές γνώσεις. Αλλά το χρήσιμο είναι μόνο μέσο για τον σκοπό. Δεν αρμόζει σε ελεύθερους ανθρώπους να αναζητούν παντού τη χρησιμότητα. Γενικά πρέπει να διακρίνουμε τις ελεύθερες από τις ανελεύθερες ενασχολήσεις. Οι τελευταίες καθιστούν τον ελεύθερο άνθρωπο ανίκανο να εκπληρώσει τις απαιτήσεις της αρετής. Περιορίζουν και υποβαθμίζουν τη σκέψη μας. Η διδασκαλία πρέπει να μην υπερβαίνει ορισμένα όρια. Δεν πρέπει να τη χαρακτηρίζει υπερβολικός ζήλος, στην προσπάθεια να επιτευχθεί το τέλειο». Ολοκληρώνοντας τη θέση του ο φιλόσοφος διαπιστώνεται ότι προτείνει έναν συνδυασμό του χρήσιμου, του αναγκαίου και του επιστημονικού, με κυρίαρχο τον ηθοπλαστικό προσανατολισμό. Για να μπορεί δηλαδή να διαμορφώσει ο ελεύθερος πολίτης ολόπλευρη προσωπικότητα και για να είναι σε θέση να λειτουργεί ουσιαστικά ως ενεργό πολιτικό κύτταρο της κοινωνίας, θα πρέπει να έχει καλλιεργήσει τις διανοητικές του αρετές, να είναι ρωμαλέος, για να μπορεί να υπερασπιστεί την πόλη του και να αποκτήσει εκείνες τις γνώσεις που θα συμβάλλουν στην ηθική τελείωσή του. Για ακόμη μια φορά λοιπόν, αποδεικνύεται ο τελεολογικός χαρακτήρας της παιδείας, αφού αυτή θα πρέπει να προσφέρει στους νέους αρετή, για να μπορούν να κατακτήσουν έναν καλύτερο τρόπο ζωής, αλλά και γνώση, για να είναι σε θέση να ανταποκρίνονται στις καθημερινές δραστηριότητές τους. Η ορθή παιδεία οφείλει να είναι αντίστοιχη των σκοπών της ορθής πολιτείας και ως εκ τούτου να προάγει την αρετή και να διαπλάθει ηθικά τον άνθρωπο καθιστώντας τον παράλληλα ικανό και χρηστό πολίτη. Β3. Να γράψετε στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε καθεμία από τις παρακάτω θέσεις, τη λέξη Σωστό, αν είναι σωστή, ή τη λέξη Λάθος, αν είναι λανθασμένη: 1. Στο Ζ βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων εξετάζεται η διανοητική αρετή. Σωστό Σελίδα 5 από 12
2. Ο Αριστοτέλης συνέγραψε σημαντικό μέρος από το έργο του Περὶ ζῴων μορίων κατά τη διάρκεια της δεύτερης παραμονής του στην Αθήνα. Λάθος 3. Κατά τη διάρκεια του πρώτου ταξιδιού του στην Κάτω Ιταλία ο Πλάτωνας γνώρισε τον Πυθαγορισμό από έναν εξέχοντα εκπρόσωπό του τον Αρχύτα τον Συρακόσιο. Λάθος 4. Ο Αριστοτέλης στο έργο του Μετὰ τὰ φυσικὰ αναφέρει ότι ο Σωκράτης αναζητώντας την απόλυτη ουσία των ηθικών εννοιών χρησιμοποίησε τους ἐπακτικοὺς λόγους. Σωστό 5. Οι απόψεις του Ηράκλειτου και του Δημόκριτου ήταν καθοριστικές για τον ορισμό της ευδαιμονίας που διατύπωσε στη συνέχεια ο Αριστοτέλης. Σωστό (Mονάδες: 10) Β4. α) Για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις να γράψετε μία περίοδο λόγου στα νέα ελληνικά, όπου η ίδια λέξη, σε οποιαδήποτε μορφή της (πτώση, αριθμό, γένος, βαθμό, μέρος του λόγου), θα χρησιμοποιείται με διαφορετική σημασία από αυτήν που έχει στο αρχαίο κείμενο: λανθάνειν, ἀμφισβητεῖται, ὁμολογούμενον, εὐλόγως, μετέχειν. (Mονάδες: 5) Ήταν λάθος σου η συγκεκριμένη απόφαση. Μια από τις γνωστότερες μεθόδους του Σωκράτη είναι η Σωκρατική αμφισβήτηση. Ο κατηγορούμενος ομολόγησε στο δικαστήριο την ενοχή του. Πήρε την ευλογία του παπά για την τέλεση του γάμου. Η μετοχή της εταιρείας σημείωσε αλματώδη άνοδο. β) Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων: ἀρετήν, ἐμποδών, διῃρημένων, τέχνην, ἄχρηστον. (Mονάδες: 5) ἀρετήν: ἀραρίσκω (από τον ριζικό του τύπο «ἄρω») ἐμποδών: ἐν ποσὶ ὢν διῃρημένων: διὰ + αἱροῦμαι τέχνην: τίκτω Σελίδα 6 από 12
ἄχρηστον: ἀ (στερητικό) + χρηστὸς < χρῶμαι (πηγή: Liddell-Scott) Β5. Να αναλύσετε την πολιτική διάσταση της παιδείας, αντλώντας στοιχεία τόσο από το πρωτότυπο κείμενο του Αριστοτέλη, όσο και από το παρατιθέμενο κείμενο του Κ. Τσάτσου. (Mονάδες: 10) Η Πολιτεία, καθώς πορεύεται μέσα στον ιστορικό χρόνο, έχει χρέος να ασφαλίζει και να ελέγχει την πορεία της, τη συνέχεια της ζωής της. Το κατορθώνει με τη σταθερότητα των θεσμών της, αλλά προπαντός με τη διάπλαση και την καθοδήγηση των επερχόμενων γενεών, που θα γίνουν φορείς των θεσμών αυτών και εγγυητές της συνέχειάς της. Η πολιτεία είναι γι αυτό καθίδρυμα παιδείας. Με την παιδεία προπαντός και όχι με τη βία, που είναι το απαραίτητο αλλά μόνο μέσο, κατευθύνει την πράξη των πολιτών, ακόμη και των αρχόντων της. Με την παιδεία ετοιμάζει τους μέλλοντες άρχοντές της και τους μελλοντικούς πολίτες της. Με την παιδεία καλλιεργεί τις αξίες από τις οποίες δικαιολογείται η ύπαρξή της. Με την παιδεία της συμβάλλει στην προαγωγή της διεθνούς πολιτείας της ανθρωπότητας ολόκληρης. Το μέγα και πρώτο καθήκον της είναι γι αυτό η παιδεία. Δεν είναι μόνο της πολιτείας καθήκον. Η παιδεία είναι καθήκον κάθε ανθρώπου άξιου να το εκπληρώσει. [ ] Η πολιτεία, όμως, διαθέτει μέσα παιδείας που τα άτομα δε διαθέτουν, γιατί η παιδεία σε μια κοινωνία χρειάζεται συντονισμό δραστηριοτήτων, μια ιεράρχηση αξιών, που μόνο μια υπερκείμενη εξουσία μπορεί και επιβάλλει. Γιατί η παιδεία κρυσταλλώνεται μέσα στην κοινή παράδοση ενός λαού και την παράδοση αυτήν, πιο μακρόβια από τα πρόσκαιρα άτομα, έχει τη δύναμη και το χρέος η πολιτεία να εγκολπωθεί και να διαφυλάξει.[ ] Έτσι η παιδεία πρέπει να είναι πρώτα παιδεία του σώματος (υγιεινή και γυμναστική) και ύστερα παιδεία επαγγελματική, δηλαδή παιδεία των μεθόδων και των τρόπων με τους οποίους ο άνθρωπος και μέσω αυτού το κοινωνικό σύνολο, θα παράγει υλικά αγαθά, τα αναγκαία για τη συντήρηση και την ανάπτυξη του εαυτού του και του κοινωνικού συνόλου. Από αυτό ακολουθεί ότι η πολιτεία έχει υποχρέωση να παιδεύει τον πολίτη, ώστε να γίνει ικανός να εργαστεί και δη στην εργασία, όπου πληρέστερα μπορεί να αναπτύξει τις δυνάμεις του Συγχρόνως με τις γνώσεις για την παραγωγή υλικών αγαθών, ο άνθρωπος πρέπει να αποκτήσει τις απαραίτητες γνώσεις για να δρα μέσα στην πολιτική κοινωνία όπου ανήκει. Και επειδή κατά κανόνα του αναγνωρίζονται και πολιτικά δικαιώματα, δηλαδή συμμετοχή στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας, πρέπει να αποκτήσει τις στοιχειώδεις τουλάχιστον γνώσεις, που θα του επιτρέπουν να ασκεί αυτά τα δικαιώματα. Παράλληλα με την επαγγελματική παιδεία βαδίζει και η πολιτική αγωγή. Κωνσταντίνος Τσάτσος, «Πολιτική» 1975 Σελίδα 7 από 12
ΑΠΑΝΤΗΣΗ Στο πρωτότυπο κείμενο του Αριστοτέλη γίνεται αναφορά στην πολιτική διάσταση της παιδείας από την αρχή του κειμένου. Συγκεκριμένα ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι είναι απαραίτητο να υπάρχει ένα σύστημα αγωγής, το οποίο πρέπει να ρυθμιστεί από τον νομοθέτη. Η ύπαρξη συστήματος αγωγής των νέων υπαγορεύεται από την ανάγκη εξασφάλισης σταθερότητας του πολιτεύματος (1337a 8-21). Ένα πολίτευμα, όπως υποστηρίζει ο Αριστοτέλης, δεν είναι μόνο η άσκηση της εξουσίας, αλλά και ο τρόπος ζωής των πολιτών. Για αυτό στόχος του νομοθέτη πρέπει να είναι η εκπαίδευση των νέων πολιτών, αφού η αγωγή του πολίτη είναι αναγκαίο να συμβαδίζει με τη μορφή του πολιτεύματος. Έτσι, το πνεύμα της δημοκρατίας υπερασπίζεται το δημοκρατικό πολίτευμα και της ολιγαρχίας το ολιγαρχικό. Και επειδή η εκπαίδευση των νέων είναι υπόθεση του κράτους και το κράτος πρέπει να φροντίζει για αυτήν, αυτή πρέπει να είναι δημόσια και να μην έχει ιδιωτικό χαρακτήρα. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η ολοκλήρωση του πολίτη ήταν άμεσα εξαρτημένη από την παιδεία, γι αυτό και ξεκινά την πραγμάτευσή του δεοντολογικά (χρήση ρηματικών επιθέτων). Μια από τις προτεραιότητες μιας ευνομούμενης πολιτείας είναι η παιδεία και δεδομένης της πραγματικότητας αυτής είναι απαραίτητη η νομοθετική μέριμνα για την παιδεία που παρέχεται στους νέους. Και αυτό δηλώνει και η χρήση του ρηματικού επιθέτου «νομοθετητέον». Η παιδεία είναι η βασική και αναγκαία προϋπόθεση για την κοινωνική ευημερία και για αυτό οι νόμοι, που θα θεσπίσει ο νομοθέτης, θα ορίζουν σαφέστατα τον τρόπο εκείνο που θα λειτουργήσει το εκπαιδευτικό σύστημα απρόσκοπτα. Είναι υπόθεση του κράτους, αφού και κάθε πολίτης ανήκει στο κράτος, και πρέπει να θεσπιστούν νόμοι σχετικά με αυτή. Οι νέοι πρέπει να λαμβάνουν μόρφωση ταιριαστή με το πολίτευμα της πόλης τους, έτσι ώστε να φτάσουν στον επιδιωκόμενο στόχο, που είναι η ευδαιμονία του συνόλου των πολιτών. Εφόσον λοιπόν ο στόχος του κράτους είναι κοινός, κοινή πρέπει να είναι και η παιδεία που προσφέρεται και να μην αφήνεται στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Η θέση αυτή του Αριστοτέλη έρχεται ως λογικό συμπέρασμα της προηγούμενης. Συνεπώς αν στόχος της πολιτείας είναι να οδηγήσει τους πολίτες στην αρετή και κατ επέκταση στην ευδαιμονία, που είναι ο ύψιστος στόχος, αυτός θα επιτευχθεί μόνο αν παρέχεται κοινό επίπεδο μόρφωσης σε όλους τους πολίτες. Άλλωστε η χρήση του ρηματικού επιθέτου «ποιητέον» δηλώνει την αναγκαία προτεραιότητα που η πόλη πρέπει να δώσει στην παιδεία με δημόσιο χαρακτήρα. Και η θέση του αυτή είναι αναμφισβήτητη, όπως δηλώνει και το «φανερόν». Ως ιδεώδες εκπαιδευτικό σύστημα για την επίτευξη των παραπάνω στόχων δίνεται από τον Αριστοτέλη το εκπαιδευτικό σύστημα των Λακεδαιμονίων. Ο Αριστοτέλης προβάλλει την πόλη ως όλον, μόριο του οποίου είναι ο κάθε πολίτης. Το μόριο δεν είναι δυνατόν να αποφασίζει για το όλον, αλλά το όλον για το μέρος. Η στόχευση μιας τέτοιας πρότασης δεν είναι η ισοπεδωτική ομοιομορφία των πολιτών, αλλά η πολιτική ενότητα της πόλης χωρίς να αποκλείεται η ατομική διαφορά και η ποικιλία των Σελίδα 8 από 12
κοινωνικών και ψυχολογικών τύπων. Συνεπώς, αν στόχος της πολιτείας είναι να οδηγήσει τους πολίτες στην αρετή και κατ επέκταση στην ευδαιμονία, που είναι ο ύψιστος σκοπός, ο σκοπός αυτός θα επιτευχθεί, μόνο αν παρέχεται κοινό περιεχόμενο μόρφωσης σε όλους τους πολίτες. Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος με τη σειρά του στο παραπάνω κείμενο υποστηρίζει ότι η οργανωμένη πολιτεία οφείλει να φροντίζει μέσω της παιδείας να κατευθύνει τις πράξεις όλων των πολιτών της. Μέσω της παιδείας προάγονται οι ανθρώπινες αξίες και με το συντονισμό που παρέχει η πολιτεία μπορεί να τις διαφυλάξει και να βοηθήσει τον κάθε πολίτη να αναπτυχθεί ατομικά και κοινωνικά. Οι απόψεις λοιπόν, των δύο μελετητών συνάδουν τόσο για την αναγκαιότητα όσο και για τον πολιτικό χαρακτήρα της παιδείας. ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Ο ομιλητής στο λόγο του (ο οποίος αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τα πολιτικά πράγματα του 4ου π.χ. αιώνα) απολογείται για την πολιτική του δράση. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα αναφέρεται στην προσωπική του ζωή και πως η φτώχεια στάθηκε η αφορμή να ασχοληθεί με την πολιτική. Ἐπεὶ δὲ καὶ τῆς ἄλλης μου πολιτείας κατηγορεῖν ἐπεχείρησαν, βραχέα βούλομαι περὶ αὐτῆς εἰπεῖν, ἔπειθ οὕτως ἐπὶ τὴν λοιπὴν δικαιολογίαν ἀπελθεῖν, ἵνα μὴ λάθωσιν ὑμᾶς παρακρουσάμενοι. Γεγονὼς γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, Δημέου πατρός, ὡς καὶ ὑμῶν οἱ πρεσβύτεροι γιγνώσκουσι, τὸν μὲν ἄλλον χρόνον οὕτως ἔζων ὡς ἐδυνάμην, οὔτε κοινῇ τὸν δῆμον ἀδικῶν οὔτ ἰδίᾳ λυπῶν οὐδένα τῶν ἐν τῇ πόλει, πειρώμενος δ ἀεὶ τοῖς ἰδίοις πόνοις τὴν ἀσθένειαν τοῦ βίου διορθοῦσθαι. Ἡ πενία δ ἴσως δύσχρηστον μὲν ἔχει τι καὶ χαλεπόν, κεχώρισται δ αἰσχύνης, ὡς ἄν, οἶμαι, τῆς ἀπορίας ἐπὶ πολλῶν οὐ τρόπου κακίαν ἀλλὰ τύχης ἀγνωμοσύνην ἐλεγχούσης. Προσελθὼν δὲ τοῖς κοινοῖς, οὐκ εἰς δίκας καὶ τὴν ἀπὸ τῆς λογογραφίας ἐργασίαν ἔθηκα τὸν πόνον, ἀλλ εἰς τὴν ἀπὸ τοῦ βήματος παρρησίαν, ἣ τοῖς μὲν λέγουσιν ἐπισφαλῆ παρέχεται τὸν βίον, τοῖς δ εὐλαβουμένοις μεγίστην δίδωσιν ἀφορμὴν πρὸς κατόρθωσιν οὐ γὰρ ἐν τῇ τοῦ λέγοντος χάριτι δεῖ συνεκπίπτειν τὴν τῆς πατρίδος σωτηρίαν. (Δημάδου -Ὑπὲρ τῆς Δωδεκαετίας, 7-8) Σελίδα 9 από 12
Λεξιλόγιο παρακρούομαι: εξαπατώ, παροδηγώ τίθημι τὸν πόνον: καταθέτω το μισθό, την ωφέλειά μου Γ1. Από το παραπάνω κείμενο να μεταφραστεί το απόσπασμα: Γεγονὼς γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι [ ] τύχης ἀγνωμοσύνην ἐλεγχούσης. (Μονάδες: 10) Γεννήθηκα δηλαδή, άντρες Αθηναίοι, από την πατέρα (μου) τον Δημέα, όπως γνωρίζουν και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία από σας, και βέβαια όλο τον άλλο χρόνο ζούσα έτσι όπως μπορούσα, χωρίς να αδικώ δημόσια το λαό, ούτε στην ιδιωτική μου ζωή να προξενώ λύπη σε κανέναν από αυτούς που βρίσκονται στην πόλη, και πάντα προσπαθώντας με τον προσωπικό μου μόχθο να διορθώνω την έλλειψη των αναγκαίων της ζωής μου (τη φτώχεια μου). Και, από τη μια, ίσως η φτώχεια διαθέτει ένα μέρος δύσκολο στη διαχείρισή του κι ενοχλητικό, από την άλλη διαφέρει συνολικά από την ντροπή, διότι, νομίζω, η έλλειψη μέσων μπορεί να αποδεικνύει για πολλά πράγματα όχι ελάττωμα χαρακτήρα αλλά αδικία της τύχης. Γ2. Στους δικανικούς λόγους, προκειμένου ο ρήτορας να αναδείξει το ήθος του σε ιδιωτικό ή δημόσιο επίπεδο, χρησιμοποιεί, ως ενισχυτικό επιχείρημα, και πράξεις ἐκ τοῦ βίου του. Να εντοπίσετε τα χωρία του κειμένου που επιβεβαιώνουν αυτή την άποψη και να τα αποδώσετε νοηματικά. (Μονάδες: 10) ΑΠΑΝΤΗΣΗ Στους δικανικούς λόγους, στο δομικό μέρος της διήγησης απόδειξης του λόγου περιλαμβάνεται η εξιστόρηση των γεγονότων που ο ομιλητής κρίνει σκόπιμο να αναφέρει. Για να ενισχύσει την επιχειρηματολογία του αναφέρει και στοιχεία που αφορούν την ιδιωτική του ζωή. Το χωρίο που το επιβεβαιώνει είναι : «Γεγονὼς γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι ἀφορμὴν πρὸς κατόρθωσιν». Στο συγκεκριμένο απόσπασμα ο ρήτορας αρχικά αναφέρεται στην καταγωγή του: ο πατέρας ήταν ο Δημέας, όπως ήταν ήδη γνωστό στους μεγαλύτερους σε ηλικία δικαστές. Αναφέρει ότι έζησε προσπαθώντας να μην αδικεί δημόσια το λαό, ούτε στην ιδιωτική του ζωή να προξενεί λύπη σε κανέναν από αυτούς που βρίσκονται στην πόλη, και πάντα προσπαθώντας με τον προσωπικό του μόχθο να διορθώνει την έλλειψη των αναγκαίων της ζωής μου (τη φτώχεια του). Τονίζει εμφατικά ότι η φτώχεια διαφέρει συνολικά από την ντροπή, καθώς η έλλειψη μέσων μπορεί να αποδεικνύει για πολλά πράγματα όχι ελάττωμα χαρακτήρα αλλά αδικία της τύχης. Ωστόσο, αφού ασχολήθηκε με τη διαχείριση των κοινών, δεν τοποθέτησε το μισθό του στις δίκες και στην ενασχόληση με τη λογογραφία, αλλά στην ελευθεροστομία από τη θέση του Σελίδα 10 από 12
βήματος, η οποία παρέχει αφενός στους ρήτορες αβεβαιότητα στη ζωή, αφετέρου, σ εκείνους που ακούν με προσοχή παρέχει άφθονα τα μέσα για διόρθωση. Μέσω αυτών των αναφορών του ο ρήτορας στοχεύει να κερδίσει την εύνοια του ακροατηρίου και να τους κατατοπίσει για την κατάστασή του. Γ3α. Να γράψετε τα ζητούμενα στους παρακάτω τύπους: Δημέου πατρός: την κλητική ενικού αριθμού: ὦ Δημέα πάτερ μεγίστην ἀφορμήν: την αιτιατική πληθυντικού αριθμού με το επίθετο στο συγκριτικό βαθμό: μείζονας /μείζους ἀφορμὰς οὐδένα: την αντίστοιχη ερωτηματική αντωνυμία στην δοτική ενικού αριθμού στο ίδιο γένος: τίνι ή τῷ γιγνώσκουσι: τον ίδιο τύπο στον αόριστο β : ἔγνωσαν (Μονάδες: 6) Γ3β. Γεγονὼς γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, Δημέου πατρός, ὡς καὶ ὑμῶν οἱ πρεσβύτεροι γιγνώσκουσι, τὸν μὲν ἄλλον χρόνον οὕτως ἔζων ὡς ἐδυνάμην, οὔτε κοινῇ τὸν δῆμον ἀδικῶν οὔτ ἰδίᾳ λυπῶν οὐδένα τῶν ἐν τῇ πόλει, πειρώμενος δ ἀεὶ τοῖς ἰδίοις πόνοις τὴν ἀσθένειαν τοῦ βίου διορθοῦσθαι. Στο παραπάνω απόσπασμα να βρείτε τα ρήματα που βρίσκονται σε χρόνο παρατατικό και στη συνέχεια να τα μεταφέρετε στο γ ενικό προστακτικής ενεστώτα στη φωνή που βρίσκονται. (Μονάδες: 2) ἔζων: ζήτω ἐδυνάμην: δυνάσθω Γ3γ. Προσελθὼν δὲ τοῖς κοινοῖς, οὐκ εἰς δίκας καὶ τὴν ἀπὸ τῆς λογογραφίας ἐργασίαν ἔθηκα τὸν πόνον, ἀλλ εἰς τὴν ἀπὸ τοῦ βήματος παρρησίαν, ἣ τοῖς μὲν λέγουσιν ἐπισφαλῆ παρέχεται τὸν βίον, τοῖς δ εὐλαβουμένοις μεγίστην δίδωσιν ἀφορμὴν πρὸς κατόρθωσιν. Στο παραπάνω απόσπασμα να βρείτε τους ρηματικούς τύπους που βρίσκονται στον αόριστο β και στη συνέχεια να γράψετε τον ίδιο τύπο στον μέλλοντα. (Μονάδες: 2) Προσελθὼν: προσιὼν ἔθηκα: θήσω Γ4α. οὐ γὰρ ἐν τῇ τοῦ λέγοντος χάριτι δεῖ συνεκπίπτειν τὴν τῆς πατρίδος σωτηρίαν: αφού βρείτε το υποκείμενο του ρήματος της πρότασης στη συνέχεια να το μετατρέψετε σε αντίστοιχο ρηματικό επίθετο κάνοντας τις απαραίτητες μεταβολές. Σελίδα 11 από 12
δεῖ: ρήμα απρόσωπο συνεκπίπτειν: υποκείμενο του ρήματος, τελικό απαρέμφατο τὴν σωτηρίαν: υποκείμενο του απαρεμφάτου, ετεροπροσωπία Μετατροπή: συνεκπιπτέον τῇ σωτηρίᾳ (Μονάδες: 4) Γ4β. ἵνα μὴ λάθωσιν ὑμᾶς παρακρουσάμενοι / ἣ τοῖς μὲν λέγουσιν ἐπισφαλῆ παρέχεται τὸν βίον: Η κάθε δευτερεύουσα να συμπτυχθεί στην αντίστοιχη μετοχή. (Μονάδες: 3) μὴ λήσοντες ὑμᾶς παρακρουσάμενοι τοῖς μὲν λέγουσιν ἐπισφαλῆ παρεχομένην τὸν βίον Γ4γ. Ἡ πενία δ ἴσως δύσχρηστον μὲν ἔχει τι καὶ χαλεπόν, κεχώρισται δ αἰσχύνης: να μετατραπεί ο ευθύς λόγος σε πλάγιο με εξάρτηση ὁ ῥήτωρ ἔφη. (Μονάδες: 3) Ὁ ῥήτωρ ἔφη τὴν πενίαν δ ἴσως δύσχρηστον μὲν ἔχειν τι καὶ χαλεπόν, κεχωρίσθαι δ αἰσχύνης ΕΥΧΟΜΑΣΤΕ ΕΠΙΤΥΧΙΑ Σελίδα 12 από 12