ΘΕΜΑ:ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ:ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ:ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ(ΧΙΟΣ) ΦΟΙΤΗΤΗΣ:ΔΑΝΕΛΑΚΗΣ ΜΙΧΑΗΛ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΗΤΡΩΟΥ:21100090 ΕΠΙΒΛΕΠΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ:ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΛΑΓΟΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 1.1 Η ύπαρξη ενός συγκροτημένου θεσμικού πλαισίου στον προγραμματισμό της τουριστικής ανάπτυξης 7 2.1 Τα στάδια της τουριστικής ανάπτυξης 7 2.2 Το εξελικτικό μοντέλο των τριών σταδίων ανάπτυξης 8 2.3 Όροι και προϋποθέσεις για τον έλεγχο της τουριστικής ανάπτυξης 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 2.1 Χαρακτηριστικά του τουριστικού τομέα της Κρήτης 12 2.2 Ξενοδοχειακή Δυναμικότητα 14 2.3 Χωρική κατανομή Ξενοδοχειακής προσφοράς 15 2.4 Κίνηση Αφιχθέντων Επιβατών Εξωτερικού CHARTERS στον ΚΑΗΚ(1992-2002,2003,2004) 16 2.5 Αεροπορική Κίνηση Έτους στον ΚΑΗΚ(2003,2004) 19 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ 3.1 Η Χερσόνησος ακμάζει 21 3.2 <<Άνω και Κάτω>> Πόλη 22 3.3 Τα Ευρήματα 23 3.4 Οι Μαρτυρίες 24 3.5 Ο Λιμένας 25 3.6 Χερσόνησος <<ΥΔΩΡ ΕΧΕΙ>> 27 3.7 Παλαιοχριστιανικά χρόνια 28 3.8 Η Επισκοπή Χερσονήσου 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟ 4.1 Εισαγωγή 30 4.2 Αξιοθέατα, Φυσικοί πόροι, Ιστορικά μνημεία και Τουριστικά ενδιαφέροντα 32 4.3 Αρχαιότητες-Ιστορικά μνημεία 32 4.4 Κλιματολογικές συνθήκες-εποχές επίσκεψης 32 4.5 Εποχές επίσκεψης Πλεονεκτήματα και Μειονεκτήματα 33 4.6 Γενική Υποδομή 34 4.7 Ειδική Τουριστική Υποδομή 35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΚΑΙ ΖΗΤΗΣΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ 5.1 Αξιολόγηση Τουριστικής Προσφοράς 39 5.2 Τάσεις του Μακροπεριβάλλοντος 46 3

5.3 Υφιστάμενη Τουριστική κίνηση 47 5.4 Δυνητική Ζήτηση 50 5.5 Τάσεις της Τουριστικής Ζήτησης 51 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΑΝΑΛΥΣΗ SWOT 6.1 Θεωρητικό Πλαίσιο 53 6.2 Δυνάμεις (Πλεονεκτήματα) 54 6.3 Αδυναμίες 55 6.4 Ευκαιρίες 57 6.5 Απειλές 58 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ-ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ 60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΜΕΤΡΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 74 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ 79 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 80 4

Ευχαριστούμε για την χορήγηση βιβλιογραφικού υλικού το Δήμο Χερσονήσου καθώς και προσωπικά το Δήμαρχο, Σπύρο Δανέλη, για την πολύτιμή του βοήθεια και την παράθεση της προσωπικής του άποψης στο θέμα της τουριστική ανάπτυξης της περιοχής της Χερσονήσου 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Σκοπός της εργασίας είναι να αναλύσει τα προβλήματα της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής της Χερσονήσου Κρήτης και να προτείνει μια σειρά από μέτρα, ώστε να εξασφαλίζονται τα οικονομικά οφέλη της τουριστικής δραστηριότητας χωρίς πρόσθετες επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην κοινωνική-πολιτιστική ζωή της περιοχής. Η Χερσόνησος σύμφωνα με τα στοιχεία και την ανάλυση που ακολουθείται διαφαίνεται ότι κινδυνεύει ως τουριστικός προορισμός λόγω της<< άναρχης >> και χωρίς προγραμματισμό και έλεγχο τουριστικής ανάπτυξης.η επανάκτηση της χαμένης ανταγωνιστικότητάς της απαιτεί:βελτίωση/ συμπλήρωση υποδομής, αφύπνιση τουριστικής συνείδησης, ποιοτική αναβάθμιση υπηρεσιών, προστασία περιβάλλοντος και σεβασμό στην τοπική αρχιτεκτονική και παράδοση. Η θεωρητική ανάλυση της τουριστικής ανάπτυξης(κεφάλαιο 1) βρίσκει πρακτική εφαρμογή στην τουριστική ανάπτυξη της Χερσονήσου(Κεφάλαια 3-8), γεγονός που αποδεικνύει την απαραίτητη και εκ των προτέρων σύνδεση του γενικού θεωρητικού υπόβαθρου με το ειδικό εμπειρικό-πρακτικό μέρος της υλοποίησης και εφαρμογής της τουριστικής ανάπτυξης. Καταλήγοντας, προσπαθούμε να εξειδικεύσουμε το κατάλληλο πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης της Χερσονήσου που μπορεί να αποτελέσει πιλότο για την τουριστική ανάπτυξη και άλλων περιοχών με παρεμφερή χαρακτηριστικά. 6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ:ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 1.1)Η ύπαρξη ενός συγκροτημένου θεσμικού πλαισίου στον προγραμματισμό της τουριστικής ανάπτυξης Στις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες ο προγραμματισμός της οικονομικής ανάπτυξης στηρίζεται σε ένα συγκροτημένο θεσμικό πλαίσιο που θέτει τους όρους και τους κανόνες αυτής της ανάπτυξης. Στην περίπτωση της τουριστικής ανάπτυξης ορισμένες ιδιαιτερότητες που χαρακτηρίζουν την πορεία της επέβαλαν την πλαισίωσή της με ένα ειδικό θεσμικό πλαίσιο. Αυτό έγινε όταν φάνηκε ότι η ταχύτητα της οικονομικής ανάπτυξης και η αύξηση των προσδοκιών των κατοίκων για εύκολο πλουτισμό οδηγούσαν σε ανεπιθύμητες οικονομικές, περιβαλλοντικές και χωροταξικές επιπτώσεις και τελικά σε αδυναμία ελέγχου και προγραμματισμού της πορείας της τουριστικής ανάπτυξης. Η ταχύτατη αύξηση των εισοδημάτων των κατοίκων και η μαζικοποιήση της τουριστικής ανάπτυξης θεωρήθηκαν οι κυριότερες αιτίες αυτής της εξέλιξης και οδήγησαν σε πολλές- συχνά ατελέσφορες-προσπάθειες να υπάρξει ένας προγραμματισμός στην τουριστική ανάπτυξη. Οι αδυναμίες που υπάρχουν σε θέματα θεσμών και προγραμματισμού στις αναπτυσσόμενες χώρες επηρεάζουν αναμφίβολα και την πορεία της τουριστικής ανάπτυξής τους η οποία συχνά χαρακτηρίζεται από δυσμενείς επιπτώσεις για την τοπική κοινωνικοοικονομική και περιβαλλοντική δομή. Το γεγονός δε ότι μια από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες τουριστικά ομάδες χωρών είναι αυτές που ανήκουν στον λεγόμενο <<Τρίτο κόσμο>>δημιουργεί αναμφίβολα έναν προβληματισμό για την πορεία της τουριστικής ανάπτυξής τους..(παρισ ΤΣΑΡΤΑΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ, ΤΑΞΙΔΙΑ, ΤΟΠΟΙ:ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ). 1.2) Τα στάδια της τουριστικής ανάπτυξης Ο όρος <<στάδια>> χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις διαδοχικές φάσεις της τουριστικής ανάπτυξης μιας περιοχής, στην καθεμία από τις οποίες διαμορφώνονται συγκεκριμένα χαρακτηριστικά σε ότι αφορά στην κοινωνικοοικονομική δομή και στον τύπο των τουριστικών υποδομών και υπηρεσιών. ΟΡΙΣΜΟΣ 1.3)Το Εξελικτικό μοντέλο των τριών σταδίων ανάπτυξης: 7

Αλλαγές στην τοπική κοινωνικοοικονομική δομή Η περιοχή ανακαλύπτεται συνήθως από τουρίστες ή ντόπιους επιχειρηματίες από άλλη περιοχή της χώρας 1 ο Στάδιο ανάπτυξης Παράγοντες που συμβάλλουν σε αυτές τις αλλαγές Ντόπιοι επιχειρηματίες της περιοχής Χαρακτηριστικά τουριστικής ανάπτυξης Πρώτη υποτυπώδης υποδομή(καταλύματα, πανδοχεία) σε ξενοδοχεία και επιχειρήσεις εστίασης(εστιατόρια) Σταδιακή και αργή αλλαγή των παραγωγικών δομών της περιοχής με στροφή προς τις υπηρεσίες Νέοι της περιοχής Μικρός αριθμός τουριστών που ταξιδεύουν αυτόνομα και επιθυμούν τη διαμονή σε περιοχές ήσυχες, με καθαρό φυσικό περιβάλλον Πρώτες ενδείξεις αστικοποίησης σε σημαντική μερίδα του πληθυσμού(ιδιαίτερα τους νέους) Ντόπιο επιχειρηματίες από άλλη περιοχή της χώρας Ανύπαρκτη διαφημιστική<<εικόνα>> στις τουριστικές αγορές του μαζικά οργανωμένου τουρισμού Οι τουρίστες αντιμετωπίζονται ως φιλοξενούμενοι από τους ντόπιους ή ως φορείς διαφορετικών αντιλήψεων Τουρίστες ημεδαποί Πρώτες-μικρής εμβέλειαςτουριστικές επενδύσεις Τουρίστες αλλοδαποί Πρόγραμμα τουριστικής ανάπτυξης τοπικής ή εθνικής εμβέλειας Η προβολή κάποιου ειδικού τουριστικού πόρου(ποτάμι, λίμνη, παραδοσιακός οικισμός κλπ ) 8

Αλλαγές στην τοπική κοινωνικοοικονομική δομή Ταχύτατες αλλαγές στην κοινωνική και παραγωγική δομή:εγκατάλειψη όλων των κλάδων και στροφή στην απασχόληση(άμεση ή έμμεση) στον τουρισμό 2 ο Στάδιο ανάπτυξης Παράγοντες που συμβάλλουν σε αυτές τις αλλαγές Τουριστικές επιχειρήσεις εθνικής εμβέλειας(πρακτορεία, ξενοδοχεία) Χαρακτηριστικά τουριστικής ανάπτυξης Δημιουργία μιας σύνθετης τουριστικής υποδομής(ταβέρνες, μεγάλα ξενοδοχεία, μπαρ, πρακτορεία κλπ ) Επαγγελματική και κοινωνική κινητικότητα(ιδιαίτερα από νέους και γυναίκες)με στόχο τα τουριστικά επαγγέλματα Ντόπιοι και αλλοδαποί επιχειρηματίες που επενδύουν στην περιοχή Μεγάλης εμβέλειας επενδύσεις από το κράτος και πρώτες σημαντικές επενδύσεις από ιδιώτες Υιοθέτηση των καταναλωτικών και κοινωνικών προτύπων των αστικών κέντρων από μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού Τουριστικές επιχειρήσεις διεθνούς εμβέλειας(τουροπερειτορ) Σημαντικές αλλαγές στη χωρική και λειτουργική οργάνωση της περιοχής, ώστε να εξυπηρετούνται οι τουρίστες Οι σχέσεις των τουριστών με τους ντόπιους γίνονται σταδιακά σχέσεις<<εμπορικής συναλλαγής>> Το κράτος, με προγράμματα ανάπτυξης και προβολής της περιοχής Πρώτες ομάδες οργανωμένου τουρισμού που ταξιδεύουν χρησιμοποιώντας υπηρεσίες Οι εργαζόμενοι στις τουριστικές επιχειρήσεις Η περιοχή αποκτάει διαφημιστική <<εικόνα>> Μετανάστες ντόπιοι που επιστρέφουν στην περιοχή 9

3 ο Στάδιο ανάπτυξης. Αλλαγές στην τοπική κοινωνικοοικονομική δομή Παράγοντες που συμβάλλουν σε αυτές τις αλλαγές Χαρακτηριστικά τουριστικής ανάπτυξης Αστικοποίηση των κοινωνικών χαρακτηριστικών της περιοχής Τουριστικές επιχειρήσεις διεθνούς εμβέλειας(τουροπερειτορ) Οργανωμένη μαζική υποδομή τουρισμού του<<πακέτου>> Η παραγωγική δομή της περιοχής<<τριτογενοποιείται>>μ ε κυριαρχία του τουρισμού Επενδυτές αλλοδαποί Υπηρεσίες και δραστηριότητες για εξυπηρέτηση τουριστών Αλλάζουν οι ρυθμοί της ζωής, τα καταναλωτικά πρότυπα και οι αξίες της πλειοψηφίας των κατοίκων Διεθνής, εθνική και περιφερειακή πολιτική Η περιοχή μετατρέπεται σε<<τουριστικό προορισμό>> με διεθνείς προδιαγραφές Οι σχέσεις των τουριστών με τους ντόπιους γίνονται απρόσωπες και περιορίζονται στις εμπορικές συναλλαγές Ντόπιοι επενδυτές της περιοχής Έρχονται κυρίως τουρίστες με οργανωμένα πακέτα τουρισμού διακοπών μέσω των τουροπερειτορ Τουριστικές επιχειρήσεις εθνικής εμβέλειας Η διαφημιστική<<εικόνα>> της περιοχής διεθνοποιείται(τουροπερειτορ)και συμβάλλει στη μαζική προσέλευση τουριστών ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ( Χ.ΚΟΚΚΩΣΗΣ-Π.ΤΣΑΡΤΑΣ) 1.4)Όροι και προϋποθέσεις για τον έλεγχο της τουριστικής ανάπτυξης Οι προϋποθέσεις μιας ελεγχόμενης τουριστικής ανάπτυξης αφορούν κατά κύριο λόγο τις αναπτυσσόμενες χώρες, αλλά αναφέρονται ευρύτερα και στο σύνολο των τουριστικών χωρών ή περιοχών του κόσμου που έχουν δυο βασικά αναπτυξιακά χαρακτηριστικά:α) διαθέτουν μια εκτεταμένη αναπτυξιακή υποδομή που απευθύνεται κατά κύριο λόγο στον οργανωμένο μαζικό τουρισμό, β) ο τουρισμός συναρθρώνει το σύνολο σχεδόν των οικονομικών δραστηριοτήτων της περιοχής και αναδεικνύεται σε κυρίαρχο πόλο της κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης της περιοχής. α) Θεσμικές παρεμβάσεις στους Διεθνής Οργανισμούς. Το ζήτημα αυτό αφορά ιδιαίτερα τις αναπτυσσόμενες χώρες που οφείλουν να παρέμβουν στα κέντρα λήψης των αποφάσεων που αφορούν την παγκόσμια τουριστική ανάπτυξη. Μια τέτοια παρέμβαση μπορεί να επιτευχθεί μόνον με τη δράση υπερεθνικών οργανισμών και ενώσεων που εκφράζουν τα συμφέροντα των αναπτυσσομένων χωρών καθώς και τη δράση διεθνών οργανισμών που ασχολούνται με την προστασία του περιβάλλοντος ή της πολιτιστικής κληρονομιάς. Τέτοιες παρεμβάσεις οδήγησαν στη διαμόρφωση συγκεκριμένων κανόνων και προτάσεων πολιτικής για μια ήπια ανάπτυξη του τουρισμού, καθώς και στην προώθηση εξειδικευμένων τουριστικών πολιτικών που συνέβαλαν στη βελτίωση της παροχής υπηρεσιών στον τουρισμό. 10

β) Έλεγχος της πολιτικής των εταιρειών τουρισμού. Η πλεονεκτική θέση στην οποία βρίσκονται οι ιδιωτικές εταιρείες τουρισμού στη διεθνή αγορά ενισχύεται από την τάση οριζόντιας και κάθετης διασύνδεσής τους που έχει σαν αποτέλεσμα την ταχύτατη επέκτασή τους τα τελευταία χρόνια σε νέες αγορές χωρών του Τρίτου Κόσμου όπου η θέση τους ισχυροποιείται περισσότερο. Ο έλεγχος άρα των εργασιών τους πρέπει να έχει δυο στόχους: α)τη διαμόρφωση του πλαισίου της λειτουργίας και επέκτασής τους, β) την ανατροπή μονοπωλιακών καταστάσεων στη διεθνή αγορά, Μια τέτοια προσπάθεια ήταν η πρόσφατη οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα οργανωμένα ταξίδια και τις οργανωμένες διακοπές αλλά αναμφισβήτητα σε μια ταχύτατη διεθνοποιούμενη αγορά θα χρειαστούν αρκετές παρόμοιες προσπάθειες ώστε να επιτευχθεί ικανοποιητικός έλεγχος των εργασιών των τουρ-οπερειτορ. γ)διαφοροποίηση της τουριστικής προσφοράς. Απαραίτητη προϋπόθέση είναι η δημιουργία μιας τουριστικής υποδομής που δεν θα απευθύνεται αποκλειστικά σε ένα τύπο τουριστικής ζήτησης, ούτε θα διατίθεται σε μικρό αριθμό εθνικοτήτων τουριστών ή σε λίγες μεγάλες τουριστικές επιχειρήσεις. Η συνεχής διαφοροποίηση των προσφερομένων υπηρεσιών σε όλα αυτά τα επίπεδα διασφαλίζει την τουριστική περιοχή ή χώρα από εξαρτήσεις αλλά και από τις πιθανές ανακατατάξεις της διαμορφούμενης τουριστικής ζήτησης(π.χ. στροφή κάποιων τουριστών σε νέες αγορές, οικονομικά προβλήματα στις χώρες αποστολής κτλ ). Η συνεχής παρακολούθηση των διεθνών τάσεων της ζήτησης συμβάλλει θετικά στην προώθηση μιας τέτοιας διαδικασίας. δ) Επιλογή προτύπων τουριστικής ανάπτυξης που επιτρέπουν τη διαφοροποίηση της τοπικής παραγωγικής δομής. Η επιλογή τύπων ανάπτυξης που χαρακτηρίζονται από την ισόρροπη ένταξή τους στην τοπική κοινωνικοοικονομική κλίμακα, αλλά και τον καινοτομικό τους χαρακτήρα επιτρέπει τη σταδιακή διαφοροποίηση της παραγωγικής βάσης της οικονομίας. Μια διαφοροποίηση στηριγμένη τόσο στην ανάπτυξη και των υπόλοιπων κλάδων της οικονομίας όσο και στην ανάπτυξη κλάδων που μπορούν να υποκαταστήσουν σταδιακά εισαγόμενα-για λογαριασμό του τουρισμού-προϊόντα. Παρόμοιες επιλογές συνδέθηκαν τα τελευταία χρόνια με την ανάπτυξη των ειδικών μορφών τουρισμού καθώς και τη δημιουργία πλαισίου μιας αειφορικής τουριστική ανάπτυξης. Συμπερασματικά οι προϋποθέσεις αυτές σηματοδοτούν το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του σύγχρονου τουρισμού το οποίο είναι η διεθνοποίηση των κυριότερων συντελεστών του και παρεπόμενα των παραγόντων που διαμορφώνουν την τουριστική ζήτηση αλλά και τα αντίστοιχα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης. Με αυτόν τον τρόπο τα χαρακτηριστικά του διεθνούς καταμερισμού εργασίας δημιουργούν το πλαίσιο των χαρακτηριστικών ενός διεθνούς καταμερισμού του ελεύθερου χρόνου που διατίθεται για τουρισμό.(παρισ ΤΣΑΡΤΑΣ ΤΟΥΡΙΣΤΕΣ, ΤΑΞΙΔΙΑ, ΤΟΠΟΙ:ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ). 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ:ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 2.1)Χαρακτηριστικά του τουριστικού τομέα της Κρήτης Σύμφωνα με το περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κρήτης τα κυριότερα πλεονεκτήματα, μειονεκτήματα, απειλές και ευκαιρίες του τουριστικού τομέα της Κρήτης είναι τα παρακάτω: Κυριότερα πλεονεκτήματα του τουριστικού τομέα της Κρήτης θεωρούνται: Ο «δοκιμασμένος» χαρακτήρας του τουριστικού προϊόντος. Το σχετικά ικανοποιητικό μέσο επίπεδο παροχής υπηρεσιών. Η σχετικά σταθερή ισχυρή τάση προτίμησης της αγοράς. Ο μεγάλος αριθμός ξενοδοχείων που προσφέρουν υψηλή ποιότητα υπηρεσίες. Το μεγάλο πλήθος σημαντικών πολιτιστικών, ιστορικών και φυσικών πόρων. Το ευνοϊκό για υπαίθριες δραστηριότητες κλίμα καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Οι καλές αεροπορικές και ακτοπλοϊκές συγκοινωνίες. Κυριότερα μειονεκτήματα του τουριστικού τομέα της Κρήτης θεωρούνται; Η εποχικότητα του προσφερόμενου τουριστικού προϊόντος που ωθεί πολλούς επιχειρηματίες στην επιδίωξη της υψηλότερης δυνατής κερδοφορίας σε μικρό χρονικό διάστημα με αρνητικές επιπτώσεις στο επίπεδο της ποιότητας των παρεχομένων υπηρεσιών. Η ανισορροπία της ανάπτυξης μεταξύ βορρά-νότου και παραλίων-ορεινών ή πολιτιστικών πόρων υψηλής αξίας από επιχειρήσεις που εκμεταλλεύονται την υψηλή ροή επισκεπτών και άλλες επιβαρυντικές δραστηριότητες. Η περιορισμένη ευαισθητοποίηση των κατοίκων και επιχειρηματικών (κυρίως των τουριστικών περιοχών) για θέματα τάξης, καθαριότητας κλπ. Οι αρνητικές πολιτισμικές επιπτώσεις του τουρισμού (νοοτροπίες γρήγορου πλουτισμού, παράνομη και άναρχη δόμηση κλπ) που υπονομεύουν τόσο την τουριστική ελκυστικότητα του νησιού, όσο και τις κοινωνικές λειτουργίες. Η ατελής εφαρμογή της χωροταξικής πολιτικής που έχει οδηγήσει σε αυθαίρετη και άναρχη οικιστική ανάπτυξη. Η κατάσταση του οδικού δικτύου που σε συνδυασμό με την πολιτική των υφιστάμενων μέσων μαζικής μεταφοράς αποθαρρύνουν την εσωτερική κινητικότητα επισκεπτών και κατοίκων. Το ανεπαρκές ή ανύπαρκτο σύστημα πιστοποίησης και ελέγχου της ποιότητας σε κρίσιμους τομείς όπως της διαμονής, της εστίασης, (όπου πολλές επιχειρήσεις υπονομεύουν με λανθασμένες συμπεριφορές την υπόθεση της Κρητικής διατροφής που αποτελεί σημαντικό εν δυνάμει πλεονέκτημα) και του πολιτισμού (όπου η κακή μέση κατάσταση των μνημείων, των περιβαλλόντων χώρων και των σχετικών υπηρεσιών, παρουσιάζει εικόνα αντιστρόφως ανάλογη του πλούτου και της σημασίας των κληρονομημένων στοιχείων, με εξαιρετικά αρνητικές επιπτώσεις στην τελική συνολική εντύπωση του επισκέπτη. Η ανεπάρκεια του συστήματος εκπαίδευσης και διαρκούς επιμόρφωσης των εργαζομένων στον τομέα. Το χαμηλό μέσο επίπεδο αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών και ενσωμάτωσης καινοτομιών που συνδέονται με την αναβάθμιση των περιεχόμενων υπηρεσιών. Η σημαντική εξάρτηση από τους ξένους τουριστικούς επιχειρηματίες. 12

Η ανυπαρξία περιφερειακής δομής τεκμηρίωσης, έρευνας και χάραξης ολοκληρωμένης στρατηγικής. Οι κυριότερες απειλές του τουριστικού τομέα της Κρήτης θεωρούνται: Ο υψηλός ανταγωνισμός από άλλους τουριστικούς προορισμούς με χαμηλότερο κόστος και υψηλότερο μέσο επίπεδο υπηρεσιών. Οι μακροπρόθεσμες και συνεπείς στρατηγικές των ανταγωνιστών Η περιορισμένη αγορά (μικρός αριθμός διαφορετικών κρατών προέλευσης των τουριστών) στην οποία στηρίζεται η Κρήτη. Οι αλλαγές που σημειώνονται στο κλίμα σε παγκόσμια κλίμακα που δεν θα αφήσουν ανεπηρέαστο το μοναδικό κλίμα της Κρήτης που είναι από τους σημαντικότερους παράγοντες προσέλκυσης επισκεπτών Ο ορατός κίνδυνος μεταφοράς του «μοντέλου» ανάπτυξης της βόρειας πλευράς του νησιού στη νότια πλευρά. Οι νοοτροπίες επανάπαυσης στην υψηλή πυκνότητα τουριστικών πόρων, (που έχει εξασφαλίσει αντίστοιχα υψηλή ελκυστικότητα). Που αφενός υπονομεύουν τους ίδιους τους πόρους, αφετέρου λειτουργούν ως αντικίνητρο για την προσπάθεια συνεχούς αναβάθμισης των υπηρεσιών και τη συνειδητοποίηση της κρισιμότητας αυτής της προσπάθειας για επιβίωση στον σημερινό τουριστικό χάρτη. Οι κυριότερες ευκαιρίες που παρουσιάζονται εντοπίζονται: Στις σημαντικές χρηματοδοτικές προσφερόμενες δυνατότητες αναβάθμισης των τουριστικών επιχειρήσεων (ΚΠΣ 2000-06, Ν2601 98). Στην σταδιακή, (με τεκμηριωμένη μακροπρόθεσμη στρατηγική και στοχευμενη αγορά), ανάπτυξη ενός νέου ολοκληρωμένου τουριστικού προϊόντος, παράλληλου του υφισταμένου και «ανεξάρτητα» προωθούμενου, που αφενός καθ όλη τη διάρκεια του έτους θα προσελκύει στην Κρήτη των υψηλών φυσικών και μνημειακών πόρων, επισκέπτες ποιότητας για να απολαύσουν υπηρεσίες ποιότητας, αφετέρου θα ενσωματώσει όλες τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού για τις οποίες προσφέρεται η Κρήτη, αξιοποιώντας και τις ποιοτικές δυνατότητες των προϊόντων του Πρωτογενή Τομέα, της Έρευνας και Τεχνολογίας και της Μεταποίησης. Στις σημαντικές χρηματοδοτικές δυνατότητες αναβάθμισης των υποδομών, των πυλών εισόδου και των σχετικών υπηρεσιών, της υφιστάμενης περιβαλλοντικής και τοπικής εικόνας, των μνημειακών σημείων και των ζωτικών χώρων των, της αξιοποίησης των δυνατοτήτων της Νέας Οικονομίας, των καινοτομιών και της τεχνολογίας, της συνεχούς εκπαίδευσης και εξειδίκευσης του ανθρώπινου δυναμικού και εν συνόλω της εξασφάλισης αειφορίας στην Κρήτη και σημαντικής αναβάθμισης της ποιότητας. Στη σταδιακή ευαισθητοποίηση κοινωνίας και επιχειρηματιών σε θέματα καθαριότητας, περιβάλλοντος και ποιότητας των υπηρεσιών 1. Παρουσιάζεται αύξηση της ζήτησης από τη μεριά των βαλκανικών και ανατολικών χωρών και από τις υπερπόντιες αγορές (Κίνα, ΗΠΑ, ΝΑ Ασία) που στο μέλλον δύναται να αυξηθεί σημαντικά. 1 Περιφέρεια Κρήτης, Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κρήτης 2000-2006, Τεχνικό Δελτίο Μέτρου: Ενίσχυση της Ανταγωνιστικότητας του Τουρισμού. Υπηρεσία Διαχείρισης Επιχειρησιακού Προγράμματος Κρήτης, Ηράκλειο, Ιούνιος 2001 13

(ΠΗΓΗ: ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΕΠΕ 2003) 2.2)Ξενοδοχειακή δυναμικότητα Η περιοχή της Κρήτης αποτελεί μία από τις παγκοσμίως γνωστές τουριστικές περιοχές της χώρας μας. Ένα ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο στην πορεία της τουριστικής της ανάπτυξης είναι η υποστήριξη της από εγχώριο επιχειρηματικό δυναμικό και η έντονη απουσία συνεργασιών, για τη δημιουργία ξένων αλυσίδων, σε αντίθεση με άλλες περιοχές της Ελλάδας. Χαρακτηρίζεται από υψηλή χωρική συγκέντρωση ξενοδοχειακών μονάδων, με ιδιαίτερο γνώρισμα τη μεγάλη συγκέντρωση τουριστικής υποδομής υψηλής στάθμης. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι στην Κρήτη εντοπίζεται ο μεγαλύτερος αναλογικά αριθμός ξενοδοχειακών μονάδων πολυτελούς κατηγορίας, συγκριτικά με άλλες τουριστικές περιοχές της χώρας. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού (Ε.Ο.Τ), σήμερα στην Κρήτη λειτουργούν 704 ξενοδοχειακές μονάδες συνολικής δυναμικότητας 87.171 κλινών (διευκρινίζεται ότι στο δυναμικό αυτό δεν έχουν συμπεριληφθεί επιπλωμένα διαμερίσματα, ενοικιαζόμενα δωμάτια κ.λπ.). Είναι χαρακτηριστικό ότι το ήμισυ περίπου της ξενοδοχειακής αυτής δυναμικότητας (40% των μονάδων και 50% των κλινών) συγκεντρώνεται χωρικά στην περιοχή του Νομού Ηρακλείου, εδαφική περιφέρεια όπου χωροθετείται το συγκρότημα του γκολφ (290 ξενοδοχεία με 44.643 συνολικά κλίνες). Ειδικά η περιοχή Λιμένα Χερσονήσου, είναι γνωστό και πολύ ανεπτυγμένο τουριστικό θέρετρο της Κρήτης, στο οποίο εντοπίζονται 83 ξενοδοχειακές μονάδες, που διαθέτουν συνολικά 13.142 κλίνες. Η υποδομή αυτή σε ποσοστιαίους όρους αντιστοιχεί στο 30% της συνολικής ξενοδοχειακής δυναμικότητας του Νομού Ηρακλείου. Από άποψη σύνθεσης των ξενοδοχειακών καταλυμάτων κατά κατηγορία, το ενδιαφέρον εστιάζεται στην υψηλότατη χωρική συγκέντρωση μονάδων πολυτελούς κατηγορίας στην περιοχή Λιμένα Χερσονήσου, γεγονός που σχετίζεται με τη λειτουργία της ως χωρικού υποδοχέα τουρισμού υψηλών εισοδημάτων. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στην εν λόγο περιοχή εντοπίζεται πάνω από το 70% της σχετικής υποδομής του Νομού Ηρακλείου και συγκεκριμένα 7 από τα 9 συνολικά ξενοδοχειακά συγκροτήματα Lux που είναι εγκατεστημένα στην εδαφική του περιφέρεια. Πρόκειται για 3.768 ξενοδοχειακές κλίνες πολυτελούς κατηγορίας, οι οποίες ανέρχονται στο 29% του συνόλου των διαθεσίμων ξενοδοχειακών κλινών της περιοχής Λιμένα Χερσονήσου. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι το αντίστοιχο ποσοστό (κλίνες Lux/σύνολο κλινών) σε επίπεδο Νομού Ηρακλείου δεν υπερβαίνει το 14%, ενώ στο σύνολο της Κρήτης το 11%.(Η ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ) 14

2.3)Πίνακας Χωρικής Κατανομής Ξενοδοχειακής Προσφοράς, Ελλάδα, 1990-2000 1990 Σύνολα περιοχής Σύνολα περιοχής Περιοχή Μονάδες Δωμάτια Κλίνες Μονάδες Δωμάτια Κλίνες Στερεά Ελλάδα 1.321 50,995 95,509 20,57% 22,68% 22,54% Πελοπόννησος 623 19,217 36,335 9,70% 8,55% 8,58% Ιόνια Νησιά 513 21,375 40,403 7,99% 9,50% 9,54% Ήπειρος 137 3,604 6,818 2,13% 1,6% 1,61% Νησιά Αιγαίου 283 6,708 12,679 4,41% 2,98% 2,99% Κρήτη 1,093 40,601 76,095 17,02% 18,05% 17,96% Δωδεκάνησα 732 37,066 69,829 11,40% 16,48% 16,48% Κυκλάδες 598 11,400 21,845 9,31% 5,07% 5,16% Θεσσαλία - Σποράδες 406 9,314 17,700 6,32% 4,14% 4,18% Μακεδονία 655 22,538 42,596 10,20% 10,02% 10,05% Θράκη 62 2,064 3,851 0,97% 0,92% 0,91% ΣΥΝΟΛΟ 6,423 222,882 423,660 100,00% 100,00% 100,00% 2000 Σύνολα περιοχής Σύνολα περιοχής Περιοχή Μονάδες Δωμάτια Κλίνες Μονάδες Δωμάτια Κλίνες Στερεά Ελλάδα 1,260 49,626 93,325 15,61% 15,86% 15,71% Πελοπόννησος 612 21,757 41,524 7,58% 6,95% 6,99% Ιόνια Νησιά 738 34,658 66,488 9,14% 11,07% 11,19% Ήπειρος 192 4,992 9,643 2,38% 1,59% 1,62% Νησιά Αιγαίου 390 10,935 20,948 4,83% 3,49% 3,53% Κρήτη 1,306 61,887 116,513 16,18% 19,77% 19,62% Δωδεκάνησα 975 55,368 105,036 12,08% 17,69% 17,68% Κυκλάδες 841 18,992 36,397 10,42% 6,07% 6,13% Θεσσαλία - Σποράδες 489 12,413 23,730 6,06% 3,97% 4,00% Μακεδονία 1,196 39,857 75,637 14,81% 12,73% 12,73% Θράκη 74 2,508 4,749 0,92% 0,80% 0,80% ΣΥΝΟΛΟ 8,073 312,993 593,990 100,00% 100,00% 100,00% Πηγή: Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο Ελλάδος 15

2.4)ΚΙΝΗΣΗ ΑΦΙΧΘΕΝΤΩΝ ΕΠΙΒΑΤΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΣΤΟΝ ΚΑΗΚ(1992-2002,2003,2004) 16

17

2.5)ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ-ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ 18

19

20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ:ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ 3.1)Η χερσόνησος ακμάζει Για την περιοχή, που μας ενδιαφέρει, οι πληροφορίες, κατά τους πέντε πρώτους αιώνες μετά την έλευση των Δωριέων, είναι ουσιαστικά ανύπαρκτες. Από την εποχή αυτή, δηλαδή από τον 5 ο π.χ. αιώνα κι έπειτα, θα εμφανιστεί και αργότερα θα ακμάσει η Χερσόνησος. Στην Κρήτη υπήρχαν δυο πόλεις με το όνομα Χερσόνησος : η μια βρισκόταν στο δυτικό άκρο, στην Κίσαμο, και η άλλη στο κεντρικό τμήμα της βόρειας ακτής. Η δεύτερη αυτή πόλη σε απόσταση 28 περίπου χλμ. Ανατολικά του Ηρακλείου, στην θέση του σημερινού Λιμένα Χερσονήσου, υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα και ασφαλέστερα λιμάνια της βόρειας ακτής του νησιού και γνώρισε ακμή, ιδιαίτερα κατά τη ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική περίοδο. Η πόλη οφείλει το όνομα της στη γεωγραφική της διαμόρφωση, κύριο στοιχείο της οποίας είναι η βραχώδης χερσόνησος, που προβάλλει ανάμεσα σε δυο ασφαλή φυσικά λιμάνια και αποκαλείται σήμερα Καστρί. Ο Πλούταρχος στα «Ηθικά» μας διασώζει την παράδοση για τον εποικισμό της πόλης. Οι Τυρρηνοί, μετά από μια επιδρομή τους στα νησιά του ΒΑ Αιγαίου, άρπαξαν από τη Βραυρώνα τις γυναίκες των Αθηναίων, με τις οποίες απέκτησαν παιδιά. Οι μιξοβάρβαροι γόνοι εκδιώχθηκαν από τους Αθηναίους και κατέφυγαν στη Σπάρτη. Εκεί συνέπραξαν με τους Σπαρτιάτες ενάντια στους Είλωτες το 465 π.χ. και έτσι απέκτησαν πολιτικά δικαιώματα και παντρεύτηκαν. Αργότερα βρέθηκαν σε δυσμένεια και τότε ξεσηκώνοντας τους Είλωτες εξανάγκασαν τους Σπαρτιάτες να τους δώσουν χρήματα και πλοία για να φύγουν. Μαζί τους πήραν κάποιους Σπαρτιάτες, για αρχηγούς. Σύμφωνα με ένα χρησμό, έπρεπε να εγκατασταθούν εκεί, όπου θα έχαναν την άγκυρα του πλοίου και το ξόανο της Άρτεμης, που κληρονόμησαν από τους πατέρες τους. Οι περισσότεροι, με επικεφαλής τον Σπαρτιάτη Πόλλι, έφτασαν στη Χερσόνησο της Κρήτης. Εκεί αποβιβάστηκαν, αλλά το ίδιο βράδυ δυνατοί θόρυβοι τους τρόμαξαν και τους έκαναν να μπουν στα πλοία για να φύγουν. Στη βιασύνη τους ξέχασαν στην ξηρά το ξόανο της θεάς. Όταν λίγο αργότερα ο Πόλλις ανακάλυψε ότι έλειπε η άγκυρα, κατάλαβαν ότι ο χρησμός επαληθεύτηκε. Έτσι επέστρεψαν, νίκησαν τους παλιούς κατοίκους της περιοχής και εγκαταστάθηκαν. Στη συνέχεια προχώρησαν 21

και προς το εσωτερικό του νησιού, αποικίζοντας τη Λύττο, κοντά στο σημερινό Ξιδά Πεδιάδος. Η παράδοση του εποικισμού τεκμηριώνεται, τουλάχιστον χρονολογικά, από τα ανασκαφικά ευρήματα. Το τοπωνύμιο της προϋπάρχουσας μινωικής θέσης μας είναι άγνωστο (η Μ. Guarducci θεωρεί πιθανή την ύπαρξη πόλης με το όνομα Μυκηναία). Το σημερινό όνομα, καθαρά ελληνικής προέλευσης, μαρτυρείται από τον 5 ο αι. π.χ. σε νομίσματα, επιγραφές και κείμενα, στις παραλλαγές Χερρόνασος, Χερσόνασος, Χερρόνησος, Χερσόνησος και είναι από τα λίγα ονόματα κρητικών πόλεων, που παρέμειναν αμετάβλητα στο πέρασμα των αιώνων. Οι δυο πρώτοι τύποι είναι δωρικής προέλευσης, στοιχείο που συμβαδίζει με την πληροφορία του Πλούταρχου ότι οι έποικοι προέρχονταν από τη Σπάρτη. 3.2)Άνω και κάτω πόλη Η πόλη είναι γνωστή σε γεωγράφους και περιηγητές ήδη πριν από τους ρωμαϊκούς χρόνους. Η προσπάθειά μας ν ανασυνθέσουμε την ζωή της στην αρχαιότητα στηρίζεται στις επιγραφές, τα νομίσματα, τις ιστορικές και τις αρχαιολογικές μαρτυρίες. Η εικόνα, που σχηματίζουμε είναι εξαιρετικά αποσπασματική, κάτι που οφείλεται τόσο στη συνεχή κατοίκηση από τα κλασικά ως τα παλαιοχριστιανικά χρόνια όσο και στην οικιστική έκρηξη, που παρατηρήθηκε στην περιοχή από τη δεκαετία του 70 λόγο της μεγάλης τουριστικής ανάπτυξης. Οι πληροφορίες, που διαθέτουμε, για τη ζωή της Χερσονήσου στα κλασικά χρόνια, στηρίζονται προς το παρόν κυρίως σε νομισματικά και επιγραφικά στοιχεία. Από αυτά διαπιστώνουμε ότι αποτελούσε ανεξάρτητη πόλη, με δικό της νόμισμα και πολιτειακή δομή, που στηριζόταν σ ένα τετραμελές συμβούλιο κόσμων, δηλαδή εκπροσώπων των φυλών. Ωστόσο δεν φαίνεται να ήταν μεγάλη και ισχυρή, αφού άλλες πόλεις την ίδια εποχή έχουν συμβούλια δεκαμελή και επομένως περισσότερο πληθυσμό. Από την ελληνιστική πόλη έχουν κατά καιρούς έρθει στο φως κινητά ευρήματα και διάσπαρτες συστάδες τάφων. Στην περίοδο αυτή η Χερσόνησος αποτελούσε επίνειο της ισχυρής Λύττου, αφού οι δυο πόλεις συνδέονται με τον πολύ διαδεδομένο στην Κρήτη θεσμό της συμπολιτείας. Η Λύττος, που στα χρόνια αυτά είχε αποκτήσει μεγάλη δύναμη, φαίνεται ότι αποτελούσε το διοικητικό κέντρο και οι δυο πόλεις είχαν κοινά εδάφη και ελάμβαναν από κοινού πολιτικές αποφάσεις, αλλά η Χερσόνησος, το επίνειο, διατήρησε κάποια αυτονομία, έχοντας τους δικούς της άρχοντες και εκδίδοντας το δικό της νόμισμα. Σ αυτό συντέλεσε ασφαλώς το γεγονός ότι διέθετε ένα καλό φυσικό λιμάνι και διατηρούσε τον έλεγχο του εμπορίου της περιοχής, κάτι που αντανακλάται στην παράσταση πλώρης καραβιού στον οπισθότυπο των νομισμάτων της. Μέσα από τις επιγραφικές μαρτυρίες συγκεντρώνουμε ενδιαφέροντα στοιχεία για τις σχέσεις ανάμεσα στην άνω (Λύττος) και στην κάτω πόλη (Χερσόνησος), όπως για παράδειγμα ότι οι δυο πόλεις έστελναν από κοινού δικαστές, για να καταστείλουν εξεγέρσεις άλλων κρητικών πόλεων ή ότι οι κάτοικοι της Χερσονήσου, ακόμη κι όταν αποκαλούνταν Λύττιοι, διαχωρίζονταν από εκείνους της πόλης της ενδοχώρας ως Λύττιοι της παραλίας και βρίσκονταν σε ισότιμη σχέση μ αυτούς. Αν και οι κρητικές πόλεις δεν έλαβαν μέρος στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ένας Χερσονήσιος, ο Φιλωνίδης, γιος του Ζώτου, συνόδευσε το βασιλιά Αλέξανδρο στην κατάκτηση της Ασίας ως βασιλικός ημεροδρόμος (αγγελιοφόρος). Την πληροφορία αντλούμε από επιγραφή στη βάση του αγάλματος, που ο ίδιος αφιέρωσε στο ιερό της Ολυμπίας μετά το 334 π.χ. Από το 260 π.χ. περίπου φαίνεται ότι η Χερσόνησος εξαρτήθηκε από την Κνωσό, όπως αφήνει να εννοηθεί ψηφισμα που βρέθηκε στο ιερό 22

του Δελφινίου Απόλλωνα στη Μίλατο. Στα 183 π.χ. οι Χερσονήσιοι υπογράφουν την πολύ σημαντική συνθήκη ανάμεσα στις κρητικές πόλεις και το βασιλιά της Περγάμου Ευμένη Β Οι αφιερωματικές επιγραφές, που συνόδευαν τις προσφορές των κατοίκων, μας δίνουν αρκετές πληροφορίες για τις λατρευόμενες θεότητες. Η σημαντικότερη ίσως απ όλες είναι μια επιγραφή χαραγμένη σε μαρμάρινη βάση, που βρέθηκε κοντά στο ναΐδριο του Αγίου Νικολάου. Το κείμενο της αναφέρεται σε μια από τις κυριότερες κρητικές θεότητες, τη Βριτομάρτιδα, που σχετίζεται με την Άρτεμη: «Ευκλείδας και Λύκος / οι Αλεξιμάχω Βριτόμαρπι χαριστήιον». Η επιγραφή ήρθε να βεβαιώσει την αναφορά του Στράβωνα περί ύπαρξης ιερού της θεάς στη Χερσόνησο. Δεν μπορούμε ωστόσο να γνωρίζουμε εάν ο ναός βρισκόταν στην περιοχή ανεύρεσης της επιγραφής ή, σύμφωνα με την άποψη του I.F. Sanders, στο βράχο του Καστρίου, όπου θα κυριαρχούσε πάνω στην πόλη και θα μπορούσε αντίστοιχα με το ιερό της Δίκτυννας κοντά στην Κυδωνία- να χρησιμεύει ως ναυτικό σημείο. Σχετικά πρόσφατα, κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας στο δυτικό τμήμα της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Καστρίου, αποκαλύφθηκε κάτω από το χριστιανικό μνημείο η μαρμάρινη κρηπίδα ενός μεγάλου οικοδομήματος, που πρέπει να είχε επίσης λατρευτικό χαρακτήρα, και χρονολογείται πιθανότατα στην ελληνιστική περίοδο. Από το ίδιο σημείο προήλθαν αρκετά ασημένια και χάλκινα ελληνιστικά νομίσματα του τοπικού νομισματοκοπείου, θραύσματα πήλινων ειδωλίων και όστρακα αγγείων. Ενδιαφέρον στοιχείο επίσης αποτελεί η αποκάλυψη ενός οχυρωματικού έργου, που περιέβαλε το βράχο του Καστρίου. Στη βόρεια πλευρά είχε τη μορφή τείχους με πάχος περίπου 1,5 μ. και στη νότια διαμορφωνόταν σε τρία διαδοχικά άνδηρα. Το κατώτερο από αυτά αποτελούσε τη συνέχεια του οχυρωματικού τείχους, ενώ τα υπόλοιπα, που στηρίζονταν με αναλημματικούς τοίχους και αντηρίδες, διαιρούνταν σε μικρά δωμάτια. Από τη μορφή της τοιχοδομίας η οχύρωση πρέπει να σχετίζεται χρονολογικά το ελληνιστικό κτίσμα. Τα στοιχεία αυτά διαμορφώνουν την εικόνα μιας ακρόπολης με ιερό χαρακτήρα και τείνουν να επιβεβαιώσουν την άποψη ότι το ιερό της Βριτομάρτιδος βρισκόταν στο βράχο του Καστρίου. Άλλωστε η ιερότητα ενός χώρου είναι κάτι που συχνά διατηρείται από εποχή σε εποχή και δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που χριστιανικοί ναοί θεμελιώθηκαν πάνω ή πλάι στα ερείπια αρχείων ιερών. Άλλοι θεοί προς τους οποίους απευθύνονταν οι προσφορές είναι ο Δίας, ο Ερμής, ο Ασκληπιός, η Άρτεμης και ο Σέραπις. Η εικόνα του τοπικού πανθέου ολοκληρώνεται από τις παραστάσεις στα νομίσματα του τοπικού νομισματοκοπείου. Αυτά είναι χάλκινα και η προέλευση τους δηλώνεται με το όνομα ΧΕΡΣΟΝΑΣΙΩΝ, πλήρες ή συγκεκομμένο, καθώς και με το μονόγραμμα Χ-Ε-Ρ. Σ αυτά απαντούν προτομές του Δία, της Αθηνάς, Της Άρτεμης ή της Βριτομάρτεως, ο Απόλλωνας καθιστός με λύρα και δίσκο, ο Ηρακλής με ρόπαλο και λεοντή, ο αετός ως σύμβολο του Δία ένα βέλος και τέλος η πλώρη καραβιού. Η παραγωγή του νομισματοκοπείου διαρκεί ως και τον 1 ο αι. π.χ., κάτι που υποδηλώνει ότι μέχρι την εποχή αυτή η πόλη παρέμενε ανεξάρτητη. Μετά τον 1 ο αιώνα η κοπή νομισμάτων στη Χερσόνησο διακόπηκε και δεν ξανάρχισε ποτέ. 3.3)Τα ευρήματα Οι γνώσεις μας για την τοπογραφία της πόλης στην ελληνιστική εποχή στηρίζονται στα ευρήματα των επιφανειακών ή ανασκαφικών αρχαιολογικών ερευνών. Στα 1955 και 1956, κατά τη διάρκεια έρευνας στην περιοχή του σημερινού λιμανιού, εντοπίστηκαν υπολείμματα από αποβάθρες των ελληνιστικών ή και των κλασικών χρόνων, που προχωρούσαν έως και 40 μέτρα μέσα στη θάλασσα. Τα εκτενέστερα ίχνη εντοπίζονται στο τμήμα ανάμεσα στο λιμάνι και την κοίτη του ρυακιού. Έχουν βρεθεί 23

επίσης κεραμεικοί κλίβανοι παραγωγής αμφορέων δυο τουλάχιστον διαφορετικών τύπων. Ένα από τα πιο σημαντικά προσφατα ευρήματα ήταν ο εντοπισμός ενός εκτεταμένου νεκροταφείου στη συμβολή των οδών Φιλωνίδου Ζώτου και Δημοκρατίας, στην περιοχή Πόλη, με χρήση στα τέλη του 4 ου και στις αρχές του 3 ου π.χ. αι. Στο τμήμα που ανασκάφτηκε αποκαλύφθηκαν 30 τάφοι θήκες λαξευμένοι στο μαλακό βράχο (κούσκουρα), που περιείχαν πλουσιότατα κτερίσματα, δείγματα της οικονομικής θέσης της πόλης κατά την ελληνιστική περίοδο. Μεταξύ αυτών πολυάριθμα αγγεία, ερυθρόμορφοι αμφορείς και πελίκες, εξάλειπτρα, μικρές υδρίες, πυξίδες, ανάβαστρα, κάνθαροι, πρόχοι, μυροδοχεία και κύπελλα, ασημένια και χάλκινα νομίσματα καθώς και κοσμήματα κάθε είδους, πόρπες, περόνες, δακτυλίδια ασημένια και χάλκινα, πολυάριθμες επίχρυσες πήλινες ψήφοι περιδεραίων, κατασκευασμένες με μήτρα, επίχρυσα βραχιόλια καθώς και επίχρυσα χάλκινα στεφάνια από φύλλα και καρπούς μυρτιάς. Όπως διαπιστώθηκε, το νεκροταφείο εκτεινόταν στα όμορα οικόπεδα αλλά και κάτω από τους δυο δημοτικούς δρόμους. 3.4)Οι μαρτυρίες Η ρωμαϊκή κατάκτηση της Κρήτης έφερε μια περίοδο ειρήνης, τερματίζοντας τους εμφυλίους πολέμους ανάμεσα στις ισχυρές πόλεις κράτη και επτρέποντας σε πολλές από αυτές να φτάσουν σε μεγάλη ακμή. Η Λύττος, που άκμασε στην περίοδο του Τραϊανού και του Αδριανού, γρήγορα υποσκελίστηκε από τη Χερσόνησο, λόγο της προνομιακής θέσης της δεύτερης. Οι πληροφορίες μας για τη Χερσόνησο στην περίοδο αυτή προέρχονται από σημαντικές πηγές, όπως ο Στράβων, ο Πτολεμαίος, ο Πομπόνιος Μέλας και ο Σολίνος. Οι ανασκαφικές έρευνες επίσης, σε συνδυασμό με οψιμότερες μαρτυρίες περιηγητών, μας βοηθούν ν αποκτήσουμε μια γενική εικόνα για την έκταση και τη μορφή της πόλης. Μια από τις σημαντικότερες μαρτυρίες προέρχεται από το γιατρό Onorio Belli, μελετητή του κρητικού πολιτισμού, που επισκέφθηκε την περιοχή το 1586 και αναφέρεται στο θέατρο, το υδραγωγείο της, τα λαμπρά της οικοδομήματα, καθώς και στο λιμάνι της που στην εποχή του, αν και επιχωματωμένο μπορούσε να χωρέσει 30 γαλέρες. Αρκετά από τα στοιχεία που αναφέρει ο Belli είναι και σήμερα ορατά ή έχουν εντοπιστεί από την αρχαιολογική έρευνα. Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η αναφορά του Τ.Α.Β. Spratt. Με βάση τα υπάρχοντα στοιχεία, η πόλη εμφάνιζε πυκνή κατοίκηση στην περιοχή του θεάτρου και στα δυτικά του βράχου του Καστρίου. Ωστόσο η επαλληλία των αρχαίων οικοδομικών φάσεων και η εκτεταμένη σύγχρονη δόμηση δυσκολεύει συχνά τον προσδιορισμό της χρονολόγησης και του χαρακτήρα των οικοδομημάτων. Η περιοχή δυτικά του ακρωτηρίου, στη θέση Πόλη, λειτουργούσε πιθανότατα ως διοικητικό κέντρο, αφού εκεί εντοπίζονται τα περισσότερα ίχνη δημοσίων οικοδομημάτων και λουτρών. Σε μια περίπτωση μάλιστα η έκταση των υποκαυστών, που αποκαλύφθηκαν ήταν τέτοια ώστε να μπορούμε να μιλάμε για δημόσιες θέρμες. Μέχρι σήμερα έχουν εντοπιστεί δυο τουλάχιστον νεκροταφεία, το ένα στην περιοχή του ξενοδοχείου Creta Maris, με λαξευτούς τάφους θήκες, και το δεύτερο στην ευρύτερη περιοχή του ναού του Αγίου Νικολάου. Κινητά ευρήματα που κατά καιρούς ήρθαν στο φως, όπως ένα άγαλμα σε μέγεθος μισό του φυσικού που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, μερικές κεφαλές από τις οποίες η μια ίσως ανήκει σε αυτοκράτορα και ένα αγαλματίδιο της Αφροδίτης, μιλούν επίσης για τον πλούτο της πόλης. Ο Onorio Belli μας έχει αφήσει ένα σχέδιο του μικρού ρωμαϊκού θεάτρου, όπως διατηρούνταν στις μέρες του σχεδόν ακέραιο. Το περιστυλό του είχε ένα μοναδικό σχήμα με στρογγυλεμένα άκρα, μήκους 83 και πλάτος 30 μέτρων. Οι κύριες είσοδοι προς το θέατρο ήταν οι κλίμακες που οδηγούσαν στις παρόδους κι από κει στο κοίλο. 24

Αυτό το τελευταίο είχε ένα μόνο διάζωμα, εσωτερικής διαμέτρου 27 και εξωτερικής 46 μέτρων. Εξωτερικά υπήρχε τοξοστοιχία που κάλυπτε και τις παρόδους. Η σκηνή, μήκους 43 μ., είχε απλή πρόσοψη με κόγχες και ημικίονες. Από μια θύρα στο κέντρο της έμπαινε κανείς στο προθάλαμο του μετασκηνίου, του οποίου η στέγη στηριζόταν σε τέσσερις κίονες. Από εδώ κλίμακες οδηγούσαν στα πλευρικά διαμερίσματα του μετασκηνίου και στη συνέχεια συναντούσαν τις κλίμακες εισόδου. Το θέατρο φαίνεται ότι σωζόταν σε καλή κατάσταση ως την τελευταία κρητική επανάσταση του 1897. Τότε οι χωρικοί πήραν την άδεια να σκάψουν το κοίλο για χρησιμοποιήσουν τα λίθινα έδρανα του ως οικοδομικό υλικό. Έτσι στα 1918 ο Στέφανος Ξανθουδίδης είδε μόνο τον αντερεισματικό τοίχο του κοίλου και τμήμα του κρηπιδώματος της σκηνής, εκεί όπου διέρχεται ο σύγχρονος δρόμος. Το 1955 πραγματοποιήθηκε καθαρισμός του χώρου και δοκιμαστικές τομές, που αποκάλυψαν το υπόστρωμα των κερκίδων και το δυτικό εξωτερικό τοίχο της σκηνής. Τα λίθινα έδρανα του κοίλου δεν βρέθηκαν στη θέση τους, γεγονός που επιβεβαιώνει τη μαρτυρία του Ξανθουδίδη περί λιθολόγησης. Εντοπίστηκε ωστόσο τμήμα του πλακόστρωτου δαπέδου της ορχήστρας. Ο αναλημματικός τοίχος του κοίλου σε ορισμένα σημεία διατηρείται σε ύψος μεγαλύτερο των 2 μέτρων. Η ύπαρξη αντηρίδων και πεσσών εξωτερικά, υποδηλώνει ότι το κοίλο εκτεινόταν πέρα από αυτόν, δηλαδή οι κερκίδες εν μέρει ήταν λαξευμένες στο φυσικό βράχο και εν μέρει εδράζονταν σε κτιστή κατασκευή που στηριζόταν σε αντηρίδες και πεσσούς. Τμήματα του θεάτρου έχουν έρθει στο φως και κατά τη διάρκεια σωστικών ανασκαφικών ερευνών στα γύρω ιδιωτικά οικόπεδα. 3.5)Ο Λιμένας Οι γνώσεις μας για το ρωμαϊκό λιμάνι της πόλης οφείλονται κυρίως στις έρευνες, που πραγματοποίησε κατά μήκος της παραλίας ο καθηγητής L. Mariani στα τέλη του περασμένου αιώνα καθώς και στις υποθαλάσσιες και παράκτιες έρευνες, που διενεργήθηκαν στα 1955 και 1956 από μια ομάδα ερευνητών στην οποία συμμετείχαν οι Ν. Πλάτων, J. Leatham και S. Hood. Οι έρευνες αυτές είναι σήμερα ιδιαίτερα 25

σημαντικές, γιατί τα περισσότερα από τα στοιχεία που εντοπίστηκαν είτε δεν είναι πλέον ορατά, είτε έχουν οριστικά χαθεί. Διαπιστώθηκε καταρχήν ότι το σημερινό επίπεδο της θάλασσας έχει ανυψωθεί περίπου ένα μέτρο από τα ρωμαϊκά χρόνια. Το ρωμαϊκό λιμάνι περιβαλλόταν στα ανατολικά και νότια από τρεις μεγάλους μώλους, που δημιουργούσαν ένα ευρύχωρο αγκυροβόλιο με διαστάσεις περίπου 270 x 150 μέτρα και είσοδο πλάτους 90 μέτρων, ενώ πρόσφεραν κάπου 330 μέτρα αποβάθρας για να προσορμίσουν τα πλοία. Αποβάθρες υπήρχαν επίσης σ ένα τμήμα της παραλίας ίχνη τους μαζί με τις δέστρες σώζονται στο ΝΔ άκρο του λιμανιού και προχωρούν για περισσότερο από 60 μέτρα μέσα στη θάλασσα. Πιθανόν υπήρχαν και στο βόρειο άκρο του, όπου εντοπίστηκε τμήμα τοίχου μήκους 10 μέτρων. Αλλά το μεγαλύτερο μέρος του βόρειου άκρου του λιμανιού πρέπει να είχε παραμείνει, όπως ήταν και μέχρι πρόσφατα, μια αμμώδης παραλία, όπου μπορούσαν να τραβήξουν τα πλοία στην ξηρά. Οι τρεις μώλοι διατηρούνταν ως το 1955 σε καλή κατάσταση. Όταν κατασκευάστηκαν, θα πρέπει να προεξείχαν ένα μέτρο πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Οι μώλοι Α και Β θα πρέπει να ενώνονταν σχηματίζοντας γωνία, στην οποία μάλλον υπήρχε κάποιος φάρος, σύμφωνα με την αναφορά του Stadismus Maris Magni ότι η Χερσόνησος ύδωρ έχει και νήσον έχουσαν πύργον και λιμένα. Σήμερα οι μώλοι Α και Β δεν είναι πια ορατοί τουλάχιστον από την επιφάνεια γιατί πάνω τους έχει πατήσει ο σύγχρονος μώλος του λιμανιού. Έξω από τους μώλους υπήρχαν κυματοθραύστες που σήμερα είναι βυθισμένοι εκτός από ελάχιστα τμήματα του κυματοθραύστη έξω από το μώλο C, που μοιάζουν με σκοπέλους μέσα στο σύγχρονο λιμάνι. Η απόσταση του 1955 εντόπισε κοντά στην παραλία μια σειρά τοίχων που εξείχαν μέσα στο λιμάνι και ερμηνεύτηκαν ως ερείπια παραλιακών επαύλεων, μια αψίδα βόρεια του αποκαλούμενου Σαρακηνού και διάφορους άλλους τοίχους στο δυτικό όριο της παραλίας. Μια από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις ήταν ο εντοπισμός θαλάσσιων ιχθυοδεξαμενών στη ΒΑ πλευρά του ακρωτηρίου του Καστρίου, εκεί όπου ο βράχος κατηφορίζει επίπεδος ως κάτω από τη στάθμη της θάλασσας, δημιουργώντας ένα πλατύ σκαλοπάτι. Οι δεξαμενές αυτές είναι τρία ορθογώνια διαμερίσματα, που είχαν σχεδιαστεί για να τροφοδοτούνται διαρκώς με θαλασσινό νερό και να διατηρούν ψάρια, όχι του γλυκού νερού, όπως συνηθιζόταν, αλλά της θάλασσας. Για την απαραίτητη κυκλοφορία του θαλασσινού νερού υπήρχαν κανάλια εισροής και εκροής που ανανέωναν το νερό με την κίνηση των κυμάτων. Το δάπεδο των δεξαμενών πρέπει να ήταν τότε ένα μέτρο ψηλότερα απ ότι σήμερα και οι πλευρές τους πρέπει να ήταν υψωμένες πάνω από την επιφάνεια του φυσικού βράχου με τεχνητή τοιχοδομία, υπολείμματα της οποίας σώζονται ως το 1955. Είναι πολύ πιθανό ότι υπήρχαν εσχάρες, ή κάτι ανάλογο, που σκέπαζαν τις δεξαμενές, εμποδίζοντας την διαφυγή των ψαριών και επιτρέποντας ταυτόχρονα την είσοδο του θαλασσινού νερού. 26

3.6)Χερσόνησος ΥΔΩΡ ΕΧΕΙ Διίστανται οι απόψεις των μελετητών σχετικά με το υδραγωγείο που τροφοδοτούσε την πόλη. Ορισμένοι έχουν υποστηρίξει ότι η Χερσόνησος υδροδοτούνταν από το υδραγωγείο της Λύτου, ή ότι οι πηγές του υδραγωγείου της ήταν κοντά στη Λύττο, παρερμηνεύοντας τη φράση του Chr. Buondelmonti, που αναφέρεται σε «ψηλά βουνά» και σε «υπερβαλόντως μακρινή απόσταση». Ο πρώτος που συνδέει μεταξύ τους τα υδραγωγεία Λύττου και Χερσονήσου είναι ο Onorio Belli, που αναφέρει ότι το υδραγωγείο της Χερσονήσου άρχιζε τέσσερα ή πέντε μίλια πάνω από τη Λύττο, μεταφέροντας τα νερά μιας πηγής των βουνών του Λασιθίου πρώτα στην Λύττο και μετά στη Χερσόνησο. Οι διαστάσεις που παραθέτει για το πάχος (14 πόδια) και το ύψος (15,20 ως 100 πόδια) των τοίχων του και για μήκος του έργου (30 μίλια) είναι ασφαλώς υπερβολικές. Ο Luccio Marini αναφέρεται στο υδραγωγείο της Χερσονήσου χωρίς να το συνδέει με τη Λύττο. Σύμφωνα με την αφήγηση του έφερνε στην πόλη νερό από τη θέση «Λεοντάρι». Η περιγραφή του αναφέρεται στην υδατογέφυρα του Μικρού Ποταμού, παραπόταμου του Αποσελέμη, στη θέση που οι κάτοικοι της περιοχής αποκαλούν Παληοκαμάρα ή Ξηροκαμάρες, λίγο πριν από την ένωση των δυο ποταμών και το εξωκλήσι του Αγίου Πνεύματος. Την πληροφορία για την πηγή στο «Λεοντάρι» επαναλαμβάνει και ο Antonio Taramelli, ο οποίος εντόπισε λίγα μόνο ίχνη του υδραγωγείου κατά μήκος του δρόμου από Καστέλλι προς Χερσόνησο (που τότε αποκαλούνταν «Βασιλικός Δρόμος») και εκτενέστερα ερείπια στη θέση Καμάρες κοντά στις Ποταμιές. Ο Στέργιος Σπανάκης διαχωρίζει ρητά το υδραγωγείο της Χερσονήσου από εκείνο της Λύττου, αλλά θεωρεί ότι οι πηγές του πρώτου ήταν στον Άγιο Παντελεήμονα του Μπιτζαριανού ή ίσως και στο Σπυριδιανό. Η πιο πρόσφατη σχετική μελέτη του Νικ. Οικονομάκη χαρακτηρίζει την άποψη αυτή, καθώς και την περίπτωση του κοινού υδραγωγείου, ως «πολιτειακά και νομικά αδύνατη και ουσιαστικά ανεφάρμοστη, παρά τις άριστες σχέσεις Λύκτου και Χερσονήσου». Η μελέτη αυτή, στα πλαίσια της έρευνας για το υδραγωγείο της Χερσονήσου. Έχουν εντοπιστεί: α) υπολείμματα υδατογέφυρας στον Αβγιώτικό ποταμό, λίγο μετά τη διακλάδωση του σημερινού δρόμου προς Καστέλλι, δίπλα από το δρόμο που οδηγεί στις Ποταμιές. β) υπολείμματα υδατογέφυρας στο λεγόμενο «Μικρό 27

Ποταμό», παραπόταμο του Απσελέμη, πάνω σχεδόν στο δρόμο Καστελλίου Χερσονήσου υδαταγωγός του γ) υδραγωγείου σε απόσταση 200μ. περίπου από την παραπάνω γέφυρα. δ) άφθονα και καλά διατηρημένα ίχνη και στις δυο πλευρές της κοιλάδας, σε απόσταση διαδρομής του υδραγωγείου 2 χλμ. Από την προηγούμενη θέση, στην τοποθεσία «της Κατσοπρινούς το ρυάκι» ε) ίχνη στη θέση «Φουντάνα», 150 μ. πριν από την κοινοτική δεξαμενή του Καλού Χωριού. στ) ίχνη της πηγής του υδραγωγείου σε απόσταση 3 περίπου μέτρων νότια από τη στρόφιγγα της κοινοτικής δεξαμενής του Καλού Χωριού. Ο Στέφανος Ξανθουδίδης εντόπισε στα 1918 τα ερείπια της πολύ μεγάλης δεξαμενής του υδραγωγείου που σε ύψωμα νότια του Λιμένα Χερσονήσου, στην τοποθεσία που οι κάτοικοι της περιοχής αποκαλούν από παλιά «Παλατια». Το 1996 δοκιμαστικές τομές, που διενεργήθηκαν κατά τη διάρκεια σωστικής ανασκαφικής έρευνας έφεραν στο φως τα όρια της τεράστιας αυτής δεξαμενής, που έχει μήκος 58μ., πλάτος 22 και βάθος στα σημεία που σώζεται ακέραια 5,5 μέτρα. Σε ορισμένα σημεία μάλιστα διατηρείται τμήμα της αρχικής οροφής από opus caementicum. Οι παρειές της είναι πλινθόκτιστες. Ο δυτικός τοίχος έχει πάχος 1,60μ., και πλινθόκτιστες προσόψεις με εσωτερικό γέμισμα από έμπλεκτον. Το υπέργειο τμήμα της δεξαμενής έχει ύψος 1μ., ενώ το υπόγειο, που είναι κα το μεγαλύτερο, λαξεύτηκε στο φυσικό βράχο (κούσκουρα). Παράλληλα με το δυτικό τοίχο εντοπίστηκε μεσότοιχος με καμάρες, που διατηρούνται σχεδόν ακέραιες, είναι κατασκευασμένες από πλίνθους που στην έκφυση της αψίδας τοποθετούνται τοξωτά και έχουν άνοιγμα 2,65μ. Πιθανολογείται η ύπαρξη ενός ακόμη ανάλογου μεσότοιχου. Η παροχή νερού στον οικισμό γινόταν με πήλινους αγωγούς. Τοποθετημένους κατά το εκφορικό σύστημα, που έχουν εντοπιστεί στις περισσότερες ανασκαφικές έρευνες σε πολύ καλή κατάσταση. Πρόκειται ασφαλώς για ένα πολύ μεγάλο δημόσιου χαρακτήρα έργο, που μας παρέχει τη δυνατότητα να εκτιμήσουμε καλύτερα τη σημασία της πόλης εκείνη την εποχή. Η επιβλητικών διαστάσεων δεξαμενή ύδρευσης μπορεί να συγκριθεί σε μέγεθος μόνο με παράλληλα από την Ιταλία και τη Β. Αφρική. Το υδραγωγείο της Χερσονήσου είχε μήκος περισσότερο από 14 χιλιόμετρα. Η μεταφορική του ικανότητα ήταν υπερδιπλάσια από εκείνη της Λυττού, κάτι που μαρτυρεί ότι η Χερσόνησος στη ρωμαϊκή περίοδο ήταν αρκετά πυκνοκατοικημένη.(η ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ) 3.7)ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ Η πρώτη διδασκαλία του χριστιανισμού στην Κρήτη συνδέεται με τον Απόστολο Παύλο και κυρίως με τον μαθητή του Απόστολο Τίτο, που θεωρείται ο ιδρυτής της Εκκλησίας της Κρήτης. Η πιθανολογούμενη δράση του Παύλου στην Κρήτη δεν μας είναι γνωστή στις λεπτομέρειες της. Την ολοκλήρωση του έργου του και την οργάνωση των κατά τόπους εκκλησιών ανέλαβε με εντολή του ο Απόστολος Τίτος. Από το περιεχόμενο της Προς Τίτον επιστολή του Παύλου προκύπτει ότι ήδη από τα πρώτα χρόνια μετά Χριστόν υπήρχαν χριστιανικές κοινότητες σε αρκετές κρητικές πόλεις. Ο μεταγενέστερος Βίος του Αγίου Αποστόλου Τίτου αναφέρει ότι χειροτόνησε επισκόπους σε οκτώ πόλεις, έτσι ώστε, μαζί με τη Γόρτυνα, που αποτελούσε τη μητρόπολη, ήδη κατά την πρώιμη χριστιανική εποχή φέρονται να υπήρχαν στο νησί εννέα επισκοπές. Η καθιέρωση της ανεξιθρησκείας με το διάταγμα των Μεδιολάνων το 313 μ.χ. επέτρεψε την ευρεία εξάπλωση της χριστιανικής θρησκείας με την παύση των 28

διωγμών. Λίγο αργότερα ο χριστιανισμός έγινε η επίσημη θρησκεία της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Στους πρώτους αιώνες μετά την καθιέρωση του χριστιανισμού, αυτούς που αποκαλούμε συμβατικά παλαιοχριστιανική περίοδο, στην περιοχή που μας ενδιαφέρει εξακολουθούσε να κυριαρχεί η Χερσόνησος. Μικρή πόλη στη ρωμαϊκή εποχή, επίνειο της ισχυρής Λύττου, στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους εξελίχθηκε σε μια από τις σημαντικότερες πόλεις της Κρήτης, ισάξια με την Κνωσό και τη Γόρτυνα και πολύ ισχυρότερη από τη Λύττο. Το όνομα της απαντά στις πηγές της πρώιμης περιόδου, όπως στις ναυτικές οδηγίες του δευτέρου μισού του 3 ου αιώνα, στο Συνέκδημο του Ιεροκλέους των αρχών του 6 ου αι., στους επισκοπικούς καταλόγους και στα Πρακτικά των Οικουμενικών Συνόδων. Η κατοίκηση της πόλης κατά τον πρώιμο 4 ο αιώνα τεκμηριώνεται από τις νομισματικές μαρτυρίες και τα ανασκαφικά στοιχεία. Ο πρώιμος εκχριστιανισμός της επιβεβαιώνεται από ένα καμαροσκέπαστο θαλαμοειδή τάφο του 4 ου αι., που βρέθηκε βόρεια του σημερινού ενοριακού ναού της Ευαγγελίστριας και έφερε εσωτερικά τοιχογραφικό διάκοσμο με ανθοφόρους κλάδους και αφιερωματική επιγραφή. Κατά την περίοδο από τα τέλη του 4 ου ως τα τέλη του 5 ου αι. η πόλη πρέπει να γνώρισε το απόγειο της ακμής της. Με βάση τα μέχρι σήμερα ανασκαφικά δεδομένα και επιφανειακά ευρήματα, η έκταση της ήταν μεγάλη. Πρέπει να απλωνόταν από την περιοχή του ναϊδρίου του Αγίου Γεωργίου και κατά μήκος του ρέματος μέχρι το Πισκοπιανό και το Κουτουλουφάρι και ως το ακρωτήριο Δράπανο, χωρίς βέβαια να είμαστε σε θέση να υπολογίσουμε την πυκνότητα της κατοίκησης. Τα οικοδομήματα της φαίνεται ότι ήταν καλής ποιότητας, αν και ορισμένες φορές αποτελούσαν μετασκευές ρωμαϊκών κτισμάτων, ενώ όλα σχεδόν τα ψηφιδωτά δάπεδα που έχουν κατά καιρούς αποκαλυφθεί ανήκουν στην παλαιοχριστιανική περίοδο. Κοντά στο λιμάνι, στο σημερινό παραλιακό δρόμο, διατηρείται ακόμη και σήμερα μια κατασκευή που αποκαλείται από του ντόπιους «Σαρακηνό». Πρόκειται για αναβρυτήριο, σε σχήμα πυραμίδας, που ανήκε σε κάποια από τις παραλιακές επαύλεις. Οι τέσσερις πλευρές, του κοσμούνταν με ψηφιδωτά. Το νερό έβγαινε από το κέντρο της κατασκευής και έρεε πάνω στις βαθμιδωτές ακμές της και τα ψηφιδωτά. Σήμερα από τις τέσσερις διακοσμημένες πλευρές σώζεται σχετικά καλά μόνο η μια, με παράσταση από το θαλάσσιο βασίλειο, εικονίζεται η θάλασσα με ψάρια και υδρόβια πτηνά καθώς και ένα ψαράδικο καράβι, με έναν κωπηλάτη και έναν άνδρα που ψαρεύει μεγάλο χταπόδι. Στην ακτή παριστάνεται ακόμη ένας άνδρας με καπέλο που πιάνει ένα χέλι. Η κατασκευή έχει χρονολογηθεί από άλλους στους ρωμαϊκούς χρόνους και από άλλους στην παλαιοχριστιανική περίοδο. Στο διάστημα αυτό η περιοχή επλήγη από δυο τουλάχιστον ισχυρούς σεισμούς, που προκάλεσαν σοβαρές καταστροφές. Ο σεισμός του 365 μ.χ. αποτελεί χρονολογικό όριο (terminus postquem) για την ανέγερση αρκετών από τα κτίσματα που αποκαλύφθηκαν τα τελευταία χρόνια. Στα μέσα του 5 ου αι. (448 μ.χ.) τα βόρεια παράλια της Κρήτης δέχτηκαν ένα ακόμη καταστροφικό σεισμό. Στη Χερσόνησο εντοπίζεται ανασκαφικά ένα εκτεταμένο στρώμα καταστροφής, ακόμα και σε απόσταση 200 μέτρων από την ακτή. Φαίνεται πως ακολούθησε μεγάλο παλιρροϊκό κύμα, γιατί τα στρώματα καταστροφής και οι αγωγοί ύδρευσης και αποχέτευσης βρέθηκαν γεμάτοι με άμμο. Ακολούθησε ανοικοδόμηση, όμως τα νέα κτήρια δεν είχαν τη λαμπρότητα των παλαιών. Από τα ψηφιδωτά, που είναι καλής ποιότητας, αντιλαμβανόμαστε ότι η πόλη άντεξε τουλάχιστον ως τα μέσα του 6 ου αι. 3.8)Η Επισκοπή Χερσονήσου Στον 4 ο ή στον 5 ο αι. η Χερσόνησος έγινε έδρα Επισκοπής. Η αναφορά της «Αφηγήσεως» ότι η Επισκοπή ιδρύθηκε από τον Απόστολο Παύλο δεν έχει ιστορική 29