ΝΑΒΡΟΖΙΔΗΣ Ι. ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟΥ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ Σ. ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΜΕΤΑΔΙΔΑΚΤΩΡ-ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΣΟΥΗΔΙΑΣ ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ
ΝΑΒΡΟΖΙΔΗΣ Ι. ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑΣ ΑΤΕΙΘ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ Σ. ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΜΕΤΑΔΙΔΑΚΤΩΡ-ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΣΟΥΗΔΙΑΣ ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ Copyright Ναβροζίδης Ε.Ι. Copy City ΕΠΕ Θεσσαλονίκη 2012 ISBN: 978-960-9551-02-1 Εκδόσεις: Κ.Ν. Επισκόπου 7 Θεσσαλονίκη Τ. 2310 203 566 www.copycity.gr Το βιβλίο ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ τυπώθηκε και βιβλιοδετήθηκε από την COPY CITY ΕΠΕ με τεχνολογία φιλική προς το περιβάλλον, σε «πράσινες» ψηφιακές μηχανές, χωρίς χημικά απόβλητα, με μη τοξικά μελάνια, χαμηλής όχλησης και ενεργειακής κατανάλωσης. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν.2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Τα έντομα αποτελούν την πολυπληθέστερη κλάση των αρθροπόδων και μία εκ των πολυπληθέστερων του ζωικού βασιλείου. Ο σημαντικός ρόλος που παίζουν τα έντομα στον κόσμο των ζώντων οργανισμών εκτιμάται κάθε χρόνο και περισσότερο, όχι μόνο εξαιτίας της προσοχής που δίδεται στα επιζήμια είδη αλλά και για την αύξηση της συνειδητοποίησης ότι πολλά είδη είναι ιδιαιτέρως πολύτιμα για τον άνθρωπο. Με την ανακάλυψη του DDT το 1939 και στη συνέχεια άλλων συνθετικών εντομοκτόνων υπήρξε η πεποίθηση ότι τα προβλήματα αν δεν εξαφανίστηκαν, τουλάχιστον ήταν εύκολο να αντιμετωπιστούν, έτσι αποφεύχθηκαν και αποφεύγονται γεγονότα όπως αυτά του 1476 που στη Βέρνη έντομα του είδους Euxoa auxiliaries (Grote) (Lepidoptera: Noctuidae) δικάστηκαν, βρέθηκαν ένοχα, αφορίστηκαν από τον Αρχιεπίσκοπο και έπειτα εξορίστηκαν! Οι ανακαλύψεις και οι καταργήσεις εντομοκτόνων συνεχίζονται καθημερινά και η αύξηση της γεωργικής παραγωγής στην περίοδο οικονομικής κρίσης που περνάει η χώρα μας είναι επιβεβλημένη. Αυτή συνδέεται με την κατάλληλη αντιμετώπιση των εντόμων που την καταστρέφουν. Η εντατικοποίηση της γεωργικής παραγωγής όμως και η πλημμελής ενημέρωση οδηγούν πολλούς παραγωγούς στο να χρησιμοποιούν περισσότερους ψεκασμούς και μεγαλύτερες δόσεις φυτοπροστατευτικών προϊόντων συντελώντας αφ ενός στην αύξηση της ανθεκτικότητας και αφ εταίρου στην διατάραξη της βιολογικής ισορροπίας. Πολλοί φυσικοί εχθροί των εντόμων εξοντώνονται και δευτερεύοντες εχθροί των καλλιεργειών γίνονται πρωτεύοντες. Η ανάγκη της έγκαιρης και κατάλληλης φυτοπροστασίας ήταν ο γνώμονας ώστε στο διδακτικό αυτό σύγγραμμα να αναφερθούν τόσο η εξωτερική μορφολογία, οι ζημιές και η βιολογία όσο και οι διάφορες μέθοδοι αντιμετώπισης των κυριότερων εντόμων που προσβάλλουν όλες τις γεωργικές καλλιέργειες. Η ύλη του βιβλίου είναι μεγάλη και δεδομένα για την ολοκλήρωσή του ελήφθησαν από Έλληνες και ξένους συγγραφείς και ερευνητές ώστε να είναι κατάλληλο για όλους τους φοιτητές που διδάσκονται Ειδική Γεωργική Εντομολογία και ενδιαφέρονται για τους εντομολογικούς εχθρούς από ορισμένες ή όλες τις καλλιέργειες που αναφέρονται v
σ αυτό. Χρήσιμο όμως είναι για όλους τους Γεωπόνους/Γεωτεχνικούς που ασχολούνται με την φυτοπροστασία ή τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα. Το παρόν σύγγραμμα τυπώνεται φέτος για πρώτη φορά και σίγουρα παρουσιάζει ατέλειες και ελλείψεις, ωστόσο όμως καταβάλλεται συνεχώς προσπάθεια για την περαιτέρω βελτίωσή του και για το λόγο αυτό οι τυχόν παρατηρήσεις ή προτάσεις σας θα μας ήταν ιδιαίτερα χρήσιμες. Για την καλύτερη κατανόηση των κειμένων χρησιμοποιήθηκαν φωτογραφίες διαφόρων σταδίων των εντόμων ή χαρακτηριστικών προσβολών που προκαλούν επί των φυτών-ξενιστών τους. Όσες δεν είναι των συγγραφέων, αναφέρονται στην λεζάντα οι δικαιούχοι και τους ευχαριστούμε για την άδειά τους να τις χρησιμοποιήσουμε στο παρόν σύγγραμμα. Ευχαριστούμε θερμά τον Λέκτορα κ. Ζήση Βρύζα του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης για την βιβλιογραφία και μετάφραση νέων ομάδων δραστικών ουσιών καθώς επίσης και τους φοιτητές: Δεληποτουλούδη Κωνσταντίνα, Νούκαρη Σοφία, Χαραλαμπίδη Χαράλαμπο και Ζιώγα Δέσποινα-Μαριάννα για πληκτρολόγηση μέρους του κειμένου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες εκφράζονται στους διδάκτορες Ζώη Ζαρταλούδη, Γεώργιο Σαλπιγγίδη, Αικατερίνη Βαρθολομαίου και Στυλιανό Κατερίνη για τα α- δημοσίευτα στοιχεία και πληροφορίες που μας ενεχείρησαν από τις διδακτορικές τους διατριβές. Τέλος, ευχαριστούμε τον εκδοτικό οίκο Copy City Publish και ιδιαίτερα τον κ. Σάββα Σαββίδη για την συμβολή του στην δομή και εμφάνιση αυτού του συγγράμματος. Ναβροζίδης Ι. Εμμανουήλ Ανδρεάδης Σ. Στέφανος vi
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Ειδική Γεωργική Εντομολογία περιέχει την περιγραφή, την βιολογία και την καταπολέμηση των εντόμων που προσβάλουν τις καλλιέργειες ελιάς, αμπέλου, πυρηνοκάρπων, γιγαρτοκάρπων, εσπεριδοειδών, λοιπών δέντρων, κηπευτικών, χειμερινών σιτηρών, καλαμποκιού, καπνού, πατάτας, βαμβακιού, ζαχαρότευτλων, σπαραγγιού, μηδικής και αποθηκευμένων προϊόντων. Τα έντομα επηρεάζουν την υγεία του φυτού και στη συνέχεια την ποιότητα και ποσότητα των προϊόντων του, δρώντας σε όλα τα όργανα του υπέργειου ή υπόγειου τμήματος τους. Η εφαρμογή της φυτοπροστασίας είναι µία οικονομική δραστηριότητα του ανθρώπου, η οποία τείνει στη λήψη του μέγιστου δυνατού οικονομικού αποτελέσματος ενώ παράλληλα δεν πρέπει να επηρεάζει αρνητικά το περιβάλλον (οικοσύστημα). Για την ορθή εφαρμογή της φυτοπροστασίας πρέπει να λαμβάνονται υπόψη μεταξύ άλλων και οι παρακάτω έννοιες: Είδος: Είναι μία ομάδα φυσικών πληθυσμών που μπορούν να αναπαράγονται μεταξύ τους. Πληθυσμός: Είναι μία ομάδα ατόμων του ιδίου είδους που καταλαμβάνει μία δεδομένη περιοχή στο οικοσύστημα. Επίπεδο οικονομικής ζημίας: Το ποσό της ζημίας που προκαλείται πρέπει να ισούται με το κόστος αντιμετώπισης της ζημίας. Αντιμετώπιση πρέπει να γίνεται όταν ο πληθυσμός του συγκεκριμένου εχθρού έχει φθάσει σε ένα οικονομικό όριο πυκνότητας και προκαλεί ζημία μεγαλύτερη από το κόστος αντιμετώπισης. Ανεκτό όριο προσβολής: Είναι το σημείο πυκνότητας πληθυσμού ενός εντόμου μέχρι το οποίο δεν δικαιολογείται η λήψη φυτοπροστατευτικών μέτρων. Περιβαλλοντική πίεση: Είναι το αποτέλεσμα δράσης βιοτικών και αβιοτικών παραγόντων στον πληθυσμό ενός εντόμου. Αγροτική πρακτική: Είναι η επιλογή της ποικιλίας της καλλιέργειας, η λίπανση, η άρδευση, το κλάδεμα, βλαστολόγημα, κορυφολόγημα κ.ά. Όλα αποσκοπούν στη μεγιστοποίηση της απόδοσης της καλλιέργειας και κάνουν την ανάπτυξή της όσο το δυνατόν οικονομικότερη. vii
Καταπολέμηση: Είναι το σύνολο των δράσεων προκειμένου να α- ντιμετωπίσουμε ένα έντομο και να περιορίσουμε τον πληθυσμό του κάτω από το ανεκτό όριο προσβολής. Χημική καταπολέμηση: Είναι η χρήση χημικών σκευασμάτων για την αντιμετώπιση ενός εντόμου. Βιολογική αντιμετώπιση: Ο DeBach (1964) την όρισε ως «την δράση των αρπακτικών, παρασίτων και παθογόνων στη διατήρηση της πυκνότητας ενός άλλου οργανισμού σε χαμηλότερο επίπεδο από αυτό που θα υπήρχε στην απουσία τους». Η πρώτη αναφορά για χρήση μεθόδου βιολογικής καταπολέμησης ήταν το 324 π.χ. στην Κίνα, όπου οι παραγωγοί εγκατέστησαν αποικίες αρπακτικών μυρμηγκιών σε οπωρώνες εσπεριδοειδών για να αντιμετωπίσουν κάποιους εχθρούς. Η πρώτη όμως επιτυχής κλασική βιολογική αντιμετώπιση έγινε το 1889 για το κοκκοειδές των εσπεριδοειδών Icerya purchasi με το αρπακτικό κολεόπτερο Rodolia cardinalis (vedalia beetle), το οποίο είχε εισαχθεί από την Αυστραλία. Τα πρώτα εντομοκτόνα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν κυρίως σαπωνοειδή, λάδια και ενώσεις αρσενικού. Από το 1940 και μετά, η ανάπτυξη των συνθετικών εντομοκτόνων ήταν ταχύτατη και οδήγησε στην εξάπλωση και εντατική χρήση των εντομοκτόνων στην αντιμετώπιση εχθρών γεωργικής και υγειονομικής σημασίας. Τα νέα χημικά εντομοκτόνα και ακαρεοκτόνα είχαν πολλά πλεονεκτήματα. Ήταν αποτελεσματικά, γρήγορης δράσης και φθηνά συγκρινόμενα με τις ζημιές των εντόμων στις καλλιέργειες. Σύντομα όμως αναγνωρίστηκαν αρνητικές επιδράσεις που αντιστάθμισαν τα πλεονεκτήματά τους. Δευτερεύοντες εχθροί που η δράση τους περιορίζονταν από αρπακτικά και παρασιτοειδή, λόγω της δράσης των εντομοκτόνων καταστράφηκαν τα ωφέλιμα, και οι δευτερεύοντες εχθροί έγιναν πρωτεύοντες. Από την ίδια αιτία πληθυσμοί εντόμων εχθρών αυξήθηκαν απότομα σε μεγαλύτερα επίπεδα από ότι πριν την εφαρμογή του εντομοκτόνου. Η εμφάνιση ανθεκτικότητας είναι ένα από τα κύρια προβλήματα της χρήσης εντομοκτόνων στην αντιμετώπιση των εντόμων. Η τοξικότητα των χημικών εντομοκτόνων σε ανθρώπους και ζώα, η δυσμενής επίδρασή τους σε μέλισσες και γαιοσκώληκες, συνθέτουν την εικόνα των μειονεκτημάτων της χρήσης των χημικών εντομοκτόνων μαζί με την καρκινογένεση που μπορούν να προκαλέσουν τα υπολείμματα στη τροφή ανθρώπων και ζώων. Η ελαχιστοποίηση viii
των μειονεκτημάτων της χημικής κυρίως μεθόδου και η αξιοποίηση των φυσικών εχθρών οδήγησε στην εφαρμογή της ολοκληρωμένης αντιμετώπισης εχθρών, η οποία λαμβάνει υπόψη της όλο το οικοσύστημα και συνδυάζει όλες τις υπάρχουσες μεθόδους για οικονομική αντιμετώπιση των εχθρών χωρίς δυσμενείς επιδράσεις για το περιβάλλον. Όσο περισσότερες πληροφορίες είναι διαθέσιμες τόσο περισσότερο μπορούν να ενσωματωθούν σε καινοτομικές στρατηγικές στα προγράμματα αντιμετώπισης. Μια επιτυχημένη ολοκληρωμένη αντιμετώπιση απαιτεί καλή γνώση της βιοοικολογίας των εχθρών-στόχων και ορθή γεωργική πρακτική αλλά και ικανότητες στην αντιμετώπιση των εχθρών. Οι προτάσεις για ολοκληρωμένη αντιμετώπιση πρέπει να περιλαμβάνουν ακριβείς πληροφορίες για φυσικά εντομοκτόνα, μικροβιακά σκευάσματα, ρυθμιστές ανάπτυξης ε- ντόμων, φερομόνες και άλλες σημειοχημικές ουσίες (semiochemicals), ωφέλιμα έντομα και παρακολούθηση της αυξομείωσης των πληθυσμών των επιβλαβών εχθρών της καλλιέργειας. ix
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος v Εισαγωγή vii Έντομα ελιάς 1 Bactrocera oleae 3 Prays oleae 10 Saissetia oleae 15 Parlatoria oleae 20 Euphyllura phillyreae 23 Pollinia pollini 25 Calocoris trivialis 26 Palpita unionalis 28 Phloeotribus scarabaeoides 32 Rhynchites cribripennis 35 Lepidosaphes ulmi 37 Έντομα αμπέλου 41 Lobesia botrana 43 Empoasca vitis 48 Viteus vitifoliae 50 Pulvinaria vitis 55 Frankliniella occidentalis 57 Anomala vitis 61 Eupoecilia ambiguella 63 Drepanothrips reuteri 64 Byctiscus betulae 65 Planococcus ficus 68 Έντομα πυρηνοκάρπων 73 Myzus persicae 75 Hyalopterus pruni 77 Pseudaulacaspis pentagona 79 Sphaerolecanium prunastri 81 Caliroa cerasi 83 Capnodis tenebrionis 85 Drososphila suzukii 87 Rhagoletis cerasi 91 Adoxophyes orana 94 Anarsia lineatella 99 Grapholitha molesta 103 Grapholitha funebrana 105 Έντομα γιγαρτοκάρπων 107 Cacopsylla pyri 109 Anthonomus pomorum 112 Anthonomus pyri 114 Phyllonorycter blancardella 116 Phyllonorycter corylifoliella 118 Lyonetia clerkella 120 Zeuzera pyrina 123 Cossus cossus 126 Aphis pomi 128 Quadraspidiotus perniciosus 130 Stephanitis pyri 133 Contarinia pyrivora 135 Synanthedon myopaeformis 137 Cydia pomonella 140 Dysaphis plantaginea146 Eriosoma lanigerum 148 Dasineura pyri 150 Yponomeuta malinellus 152 Archips rosanus 155 Hoplocampa testudinea 158 Hoplocampa brevis 162 Έντομα εσπεριδοειδών 165 Aleurothrixus floccosus 167 Aspidiotus nerii 170 Planococcus citri 172 Icerya purchasi 175 Phyllocnistis citrella 179 Aonidiella aurantii 183 Coccus hesperidum 186 Prays citri 189 Ceratitis capitata 191 Heliothrips haemorrhoidalis 194 Lepidosaphes beckii 196 xi
Έντομα λοιπών δένδρων 199 Metcalfa pruinosa 201 Amphicerus bimaculatus 206 Homotoma ficus 209 Ceroplastes rusci 211 Choreutis nemorana 215 Curculio nucum 217 Αgonoscena targionii 219 Eurytoma amygdali 222 Anthonomus amygdali 225 Curculio elephas 227 Cydia splendana 228 Έντομα κηπευτικών 231 Tuta absoluta 233 Pieris brassicae 238 Plutella xylostella 241 Liriomyza trifolii 244 Trialeurodes vaporariorum 246 Delia antiqua 249 Delia radicum 251 Chamaepsila rosae 253 Agriotes spp. 254 Agrotis segetum 257 Gryllotalpa gryllotalpa 260 Brevicoryne brassicae 261 Aphis fabae 263 Έντομα χειμερινών σιτηρών 267 Aelia spp. 269 Limothrips cerealium 272 Zabrus tenebrioides 274 Lema melanopus 277 Oscinella frit 280 Chlorops pumilionis 282 Cnephasia pumicana 285 Haplodiplosis marginata 287 Έντομα καλαμποκιού 291 Ostrinia nubilalis 293 Sesamia nonagrioides 299 Diabrotica virgifera 307 Rhopalosiphum maidis 312 Έντομα καπνού 315 Bemisia tabaci 317 Thrips tabaci 322 Έντομα πατάτας 327 Phthorimaea operculella 329 Leptinotarsa decemlineata 334 Έντομα βαμβακιού 341 Helicoverpa armigera 343 Pectinophora gossypiella 350 Spodoptera exigua 354 Spodoptera littoralis 357 Aphis gossypii 360 Lygus spp. 362 Έντομα ζαχαρότευτλων 367 Asproparthenis punctiventris 369 Lixus junci 371 Chaetocnema tibialis 372 Cassida nobilis 375 Scrobipalpa ocellatella 377 Έντομα σπαραγγιού 381 Phorbia platura 383 Parahypopta caestrum 385 Platyparea poeciloptera 387 Crioceris asparagi 391 Crioceris duodecimpunctata 393 Hexomyza simplex 394 Έντομα μηδικής 399 Holotrichapion pisi 401 Gonioctena fornicata 402 Hypera postica 404 xii
Έντομα αποθηκευμένων προϊόντων 407 Acanthoscelides obtectus 409 Bruchus pisorum 411 Ahasverus advena 412 Cryptolestes ferrugineus 414 Anobium punctatum 415 Lasioderma serricorne 416 Stegobium paniceum 417 Anthrenus flavipes 418 Anthrenus fasciatus 418 Anthrenus verbasci 420 Attagenus piceus 422 Attagenus pellio 422 Dermestes lardarius 424 Trogoderma granarium 425 Carpophilus hemipterus 428 Carpophilus dimidiatus 429 Niptus hololeucus 430 Ptinus fur 431 Gibbium psylloides 432 Gibbium aequinoctiale 432 Necrobia rufipes 433 Oryzaephilus surinamensis 435 Rhyzopertha dominica 437 Adistemia watsoni 439 Sitophilus granarius 440 Tenebrio molitor 443 Tenebrio obscurus 443 Tribolium confusum 444 Tribolium castaneum 444 Tenebroides mauritanicus 447 Sitotroga cerealella 449 Ephestia cautella 450 Ephestia elutella 451 Ephestia kuehniella 453 Corcyra cephalonica 454 Plodia interpuctella 455 Pyralis farinalis 458 Tineola bisselliella 459 Periplaneta americana460 Blatta orientalis 461 Blatella germanica 463 Supella longipalpa 464 Lepisma saccharina 466 Βιβλιογραφία 481 Ελληνική 483 Ξενόγλωσση 488 Ευρετήριο 511 Ελληνικό 513 Ξενόγλωσσο 515 xiii
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΝΤΟΜΑ EΛΙΑΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ Bactrocera oleae (Rossi) (Dacus oleae) DIPTERA: TEPHRITIDAE κν. δάκος της ελιάς Εξωτερική μορφολογία Ενήλικο: Έχει μήκος περίπου 5 mm και χρωματισμό σκούρο έως ανοιχτό καστανό. Ο θώρακας φέρει 3 κατά μήκος σκοτεινές γραμμές και υπόλευκο θυρεό (scutellum) ενώ έχει υπόλευκες ή υποκίτρινες κηλίδες στα πλάγια. Οι πτέρυγες είναι διαφανείς, ιριδίζουσες, με ένα σκοτεινό στίγμα στην άκρη (Εικ. 1). Ο ωοθέτης είναι αιχμηρός και ευδιάκριτος. Αυγό: Πολύ στενόμακρο, λευκό και λεπτότερο στο ένα άκρο. Προνύμφη: Υπόλευκη, μήκους 7-8 mm σε πλήρη ανάπτυξη, με το πρόσθιο μέρος του σώματος στενότερο από το οπίσθιο. Δεν έχει κεφαλική κάψα και στο πρόσθιο μέρος του σώματος είναι σκοτεινόχρωμα μόνο τα στοματικά άγκιστρα (Εικ. 2). Νύμφη: Ελλειψοειδής, καστανή, μήκους 5-6 mm που έχει ως περίβλημα το σκληρυμένο δερμάτιο της αναπτυγμένης προνύμφης (Εικ. 3). Εικ. 1. Ενήλικο θηλυκό του Bactrocera oleae. 3
ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ Εικ. 2. Προνύμφη και προνυμφική στοά του Bactrocera oleae στο μεσοκάρπιο της ελιάς. Εικ. 3. Νύμφες διαφόρων ηλικιών του Bactrocera oleae. 4
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ Ξενιστές: Είναι είδος μονοφάγο. Στη φύση το θηλυκό ωοτοκεί ένα ή περισσότερα αυγά εντός των καρπών της ελιάς ανάλογα με την πυκνότητα πληθυσμού του εντόμου και την αφθονία των καρπών της ελιάς. Τόσο η νεαρής ηλικίας όσο και η ανεπτυγμένη προνύμφη αναπτύσσεται μόνο στο μεσοκάρπιο (σάρκα) της ελιάς και της αγριελιάς ενώ στο εργαστήριο οι προνύμφες μπορούν να αναπτυχθούν και σε ορισμένες ποικιλίες τομάτας (Navrozidis and Tzanakakis 2005). Βιολογία-ζημιές: Έχει 3-4 γενεές το έτος στις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας. Ανάλογα με την περιοχή, διαχειμάζει ως ενήλικο σε προφυλαγμένες θέσεις ή ως νύμφη στο έδαφος. Σε περιοχές με ήπιο χειμώνα όταν υπάρχει στα δέντρα κατάλληλος καρπός, είναι δυνατόν να συνυπάρχουν στον ελαιώνα όλα τα στάδια του εντόμου, εκτός του αυγού. Η ωοτοκία αρχίζει όταν ο καρπός μαλακώσει και το έντομο μπορεί με τον ωοθέτη του να τον τρυπήσει. Το ενήλικο τοποθετεί ένα αυγό σε κάθε οπή ωοτοκίας και σε περιόδους χωρίς πίεση προσβολής ένα αυγό σε κάθε καρπό. Τα ενήλικα διαφορετικών γενεών ωοτοκούν από τον Ιούνιο έως τον Νοέμβριο. Η προνύμφη δημιουργεί στοά στη σάρκα του καρπού (καταστρέφοντάς τον) και όταν συμπληρώσει την ανάπτυξή της, δημιουργεί οπή εξόδου (Εικ. 4) και νυμφώνεται μέσα στον καρπό όταν ο καρπός είναι πράσινος ενώ όταν ο καρπός είναι μαύρος (ώριμος, λαδωμένος) νυμφώνεται στο έδαφος σε μικρό βάθος. Με ευνοϊκές συνθήκες, ο βιολογικός κύκλος συμπληρώνεται σχεδόν σε ένα μήνα. Ο πληθυσμός του δάκου της ελιάς αυξάνει ιδιαίτερα το φθινόπωρο και μάλιστα όταν ο καιρός είναι τότε υγρός και σχετικά ζεστός. Οι υψηλές θερμοκρασίες και η χαμηλή ατμοσφαιρική υγρασία που επικρατούν κατά τους καλοκαιρινούς μήνες δεν ευνοούν την ανάπτυξη του δάκου της ελιάς. Η προνύμφη έχει ανάγκη της παρουσίας συμβιoτικών βακτηρίων στον πεπτικό της σωλήνα για να μπορέσει να χρησιμοποιήσει τις πρωτεΐνες του μεσοκαρπίου της ελιάς, όταν η ελιά είναι πράσινη. Κατά την ωοτοκία, τα βακτήρια αυτά που βρίσκονται και στο εσωτερικό του ωοθέτη του θηλυκού, επαλείφονται στο αυγό και από εκεί μπαίνουν στον πεπτικό σωλήνα της νεαρής προνύμφης. 5
ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ Η οπή ωοτοκίας του δάκου, διευκολύνει την εγκατάσταση του μύκητα Sphaeropsis dalmatica (Thümen) (Camarosporium dalmaticum, Macrophoma dalmatica), που προκαλεί την "ξεροβούλα" στις άγουρες και τη "σαποβούλα" στις ώριμες ελιές (Εικ. 5). Στη θέση ωοτοκίας του δάκου ακολουθεί πολλές φορές ωοτοκία του εντόμου Prolasioptera berlesiana (Diptera: Cecidomyiidae) που βοηθάει την εξάπλωση του μύκητα στον ελαιόκαρπο και είναι πιθανόν να τον μεταφέρει εκεί. Ο δάκος είναι ο σοβαρότερος εχθρός της ελιάς στη χώρα μας και σε ορισμένες άλλες παραμεσόγειες χώρες. Έχει μελετηθεί όσο κανένα άλλο έ- ντομο στην Ελλάδα. Ορισμένοι το θεωρούν ως το πιο επιβλαβές στην ελληνική γεωργία έντομο. Το ελληνικό κράτος, από πολλά χρόνια δαπανά αξιόλογα ποσά κάθε χρόνο για την καταπολέμηση του εντόμου αυτού και για έρευνες που έχουν σκοπό τη βελτίωση των μεθόδων καταπολέμησής του. Εικ. 4. Προσβεβλημένος καρπός ελιάς από το δάκο της ελιάς (οπή εξόδου). 6
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ Εικ. 5. Προσβολή καρπών ελιάς από το μύκητα Sphaeropsis dalmatica που προκαλεί την "ξεροβούλα" στις άγουρες και τη "σαποβούλα" στις ώριμες ελιές (Φωτ. J. Latinovic). ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ Εφαρμόζεται κυρίως χημική καταπολέμηση αλλά κατά καιρούς δοκιμάσθηκαν και δοκιμάζονται αρκετές μέθοδοι βιολογικής αντιμετώπισης. Η χημική καταπολέμηση γίνεται με δύο μεθόδους: την "προληπτική" και την "θεραπευτική". Τα εντομοκτόνα που χρησιμοποιούνται είναι πυρεθροειδή (alpha-cypermethrin, beta-cyfluthrin, deltamethrin, lambda-cyhalothrin), νεονικοτινοειδή (thiacloprid), οργανοφωσφορικά (dimethoate), φυσικός πύρεθρος (pyrethrins), σπινοσύνες (spinosad) και ο εντομοπαθογόνος μύκητας Beauveria bassiana. Για την εφαρμογή τους πρέπει ο τελευταίος ψεκασμός να εφαρμόζεται τουλάχιστον 20 ή 15 ημέρες πριν από την έναρξη συλλογής του ελαιοκάρπου ανάλογα με το σκεύασμα που θα χρησιμοποιήσουμε. Στον τελευταίο ψεκασμό και για την αποφυγή υπολειμμάτων 7
ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ β. Θεραπευτική μέθοδος. Με τη μέθοδο αυτή γίνεται πλήρης κάλυψη της κόμης των δέντρων με ψεκαστικό υγρό, με σκοπό να σκοτωθούν όχι μόνο τα ενήλικα αλλά και οι προνύμφες που τυχόν υπάρχουν μέσα στον καρπό. Οι ψεκασμοί γίνονται με ψεκαστήρες μέσου όγκου, σχεδόν μέχρις απορεντομοκτόνων στο λάδι και στις ελιές, χρησιμοποιείται το dimethoate που είναι και υδατοδιαλυτό ώστε μεγάλο μέρος του φεύγει στο ελαιοτριβείο με την υδάτινη φάση, και επίσης διασπάται γρηγορότερα από άλλα λιγότερο υδατοδιαλυτά σκευάσματα. α. Προληπτική μέθοδος. Κατ αυτήν το εντομοκτόνο (συγκέντρωσης 0.3 %) μαζί με το ελκυστικό (συγκέντρωσης 2-3 %) εφαρμόζονται με σκοπό να προσελκύσουν τα θηλυκά και να τα θανατώσουν μετά την κατανάλωση του δολώματος πριν ωοτοκήσουν στον ελαιόκαρπο. Το ελκυστικό είναι υδρολυμένη πρωτεΐνη ή κάποιο άλλο από αρκετά που υπάρχουν στο εμπόριο (π.χ. Success, Dacus Bait, Entomela, κ.ά.). Η διεξαγωγή των δολωματικών ψεκασμών εποπτεύεται από τα Τοπικά Ταμεία Ελαιοπροστασίας που ανήκουν στις Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής των Περιφερειακών Ενοτήτων. Στους δολωματικούς ψεκασμούς με κανονική πυκνότητα δένδρων, ψεκασμός γίνεται μόνο σε ένα τμήμα της κόμης κάθε τρίτου δέντρου, υπό μορφή χοντρών σταγόνων και σε ποσότητα περίπου 300 κ.ε. ανά δέντρο. Για τον καθορισμό του χρόνου διεξαγωγής του δολωματικού ψεκασμού πρέπει να γίνεται παρακολούθηση της πορείας του ενήλικου πληθυσμού με «δακοπαγίδες» τύπου McPhail. Οι παγίδες αυτές περιέχουν υδατικό διάλυμα φωσφορικού ή θειικού αμμωνίου 2% και τοποθετούνται μία ανά 1000 περίπου δέντρα. Παρακολούθηση των συλλήψεων των παγίδων πρέπει να γίνεται ανά 4-5 ημέρες ενώ όταν υπάρχουν 5-20 δάκοι ανά παγίδα τότε εφαρμόζεται ο πρώτος δολωματικός ψεκασμός (μέσα Ιουνίου - αρχές Ιουλίου), ο οποίος θα πρέπει να είναι γενικός και μπορεί να ακολουθήσουν και άλλοι αφού συνεκτιμηθεί και το ποσοστό προσβολής του ελαιοκάρπου. Η εφαρμογή των δολωματικών ψεκασμών για την αντιμετώπιση του δάκου είναι μέθοδος που συνδυάζεται με τις αρχές της ολοκληρωμένης αντιμετώπισης γιατί έχει πολύ μικρές δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον. 8