Πανεπιστήμιο Πατρών. Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Σπουδών. Τμήμα Φιλολογίας

Πανεπιστήμιο Πατρών Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Σπουδών Τμήμα Φιλολογίας Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών: Σύγχρονες Προσεγγίσεις στην Γλώσσα και στα Κείμενα Ειρήνη Παντελόγλου Μελέτη στο Βίο του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά Επιβλέπων καθηγητής: Ιωάννης Πολέμης Πάτρα Σεπτέμβριος 2018

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ... 6 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ... 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΦΙΛΟΘΕΟΣ ΚΟΚΚΙΝΟΣ... 11 2.1 Ο ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΈΡΓΟ ΤΟΥ... 11 2.2 ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΤΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ.... 16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ... 17 3.1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΒΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ... 17 ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (1296-1359)... 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ... 42 4.1 ΦΙΛΟΘΕΟΣ ΚΟΚΚΙΝΟΣ: ΓΛΩΣΣΑ-ΎΦΟΣ... 42 4.2 ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ... 44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ... 51 5.1 ΌΝΕΙΡΑ-ΟΡΑΜΑΤΑ-ΘΕΙΕΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ-ΘΑΥΜΑΤΑ... 51 ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 56 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 59

Συντομογραφίες CPG PG PLP Corpus Paroemiographorum Graecorum Patrologia Cursus Completus, series graeca Prosopographises Lexikon Der Palaiologenzeit 1

Πρόλογος Η παρούσα διπλωματική εργασία αποτελεί προσπάθεια προς απόκτηση διπλώματος ειδίκευσης στην Βυζαντινή Φιλολογία. Αναφέρεται στον Λόγο εἰς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Γρηγόριον Ἀρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης, τον οποίο συνέγραψε με ιδιαίτερη αγάπη και φροντίδα ο φίλος του Γρηγορίου Παλαμά και συνάμα Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φιλόθεος Κόκκινος. Ο ίδιος φρόντισε για την σύνταξη του βίου του Γρηγορίου του Παλαμά πριν από την αγιοποίηση του δηλαδή, στην σύνοδο του 1368. Συγκέντρωσε υλικό 1 από προσφιλή και κοντινά πρόσωπα που τον γνώριζαν. Κυρίως δε από τον αδελφό του Μακάριο, ο οποίος ήταν μέγας οικονόμος της μητρόπολης της Θεσσαλονίκης. Αφορμή για την ενασχόληση με το προαναφερόμενο θέμα και προδρομικές ενέργειες αποτέλεσαν το μάθημα της Αγιολογίας με το οποίο ασχοληθήκαμε καθώς ακόμη και το μάθημα της Επιστολογραφίας στο οποίο είχα ασχοληθεί και μελετήσει επιστολές του Αγίου Θεοδώρου του Στουδίτη. Κάπως έτσι λοιπόν, άρχισε να μου γεννάται η επιθυμία να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο αντικείμενο. Η μελέτη πάνω στο εγκωμιαστικό λόγο του Φιλοθέου Κόκκινου για τον Γρηγόριο τον Παλαμά, αποτέλεσε μια ευχάριστη ενασχόληση καθώς έγινα κοινωνός τόσο του ιστορικού πλαισίου της εποχής όσο και των έντονων θεολογικών ζητημάτων, τα οποία απασχόλησαν τον δέκατο τέταρτο αιώνα. Ο Άγιος κυριευμένος από ανησυχία για την καθοδήγηση του ποιμνίου του, λόγω των πολιτικών και ιστορικών συγκυριών προσπαθεί να διαφυλάξει την ακεραιότητα του ποιμνίου του. Η εκπόνηση της παρούσας διπλωματικής εργασίας θα ήταν αδύνατη χωρίς την καθοδήγηση και την επιστημονική συνδρομή του επιβλέποντος καθηγητή μου κ. Ιωάννη Πολέμη, ο οποίος κάθε φορά που τον είχα ανάγκη ήταν δίπλα μου και μου παρείχε χρήσιμες συμβουλές για την καλύτερη προσέγγιση του θέματος της εργασίας 1 Σύμφωνα με την μαρτυρία του Φιλοθέου Κόκκινου, ο προκάτοχος του, Πατριάρχης Κάλλιστος Α έγραψε προς τους επισκόπους της Θεσσαλονίκης και σε όλους τους εκκλησιαστικούς, κυρίως όσον αφορά στα θαύματα που επιτέλεσε να συναχθούν και να βρουν από κοινού τα ομολογημένα και προφανή θαύματα, να τα καταγράψουν και να του τα στείλουν όπως και έγινε. 2

μου. Για τον λόγο αυτό θα ήθελα να τον ευχαριστήσω θερμά για την γενναιοδωρία του και να του εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου. Κλείνοντας, οφείλω να εκφράσω και να προσφέρω ολόθερμες ευχαριστίες σε όλα τα μέλη της οικογένειας μου, τα οποία όλα αυτά τα χρόνια των σπουδών μου, μου συμπαραστάθηκαν με κάθε δυνατό τρόπο και υπήρξαν στύλοι απέραντης υπομονής. Τέλος, θα ήθελα να αφιερώσω την παρούσα εργασία, πρωταρχικά στην πολυαγαπημένη μου οικογένεια και έπειτα σε όλους εκείνους τους ανθρώπους που αποτέλεσαν αστείρευτη πηγή έμπνευσης και συνοδοιπόροι σε όλο αυτό το μεγάλο ταξίδι των σπουδών μου. 3

Εισαγωγή Ο Βίος του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά γράφεται από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φιλόθεο Κόκκινο, ο οποίος δρα ενεργά κατά το δεύτερο μισό του δεκάτου τετάρτου αιώνα. Το έργο του έχει ως στόχο να αφυπνίσει τους πολίτες εκείνης της εποχής. Το παρελθόν πάντοτε αποτελεί σθεναρό θεμέλιο παραδειγμάτων και οδηγεί στην αφύπνιση των αξιών, των πεποιθήσεων και των ιδεών, οι οποίες σε περιόδους πολιτικής-ιστορικής κρίσης κατακερματίζονται σχεδόν εξολοκλήρου και κινδυνεύουν να σβήσουν από τον χάρτη του παρόντος. Με το παρόν πόνημα επιδιώκει να τονίσει το ενιαίο και αδιάσπαστο του σώματος της εκκλησίας, το οποίο μπορεί να επιβιώσει μόνο μέσα από την πραγματική και εν ζωή πίστη και παράδοση. Τονίζει ότι δεν είναι αδύνατον μέσα σε μια ταραγμένη περίοδο, να υπάρξουν αξιόλογες μορφές που θα ξεχωρίσουν, ανάλογες με τις μεγάλες μορφές του παρελθόντος. Η παρούσα εργασία είναι χωρισμένη σε πέντε κεφάλαια για την πληρέστερη όσο είναι δυνατόν κατανόηση και προσέγγιση του θέματος. Στο πρώτο κεφάλαιο παρατίθεται το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έζησε και έδρασε ο Γρηγόριος Παλαμάς. Στο δεύτερο κεφάλαιο παραδίδεται ένα σύντομο εισαγωγικό σημείωμα που αφορά στο βίο και το έργο του Φιλοθέου Κόκκινου. Γίνεται συνοπτική αναφορά στην όλη πορεία της ζωής του. Ακολουθεί το τρίτο κεφάλαιο, όπου παρατίθεται περίληψη του βίου του Γρηγορίου Παλαμά καθώς και η δομή του βίου του όπως μας την παραδίδει στο έργο του, ο Φιλόθεος Κόκκινος. Στο τέταρτο έχουμε αναφορά στην γλώσσα και το ύφος του συγγραφέα δηλαδή, του Φιλοθέου Κόκκινου. Ακόμη γίνονται αναφορές, στα ποικίλα σχήματα και στις τεχνικές λόγου που χρησιμοποιεί, για να προσδώσει ζωντάνια και παραστατικότητα στο κείμενο του, χωρίς να δημιουργεί δυσφορία στο αναγνωστικό του κοινό. 4

Στο πέμπτο κεφάλαιο γίνεται ιδιαίτερη μνεία, στα όνειρα-οράματα-θείες επιφάνειες καθώς και στα θαύματα, τα οποία διακρίναμε σε δύο κατηγορίες: τα θαύματα ἐν ζωῇ και τα επιτάφια θαύματα. Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται ακόμη λόγος, για τις ομοιότητες ή τις διαφορές στην φρασεολογία, στην τεχνική που κάθε φορά ακολουθείται και στον τρόπο μέσω του οποίου επιτυγχάνεται η κάθε θαυματουργική ενέργεια. Η εργασία κλείνει με σύνοψη συμπερασμάτων που απορρέουν μέσα από την μελέτη του έργου, εκφράζοντας τόσο τις θεολογικές ανησυχίες όσο και τα ζητήματα, τα οποία θέλει να στηλιτεύσει ο συγγραφέας. 5

Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορικό Πλαίσιο Ο Γρηγόριος Παλαμάς γεννήθηκε το 1296 και υπήρξε μοναχός, θεολόγος, υπερασπιστής της ορθόδοξης πίστης, και Μητροπολίτης της Θεσσαλονίκης κατά το χρονικό διάστημα 1347-1357.Υπήρξε και παραμένει μέχρι και σήμερα, φιγούρα κλειδί για την ιστορία της πνευματικής και δογματικής Ορθοδοξίας. Το όνομα και τα έργα του είναι πλέον συνώνυμα με την Ορθόδοξη ταυτότητα και την κατανόηση του εαυτού 2. Από την ζωή φεύγει στις 14 Νοεμβρίου του 1359. Ενώ, αγιοποιήθηκε με την σύνοδο του 1368. Η ζωή και το θεολογικό έργο του διακρίνεται σε τέσσερεις περιόδους. 1. Στα πρώιμα χρόνια της ζωής του, όπου και διαμορφώνεται και πλάθεται ο χαρακτήρας και το φρόνημα του (1296-1335), 2. Στην αντιπαράθεση που είχε με τον Βαρλαάμ (1335-1341) και με τον Γρηγόριο Ακίνδυνο: διάδοχο και υποστηρικτή των ιδεών του Βαρλαάμ, 3. Στον εμφύλιο πόλεμο (1341-1347) και τέλος στο θρίαμβο της θεολογίας του και την ανάρρηση του στον Πατριαρχικό θρόνο της Θεσσαλονίκης 3. Ο Γρηγόριος Παλαμάς γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το Σεπτέμβριο του 1296. Έλαβε κλασική εκπαίδευση με καθοδηγητή και δάσκαλο του τον Θεόδωρο Μετοχίτη και έδειξε την ιδιαίτερη κλίση που είχε ως προς την ρητορική. Ενώ, την δική μας παιδεία έλαβε από τον Θεόληπτο Φιλαδελφείας, ο οποίος επηρέασε σημαντικά τον Γρηγόριο. Όπως φαίνεται άλλωστε και από την απόφαση του, ν ακολουθήσει τον ασκητικό βίο και να αφιερωθεί σε αυτόν. Παρά τις προσπάθειες του αυτοκράτορα να τον μεταπείσει ο ίδιος παραμένει ακλόνητος και σταθερός στην απόφαση του. Έτσι εγκαταλείπει την Κωνσταντινούπολη μαζί με τα αδέρφια του, το 1314 και μεταβαίνει στον Άθωνα και από εκεί στην Μ. Λαύρα. Έπειτα, μεταβαίνει στην Γλωσσία και στην συνέχεια στην Θεσσαλονίκη καθώς αναγκάζεται να φύγει λόγω εχθρικών επιδρομών. Στην Θεσσαλονίκη, 2 Max. Lysack, Ascetism of the Homilies of Saint Palamas, εκδόσεις Analogia, (Saint Paul University of Ottava, Canada, 2017), σελ.1. 3 Rob. E. Sinkewicz, Gregory Palamas, Corpus Cristianorum La Théologie Byzantine et sa Tradition II, Brepols Publishers, (Turnhout, 2002), σελ131. 6

χειροτονείται ιερέας και αμέσως έπειτα αναχωρεί για την Βέροια. Στο ενδιάμεσο διάστημα σημειώνονται ακόμη πολλές μετακινήσεις καθώς και διάφορα συμβάντα. Χαρακτηριστικά, το έτος 1335 έρχεται αντιμέτωπος για πρώτη φορά με τον Βαρλαάμ τον Καλαβρό και με τα αντιλατινικά του συγγράμματα, στα οποία και αντιτίθεται συγγράφοντας δύο Αποδεικτικούς Λόγους: Κατὰ Λατίνων. Με τα συγγράμματα αυτά, υπερασπίζεται την θέση των Ορθοδόξων περί του Αγίου Πνεύματος. Η δεύτερη φάση της αντιπαράθεσης μεταξύ Βαρλαάμ και Γρηγορίου Παλαμά επικεντρώνεται αυτή καθεαυτή στην ησυχαστική έριδα (1337-1341). Στις αρχές του 1337 ο Βαρλαάμ, έχει έλθει σε επαφή με μερικούς ησυχαστές μοναχούς στην Θεσσαλονίκη, οι οποίοι τον μυούν μέσω γραπτών έργων ησυχαστών συγγραφέων πάνω στο θέμα της νοερής προσευχής και στην επίτευξη της επαφής με το θεϊκό στοιχείο. Με αφορμή αυτά τα έργα, ο Βαρλαάμ κατηγορεί τους ησυχαστές μοναχούς ότι σχετίζονται με την αίρεση των Μασσαλιανών, και εισηγείται το θέμα στην σύνοδο της Κωνσταντινούπολης λίγο πριν το καλοκαίρι του 1337. Η σύνοδος όμως κρίνει ότι οι κατηγορίες του δεν ευσταθούν. Ενώ στο τέλος του 1337, ο Γρηγόριος Παλαμάς ανακαλείται στην Θεσσαλονίκη για να υπερασπιστεί εκ νέου τους ησυχαστές μοναχούς που βάλλονται από τις κατηγορίες του Βαρλαάμ. Την άνοιξη του έτους 1338 ο Γρηγόριος συγγράφει την πρώτη τριάδα Λόγων Ὑπέρ τῶν ἱερῶς Ἡσυχαζόντων 4. Ενώ μια δεύτερη γράφει κατά την διάρκεια που ο Βαρλαάμ απουσιάζει στην Δύση ως απεσταλμένος του Ανδρόνικου Γ και του Πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα, για την διευθέτηση κάποιων καίριων ζητημάτων. Τον χειμώνα του ίδιου έτους όταν ο Βαρλαάμ ενημερώνεται για την παραπάνω ενέργεια του Γρηγορίου Παλαμά, απαντά με μια νέα ομάδα πραγματειών με τίτλο Κατά τῶν Μασσαλιανῶν. Γύρω στα τέλη του 1340 ο Γρηγόριος Παλαμάς επιστρέφει στον Άθωνα, όπου συγγράφει τον Ἀγιορείτικον Τόμον. Ένα αποφασιστικής σημασίας για την εξέλιξη της ησυχαστικής έριδας δογματικό κείμενο. Στο ίδιο χρονικό πλαίσιο γράφει μια τρίτη 4 Οι τρεις πρώτοι λόγοι γράφτηκαν το καλοκαίρι του 1338, αφού ο Παλαμάς απέτυχε να πείσει τον Βαρλαάμ να σταματήσει τον αντιησυχαστικό αγώνα και ο δεύτερος έγραψε το έργο του κατά των μοναχών. Ο Γρηγόριος έμμεσα γνώρισε το έργο από πληροφορίες άλλων. Η δεύτερη τριάδα των Λόγων ήταν καθαρά υπεράσπιση του ησυχαστικού τρόπου προσευχής και η τελευταία τριάδα αφορούσε στη παρουσίαση του κατάλληλου τρόπου να φθάσει κανείς κοντά στο Θείο. 7

τριάδα λόγων Ὑπέρ τῶν ἱερῶς Ἡσυχαζόντων με τους οποίους, απαντά στα ερωτήματα του Βαρλαάμ 5. Σε αυτή την αντιπαράθεση δίνεται οριστικά τέλος με την σύνοδο του 1341 στην οποία είναι παρών και ο αυτοκράτορας, Ανδρόνικος Γ Παλαιολόγος. Στην πρώτη αυτή σύνοδο καταδικάζεται ο Βαρλαάμ. Η δεύτερη φάση της θεολογικής διαμάχης διήρκησε από το 1341 έως και το 1347 6. Στην σκηνή πλέον της διαμάχης αυτής εμφανίζεται ως συνεχιστής και υποστηρικτής των ιδεών του Βαρλαάμ, ο Γρηγόριος Ακίνδυνος. Ο Ακίνδυνος καθ όλη την διάρκεια της διχογνωμίας είχε την αμέριστη υποστήριξη του τότε Πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα. Ο Γρηγόριος Παλαμάς για να υπερασπιστεί τον εαυτό του, συγγράφει έξι πραγματείες ανάμεσα στο 1341 και το 1342 7. Έτσι έχουμε την σύνοδο του Αυγούστου του 1341, η οποία επικυρώνει την απόφαση της προηγούμενης συνόδου και καταδικάζει τις δοξασίες Βαρλαάμ και Ακινδύνου. Παράλληλα έχουμε και την έκδοση νέου Τόμου 8. Κατά το διάστημα όμως αυτό, ο Γρηγόριος Παλαμάς περιέρχεται σε δυσμένεια του πατριάρχη, με την κατηγορία ότι αλληλογραφούσε με τον Ιωάννη Καντακουζηνό και τους Ασάνες. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο Παλαμάς, να συλληφθεί στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1342 και στην συνέχεια να φυλακισθεί για κάποιο διάστημα. Αρχικά, κλείστηκε σε μονές της Κωνσταντινούπολης και έπειτα στην Αγία Σοφία. Μεταξύ του 1342 και 1343 ο Ακίνδυνος, είχε λάβει από τον πατριάρχη την άδεια να αμφισβητήσει την θεολογία που πρέσβευε ο Γρηγόριος ο Παλαμάς. Σε αυτές τις αμφισβητήσεις απαντά ο δεύτερος, συγγράφοντας μια σειρά από επτά Αντιρρητικούς Λόγους. Με αυτούς τους Λόγους επισημαίνει την σωστή ερμηνεία της θεολογίας του. Την Άνοιξη του 1343 μεταφέρθηκε μαζί με τον Δωρόθεο στις αυτοκρατορικές φυλακές, όπου έμειναν έως και τις αρχές του χειμώνα του 1347. 5 Αυτή η τριάδα αφορούσε στη παρουσίαση του κατάλληλου τρόπου ώστε να φθάσει κανείς στην μέθεξη με το Θείο. Στην διάκριση ανάμεσα στη θεία ουσία και τις θείες ενέργειες. 6 Θρησκευτική καὶ Ἡθικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία, τόμος 4, εκδόσεις Βυζάντιον-Διοκλής (Αθήνα, 1964), σσ.778-781. 7 Σε αυτές τις πραγματείες προσπαθεί να αποδείξει ότι η θεολογία του και η γλώσσα της θείας ουσίας και των ενεργειών ήταν παραδοσιακή. Περιλαμβάνουν ανασκευασμένες τις ιδέες του Ακινδύνου, περιέχοντας αναρίθμητες αναφορές από τους Πατέρες της Εκκλησίας, τις οποίες συνδυάζει με θεολογικό σχολιασμό. 8 Στον Συνοδικό Τόμο είχαν καταχωρηθεί οι θεμελιώδεις αρχές του Παλαμά για την διάκριση μεταξύ αμέθεκτης θείας ουσίας και μεθεκτών άκτιστων θείων ενεργειών. 8

Μια σημαντική λεπτομέρεια που δεν πρέπει να ξεχνάμε είναι και το γεγονός του εμφυλίου πολέμου που σημειώνεται την περίοδο αυτή (1341-1347). Μετά τον θάνατο του Ανδρόνικου Γ Παλαιολόγου (15 Ιουνίου του 1341), τα πολιτικά πράγματα αλλάζουν άρδην. Στην πολιτική σκηνή έχουμε πλέον τους Ιωάννη Καντακουζηνό (Μέγας Δομέστικος) και τον νόμιμο διάδοχο του θρόνου Ιωάννη Ε Παλαιολόγο. Όμως, ο δεύτερος ήταν ακόμη πολύ μικρός στην ηλικία για να αναλάβει τα βασιλικές υποχρεώσεις. Έτσι, η βασιλομήτωρ Άννα της Σαβοΐας προτρεπόμενη και πιεζόμενη από τον πατριάρχη έθεσε το θέμα της αντιβασιλείας. Την άνοιξη όμως του 1346 οι σχέσεις του Πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα και της αυτοκράτειρας Άννας διαταράσσονται. Η αυτοκράτειρα πλέον, τάσσεται υπέρ των απόψεων του Γρηγορίου Παλαμά. Τον Ιανουάριο του 1347 από κοινού η αυτοκράτειρα Άννα και ο Ιωάννης Καντακουζηνός αποφασίζουν να συγκληθεί σύνοδος με την οποία θα καθαιρεθεί ο πατριάρχης. Στις 8 Φεβρουαρίου του ίδιου έτους συγκαλείται η σύνοδος, η οποία εκθρονίζει και αναθεματίζει τον Πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα και τον Ακίνδυνο. Μετά την σύνοδο αυτή, επέρχεται αλλαγή στα πολιτικά πράγματα και μαζί και η απελευθέρωση του Γρηγορίου και του Δωροθέου. Ο νέος Πατριάρχης Ισίδωρος Βουχειράς, μόλις αναλαμβάνει τα αξιώματα του προβαίνει στον διορισμό τριάντα δύο επισκόπων, οι οποίοι πρέσβευαν την παλαμική θεολογία και σκέψη. Ανάμεσα σε αυτούς είναι και ο Γρηγόριος Παλαμάς, ο οποίος τοποθετείται στον Μητροπολιτικό θρόνο της Θεσσαλονίκης. Αντιμετωπίζει όμως νέα εμπόδια καθώς μέχρι να ανακτήσει τον έλεγχο ο Ιωάννης Καντακουζηνός, δεν του επιτρέπεται η είσοδος στην πόλη. Τον εμποδίζουν οι Ζηλωτές. Ο Γρηγόριος λοιπόν αποχωρεί και επιστρέφει στον αγαπημένο του Άθωνα. Εκεί κατά το έτος 1349-1350 αφοσιώνεται στη συγγραφή 9. Ενώ, εκεί τον επισκέπτεται και ο τσάρος των Σέρβων προκειμένου να τον προσεταιριστεί αλλά οι προσπάθειες του αποβαίνουν άκαρπες. Από εκεί και πέρα ο Γρηγόριος Παλαμάς κινείται συνεχώς μέσα σε ένα δαίδαλο ταξιδιών από τον Άθω προς την Κωνσταντινούπολη και από εκεί στην Θεσσαλονίκη, όπου και πάλι δεν γίνεται δεκτός από τους Ζηλωτές και τέλος στην Λήμνο που ποικιλοτρόπως ωφελήθηκε από την παρουσία του. Μετά την καταστολή 9 Εκατό πενήντα κεφάλαια με θέμα την Φυσική και την Θεολογική Επιστήμη, την Ηθική και Ασκητική Ζωή, με σκοπό να απομακρύνει την διαφθορά του Βαρλαάμ. Αυτό είναι από τα πιο σημαντικά έργα του Παλαμά. 9

της στάσης των Ζηλωτών το 1350, ο Γρηγόριος Παλαμάς επιστρέφει στην Θεσσαλονίκη. Τον υποδέχονται με πανηγυρικούς εορτασμούς. Έτσι λοιπόν, ξεκινά πλέον περιχαρής το ποιμαντικό του έργο. Στην Κωνσταντινούπολη συμμετείχε στην σύνοδο του 1351 που ήταν παρόντες ο Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός και ο Πατριάρχης Κάλλιστος Α. Η σύνοδος δικαίωσε πάλι τις θέσεις του Παλαμά. Εν τω μεταξύ, στην Θεσσαλονίκη επιστρέφει έπειτα από πέρασμα τριών μηνών καθώς στο μεσοδιάστημα είχαν προκύψει νέα προβλήματα. Κάποια στιγμή μάλιστα, ασθενεί βαριά λόγω της ταλαιπωρίας των πολλών και συχνών ταξιδιών αλλά γρήγορα ξαναβρίσκει την υγεία του. Αν και μόλις έχει γίνει καλά, του ζητούν να ταξιδέψει 10 προς την Κωνσταντινούπολη. Στο ταξίδι του όμως αυτό προς την Βασιλεύουσα των πόλεων αιχμαλωτίζεται από τους Τούρκους 11. Κατά την διάρκεια της αιχμαλωσίας του συνδιαλέγεται με τους Τούρκους και τους Χιόνες 12 για θεολογικά ζητήματα. Απελευθερώθηκε το 1355 με καταβολή λύτρων 13 και επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη 14. Και από εκεί επιστρέφει στην Θεσσαλονίκη. Το τελευταίο μέρος της ζωής και του έργου του Παλαμά, σκιαγραφείται από το κήρυγμα-ποιμαντικό του έργο, στην Θεσσαλονίκη. Ο Γρηγόριος Παλαμάς αφήνει τον επίγειο κόσμο στις 14 Νοεμβρίου του 1359 15. Στα τέλη Φεβρουαρίου με αρχές Μαρτίου του 1368 τοποθετείται η αγιοποίηση του, χάρη στις ενέργειες του τότε Πατριάρχη Φιλοθέου Κόκκινου, ο οποίος και συνέταξε και κατέγραψε τα γεγονότα της καθοριστικής πορείας του Γρηγορίου Παλαμά 16. 10 Στέλνεται ως απεσταλμένος του Ιωάννη Ε Παλαιολόγου για να επιτύχει συμφιλίωση. 11 Πρέπει να αιχμαλωτίστηκε στις αρχές του 1353 ενώ σύμφωνα με άλλους στα μέσα του 1355. 12 Λόγια μέλη χριστιανικής οικογένειας που εν μέρει προσχώρησαν στον Μωαμεθανισμό. 13 Κατά τον Φιλόθεο Κόκκινο τα λύτρα κατέβαλαν Σέρβοι ή Δαλμάτες έμποροι, ενώ σύμφωνα με τον Νικηφόρο Γρηγορά ο Καντακουζηνός, ο οποίος πλέον είναι μοναχός. 14 Εκδίδει το έργο του για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος. 15 Υπάρχει μεγάλη διαφωνία σχετικά με την ημερομηνία της εκδημίας του Παλαμά. Άλλοι την τοποθετούν το έτος 1357. 16 Rob. E. Sinkewicz, σσ.133-137. 10

Κεφάλαιο Δεύτερο Φιλόθεος Κόκκινος 2.1 Ο Βίος και το Έργο του Ο Βίος: Ο Φιλόθεος Κόκκινος (περ.1300-1379) αποτελεί για τον ησυχασμό το ακριβές εκκλησιαστικό αντίγραφο του αυτοκράτορα Καντακουζηνού. Εκείνος, το επέβαλε πολιτικά ενώ ο Φιλόθεος εκκλησιαστικά. 17 Ο Φιλόθεος γνωρίζουμε ότι γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη περί τα τέλη του 13 ου αιώνα. Όσον αφορά στα στοιχεία στα σχετικά με την χρονολόγηση του, τα συνθέτουμε κυρίως από πληροφορίες που αντλούμε μέσα από τα κείμενα και τα έργα του. Στις βιογραφίες αγίων, τους οποίους γνώρισε εκ του σύνεγγυς και συνδέθηκε με στενούς δεσμούς φιλίας, σκιαγραφείται και όλη σχεδόν η πορεία της ζωής του. Υπήρξε γόνος φτωχής οικογένειας της Θεσσαλονίκης και φημολογείται ότι η μητέρα του ήταν Ιουδαϊκής καταγωγής. Ο Φιλόθεος παρόλο που η οικογένεια του δεν ανήκε στις οικονομικά επιφανείς, σπούδασε φιλολογία κοντά στον καθηγητή Θωμά Μάγιστρο, του οποίου υπήρξε υπηρέτης για να μπορέσει να ανταπεξέλθει στα έξοδα των σπουδών του. Όσον αφορά στις σπουδές του, δεν έχουμε άμεσες πληροφορίες παρά μόνο από έμμεσες μαρτυρίες του ίδιου. Με τον τρόπο αυτό, μας γνωστοποιείται η θύραθεν εκπαίδευση που έλαβε. Σκιαγραφώντας για παράδειγμα τον βίο του Αγίου Ισιδώρου, αναφέρεται στις σπουδές του Αγίου στην Θεσσαλονίκη. Η περιγραφή γίνεται το πιθανότερο λόγω προσωπικής πείρας του Φιλοθέου. Με αυτό τον έμμεσο τρόπο, μας μεταφέρει μια εικόνα από τις σπουδές του. Παρά τους ενδοιασμούς του για την θύραθεν παιδεία και κατ επέκταση γνώση και τους περιορισμούς που έθετε σε αυτήν, ο Φιλόθεος πέρασε από αυτά τα στάδια της εκπαίδευσης. Αυτό γίνεται φανερό μέσα από τα έργα του, τα οποία είναι πλούσια σε παραθέματα από την αρχαία γραμματεία και τους αντικατοπτρισμούς της. 17 Παν. Κ. Χρήστου, Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας Φιλοθέου Κόκκινου Βίος Γρηγορίου Παλαμά, Πατερικές Εκδόσεις Γρηγόριος ο Παλαμάς, (Θεσσαλονίκη, 2009), σελ.9. 11

Πιθανολογείται ότι ο Φιλόθεος συνδύασε την θύραθεν παιδεία με την ʺκαθ ἡμᾶςʺ, στο περιβάλλον των μοναστηριών της Θεσσαλονίκης. Η φιλία του για παράδειγμα με τον Ισίδωρο, μετέπειτα Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως καθώς και το διδασκαλικό του έργο στην Θεσσαλονίκη, μας οδηγούν στην εκμαίευση αυτού του συμπεράσματος. Μέσω τέτοιων κύκλων γνωριμιών γνωρίστηκε και με τον Γρηγόριο Παλαμά. Μάλιστα δίκαια θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους και πιο δραστήριους πατριάρχες της τελευταίας περιόδου της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Στον οικουμενικό θρόνο ανήλθε δύο φορές. Χάρη στις δικές του σωστές κινήσεις η διδασκαλία του ησυχασμού εγχαράσσεται συνειδητά στην πορεία της Εκκλησίας, αποτελώντας κατά κάποιον τρόπο συνέχεια της βιβλικής και πατερικής διδασκαλίας των οικουμενικών συνόδων. Η δραστηριότητα όμως και το έργο του δεν περιορίζονται μόνο εδώ. Ο Φιλόθεος υπήρξε σπουδαία προσωπικότητα της εκκλησιαστικής πολιτικής και αποτέλεσε γερό θεμέλιο αυτής. Μέσα σε ένα παραπαίον και παρακμάζον πολιτικό αυτοκρατορικό περιβάλλον που βάλλονταν από πλήθος εξωτερικών αλλά και εσωτερικών προβλημάτων, κατόρθωσε να ενώσει την εκκλησία και να ενισχύσει τη παγκόσμια διάσταση της. Ο ίδιος αν και αναμφίβολα υπήρξε αναδυόμενη προσωπικότητα των θεολογικών γραμμάτων και πραγμάτων λόγω της διστακτικότητας που επιδείκνυε κάποιες στιγμές, δέχονταν τα παράπονα του Γρηγορίου Παλαμά. Με τον Παλαμά συνδέθηκε στενά έπειτα από συνάντηση που είχε μόλις και αφότου εγκαταστάθηκε στο Άγιο Όρος και μάλιστα στην Μονή της Λαύρας. Έτσι, παρέμεινε υπό την σκιά του δασκάλου του αλλά παράλληλα αφοσιωμένος στις απόψεις του. Ο Γρηγόριος Παλαμάς ανάλαβε να σηκώσει όλο το βάρος της υπεράσπισης του ησυχασμού για αυτό και η σύγχρονη έρευνα είτε είναι ιστορικής φύσεως είτε θεολογική και φιλολογική επικεντρώθηκε στο δικό του πρόσωπο. Παρόλη την προσφορά και το έργο του, ο Φιλόθεος Κόκκινος δεν έλκυσε άμεσα το ενδιαφέρον της έρευνας. Παρόλα αυτά, αποτέλεσε τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην έρευνα που αφορά στον ησυχασμό και τους πολεμίους του. Συνδέεται 12

αναπόφευκτα με τον πατριάρχη που καθιέρωσε επίσημα την ημέρα μνήμης του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά και είναι αδύνατον να παραβλέψουμε κάτι τέτοιο. Συνέθεσε το Βίο και την Ακολουθία του. Το Έργο: Όσον αφορά στο έργο του είναι πολυσχιδές και αρκετά εκτενές. Μάλιστα από όσο γνωρίζουμε, θεωρείται ένας από τους πιο αξιόλογους συγγραφείς αγιολογικών έργων της Βυζαντινής περιόδου. Από την πένα του Φιλοθέου Κόκκινου όμως, έχουμε αρχικά 1. Δογματικά- Αντιρρητικά έργα (δύο λόγοι κατὰ τοῦ Ἀκινδύνου περὶ τοῦ Θαβωρείου φωτός, 2. Συνοδικός Τόμος του 1351, 3. Ὁμολογία ὀρθοδόξου πίστεως, 4. Δεκαπέντε ἀντιρρητικοί λόγοι κατὰ τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ, 5. Συνοδικὸς Τόμος Ἀπριλίου 1368, Κατὰ τοῦ Προχόρου Κυδώνη, 6. Ἀναθεματισμοὶ καὶ Μακαρισμοί, 7. Τὰ δεκατέσσερα κεφάλαια τῆς αἰρέσως Ἀκινδύνου καὶ Βαρλαάμ, 8. Ἐπιστολὴ πρὸς Πετριώτη, 9. Ἀγιορείτικος Τόμος ὕπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων), Ερμηνευτικά-Ομιλητικά με υποδιαιρέσεις σε Λόγους ερμηνευτικούς στην Παλαιά Διαθήκη, σε Τρεις Λόγους περικοπής των Παροιμιών 9,1, Λόγους ερμηνευτικούς στην Καινή Διαθήκη, Ομιλίες. Την σκυτάλη παίρνουν αμέσως έπειτα τα Ποιητικά-Λειτουργικά κείμενα, τα οποία υποδιαιρούνται σε: 1. Ακολουθίες, 2. Κανόνες όπου διακρίνονται σε κανόνες για αγίους και εορτές, κανόνες αφιερωμένους στο Χριστό και στη Θεοτόκο, κανόνες αφιερωμένοι μόνο στο Χριστό και ξεχωριστά κανόνες μόνο για την Θεοτόκο. Ακολουθεί η κατηγορία έργων στα οποία ανήκουν οι Ύμνοι, οι Ευχές, οι οποίες διακρίνονται σε Ευχές για τον Χριστό και αντίστοιχα Ευχές για την Θεοτόκο αλλά και διάφορες άλλες. Έχουμε επίσης έργα που αφορούν σε Τυπικές Διατάξεις, Περιστασιακά Έργα και Επιστολές. Τελευταία αφήσαμε την κατηγορία των Αγιολογικών έργων, η οποία και μας ενδιαφέρει περισσότερο από όλες τις προαναφερθείσες κατηγορίες έργων. Στα Αγιολογικά έργα ανήκουν: 1. Λόγος εἰς τὴν ἁγίαν ὁσιομάρτυρα Ἀνυσία τὴν ἐν Θεσσαλονίκη, 2. Ὑπόμνημα εἰς τὸν ὅσιον Νικόδημον τὸν Νέον, 3) Βίος τοῦ ἅγίου Σάββα τοῦ Νέου, 4. Λόγος εἰς τὸν ὅσιον Ὀνούφριον, 5. Ἐγκώμιον εἰς τὸν Ἅγιον 13

Φωκᾶν 18, 6. Βίος τοῦ ἁγίου Ἱσιδώρου πατριάρχου Κνωσταντινουπόλεως, 7. Βίος τοῦ ὁσίου Γερμανοῦ, 8. Λόγος εἰς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Γρηγόριον ἀρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης, 9. Ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον Δημήτριον, 10. Λόγος ἐγκωμιαστικὸς εἰς τοὺς τρεῖς ἱεράρχας, 11.Ὁμιλία εἰς τὴν κοίμησιν τῆς Παναγίας δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, 12. Λόγος έγκωμιαστικός εἰς τοὺς ἁγίους Ἀποστόλους, 13. Βίος καὶ μαρτύριον τῆς ἁγίας ὅσιομάρτυρος Φεβρωνίας, 14. Εἰς τοὺς Ἁγίους Πάντας ἔν ᾦ καὶ τῆς περὶ τὸν ἄνθρωπον τοῦ Χριστοῦ οἰκονομίας ἐπιτομή, 15. Λόγος εἰς τὸν Ἅγιο Νικόλαο. Ανάμεσα στα έργα αυτά, ξεχωρίζουν επτά που αναφέρονται σε συμπολίτες του Αγίους, της γενέτειρας του, της Θεσσαλονίκης. Αυτοί είναι οι Άγιοι Δημήτριος, Ανυσία, Νικόδημος ο νέος, Γερμανός Μαρουλής (υπήρξαν συμμαθητές), Σάββας ο νέος, Ισίδωρος Κωνσταντινουπόλεως και Γρηγόριος Παλαμάς. Από τα Αγιολογικά του έργα, το Ἐγκώμιο στο μεγαλομάρτυρα Ἅγιο Δημήτριο και ο Λόγος εἰς τὴν Ἁγίαν Ἀνυσία έχουν εποικοδομητικό χαρακτήρα. Με αυτά τα έργα επιθυμούσε να αποσπάσει το θαυμασμό και να αφυπνίσει τους συγχρόνους του, καθώς οι δύο μεγάλες απειλές που ελλόχευαν την περίοδο αυτή και απειλούσαν άμεσα τους ορθόδοξους ελληνικούς πληθυσμούς ήταν οι ακόλουθες: 1. Να υποδουλωθούν στους Τούρκους και να εξισλαμιστούν και 2. Να χάσουν τη θρησκευτική τους ελευθερία και να εκλατινιστούν από τις προσπάθειες της Ρώμης να υποτάξει την ορθόδοξη εκκλησία. Τα υπόλοιπα πέντε Αγιολογικά έργα του, αναφέρονται σε Αγίους της γενέτειρας του, Θεσσαλονίκης που έζησαν μεταξύ του 1267 έως και το 1359. Ήταν δηλαδή σχεδόν σύγχρονοι με τον Φιλόθεο. Εκτός από τον Όσιο Νικόδημο τον νέο, ο Φιλόθεος γνώριζε προσωπικά όλους τους άλλους και συνδέονταν μαζί τους με στενούς δεσμούς φιλίας. Με τα αγιολογικά αυτά έργα, όπου εγκωμιάζονται οι σύγχρονοι του Άγιοι, θέλει να τονώσει το ηθικό των πολιτών και ταυτόχρονα να τους εμπνεύσει. Επιθυμεί να περάσει το μήνυμα ότι ακόμη και σε πολύ δύσκολες χρονικά περιόδους, όπου όλοι 18 Διον. Α. Τσεντικόπουλος, Φιλόθεος Κόκκινος Βίος και Έργο, (Θεσσαλονίκη, 2001), σσ. 157-366. 14

σχεδόν οι συνδετικοί αρμοί του κράτους υφίστανται κρίση είναι δυνατόν να υπάρξει πρόοδος 19. 19 Δημ. Γ. Τσάμη, Φιλοθέου Κωνσταντινουπόλεως του Κόκκινου Αγιολογικά Έργα, Θεσσαλονικεῖς Άγιοι Α, Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών, (Θεσσαλονίκη, 1985), σσ.12-13. 15

2.2 Το κείμενο του Βίου του Γρηγορίου Παλαμά. Γνωρίζουμε ότι ο Φιλόθεος Κόκκινος έγραψε τον Βίο του Γρηγορίου Παλαμά κατά το διάστημα 8 Οκτωβρίου του 1364 με 4 Μαρτίου του 1368. Δηλαδή, πριν από την σύνοδο, η οποία πραγματοποιήθηκε το 1368 και πριν την αγιοποίηση του. Το κείμενο αυτό διασώζεται σε πολλές και διάφορες παραλλαγές και φαίνεται ότι υπάρχουν πολλές επιτομές του, οι οποίες μας παραδίδονται σε μεταφράσεις στην πιο απλή γλώσσα που ομιλούνταν την εποχή της Τουρκοκρατίας. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα, ότι μάλλον ο βίος του Γρηγορίου Παλαμά πρέπει να γνώρισε ευρεία διάδοση και μεγάλη απήχηση στην εποχή του. Μας είναι γνωστό ότι το πρωτότυπο κείμενο έχει εκδοθεί από τον Διονύσιο Κλεόπα στα Ιεροσόλυμα το 1857 20 και ότι από την συγκεκριμένη έκδοση μεταφέρθηκε και στην Ελληνική 21 Πατρολογία 22. Το δικό μας κείμενο σύμφωνα με τον Δημήτριο. Γ. Τσάμη και τον Παναγιώτη Κ. Χρήστου έχει αντληθεί από τα δύο καλύτερα παραδεδομένα χειρόγραφα. Το ένα είναι το χειρόγραφο της Λαύρας 321 του 14 ου αιώνα (Λ), Parisinus Coisl. 98 του 15 ου αιώνα και αυτό του Διονυσίου Κλεόπα 23. Γνωρίζουμε όμως ότι ο πρώτος αυτός κώδικας, δεν περιλαμβάνει τα δύο αποσπάσματα από την Επιστολή του Παλαμά που έστειλε στην εκκλησία της Θεσσαλονίκης κατά το διάστημα της αιχμαλωσίας του από τους Τούρκους. Αλλά ούτε και την Διάλεξη με τους Χιόνες 24. Από τα παραπάνω σύμφωνα και με τον Δημήτριο. Γ. Τσάμη, διεξάγουμε το εξής συμπέρασμα: ότι ό χρόνος καταγραφής τους είναι σχεδόν χρονικά παράλληλος με αυτόν της συγγραφής τους από τον Φιλόθεο 25. 20 Γνωρίζουμε ότι ο Διον. Κλεόπας είχε υπόψη του τον κώδικα Σ 1 της Μονής του Τιμίου Σταυρού, στην έκδοση του Λόγου του στα Ιεροσόλυμα. 21 J.P. Migne, PG τόμος 151. 22 Δημ. Γ. Τσάμη, Αγιολογία, εκδόσεις Π. Πουρνάρα, (Θεσσαλονίκη, 1985), σελ.176. 23 Παν. Κ. Χρήστου, σσ.19-20. 24 Δημ. Γ. Τσάμη, σελ.176. 25 Δημ. Γ. Τσάμη, σελ.14. 16

Κεφάλαιο Τρίτο 3.1 Περίληψη Βίου Αγίου Γρηγορίου Παλαμά Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης (1296-1359) Το κείμενο που μελετάμε φέρει τον τίτλο ʺΦιλοθέου τοῦ Ἁγιωτάτου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Λόγος εἰς τὸν ἐν Ἁγίοις Πατέρα ἡμῶν Γρηγόριον Ἀρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκηςʺ. Το κείμενο ξεκινά με την ειλικρινή δήλωση του συγγραφέα, για το πόσο δύσκολο είναι να φέρει κανείς εις πέρας ένα τέτοιο εγχείρημα. Αιτία για το εγχείρημα αυτό υπήρξε το χρέος αλλά και ο σεβασμός του Φιλόθεου Κόκκινου 26 προς τον Γρηγόριο Παλαμά 27, καθώς ήταν μαθητής αλλά και πολύ καλός του φίλος. Ο συγγραφέας μας, συνεχίζει αναφερόμενος στον τόπο καταγωγής του Γρηγορίου, την Κωνσταντινούπολη, την οποία εξυμνεί και εκθειάζει. Παράλληλα με την αναφορά αυτή ιδιαίτερη μνεία γίνεται σχετικά με τους γονείς του. Ο πατέρας του υπήρξε συγκλητικός και μέλος της αυτοκρατορικής αυλής. Μάλιστα, τόσο πολύ τον εκτιμούσε ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β 28 Παλαιολόγος 29, ώστε να του αναθέσει την επιμέλεια εκπαίδευσης του εγγονού του. Μετέπειτα αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ Παλαιολόγου. Ο πατέρας του υπήρξε εξαιρετικά ευσεβής και ενάρετος άνθρωπος, ο οποίος επικεντρώνονταν κυρίως στην εσωτερική προσευχή. Δυστυχώς, φεύγει νωρίς από την ζωή αλλά πριν από το τέλος του, εμπιστεύεται τα παιδιά του Γρηγόριο, Μακάριο, Θεοδόσιο, Επίχαρι και Θεοδότη στην Θεοτόκο. Η μητέρα του μετά από αυτό το γεγονός, επιθυμεί να 26 PLP:11917. 27 PLP:21546. 28 G.Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τόμος τρίτος, Ιστορικές εκδόσεις Στέφανος Δ. Βασιλόπουλος, (Αθήνα, 1981). 29 Πρόκειται για τον Ανδρόνικο Β, τον λεγόμενο πρεσβύτερο και γέροντα, προς διάκριση από τον ομώνυμο εγγονό του. Βασίλευσε 46 έτη (1282-1328). 17

γίνει μοναχή αλλά συγκρατείται από τους πνευματικούς πατέρες για χάρη των παιδιών που είναι ακόμη μικρά στην ηλικία. Ο ρους του λόγου, μας οδηγεί βαθμιαία στα σχετικά με την εκπαίδευση που έλαβε ο Γρηγόριος. Πληροφορούμαστε ότι λαμβάνει την θύραθεν παιδεία από τον Θεόδωρο Μετοχίτη 30 και την καθ ἡμᾶς από τον Θεόπληπτο Φιλαδελφείας 31. Ο Γρηγόριος είχε πάρα πολύ καλές επιδόσεις ως μαθητής στις σπουδές του και ο αυτοκράτορας είχε μείνει έκπληκτος από τις ρητορικές του ικανότητες και σκεπτόταν να τον προωθήσει σε υψηλά πολιτικά αξιώματα. Εκείνος όμως, εκφράζει την επιθυμία για την ασκητική ζωή. Ο αυτοκράτορας προσπαθεί να τον πείσει να μείνει στην βασιλεύουσα αλλά δεν τα καταφέρνει. Ο Παλαμάς είναι αποφασισμένος να ακολουθήσει με αφοσίωση τον μοναχικό βίο. Ακολουθεί η έξοδος από την πρωτεύουσα και τα πρώτα μοναχικά βήματα. Μαζί με τους αδελφούς του Μακάριο και Θεοδόσιο, διέμεινε στην αρχή για μικρό χρονικό διάστημα στο όρος Παπίκιον 32, όπου μεσολαβεί συνάντηση και διάλογος με τους Μασσαλιανούς 33. Έπειτα, μόνασε σε διάφορα μέρη του Άθωνος, όπου αφοσιώνεται στην Υπεραγία Θεοτόκο με αποτέλεσμα να έχει και κάποιο όραμα λόγω αυτής του της αφοσίωσης. Ως ερημίτης κοντά στην περιοχή του Βατοπεδίου υπό τον ασκητή Νικόδημο, χειροτονείται μοναχός. Κατόπιν στο κοινόβιο της Μ. Λαύρας θα παραμείνει 30 Βυζαντινός λόγιος, ανώτατος αξιωματούχος και πανεπιστήμων. Από τους σπουδαιότερους συγγραφείς του Βυζαντίου. Έλαβε εξαιρετική μόρφωση από την παιδική του ηλικία και από πολύ νωρίς μπήκε στην υπηρεσία του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β. Αναρριχήθηκε σε όλα τα αξιώματα της Βυζαντινής διοίκησης και έφθασε μέχρι και το αξίωμα του πρωθυπουργού του κράτους. Βλέπε επίσης PLP:17982. 31 Διετέλεσε μητροπολίτης Φιλαδελφείας. Έλαβε πολύ καλή μόρφωση ενώ εγκατέλειψε τα εγκόσμια για να αποσυρθεί στην Αθωνική ησυχία. Υπήρξε πνευματικός δάσκαλος του Γρηγορίου του Παλαμά και αυτός αποφάσισε για την κλίση του. Βλέπε επίσης PLP:7509. 32 Βρίσκονταν στα όρια Θράκης και Μακεδονίας. 33 Μαρκιωνιστές ή Μασσαλιανοί: οι πρώτοι υπήρξαν οπαδοί του δυαρχικού γνωστικού Μαρκίωνα που άκμασε τον 2 ο αι. Οι Μασσαλιανοί (συριακή απόδοση του Ελληνικού ονόματος Ευχίτες) αποτελούσαν ασκητική αίρεση που εμφανίσθηκαν τον 4 ο αι. Πίστευαν σε δύο αρχές: ότι ο δαίμονας πρεσβύτερος γιος του Θεού είναι εγκατεστημένος μέσα στον άνθρωπο. Απέρριπταν τα μυστήρια και δεν δέχονταν καμία άλλη προσευχή, εκτός από την προσευχή της Κυριακής. 18

για τρία χρόνια ενώ μετά το θάνατο του ασκητή δασκάλου του το 1319, επιστρέφει και πάλι ως ερημίτης στην Γλωσσίαν 34. Περί το 1325 όμως, αναγκάζεται να εγκαταλείψει το όρος μαζί με άλλους ερημίτες εξαιτίας των τουρκικών επιδρομών. Από εκεί μεταβαίνουν στη Θεσσαλονίκη και προτίθενται να μεταβούν στα Ιεροσόλυμα. Κατόπιν όμως θείου οράματος του Γρηγορίου 35, ο ίδιος αναβάλει το ταξίδι προς τους Αγίους Τόπους. Στην Θεσσαλονίκη μετά από μικρό χρονικό διάστημα χειροτονείται ιερέας με την κοινή συναίνεση όλων των παρευρισκομένων πατέρων. Το έτος 1326, μεταβαίνει στην Βέροια σε ηλικία μόλις τριάντα ετών. Στο βουνό κοντά στην περιοχή της Βέροιας δημιουργεί ʺφροντιστήριο θείας φιλοσοφίαςʺ. Ο ίδιος ασκητεύει μόνος του κατά την διάρκεια της εβδομάδας και με τους συνασκητές του, έρχεται σε επικοινωνία μόνο τα Σαββατοκύριακα. Παράλληλα αποκτά φήμη στην περιοχή. Την ίδια περίοδο πληροφορείται το θλιβερό μαντάτο του θανάτου της πολυαγαπημένης του μητέρας και αμέσως μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη και από εκεί επιστρέφει πίσω μαζί με τις αδελφές του, μετά από συζήτηση που είχε μαζί τους. Αφού παρήλθε μικρό χρονικά διάστημα η αδελφή του Επίχαρις προλέγει το τέλος της, του αδελφού της Θεοδοσίου καθώς και την αναχώρηση των δύο άλλων αδελφών της, του Γρηγορίου και του Μακαρίου για το Άγιο Όρος. Εκεί ο Γρηγόριος έρχεται σε ρήξη με κάποιον μοναχό Ιώβ καθώς ο ίδιος ο Γρηγόριος πιστεύει το συνεχές της προσευχής για κάθε πιστό. Ο Ιώβ βέβαια κατόπιν θείας παρέμβασης, πείθεται υπέρ της διδασκαλίας του 34 Τα Γλωσσία είναι περιοχή προς το άκρον του Όρους. Τον 11 ο αι. υπήρχε μονή των αγίων Αποστόλων των Γλωσσίων, και αργότερα αναπτύχθηκε εκεί σκήτη, η οποία το 1353 προσαρτήθηκε στην Λαύρα. 35 Δημ. Γ. Τσάμη, σσ.452-453, στιχ:21-33 ʺ«Ἐδόκουν, φησὶ τοῖς ἀδελφοῖς ἐκείνοις συνών[ ] εἷς τις πρὸς ἡμᾶς ἐκεῖθεν ἰὼν [ ] τὴν τοῦ δουκὸς δ οὗτος ἀξίαν ἐδόκει περιβεβλῆσθαι) ἐμὲ, μὲν», φησίν, «ἀμφοτέραις ἐδόκει περιβαλὼν καὶ ἐνστερνισάμενος, ὡσανεὶ πρὸς ἑαυτὸν ἕλκειν, [ ] εἰ δ ὑμῖν αἑρετόν ἐστιν ἀπιέναι, πορεύεσθε καὶ γὰρ ὁ κωλύσων οὐδείς»ʺ. 19

Γρηγορίου Παλαμά. Μετά την πάροδο πέντε χρόνων απόλυτης ησυχίας (1331) λόγω επιδρομών των Σέρβων στην Μακεδονία, ο Γρηγόριος Παλαμάς αναγκάζεται να επιστρέψει στον Άθωνα. Στο σημείο αυτό γίνεται αναφορά στον πρακτικό και θεωρητικό βίο καθώς επίσης και στο πώς κανείς μπορεί να φθάσει στην κάθαρση του νου και της ψυχής 36. Ο Γρηγόριος Παλαμάς (1331-1332) προλέγει την μετά από έντεκα χρόνια ανάρρηση του ηγουμένου Μακαρίου της Μ. Λαύρας στο αρχιεπισκοπικό θρόνο της Θεσσαλονίκης, ενώ παράλληλα λαμβάνει εντολή άνωθεν μέσω θείου οράματος να μεταδώσει την χάρη του Θεού. Ξεκινάει το έργο αυτό με πολλή χαρά με θεόπνευστους λόγους και συγγραφή. Συνάμα γίνεται ηγούμενος της Μονής Εσφιγμένου ενώ αποτελεί αντικείμενο θαυμασμού και παράδειγμα προς μίμηση για τους συνασκητές του. Τελώντας ηγούμενος εκεί βοηθά τον μοναχό Ευδόκιμο με την συνεπικουρία της θείας χάρης στην θεία προσευχή, καθώς ο κοινός πολέμιος του Θεού τον ταλαιπωρεί. Βοηθά και τελεί θαύματα με την χάρη του Θεού. Προχωρώντας όλο και περισσότερο στην ανάγνωση του βίου του Αγίου, γινόμαστε μάρτυρες των αγώνων του κατά των αιρέσεων που έλαβε ενεργά μέρος, με θάρρος και αδιάσειστη πίστη. Εξαιτίας, αυτών των αγώνων ξαναγυρνά στην Λαύρα για να αποσυρθεί εκ νέου στο ερημητήριο του Αγίου Σάββα. Την ίδια όμως χρονική στιγμή κάνει την εμφάνιση του ο Βαρλαάμ εκ Καλαβρίας 37 με τα αντιλατινικά του συγγράμματα. Ενάντια σε αυτόν και τα συγγράμματα του τάσσεται ενεργά ο Γρηγόριος Παλαμάς, αντικρούοντας τον με δύο λόγους ʺΠερὶ Ἐκπορέυσεως του Ἁγίου Πνεύματοςʺ. Αυτό έχει ως άμεση συνέπεια, την ακραία επίθεση του Βαρλαάμ προς τους ησυχαστές μοναχούς. Επί του θέματος αυτού, αρχικά αναχαιτίζεται στην Κωνσταντινούπολη από τον τότε πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα. Από εκεί μεταβαίνει στη Θεσσαλονίκη (1338), όπου συνεχίζει να κατηγορεί τους ησυχαστές μοναχούς. Εν τω μεταξύ ο Γρηγόριος Παλαμάς προλέγει τα 36 Ο.π. σελ.461, στιχ:27-53 ʺΜήτηρ διανοίαςʺ. 37 Ο Βαρλαάμ είχε έρθει στον ελληνικό χώρο για πρώτη φορά το 1326. Βλέπε επίσης PLP:2284. 20

σχετικά με την αίρεση, ενώ ο Ισίδωρος από την Θεσσαλονίκη ανακαλεί αυτόν από το Άγιο Όρος για να αντιμετωπίσει τον Βαρλαάμ. Στην Θεσσαλονίκη ο Γρηγόριος συναντάται με τον Βαρλαάμ. Συζητά μαζί του και του ζητά να παραιτηθεί από τον αγώνα εναντίον των μοναχών, καθώς στερείται της γνώσης των περί της ησυχίας πραγμάτων. Ο Βαρλαάμ όμως συνεχίζει το έργο του, προσπαθώντας να διαλάθει του Γρηγορίου Παλαμά. Συζητούν εκ νέου επί του θέματος. Αυτή την φορά δημόσια. Ο Βαρλαάμ δέχεται νέες παραινέσεις από τον Γρηγόριο Παλαμά να παύσει αυτό το έργο καθώς μια τέτοια τακτική δεν οδηγεί πουθενά. Ο Γρηγόριος Παλαμάς ως απάντηση στην πολεμική του Βαρλαάμ συγγράφει πραγματείες υπέρ των ησυχαστών, οι οποίες διαιρούνται σε εννέα λόγους. Ο Γρηγόριος Παλαμάς εκδίδει την τελευταία τριάδα των λόγων τουʺ Ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων 38ʺ. Τότε ο Βαρλαάμ πληροφορούμενος αυτά προβαίνει σε νέες κινήσεις. Ειδικότερα, μετά την συγγραφή του έργου που μόλις προαναφέρθηκε μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη, όπου προσπαθεί να κερδίσει την εύνοια και την υποστήριξη του πατριάρχη εις βάρος των μοναχών. Ενώ ο Γρηγόριος συνεχίζει, ασκώντας την ησυχία στην Θεσσαλονίκη. Το διάστημα που έπεται, ο Γρηγόριος μαζί με τον Ισίδωρο μεταβαίνουν στο Άγιο Όρος για να λάβει την έγκριση του γενικού προϊσταμένου του Όρους. Για τον λόγο αυτό συντάσσεται και ο Αγιορείτικος Τόμος. Το ίδιο διάστημα έχουμε ασθένεια Θεοδότης και το επερχόμενο τέλος της. Εν τω μεταξύ στην Κωνσταντινούπολη ο Βαρλαάμ τελικά, καταφέρνει και πείθει τον πατριάρχη να ξανασκεφτεί αυτά που του έχει πει και αφορούν στους ησυχαστές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, ο πατριάρχης να καλέσει στην Κωνσταντινούπολη τον Γρηγόριο και τους συνασκητές του. Ο Γρηγόριος Παλαμάς αναχωρεί (1341) από την Θεσσαλονίκη με τους Ισίδωρο, 38 Παν. Κ. Χρήστου, Γρηγορίου του Παλαμά Άπαντα Έργα 2 Λόγοι Υπὲρ τῶν ἰερῶς ἡσυχαζόντων, Πατερικές εκδόσεις Γρηγόριος ο Παλαμάς, (Θεσσαλονίκη, 1982). 21

Μάρκο και Δωροθεο Βλατή 39. Έχουμε προετοιμασία της συνόδου του 1341, η οποία πραγματοποιείται τον Ιούνιο του ίδιου έτους όντας παρών και ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ Παλαιολόγος. Αποτέλεσμα της διεξαγωγής της συνόδου, ήταν η νίκη του Γρηγορίου Παλαμά και η οριστική φυγή του Βαρλαάμ στην Ιταλία. Τον Αύγουστο του ίδιου έτους πραγματοποιείται νέα σύνοδος. Αυτή την φορά για την αντιμετώπιση ενός άλλου κοινού εχθρού εναντίον της Ορθοδοξίας, του Ακινδύνου 40. Ομοϊδεάτη και διαδόχου του Βαρλαάμ. Στη σύνοδο αυτή την θέση του Ανδρόνικου Γ έχει ο Ιωάννης Καντακουζηνός. Η σύνοδος έρχεται εις πέρας με λαμπρή νίκη του Γρηγορίου Παλαμά υπέρ της Ορθοδοξίας και έκδοση Τόμου. Σχεδόν δύο μήνες μετά ξεκινά ο εμφύλιος πόλεμος. Ο Ιωάννης Καλέκας εμπλέκει τα εκκλησιαστικά ζητήματα με τον εμφύλιο στην προσπάθεια του να αποκλείσει τον Καντακουζηνό από την διαχείριση της εξουσίας. Παράλληλα στρέφεται εναντίον του Γρηγορίου Παλαμά που ήταν φίλος με τον Καντακουζηνό και μέλημα του ήταν η επιδίωξη της ειρήνης. Ο Γρηγόριος Παλαμάς απομακρύνεται όταν βλέπει ότι οι προσπάθειες του δεν οδηγούν πουθενά. Ο Ιωάννης Καλέκας από την άλλη αποτυγχάνοντας να τον προσεταιριστεί στρέφεται εναντίον της διδασκαλίας του και δείχνει ευμένεια προς τον Ακίνδυνο. Ο Γρηγόριος Παλαμάς αρχικά αποσύρεται στην Μονή Αγίου Μιχαήλ στο Σωσθένιο του Βοσπόρου και έπειτα στην Ηράκλεια. Εκεί, συλλαμβάνεται και οδηγείται στις φυλακές των αυτοκρατορικών ανακτόρων. Παράλληλα με πάνδημη σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη (1344), κατηγορήθηκε ως αποστάτης. Ο Καλέκας ευνοούμενος από την εξέλιξη των γεγονότων προβαίνει σε χειροτονία του Ακινδύνου σε διάκονο παρά της αντιδράσεις της βασίλισσας Άννας της Σαβοΐας. Η βασίλισσα δεν αναγνωρίζει την χειροτονία του Ακινδύνου. Ο Καλέκας συλλαμβάνεται και καταφέρνει να αποδράσει ενώ ο 39 PLP:2818. 40 PLP:495. 22

41 PLP:3140. Γρηγόριος Παλαμάς, συνεχίζει τον αγώνα του ακόμη και μέσα από την φυλακή καθώς συντάσσει πλήθος επιστολών και πραγματειών. Αμέσως έπειτα ενδεικτικά έχουμε παράθεση επιστολής με λόγους του Γρηγορίου Παλαμά προς τον αδελφό του Μακάριο. Παρατίθενται πληροφορίες από τον Γρηγόριο με τις οποίες περιγράφει τους διάφορους κινδύνους που ελλόχευαν και την αντιμετώπιση αυτών με την χάρη του θείου Πνεύματος. Η ίδια η θεία Χάρη φέρει στο φώς πολλά αντιησυχαστικά έργα. Κατά την περίοδο της παραμονής του στην φυλακή ο Γρηγόριος Παλαμάς συνεχίζει την αδιάκοπη προσευχή, με την πίστη του προς τον Θεό να παραμένει ακλόνητη και παράλληλα συγγράφει τους ʺἈντιρρητικοὺς πρὸς Ἀκίνδυνονʺ. Από το έτος 1346 διαφαίνονταν ότι θα υπάρξει κάποια μεταβολή των πραγμάτων. Έτσι ο Παλαμάς, με προσωπική παρέμβαση της βασιλομήτορος Άννας αφέθηκε ελεύθερος. Ο Καντακουζηνός στέφθηκε αυτοκράτορας στην Αδριανούπολη ενώ η βασίλισσα Άννα συγκαλώντας σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη καταδίκασε τον Καλέκα και Ακίνδυνο. Σηματοδοτείται το τέλος του εμφυλίου πολέμου και ξεκινάει μια νέα περίοδος. Χαρακτηριστικά, τον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης κατόπιν αυτής της ταραγμένης περιόδου αναλαμβάνει ο ησυχαστής Ισίδωρος (Βουχειράς 41 ) και τον μητροπολιτικό θρόνο Θεσσαλονίκης ο Γρηγόριος Παλαμάς. Ο Γρηγόριος πηγαίνει στην Θεσσαλονίκη. Εκεί όμως αντιμετωπίζει νέα εμπόδια. Οι Ζηλωτές δεν του επιτρέπουν την είσοδο στην πόλη. Επειδή ο Παλαμάς βρίσκονταν στο πλευρό του Καντακουζηνού, δεν έγινε δεκτός ως μητροπολίτης παρά την συμφιλίωση των δύο αυτοκρατόρων. Μετά από πολύμηνη αναμονή στο Άγιο όρος δέχεται επίσκεψη από τον Στέφανο Δουσάν, ο οποίος προσπαθεί να τον προσεταιριστεί λόγω της εξαιρετικής φήμης του. Οι προσπάθειες του όμως αποβαίνουν άκαρπες. Στην συνέχεια ο Παλαμάς κατευθύνεται προς την Κωνσταντινούπολη και από εκεί στην Θεσσαλονίκη. Σε άλλη προσπάθεια του να γίνει δεκτός οι Ζηλωτές προβάλλουν την εξής αξίωση να μην μνημονεύει τον Καντακουζηνό κατά την 23

διάρκεια των λειτουργιών. Ο Γρηγόριος Παλαμάς όμως, δεν δέχεται να υποχωρήσει. Στην συνέχεια, κατόπιν συνόδου που πραγματοποιήθηκε στέλνεται στο νησί της Λήμνου, όπου ευεργετεί και διασώζει μέσω των θαυμαστών θαυματουργιών του τους κατοίκους. Όταν πλέον το κίνημα των Ζηλωτών βαδίζει προς την δύση του, οι Θεσσαλονικείς στέλνουν τριήρη στο νησί για να μεταφέρει τον μητροπολίτη προς μεγάλη λύπη των Λημνίων. Θλίβονται που θα στερηθούν έναν τέτοιο ευεργέτη. Στην Θεσσαλονίκη ωστόσο, αναμένεται προς τον μητροπολίτη πάνδημη και πανηγυρική υποδοχή. Τόση ήταν η λαμπρότητα και η κατάνυξη της ημέρας εκείνης που θύμιζε την πάνλαμπρη ημέρα του Πάσχα. Έπονται η ενθρόνιση του Γρηγορίου και η εκφώνηση λόγου ʺΠερὶ Ὁμονοίαςʺ από τον ίδιο, και συνάμα διάφορες συστάσεις και νουθεσίες προς τους ιερείς. Ξεκινάει κάπως έτσι το ποιμαντικό του έργο. Δυστυχώς όμως, ακόμη στους κόλπους της εκκλησίας επικρατεί σύγχυση. Έτσι, αυτοκράτορας και πατριάρχης μετά από κοινή απόφαση συγκαλούν σύνοδο (1351), όπου πρώτο καλούν τον Γρηγόριο Παλαμά, ο οποίος αναλαμβάνει την υπεράσπιση της Ορθοδοξίας, και δικαιώνεται ως προς την διδασκαλία του από την παρούσα σύνοδο. Παρόλο, που φέρνει εις πέρας επιτυχώς τις δυσκολίες αυτές νέα εμπόδια προκύπτουν όσον αφορά στο ποιμαντικό του έργο. Ο Ιωάννης Ε Παλαιολόγος δεν του επιτρέπει να εισέλθει στην Θεσσαλονίκη. Έτσι, αναγκάζεται να καταφύγει στο ερημητήριο του στο Άγιο Όρος. Λύση στο νεοεμφανισθέν πρόβλημα έρχεται μετά από παρέμβαση της Άννας Παλαιολογίνας προς τον γιό της. Αυτό, έχει ως αποτέλεσμα την επιστροφή και εγκατάσταση του Παλαμά στην Θεσσαλονίκη ύστερα από πέρας αρκετών μηνών. Αυτήν την εποχή είχε κλείσει ένα χρόνο από την επιστροφή του από την Κωνσταντινούπολη και επειδή πολλές φορές είχε ταλαιπωρηθεί από τα συχνά ταξίδια ένιωθε καταβεβλημένος. Έτσι, προσβάλλεται από βαριά ασθένεια αλλά την ξεπερνάει με την βοήθεια του Θεού. Αφού λοιπόν ο 24

Γρηγόριος μόλις και σχεδόν είχε ξεπεράσει τον κίνδυνο, καλείται από τον αυτοκράτορα να ανέβει στην βασιλεύουσα για να μεσολαβήσει και να εξασφαλίσει συμφωνίες μεταξύ του αυτοκράτορα και του πεθερού του. Στην πορεία όμως του ταξιδιού του, αιχμαλωτίζεται από τους Αχαιμενίδες. Εκεί, έρχεται σε επαφή με τον Ισμαήλ με τον οποίο συνδιαλέγεται περί θεολογικών ζητημάτων καθώς επίσης και σε συζήτηση με τον Τασιμάνη αλλά και την αίρεση των Χιόνων. Αιχμάλωτος θα παραμείνει μέχρι να επέλθει αλλαγή στα πολιτικά πράγματα. Μαζί με την αλλαγή αυτή θα έλθει και η απελευθέρωση του. Τα επόμενα χρόνια μεταβαίνει εκ νέου στην Κωνσταντινούπολη και συνάμα εκδίδει και το ʺΠερὶ Ἐκπορέυσεως Τοῦ Ἁγίου Πνεύματοςʺ. Επιστρέφοντας στην Θεσσαλονίκη προβαίνει σε θαυματουργικές ενέργειες προς όσους τον χρειάζονται ενώ πλήθη κόσμου έρχονται προς αυτόν για να ακούσουν τους θεόπνευστους λόγους του. Με πολύ ενδιαφέρον βλέπουμε μπροστά στα μάτια μας να ξετυλίγεται πολύ προσεκτικά το ποιμαντικό του έργο. Σε αυτό επαινείται και ο ποιμήν (Γρηγόριος Παλαμάς) που αποτελεί τον πομπό αλλά και οι ποιμενόμενοι που αποτελούν τους δέκτες. Όσον αφορά στον καλό ποιμένα (Γρηγόριο Παλαμά), εγκωμιάζονται οι αρετές του από όσους είχαν την τύχη να τον γνωρίσουν. Και από τους φίλους αλλά και από όσους τον πολέμησαν κατά την διάρκεια της ζωής του. Μάλιστα, διανύοντας τα τελευταία χρόνια της ζωής του εκδίδει τους λόγους κατά του Νικηφόρου Γρηγορά 42. Παρόλο που η υγεία του επιδεινώνεται μέρα με την μέρα όλο και περισσότερο, τόση είναι η αγάπη του για τα θεία που συνεχίζει ακάθεκτος, με δύναμη ψυχής το ποιμαντικό του έργο. Κατόπιν λίγων ημερών όντας πλέον κλινήρης προλέγει το τέλος του, το οποίο επέρχεται μετά το πέρας μικρού χρονικά διαστήματος. 42 PLP:4443. 25

Παρόλο που με τον θάνατο χωρίζεται η ψυχή από το σώμα η λαμπρότητα όμως, η οποία ήταν συμφυής με την ψυχή του θαυμαστού Γρηγορίου παρέμεινε αχώριστη από αυτή. Πρώτη η Χάρη του θείου Πνεύματος, τον δοξάζει μετά θάνατον μετατρέποντας το σκήνωμα του σε πηγή πλήθους ιαμάτων. Ακόμη και ο θάνατος, δεν τον νίκησε καθώς θαυματουργεί μέσω του ιερού μνημείου της ταφής του. Με αυτό τον λαμπρό τρόπο υμνείται η δόξα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά και διαδίδεται η φήμη του. Ακολουθεί έπαινος του Αγίου και επίκληση των πρεσβειών του από τον συγγραφέα μας που δεν είναι άλλος από τον αγαπητό και πιστό του φίλο Φιλόθεο Κόκκινο. 26

3.2 Δομή Βίου Αγίου Γρηγορίου Παλαμά (1-2): Η δυσκολία να φέρει κανείς εις πέρας ένα τέτοιο εγχείρημα. Αφορμή: Το χρέος του Φιλόθεου (ως μαθητή και ως φίλου) απέναντι στον Γρηγόριο και η φιλία τους. (3): Τόπος καταγωγής Γρηγορίου. Εξυμνείται η Πόλη. (4-9): Εγκώμιο των γονέων του Γρηγορίου Παλαμά. (4): Ο πατέρας του και η σχέση του με τον Ανδρόνικο Β Παλαιολόγο. (5): Η προσμονή του πατέρα του στην προσευχή. (6): Η αγάπη για τα παιδιά του, αποτελεί δέσμευση για τον ίδιο (ευσεβής και θεοσεβής). (7): Ο πατέρας του Γρηγορίου αξιώνεται θαυμάτων λόγω της αξιοθαύμαστης προσήλωσης του προς τον Θεό. (8): Ο πατέρας του Γρηγορίου πριν φύγει από την ζωή εμπιστεύεται τα παιδιά του στην Θεοτόκο, ενώ στο τέλος της ζωής του γίνεται μοναχός. (9): Μετά τον θάνατο του πατέρα του, η μητέρα του επιθυμεί να ακολουθήσει τον μοναχικό βίο. Συγκρατείται όμως από τους πνευματικούς διδασκάλους για χάρη των παιδιών. (10-12): Η παιδεία (μόρφωση) του Γρηγορίου Παλαμά: την θύραθεν παιδεία λαμβάνει από τον Θεόδωρο Μετοχίτη ενώ την δική μας, την διδάσκεται από τον Θεόληπτο Φιλαδελφείας. (10): Από το ξεκίνημα των σπουδών του τίθεται υπό την προστασία της Θεοτόκου (τον βοηθά με τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει στην αποστήθιση). 27

(11): Θαυμασμός για τις εξαιρετικές επιδόσεις του. Ο Μέγας Λογοθέτης Θεόδωρος Μετοχίτης, του αναθέτει να δώσει διάλεξη ενώπιον του αυτοκράτορα στο ʺΠερὶ Λογικής του Αριστοτέληʺ. Ο αυτοκράτορας σκέφτεται να τον προωθήσει σε διάφορα πολιτικά αξιώματα όμως ο Γρηγόριος, το αρνείται ευγενικά. Έχει ήδη αποφασίσει και επιθυμεί να αφιερωθεί στην ασκητική ζωή και μόνον (κλίση προς την άσκηση). (12): Την επιθυμία για την ασκητική ζωή του την εμφύσησε o πνευματικός του δάσκαλος, Θεόληπτος μητροπολίτης Φιλαδελφείας. Ο Γρηγόριος βιώνει την ασκητική ζωή μέσα στον κόσμο. (13): Ο αυτοκράτορας προσπαθεί να τον πείσει να μείνει στην Βασιλεύουσα με διάφορες αυτοκρατορικές δωρεές αλλά οι προσπάθειες του αποβαίνουν άκαρπες. Ο Γρηγόριος είναι αποφασισμένος να αφοσιωθεί σώματι και πνεύματι στην μοναχική ζωή. (14): Έξοδος από την πρωτεύουσα και πρώτα μοναχικά βήματα. Ο Γρηγόριος σε ηλικία περίπου είκοσι ετών, αφού έπεισε την οικογένεια του και κάποια οικεία πρόσωπα ν ασπασθούν την μοναχική ζωή, αναχώρησε μαζί με τους αδελφούς του (Μακάριο και Θεοδόσιο) για τoν Άθωνα. Έμειναν στο όρος Παπίκιον μέχρι να περάσει ο χειμώνας, το οποίο ήταν αποτέλεσμα έργου της Θείας Πρόνοιας. Συνάντηση με τους Μασσαλιανούς. (15): Συζήτηση με τους Μασσαλιανούς και μεταστροφή του ηγέτη τους στην ορθόδοξη πίστη. (16): Ο Γρηγόριος χάρη στην προστασία του Θείου Πνεύματος και την διορατικότητα μέσω Αυτού, ξεφεύγει μαζί με τους συντρόφους του από βέβαιο θάνατο καθώς προσπάθησαν να τον δηλητηριάσουν. (17): Μετάβαση στον Άθωνα. Γίνεται μαθητής του ενάρετου και θαυμαστού Νικοδήμου στην Λαύρα του Βατοπεδίου, από τον οποίο και χειροτονείται μοναχός. Μας δίνονται τοπογραφικές πληροφορίες. 28

(18-19): Η ασκητικότητα και η αφοσίωση του στην Υπεραγία Θεοτόκο, την οποία θεωρεί προστάτιδα και οδηγό του. Όραμα. (20): Θάνατος Νικοδήμου (1319). Μετά την εκδημία του φεύγει για την Μ. Λαύρα, όπου θα παραμείνει για τρία χρόνια. (21): ʺΗ θεία αγάπηʺ για την ησυχία τον οδηγεί στην έρημο. (22): Μεταβαίνει στην Γλωσσία πλησίον του Γρηγορίου Δριμύ. (23): Μαρτυρία Γρηγορίου Παλαμά για τον Γρηγόριο Δριμύ. (24): Φυγή στην Θεσσαλονίκη. Περί τα 1324-1325 μετά από ήδη δύο χρόνια παραμονής στην Γλωσσία, οι επιδρομές των Αχαιμενιδών αναγκάζουν την ομάδα των μοναχών να εγκαταλείψει τον Άθωνα για την Θεσσαλονίκη. Εκδηλώνεται η επιθυμία τους να μεταβούν στα Ιεροσόλυμα. Όραμα Γρηγορίου και ανατροπή σχεδίων. Ο ίδιος θα παραμείνει στην Θεσσαλονίκη ενώ κάποιοι άλλοι μοναχοί, μαζί πιθανόν με τον Γρηγόριο Σιναΐτη αναχωρούν για τα Ιεροσόλυμα. (25): Στην Θεσσαλονίκη ο Γρηγόριος χειροτονείται ιερέας με την κοινή συναίνεση όλων των Αγίων Πατέρων καθώς και του Επουράνιου Πατέρα. (26): Μετάβαση στην Βέροια το 1326 σε ηλικία τριάντα ετών. Εκεί συστήνουν ʺΦροντιστήριονʺ. Ο Γρηγόριος ασκητεύει μόνος του καθ όλη την διάρκεια της εβδομάδας και με τους υπόλοιπους μοναχούς έρχεται σε επικοινωνία μόνο τα Σαββατοκύριακα. Παράλληλα αποκτά φήμη στην περιοχή. (27): Θάνατος μητέρας Γρηγορίου. Το πληροφορείται από τις αδελφές του, οι οποίες συνασκούνταν με την μητέρα τους. Του ζητούν να τις επισκεφθεί. Ο Γρηγόριος πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη και επιστρέφει στην Βέροια μαζί με αυτές, κατόπιν προηγηθείσας συζήτησης που είχε μαζί τους. Τις εγκαθιστά στην πόλη. 29

(28): Πρόρρηση μετά από λίγο χρονικό διάστημα από την αδελφή του Επίχαρις, του τέλους της και του τέλους του αδελφού της Θεοδοσίου καθώς και την αναχώρηση των δύο άλλων αδελφών της Γρηγορίου και Μακαρίου στο Άγιο Όρος. Οι δυσκολίες που θα αντιμετωπίσουν εκεί αλλά και το αίσιο τέλος. (29): Διαφωνία Παλαμά με κάποιον μοναχό Ιώβ. Ο Παλαμάς δέχεται το συνεχές της προσευχής για κάθε πιστό. Δεν κάνει εξαιρέσεις. Ο Ιώβ από την άλλη δέχεται το συνεχές της προσευχής μόνο για τους μοναχούς. Μετά όμως από θεία παρέμβαση, ο Ιώβ πείθεται και δεν έχει πια κανέναν ενδοιασμό για την διδασκαλία του Παλαμά. (30): Μετά από το διάστημα πέντε χρόνων απόλυτης ησυχίας (το 1331), σημειώνονται επιδρομές των Τριβαλλών (Σέρβων) στην Μακεδονία που αναγκάζουν τον Γρηγόριο να επιστρέψει στον Άθωνα. (31): Τελειότητα στην πράξη και στην θεωρία: ο πρακτικός και ο θεωρητικός βίος. (32): Σχετικά με την ασχολία του πνεύματος και της Θείας φώτισης. Μας εξηγεί πώς φθάνει κανείς στην κάθαρση του νου και της ψυχής 43. (33): Ο Γρηγόριος Παλαμάς φθάνει στο μέγιστο βαθμό της θεωρίας. (34): Πρόρρηση Παλαμά (1331-1332): την μετά από έντεκα χρόνια ανάρρηση του ηγουμένου της Λαύρας Μακαρίου, στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Θεσσαλονίκης (Απρίλης-Ιούνιος 1342). (35): Ο Γρηγόριος λαμβάνει εντολή να μεταδώσει και σε άλλους την Χάρη του Θεού. Αυτό του φανερώνεται μέσω Θείου οράματος. 43 Πορεία του νου προς συμμετοχή στο φώς (Θεό). Ιδιότητες που αποκτά κανείς όταν έρχεται σε επαφή με το Φώς. 30