Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε Ε.Π.ΠΑΙ.Κ. ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ Εργασία στο μάθημα: Παιδαγωγική και Φιλοσοφία της Παιδείας Διδάσκουσα: Ε. Γκίζα Θέματα φιλοσοφίας της παιδείας στον Αιμίλιο του Ρουσσώ Μαρία Βοσνιάκου Τμήμα Α1 Δεκέμβριος 2014
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...2 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ...4 Ο ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΚΑΙ Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ...6 Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ 9 ΟΙ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΕΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΡΟΥΣΣΩ 11 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...13 1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το θέμα της παιδαγωγικής και της εκπαίδευσης είναι ένα ζήτημα που απασχολεί διαχρονικά τις ανθρώπινες κοινωνίες. Ποικίλες απόψεις έχουν διατυπωθεί μέσα στους αιώνες και πολλά έχουν αλλάξει. Το ζήτημα της παιδείας και της αγωγής πάντως παραμένει πάντα επίκαιρο δεδομένου επιπλέον ότι σχετίζεται με ολόκληρη την κοινωνική μας ύπαρξη και συνύπαρξη και διατρέχει όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Είναι λοιπόν λογικό να αποτελεί κεντρικό σημείο διαλόγου σε επίπεδο τόσο θεωρητικό όσο και πρακτικό. Παρατηρώντας την εξέλιξη της παιδείας και των αντιλήψεων που την περιβάλλουν, ότι οι πρακτικές και οι θεωρίες για την επιτυχία της σχετίζονται τόσο με το φιλοσοφικό όσο και με το κοινωνικοπολιτικό υπόβαθρο της κάθε εποχής. Φτάνοντας στο μεσαίωνα, παρατηρεί κανείς έντονα, ότι τα παιδιά αντιμετωπίζονται σαν μικρογραφία των ενηλίκων και υποβάλλονται σε μια παθητική πρόσληψη πληροφοριών και γνώσεων τις οποίες μάλιστα δεν οφείλουν να κρίνουν, το αντίθετο μάλλον. Δεν προκαλεί λοιπόν εντύπωση, ότι με την είσοδο στην Αναγέννηση και την εμφάνιση νέων κοινωνικών και πολιτικών θεωριών η παιδεία βρέθηκε και αυτή στο επίκεντρο των διανοητών της εποχής, που προσπάθησαν να προωθήσουν αλλαγές στη νοοτροπία των παιδαγωγών και αλλαγή των πρακτικών της εκπαίδευσης ώστε να συμβαδίζει με το πνεύμα της εποχής. Παρόλα αυτά οι απόψεις που διατύπωσε ο Ρουσσώ στο πεντάτομο έργο του Αιμίλιος, ήταν πραγματικά ρηξικέλευθες για την εποχή και σαν λογική απόρροια, δέχτηκε πολύ έντονη κριτική για αυτές. Ο Ρουσσώ παρουσιάζεται ως υπέρμαχος μιας αγωγής η οποία λαμβάνει χώρα μέσα στη φύση μακριά από τις επιδράσεις του πολιτισμού που κατά τη γνώμη του μόνο κακό μπορούν να προκαλέσουν στην αναπτυξιακή διαδικασία του ατόμου. Πίστευε δηλαδή, ότι το άτομο είναι κατά βάση καλό και διαφθείρεται από την οργανωμένη κοινωνική ζωή και ότι αυτή συμπεριλαμβάνει. Για το λόγο αυτό και στο έργο του Αιμίλιος, όπου και αποτυπώνει διεξοδικά της απόψεις του για την αγωγή του ατόμου, προτείνει την άμεση απομάκρυνση του Αιμιλίου από την κοινωνία και την εγκατάστασή του δίπλα στη φύση από τη γέννησή του. Διαπιστώνει λοιπόν κανείς ότι κεντρικό ρόλο στις απόψεις του Ρουσσώ για την αγωγή επέχει η φύση και η έννοια της φύσης εν γένει διατρέχει όλο το έργο του και 2
παίρνει διαστάσεις που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο σε πολλές πτυχές της ανθρώπινης δραστηριότητας και σκέψης. Ο Αιμίλιος, είναι ένα πεντάτομο έργο στο οποίο παρακολουθεί την ανάπτυξη και αγωγή του πρωταγωνιστή του Αιμιλίου, από τη γέννησή του έως και την ηλικία του γάμου. Μέσα από αυτή τη διαδρομή, ο Ρουσσώ ξεδιπλώνει τη θεωρία του σχετικά με την ιδανική κατ αυτόν αγωγή που βοηθάει το άτομο να ανακαλύψει μόνο του τις δυνατότητές του αλλά και την ίδια τη γνώση, την οποία γενικά φαίνεται να αποκτά μέσω των δικών του εμπειριών και όχι απλά σαν δεδομένες πληροφορίες άνωθεν δοσμένες. 3
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Οι ανατρεπτικές για την εποχή ιδέες του Ρουσσώ, φαίνεται να έχουν επηρεαστεί σημαντικά από την ιδιαίτερα ταραγμένη ζωή του ίδιου. Για το λόγο αυτό κρίνεται σκόπιμη μια σύντομη αναφορά στη ζωή του, με ιδιαίτερη έμφαση στην παιδική του ηλικία που φαίνεται να τον επηρέασε σημαντικά σε όλη του τη ζωή και το έργο του. Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ γεννήθηκε στη Γενεύη στις 28 Ιουνίου του 1712. Γιος του Ισαάκ Ρουσσώ και της Σουζάνας Μπερνάρ, έμεινε γρήγορα ορφανός από μητέρα, καθώς η μητέρα του απεβίωσε μόλις 9 ημέρες από τη γέννησή του. Είχε ένα μεγαλύτερο αδερφό, ο οποίος έφυγε από το σπίτι ενόσω ήταν ακόμη πολύ μικρός. Ζούσε λοιπόν με τον πατέρα του που ήταν ωρολογοποιός. Με τον πατέρα ήρθε σε επαφή, από μικρή ηλικία, με την αρχαία και ρωμαϊκή λογοτεχνία. Όταν ο Ρουσσώ ήταν 10 ετών εγκαταλείφθηκε από τον πατέρα του, ο οποίος αναγκάστηκε να φύγει από τη Γενεύη φοβούμενος την φυλάκισή του καθώς είχε εμπλακεί σε μια σοβαρή πολιτική διαμάχη με κάποιον γάλλο αξιωματικό. Ο πατέρας του έφυγε με την θεία του η οποία έμενε μαζί τους εκείνο το διάστημα και τελικά ξαναπαντρεύτηκε, βλέποντας πια σπάνια τον γιο του. Τη φροντίδα του ανέλαβε τότε ένας θείος του ο οποίος τον έστειλε εσωτερικό σε σχολείο μακριά από τη Γενεύη μαζί με τον ξάδερφό του να μαθητεύσουν δίπλα σε έναν πάστορα. Μετά ο θείος του τον τοποθέτησε ως μαθητευόμενο γραφέα σε ένα δικαστικό γραφείο, και το 1725 έγινε μαθητευόμενος ενός χαράκτη. Ο Ρουσσώ, εγκαταλείπει τελικά την γενέτειρά του σε ηλικία 16 ετών και τη φροντίδα του αναλαμβάνει η βαρόνη Μαντάμ ντε Βαράνς, η οποία τον στέλνει για σπουδές στο Τορόντο της Ιταλίας. Με την ολοκλήρωση των σπουδών του επιστρέφει στη βαρόνη η οποία μάλιστα γίνεται και ερωμένη του. Από το 1730 και για τα επόμενα 9 χρόνια περιπλανιέται στην Ελβετία διδάσκοντας μουσική ενώ αρχίζει το συγγραφικό του έργο το 1739. Από εκεί και έπειτα και μετά από συνεχείς περιπλανήσεις στην Ελβετία και τη Γαλλία συγγράφει πολλά έργα που αγγίζουν ποικίλους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας και κοινωνίας και τον κατέστησαν έναν από τους σημαντικότερους φιλοσόφους και συγγραφείς του 18 ου αιώνα. Το έργο του επηρέασε τη γαλλική Επανάσταση καθώς και την εξέλιξη της σύγχρονης πολιτικής κοινωνιολογικής και παιδαγωγικής σκέψης. Ο ίδιος ο Ρουσσώ θεώρησε το έργο του Αιμίλιος, ένα από τα σημαντικότερα έργα του και απαγορεύτηκε άμεσα με την έκδοσή του στη Γαλλία το 1762, καθώς 4
θεωρήθηκε εναντίο της θρησκείας και γενικότερα ανατρεπτικό. Η ζωή του και ιδιαίτερα κατά την παιδική του ηλικία, όπως συζητήθηκε πιο πάνω, φαίνεται να έπαιξε σημαντικό ρόλο για την ανάπτυξη ορισμένων ιδεών του όπως εκφράστηκαν στο έργο του. Η έλλειψη της μητέρας του από τη βρεφική κιόλας ηλικία, φαίνεται να τον οδήγησε να θεωρεί τη μητρότητα ιδιαίτερης σημασίας για την ανάπτυξη του ατόμου και να της προσδίδει τεράστια σημασία και ευθύνη όπως περιγράφει στον πρώτο τόμο του Αιμιλίου (Brοome, 1963). Επιπλέον, φαίνεται να απεχθάνεται κάθε κανόνα, γεγονός που πιθανώς να αντανακλά το περιβάλλον το οποίο μεγάλωσε, τόσο ως παιδί με τον πατέρα αλλά και με το θείο του που λίγο ασχολείται με την αγωγή του και συνεπώς μεγαλώνει χωρίς περιορισμούς, κανόνες και πειθαρχία (Hudson, 1903). 5
Ο ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΚΑΙ Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ Ο Ρουσσώ πιστεύει ότι ο άνθρωπος γεννιέται κατά βάση καλός και για την διαστροφή αυτή της καλής του φύσης ευθύνεται αποκλειστικά και μόνο η κοινωνία και οι επιδράσεις των θεσμών της σε αυτή. Το εμπόριο, η εκκλησία και η εκπαίδευση βρίσκονται στο επίκεντρο αυτής της δυσμενούς κατάστασης και κατά συνέπεια κεντρικό ρόλο στην παιδαγωγική του θεωρία έχει η ελεύθερη ανάπτυξη του ατόμου δίπλα στη φύση. Ο Αιμίλιος αποτελείται από πέντε βιβλία κάθε ένα εκ των οποίων ασχολείται με ένα διαφορετικό θέμα, με βάση την ηλικία του παιδιού. Το πρώτο βιβλίο ασχολείται με την βρεφική ηλικία την οποία ονομάζει «ηλικία της φύσης». Κατά την ηλικία αυτή, ο Ρουσσώ συστήνει την άμεση απομάκρυνση του βρέφους συνοδεία της τροφού μητέρας του από το αστικό περιβάλλον και την εγκατάστασή του δίπλα στη φύση. Κατά την ηλικία αυτή, ο Ρουσσώ προτείνει την ανενόχλητη ανάπτυξη του παιδιού βάσει των δικών του ρυθμών και διατείνεται ότι μαθαίνει όλα τα βασικά στοιχεία της επιβίωσής του, μέσω της προσωπικής του πείρας και της απόκτησης δικών του συνηθειών χωρίς έξωθεν περιορισμούς και προγραμματισμό. Το παιδί πρέπει να διατρέφεται και να ζει απλά και το βάρος να δίδεται στη σωματική του ανάπτυξη και σκληραγώγηση του σώματος και της ψυχής, προκειμένου να μάθει να είναι σε θέση να επιβιώνει. Ο παιδαγωγός έχει περισσότερο έναν ρόλο επιβλέποντος και μόνος στόχος του πρέπει να είναι να μην υποκύπτει στις αυταρχικές απαιτήσεις του βρέφους που υποδηλώνουν την κακή φύση του ανθρώπου. Το δεύτερο βιβλίο, πραγματεύεται την ηλικία από τα 2 έως τα 12 έτη του παιδιού. Είναι δηλαδή η περίοδος κατά την οποία ξεκινά η ομιλία και κατά συνέπεια η συνειδητή αντίληψη των πραγμάτων, μέχρι και την έναρξη της εφηβείας του ατόμου. Κατά την περίοδο αυτή, ο Ρουσσώ πιστεύει ότι το παιδί πρέπει να συνεχίσει να λειτουργεί σαν παιδί και να συνεχιστεί η εκπαίδευσή του μέσα από παιχνίδια και ψυχαγωγικές δραστηριότητες, μέσα από τις οποίες αντιλαμβάνεται τα όριά του. Ο Ρουσσώ δεν πιστεύει ότι σε αυτή την ηλικία, ο άνθρωπος είναι σε θέση να αντιληφθεί την ηθική των πραγμάτων ούτε να κατανοήσει τις λογικές συνέπειες των πραγμάτων με τη σκέψη του και ως εκ τούτου απορρίπτει οποιαδήποτε αυταρχική συμπεριφορά και τη χρήση της τιμωρίας εκ μέρους του παιδαγωγού. Αντίθετα, πιστεύει στην τιμωρία που προέρχεται από τη φύση, συνεχίζοντας έτσι την λογική του ότι ο άνθρωπος μαθαίνει 6
μόνος του και μέσα στη φύση. Μαθαίνει δηλαδή μέσω των φυσικών συνεπειών των πράξεών του να αποφεύγει ή να επαναλαμβάνει ορισμένες συμπεριφορές. Σε αυτή τη φάση δέχεται μόνο μια ελάχιστη ηθική αγωγή που ίσως μπορεί να συμπυκνωθεί στο ότι το παιδί πρέπει να μάθει ότι δεν πρέπει να κάνει κακό σε κανέναν. Αυτό επειδή ο Ρουσσώ πιστεύει ότι το άτομο πρέπει σε αυτή τη φάση να επικεντρωθεί στην ανάπτυξη των αισθήσεων και την σωματική του άσκηση απερίσπαστο στοχεύοντας στο να μπορεί το άτομο να ανταποκριθεί και να ικανοποιεί τις ανάγκες του μόνο του και πλήρως χωρίς τη συνδρομή κάποιου άλλου. Το τρίτο βιβλίο αναλύει την «ηλικία της ρώμης» δηλαδή τις ηλικίες από 12 έως 15 ετών. Σε αυτή τη φάση αρχίζει πια η επικέντρωση στη σκέψη του ατόμου. Το παιδί πρέπει όμως να αποκτά γνώσεις μέσα από την προσωπική του επαφή με τα πράγματα και προσπαθώντας να ικανοποιήσει την δική του περιέργεια. Ο παιδαγωγός, έχει ρόλο επιβλέποντος της διαδικασίας αυτής όπου ο μαθητής ξεδιπλώνει τις δικές του δυνάμεις και μαθαίνει μόνος του πράγματα μέσω της ανακάλυψης και των εμπειριών του. Ο μαθητής δεν πρέπει να μαθαίνει μέσα από βιβλία αλλά όλες τις πρακτικές γνώσεις όπως τα μαθηματικά την αστρονομία, τη ζωγραφική, τη γεωγραφία, τη φυσική, τα μαθαίνει μέσα από το περιβάλλον του και την επαφή με τα πράγματα. Το μόνο βιβλίο που ενδείκνυται για αυτή την ηλικία είναι ο «Ροβινσώνας» καθώς σε αυτό το βιβλίο, ο πρωταγωνιστής επιβιώνει κατασκευάζοντας ό,τι χρειάζεται μόνος του. Το τέταρτο βιβλίο πραγματεύεται «την ηλικία της λογικής και των παθών» δηλαδή της περιόδου από 15 έως 20 ετών. Σε αυτή την περίοδο πια, ο Αιμίλιος παρουσιάζεται σαν ένα άτομο που αναπτύσσει πλέον το συναίσθημά του. Αυτή την περίοδο, ο Ρουσσώ την αναγνωρίζει ως μια περίοδο ιδιαίτερης σημασίας και ο παιδαγωγός καλείται να παίξει έναν πιο ενεργό ρόλο στη διαπαιδαγώγηση του ατόμου προκειμένου να αποφευχθεί το πάθος που μπορεί να επισκιάσει την λογική και τη σωστή κρίση του ατόμου. Ο παιδαγωγός καλείται επιπλέον να καλλιεργήσει τον ανθρωπισμό του ατόμου και να τον βοηθήσει να συνυπάρχει αρμονικά με τους συνανθρώπους του φροντίζοντας για την κοινωνικοποίησή του. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος της συνύπαρξης και κρίσης των άλλων ατόμων όχι σαν ένα (φύση) αλλά ξεχωριστά, ο Ρουσσώ συστήνει σε αυτή τη φάση τη διδαχή της ιστορίας που περιγράφει τα πεπραγμένα των ανθρώπων και ανάλογα τους κρίνει όπως επίσης και όλων των πνευματικών συγγραμμάτων αλλά και των ξένων γλωσσών, κυρίως μάλιστα των αρχαίων ελληνικών. 7
Στο βιβλίο αυτό ο Ρουσσώ θίγει και το ζήτημα της θρησκείας. Πιστεύει ότι το άτομο πρέπει να έρθει όσο το δυνατόν αργότερα και μέσα σε αυτό το ηλικιακό φάσμα σε επαφή με την θρησκεία. Δεν θέλει να υποπέσει το άτομο στο ατόπημα να αντιληφθεί το Θεό με έναν επιφανειακό τρόπο που δεν αρμόζει σε Αυτόν. Ο Ρουσσώ αντιλαμβάνεται το Θεό ως την εσωτερικότητα του ατόμου και την ελεύθερη φύση. Μιλά γενικότερα για μια ιδέα της «φυσικής θρησκείας» που εκφράζει κάτι πολύ βαθύ και δυνατό και προτείνει όσο το δυνατόν σε ύστερη φάση, την επαφή με αυτή την ιδέα από φόβο υποβιβασμού της στην αντίληψη του ατόμου. Σε αυτό το στάδιο επίσης ο Ρουσσώ, απαραίτητη θεωρεί και την αισθητική αγωγή, μέσω της επαφής με τις τέχνες και τη συναναστροφή του με άλλους ανθρώπους. Καλλιεργεί λοιπόν το άτομο το αισθητικό του κριτήριο και σημαντικά προς αυτή την κατεύθυνση, κρίνονται το θέατρο η μουσική αλλά και οι ξένες φιλολογίες. Το πέμπτο βιβλίο καλείται η «ηλικία της φρόνησης και του γάμου» και πραγματεύεται την περίοδο των 20 με 25 χρόνων του ήρωα. Σε αυτόν τον τόμο, ο Ρουσσώ πραγματεύεται ουσιαστικά την αγωγή που θα πρέπει να λαμβάνουν τα κορίτσια, δεδομένου ότι η αγωγή του Αιμιλίου ολοκληρώνεται με την επιλογή της συζύγου του, της Σοφίας. Η αγωγή που συστήνει για τα κορίτσια ο Ρουσσώ διαφέρει ριζικά από την αντίστοιχη των αγοριών. Παρουσιάζεται σαφώς υποδεέστερη και στόχος της αγωγής που λαμβάνει το κορίτσι είναι να είναι αρεστή στο μελλοντικό της σύζυγο. Βασικό μέλημα της αγωγής της είναι η καθαριότητα, η πραότητα, η χάρη και η νοικοκυροσύνη, ενώ και οι κοινωνικές συναναστροφές της θα πρέπει να είναι περιορισμένες. Οι δεξιότητες οι οποίες αποκτά το κορίτσι έχουν σχέση πάντα αυτήν την κατεύθυνση, ενώ η γνώση της γραφής για παράδειγμα μικρή σημασία έχουν. Παρατηρούμε ότι ο Ρουσσώ, σε ό,τι αφορά την αγωγή των κοριτσιών παραμένει πιο κοντά στο πνεύμα της εποχής του, που απέδιδε στη γυναίκα σαφώς και κατηγορηματικά κατώτερο κοινωνικό ρόλο απ ότι στον άνδρα. 8
Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ Το θέμα της φύσης του ανθρώπου και της «φυσικής κατάστασης» αποτέλεσε σημαντικό σημείο του διαλόγου ανάμεσα στους φιλοσόφους του 17 ου και του 18 ου αιώνα, ιδωμένο υπό το πρίσμα της αντιδιαστολής με την κατάσταση του «πολιτισμού» Σύμφωνα με τους θεωρητικούς του φυσικού δικαίου, η φυσική κατάσταση του ανθρώπου είναι μια κατάσταση ανεξαρτησίας. Με βάση αυτή την αρχή συμπεραίνεται ότι όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι και ελεύθεροι (Derathe, 1979). Η αρχή αυτή όμως δεν συνεπάγεται ότι όλοι έχουν εκ φύσεως την ίδια δύναμη ή φυσικές κλίσεις, ούτε ότι τα όποια φυσικά χαρίσματα του ατόμου του επιτρέπουν να επιβάλλει τη δύναμή τους στους άλλους. Αυτό που η φύση προσδίδει στο άτομο είναι η λογική προκειμένου να καθοδηγεί τον εαυτό του. Βέβαια αυτό δεν αποκλείει την επικράτηση κάποιων χαρισματικών ατόμων επί των άλλων μόνον όμως εφόσον υπάρχει η συγκατάθεση των δεύτερων. Αυτή η «φυσική κατάσταση» λοιπόν, παραδοσιακά λογίζονταν ως μία κατάσταση όπου υπάρχει παντελής έλλειψη οργανωμένων θεσμών και οποιασδήποτε μορφής εξουσίας. Φυσική απόρροια αυτής της κατάστασης είναι η ύπαρξη ενός χώρου πλήρους ελευθερίας και ισότητας των ατόμων, οι οποίοι ναι μεν στερούνται οποιωνδήποτε πολιτιστικών χαρακτηριστικών και ζουν σε μια ζωώδη κατάσταση άλλα έτσι έχουν εξαλείψει τα «πάθη» που προκύπτουν από τους οργανωμένους θεσμούς. Ο Ρουσσώ προσπαθεί να φύγει από αυτή την απλοϊκή περιγραφή της φυσικής κατάστασης και επιχειρεί να εντάξει τη φύση και τις καθολικές αξίες που προκύπτουν από αυτή μέσα στα πλαίσια της σύγχρονης κοινωνίας και ιστορικής συγκυρίας. Προσπαθεί δηλαδή, να αποσυνδέσει αυτή την φυσική κατάσταση από την οργανωμένη πολιτική κοινωνία και να διαφοροποιήσει τις έννοιες της ισότητας και της ανεξαρτησίας μέσα στη φύση και της ελευθερίας ως έννοια της πολιτικής κοινωνίας (Γρηγοροπούλου, 1999) Ουσιαστικά, με την έννοια της φύσης, έτσι όπως παρουσιάζεται στο Ρουσσώ επιχειρείται η αντιδιαστολή με έναν πολιτισμό διεστραμμένο που κατά την γνώμη του Ρουσσώ καταστρέφει την καλή φύση του ατόμου. Η φύση αντιπροσωπεύει το αγνό το απλό, το λογικό. Διαχωρίζει λοιπόν την φυσική κατάσταση που από τους θιασώτες του Φυσικού Δικαίου οδηγεί στη δημιουργία μιας κοινωνίας με ανάλογους κανόνες, από την ανθρώπινη φύση η οποία απλά εκφράζεται μέσα στην κοινωνία. Ο άνθρωπος είναι 9
λοιπόν κατά το Ρουσσώ καλό αλλά για να αναδείξει την φύση του αυτή, πρέπει να λάβει την αγωγή του μέσα στη φύση ώστε να μην καταστραφεί από τους «κακούς» κοινωνικούς θεσμούς που την απειλούν (Rousseau, J.-J, 1762/2002). Άλλωστε, μέσα στην φύση, το άτομο θα αποκτήσει και την απαραίτητη σωματική αλλά και πνευματική δύναμη να αυτοσυντηρείται και να εξελίσσεται ατομικά και τελικά, με αυτόν τον τρόπο να συμβάλλει στη βελτίωση της κοινωνίας εν γένει όταν ενταχθεί σε αυτήν. Αναφέρεται επίσης και σε ένα φυσικό ένστικτο του ανθρώπου, που συνδέει με την έννοια του θεού, ενός είδους συνείδηση που εμπεριέχει τις έννοιες της ισότητας, της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, έμφυτες σε κάθε άνθρωπο. Συμπερασματικά, η φύση κατά το Ρουσσώ εμπεριέχεται στους ανθρώπους και εμποτίζει όλες τις δραστηριότητές τους. Έχει ένα βαθύτερο περιεχόμενο, και τους επιτρέπει να επικοινωνούν με τις ίδιες τους τις δυνατότητες και να τις ξεδιπλώνουν σταδιακά και σταθερά. Για το λόγο αυτό και ο παιδαγωγός έχει το ρόλο του επιτηρητή σε αυτή τη διαδικασία και του εμψυχωτή προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης της αυτενέργειας και της ανεξαρτησίας του ατόμου, καθώς και τη διευκόλυνση της εμπειρίας του, που είναι εξάλλου και οι βασικές θέσεις που πρεσβεύει ο Ρουσσώ στην αγωγή που προτείνει. 10
ΟΙ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΕΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΡΟΥΣΣΩ Ο Ρουσσώ φαίνεται να δίνει μεγάλη έμφαση στην καλή ανθρώπινη φύση και τη διαφύλαξή της από τους κακούς θεσμούς κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του ατόμου. Προκειμένου να συμβεί αυτό προτείνει την ανάπτυξη και αγωγή του ατόμου δίπλα στη φύση όπου θα μπορέσει ελεύθερα να αναπτύξει τις ιδιαίτερες ικανότητες του και τις απαραίτητες σωματικές δυνάμεις για την επιβίωσή του και την αυτοσυντήρησή του. Θεωρεί ότι μέσα στη φύση και μακριά από κοινωνικές κανονιστικές δομές θα μπορέσει να αναπτύξει την ελευθερία του και ανακαλύψει τα όριά του, ώστε να μπορέσει να ξεδιπλώσει όλα του τα ταλέντα και να κοινωνικοποιηθεί με αρχές ανθρωπισμού που θα προκύψουν μέσα από την αγάπη προς τον εαυτό του. Μέσα από τα παραπάνω προκύπτει και η ιδιαίτερη έμφαση που δίνει ο Ρουσσώ στην ελευθερία του ατόμου ως προϋπόθεση για την σωστή του εξέλιξη. Αυτή η ελευθερία που θα του επιτρέψει απρόσκοπτα να διερευνήσει τα όριά του και να ανακαλύψει τις δυνάμεις του με το δικό του ιδιαίτερο τρόπο χωρίς να του επιβάλλονται από κάποιον άνωθεν. Ο παιδαγωγός, οφείλει να διασφαλίζει αυτό το περιβάλλον για το μαθητή του και να παρατηρεί διακριτικά την εξέλιξή του βοηθώντας τον απλά να ανακαλύψει τη γνώση μέσα από τη φύση και τα πράγματα και να το βοηθά να διορθώνει τυχόν αστοχίες με τις δικές του πάντα δυνάμεις. Ουσιαστικά αυτό στο οποίο πρέπει να στοχεύει ο παιδαγωγός κατά το Ρουσσώ είναι η αντίληψη των ορίων του ατόμου χωρίς να χρειάζεται να του ορισθούν από κάποιον άλλον. Μέσα από τη φυσική τιμωρία, ο μαθητής έχει το δικαίωμα να πράξει λάθος και την ευχέρεια να διορθώσει τη συμπεριφορά του μόνος του καθώς εξελίσσεται και αντιλαμβάνεται μόνος του τις δυσμενείς συνέπειες μιας συμπεριφοράς. Ο Ρουσσώ δεν προτρέπει τον παιδαγωγό να διδάξει το μαθητή, τι είναι και ποια είναι τα όρια της ελευθερίας του, αλλά τί δεν είναι ελευθερία ώστε να αφεθεί ελεύθερος να ορίσει την ελευθερία του μόνος του και να μάθει να αυτενεργεί. Τελικά μέσα από το βιβλίο του Αιμίλιος, ο Ρουσσώ δίνει τρείς κατευθυντήριες αρχές για την αγωγή. Το πρώτο είναι η φύση. Η επαφή με την φύση είναι αυτή που επιτρέπει στο άτομο να μάθει να συντηρεί επιτυχώς και να αγαπά και να φροντίζει τον εαυτό του. Ο ρόλος του παιδαγωγού σε αυτή τη διαδικασία είναι ρόλος επιβλέποντα αλλά και ρόλος υποδείγματος προκειμένου να τον βοηθά προς την 11
ανακάλυψη της φύσης και του εαυτού, αλλά πάντα κρατώντας την απαραίτητη απόσταση ώστε να μην περιορίζει το άτομο. Σε αυτή τη διαδικασία, ο μαθητής δεν εμπλέκεται σε περιττές και περιοριστικές κοινωνικές απαιτήσεις και ανταγωνισμούς, που μπορεί να ανακόψουν την εξέλιξή του. Δεύτερη αρχή είναι αυτή της επαφής με τα πράγματα και η μάθηση μέσω της προσωπικής εμπειρίας και επαφής με αυτά. Σε αυτό το σημείο το παιδί μαθαίνει την πραγματική έννοια της ελευθερίας. Με την επαφή με τα πράγματα το παιδί, μαθαίνει να αναγνωρίζει τα πραγματικά του όρια και να μαθαίνει σύμφωνα με τις ανάγκες του. Ο παιδαγωγός οφείλει ως προς αυτή την κατεύθυνση να δείξει εμπιστοσύνη στο παιδί, περιοριζόμενος στο να επιτηρεί από απόσταση και να παρακολουθεί την εξέλιξη του χωρίς να παρεμβαίνει. Τελικά δίδεται και έμφαση στην επαφή με τους ανθρώπους, υπογραμμίζοντας την αξία του ανθρωπισμού που ενυπάρχει φυσικά στον άνθρωπο. Με την επαφή πλέον με τους ανθρώπους η αξία αυτή εξελίσσεται και βοηθά στην περεταίρω προσαρμογή του ατόμου στην εκάστοτε κοινωνική οργάνωση. Κατά το Ρουσσώ, η διαδικασία της αυτενέργειας και αγάπης για τον εαυτό, εφόσον έχει ολοκληρωθεί, είναι αυτή που τελικά διαχέεται και στις κοινωνικές σχέσεις και κατά συνέπεια οδηγεί σε μια καλή κοινωνία όπου οι άνθρωποι συνυπάρχουν ειρηνικά και δημιουργικά. Όπως διαφαίνεται αυτές οι τρεις αρχές είναι αλληλένδετες και απορρέουν όλες από την εκπαίδευση μέσα στη φύση που κατά το Ρουσσώ προσφέρει όλες εκείνες τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη τόσο της σωματικής δύναμης, όσο και των ψυχικών χαρισμάτων που στοχεύει να αποκτήσει το άτομο. Αξίζει να σημειωθεί επιγραμματικά, ότι ο Ρουσσώ δίνει έμφαση στο έργο του στη σωματική αγωγή, στην ανάγνωση και τη γραφή, στην αισθητική αγωγή αλλά και στη ιστορία. 12
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Είναι πραγματικά εξαιρετικά δύσκολο να αναλύσει κανείς τις σκέψεις του Ρουσσώ για την αγωγή σε ένα τόσο σύντομο κείμενο. Οι απόψεις του έχουν βαθιές φιλοσοφικές ρίζες και οι αναζητήσεις του για το πρέπον στην αγωγή είναι πολύπλοκες με φιλοσοφικές ψυχολογικές και κοινωνικές προεκτάσεις. Σηματοδότησε πάντως μια νέα εποχή στην παιδαγωγική καθώς οι ιδέες του ήταν εξαιρετικά επαναστατικές για την εποχή και έβαζαν το μαθητή στο επίκεντρο της αγωγής δίνοντας στον παιδαγωγό επικουρικό ρόλο και ρόλο επιτηρητή στην ανάπτυξη των ίδιων χαρακτηριστικών και δυνάμεων του ατόμου. Η ελευθερία του ατόμου που εγκωμιάζει και που την διαχωρίζει σαφώς από την ασυδοσία δίνει μια νέα διάσταση στην εκπαίδευση και η σκέψη του βρίσκεται στη βάση της εκπαίδευσης που θέλει να δημιουργήσει σκεπτόμενα άτομα που δεν φοβούνται τις ιδιαιτερότητές τους. Ο Ρουσσώ στοχεύει στην ανάπτυξη μιας προσωπικότητας που αντιλαμβάνεται μόνη της τα όριά της και τους κανόνες που οφείλει να ακολουθεί χωρίς την πιεστική καθοδήγηση από κάποια αυθεντία. Ελεύθερα μαθαίνει να αναλαμβάνει ευθύνες και να μην χρειάζεται κανόνες πειθαρχίας για να αποκτήσει τις γνώσεις που του προσφέρονται, είτε από τον παιδαγωγό, είτε από τα πράγματα γύρω του. (Γρηγοροπούλου 1999) Με αυτές τις ρηξικέλευθες ιδέες του ο Ρουσσώ παραμένει επίκαιρος και σήμερα και έχει επηρεάσει έντονα πολλούς θεωρητικούς της παιδαγωγικής επιστήμης οι οποίοι βασίστηκαν στις ιδέες του προκειμένου να δημιουργήσουν τις δικές τους θεωρίες. Ο Ρουσσώ έθεσε τις βάσεις για ένα νέο προσανατολισμό της αγωγής, όπου η ελευθερία του ατόμου διαδραματίζει κυρίαρχο και απαραίτητο ρόλο και όπου η αυτενέργεια, η ανάληψη ευθυνών και η διάθεση του ατόμου να μαθαίνει και να εξελίσσεται είναι αυτή που διασφαλίζει τόσο την προσωπική αλλά και την κοινωνική εξέλιξη. Ο μαθητής μπαίνει στο επίκεντρο της παιδείας, κάτι που αν και αυτονόητο δεν τηρούνταν ως τότε και ούτε ακόμη και σήμερα. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που το έργο αυτό διαδόθηκε τόσο πολύ και μάλιστα κατά καιρούς και καθ υπερβολή. Ο Ρουσσώ μπορεί να δώσει σημαντικές ιδέες για την εξέλιξη των παιδαγωγικών μεθόδων και πρακτικών ακόμη και σήμερα. 13
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Broome, J. H. (1963), Rousseau: A study of His Thought, New York: Barnes & Noble. 2. Γρηγοροπούλου, Β. (1999), Φύση και αγωγή στο Ρουσσώ, Πολίτη, Αθήνα. 3. Γρηγοροπούλου, Β. (2002), Αγωγή και Πολιτική στο Ρουσσώ, Αλεξάνδρεια, Αθήνα. 4. Derathe, R. (1979), Jean-Jacques Rousseau et la science politique de son temps, Vrin. 5. Hudson, W. H. (1903), Rousseau and Naturalism in Life and Thought, Edinburgh: T. & T. Clark. 6. Rousseau, J.-J., Αιμίλιος ή Περί αγωγής, Μετάφρ. Γιάννης Σπανός, Επιμ. Πολυτίμη Γκέκα,(2002), Πλέθρον, Αθήνα. 7. Rousseau, J.-J.: Το κοινωνικό συμβόλαιο ή Αρχές πολιτικού δικαίου, Μετάφρ. Γρηγοροπούλου, Β. Σταϊνχάουερ, Α. (2005), 3η έκδοση, Πόλις, Αθήνα. 8. Wokler, R: «Ρουσσώ. Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε», Μετάφρ. Πανταζάκος, Π., (2006), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. 14